życie na podsłuchu

Bolesławiecki Ośrodek Kultury
zaprasza w dniach 2 – 7 marca, do kina Orzeł na seanse filmu
śycie na podsłuchu (Niemcy, 2006) Dramat, czas projekcji 137 min.
O filmie
Kapitan Gerd Wiesler (Ulrich Mühe) jest wzorowym funkcjonariuszem Stasi. Pracuje
w Wydziale XX/7 Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego,którego zadaniem było
nadzorowanie środowisk twórców kultury. Ze względu na swoje osiągnięcia jest
takŜe wykładowcą w szkole dla oficerów Stasi, gdzie uczy młodych funkcjonariuszy
trudnej sztuki przesłuchania. Zdolnościom kapitana Wieslera swoją karierę
zawdzięcza jego kolega i przełoŜony, ambitny pułkownik Anton Grubitz (Ulrich
Tukur). Jego kolejny awans zaleŜy od spełnienia Ŝyczenia ministra Brunona Hempfa
(Thomas Thieme), który podejrzewa o nielojalność czołowego reŜimowego
dramaturga – Georga Dreymana (Sebastian Koch). Zadanie rozpracowania literata
zostaje powierzone kapitanowi Wieslerowi, który dostaje do dyspozycji
nieograniczone środki inwigilacji. Śledząc dosłownie kaŜdy krok Dreymana i jego
przyjaciółki – aktorki Christy-Marii Sieland (Martina Gedeck), Wiesler odkrywa na
nowo świat uczuć, poezji. Zachodząca w nim przemiana w nieprzewidziany sposób
wpłynie na los wszystkich bohaterów filmu...
***
ReŜyser filmu, Florian Henckel von Donnersmarck, przez ponad trzy lata zbierał
dokumentację,
przeprowadzając
między
innymi
wywiady
z
dawnymi
funkcjonariuszami oraz ich ofiarami. Konsultantem naukowym filmu był prof.
Manfred Wilke, kierownik placówki badającej dzieje NRD na Wolnym Uniwersytecie
w Berlinie. Film realizowano w autentycznych pomieszczeniach centrali Stasi w
Berlinie. „Grały” w nim nie tylko historyczne wnętrza, oryginalne meble i aparatura,
lecz takŜe, na przykład, wielka, zautomatyzowana centralna kartoteka
wschodnioniemieckiej bezpieki. Widz poznaje takie elementy pracy operacyjnej
Stasi, jak instalacja i eksploatacja podsłuchu, kontrola korespondencji, obserwacja,
czy wreszcie pobieranie „próbek zapachowych” w trakcie przesłuchania. Ta ostatnia
metoda była zresztą wynalazkiem, specjalizującego się w kulturze i sztuce Wydziału
XX/7, którego działalność przedstawiona jest w filmie. Film, aczkolwiek skupia się
na działaniach Stasi, zarysowuje takŜe inne elementy totalitarnej rzeczywistości.
NajwaŜniejszym z nich jest pełna kontrola nad Ŝyciem społecznym (w tym wypadku
artystycznym), sprawowana przez partię, przy uŜyciu między innymi (lecz nie tylko)
aparatu bezpieczeństwa. Złowroga postać ministra Hempfa przypomina, iŜ Stasi nie
działała „sama z siebie”, lecz realizowała zalecenia Niemieckiej Socjalistycznej Partii
Jedności (SED). Film ukazuje takŜe bezbronność jednostki wobec totalitarnej
machiny, która w imię zbrodniczej ideologii moŜe zniszczyć kaŜdego.
Krótki zarys historii NRD
Po zakończeniu II wojny światowej terytorium Niemiec podzielono na cztery strefy
okupacyjne – amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką. Wraz z narastaniem
„zimnej wojny”, problem niemiecki odgrywał coraz większą rolę w polityce
1
mocarstw, które chciały pozyskać dla siebie niedawnego wspólnego wroga. Konflikt
wszedł w szczytową fazę po proklamowanej przez Związek Sowiecki blokadzie
zachodnich stref Berlina w czerwcu 1948 r. Blokada, przełamana ogromnym
wysiłkiem aliantów zachodnich (zorganizowali oni tzw. most powietrzny, którym
dostarczano do Berlina wszelkie produkty), zakończyła się w maju 1949 r. Kilka
miesięcy później, 7 września 1949 r., na obszarze trzech zachodnich stref
okupacyjnych powstała Republika Federalna Niemiec. W odpowiedzi 7 października
Związek Sowiecki przekształcił swoją strefę okupacyjną w Niemiecką Republikę
Demokratyczną. Prezydentem nowego państwa został Wilhelm Pieck (pełnił ten
urząd do śmierci w 1960 r.), zaśliderem partii komunistycznej (Niemiecka
Socjalistyczna Partia Jedności) do 1971 r. pozostawał Walter Ulbricht. Zastąpił go
Erich Honecker, który sprawował tę funkcję aŜ do 1989 r. W czerwcu 1953 r.
Niemiecką Republiką Demokratyczną wstrząsnęło „powstanie ludowe” – masowy
bunt społeczeństwa. Demonstracje i strajki objęły kilkaset miejscowości. Powstanie
zostało krwawo stłumione przezwojska sowieckie. W rezultacie z jednej strony
zwiększono wysiłki zmierzające do podniesienia stopy Ŝyciowej obywateli, z drugiej
zaś systematycznie rozbudowywano aparat represji. Destalinizacja po XX Zjeździe
Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego (luty 1956 r.) nie wywarła większego
wpływu na sytuację w NRD. Pojawiła się opozycja wewnątrzpartyjna, została jednak
jesienią tegoŜ roku rozbita, a jej lider, filozof Wolfgang Harich, skazany na 10 lat
więzienia. Władze NRD nie były jednak w stanie powstrzymać najpopularniejszej
formy oporu przeciwko komunistycznej dyktaturze – masowych ucieczek do RFN.
Na zachód uciekało rokrocznie nawet ponad 300 tys. osób; łącznie w latach 1949–
1961 liczba uciekinierów osiągnęła 2 686 942. Aby powstrzymać wyludnianie kraju,
podjęto decyzję o budowie muru berlińskiego i systemu zapór na granicy między
NRD a RFN. W ciągu jednego dnia, 13 sierpnia 1961 r., Berlin został podzielony
najpierw tymczasowymi zasiekami, a wkrótce pierwszym murem. W połowie lat 70.
mur doczekał się swojej czwartej, najbardziej rozbudowanej wersji, wyposaŜonej
nie tylko w wieŜyczki straŜnicze i instalacje sygnalizacyjne,
lecz takŜe w urządzenia samostrzelające. NRD przekształciła się w pilnie strzeŜone
więzienie, w którym zamknięto ponad 16 mln osób. Liczba ucieczek spadła do
kilkuset rocznie, zaś 192 osoby zginęły w trakcie prób wyrwania się z kraju.
W kolejnych latach rozbudowywano system kontroli społeczeństwa, któremu jednak
równocześnie zapewniano stosunkowo wysoki (jak na warunki bloku sowieckiego)
standard Ŝycia. Pierwsze przejawy działalności opozycyjnej pojawiły się w połowie
lat 70., a jej rozwój przyspieszyło pozbawienie w 1976 r. moŜliwości powrotu do
NRD znanego poety i pieśniarza Wolfa Biermanna. Działania opozycyjne
koncentrowały się w kręgach intelektualnych oraz przy niektórych parafiach
ewangelickich.
Istniejące grupy nie miały przewaŜnie charakteru politycznego, zajmując się
upowszechnianiem niezaleŜnej kultury, walcząc o przestrzeganie praw człowieka lub
propagując postawy pacyfistyczne.
Grupy
opozycyjne
stanowiły
jedynie
margines
społeczeństwa
wschodnioniemieckiego, w dodatku na wielką skalę rozpracowywany przez Stasi.
TakŜe wydarzenia w Polsce w latach 1980–1981 nie pobudziły mieszkańców NRD do
bardziej otwartych protestów. Większość z nich ograniczała się do oglądania po
kryjomu zachodnioniemieckiej telewizji, na co dzień wypełniając posłusznie
polecenia partii. Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero w 1989 r. Działaczom
opozycji udało się udowodnić ewidentne fałszerstwa podczas majowych wyborów
komunalnych, co zapoczątkowało śmielsze niŜ dotychczas protesty. Liberalizacja
systemu w Polsce i na Węgrzech sprawiła, iŜ wschodni Niemcy, korzystając z
2
moŜliwości bezwizowego odwiedzania tych krajów, zaczęli masowo przedostawać
się na teren ambasad RFN w Budapeszcie i Warszawie, gdzie prosili o przyznanie
azylu politycznego. Ze względu na skalę zjawiska władze NRD wyraziły zgodę, by
pociągi z uchodźcami przejeŜdŜały przez ich terytorium. Decyzja ta spowodowała
nasilenie demonstracji ulicznych, które w początkach października 1989 r. w
Dreźniei Lipsku przybrały ogromne rozmiary. W ten sposób w 40. rocznicę swego
powstania Niemiecka Republika Demokratyczna zaczęła chylić się ku upadkowi. Nie
mogąc stłumić powszechnego buntu obywateli, przywódcy partii komunistycznej
zdecydowali się na zmiany personalne, które jednak nie uspokoiły nastrojów. 9
listopada podjęto decyzję o otwarciu granic, powitaną z ogromnym wybuchem
entuzjazmu po obu stronach muru.
Wkrótce wzorem innych państw bloku wschodniego przeprowadzono rozmowy
okrągłego stołu, co doprowadziło do powołania niekomunistycznego rządu i wolnych
wyborów. Za zgodą mocarstw okupacyjnych 3 października 1990 r. doszło do
zjednoczenia obu państw niemieckich.
Czym była Stasi?
Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Ministerium für Staatssicherheit, w
skrócie Stasi lub MfS), powstało juŜ w lutym 1950 r., a więc zaledwie kilka miesięcy
po utworzeniu NRD. Podobnie jak inne tego typu struktury w państwach bloku
wschodniego, organizowano je ściśle według wzorców sowieckich, początkowo pod
nadzorem kilkuset doradców przysłanych z Moskwy. Rola MfS znacząco wzrosła po
stłumieniu powstania z czerwca 1953 r. Odtąd Stasi nieustannie się rozrastała,
stopniowo obejmując swą kontrolą wszelkie dziedziny Ŝycia społecznego. Pod koniec
swego istnienia centrala Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego składała się z
ponad 30 jednostek w randze departamentu i szeregu pomniejszych. Sieć placówek
terenowych pokrywała całe państwo, kilka tysięcy oficerów pracujących na „etatach
niejawnych” kontrolowało najwaŜniejsze urzędy. Stasi pochłaniała coraz większe
środki z budŜetu państwa. O ile w 1960 r. było to 429 mln marek, to w 1986 r. juŜ
ponad 4 mld. Z roku na rok wzrastała liczba funkcjonariuszy, od początkowych
2700 do 91 015 w 1989 r. (wliczając w to ponad 11 tys. Ŝołnierzy specjalnych
jednostek wojskowych podporządkowanych Stasi). Podobnie wzrosła liczba
wszelkiego rodzaju tajnych współpracowników – z ok. 10 tys. do 174 tys.
W latach 80. funkcjonariusze Stasi kontrolowali ok. 90 tys. listów oraz 60 tys.
paczek dziennie. Tylko w samym Berlinie Wschodnim jednocześnie moŜna było
podsłuchiwać rozmowy prowadzone z 20 tys. telefonów! Szacuje się, iŜ łącznie w
archiwach Stasi zgromadzono akta dotyczące 6 mln osób. W odpowiednich
kartotekach zbierano wzory pisma obywateli, wzory czcionek wszystkich
zarejestrowanych maszyn do pisania itp. Aresztowanych opozycjonistów od lat 70.
„eksportowano” do RFN w zamian za potrzebne państwu dewizy. Szeroko zakrojone
działania operacyjne prowadzono takŜe na Zachodzie, szczególnie w RFN. Jednym z
największych sukcesów Stasibyło zwerbowanie Güntera Guillaume, sekretarza
kanclerza Willy’ego Brandta.
Od 1957 do 1989 r. Stasi kierował Erich Mielke, zaś szefem wywiadu w latach
1953–1987 pozostawał Markus Wolf. Stasi była podporządkowana i wykonywała
polecenia ścisłego kierownictwa partii komunistycznej. W listopadzie 1989 r. MfS
zostało przekształcone w Urząd Bezpieczeństwa Narodowego, zaś ostateczne
rozwiązanie jego struktur nastąpiło w początkach 1990 r.
3
Stasi była niewątpliwie najbardziej rozbudowaną tajną policją polityczną w całym
bloku sowieckim. Do perfekcji doprowadzono wiele metod działania, np.
wykorzystujących wiedzę o psychologii człowieka.
Metody i techniki pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa W fimie „śycie na
podsłuchu” przedstawione zostały podstawowe metody i techniki pracy operacyjnej
aparatu bezpieczeństwa. Stosowane były one zarówno przez Stasi, jak i polską
SłuŜbę Bezpieczeństwa. NaleŜały do nich między innymi:
• Agentura – wykorzystanie róŜnych kategorii agentury (w przypadku Polski byli to
m.in. tajni współpracownicy, kontakty obywatelskie i operacyjne, konsultanci,
właściciele lokali kontaktowych)
stanowiło podstawową metodę prowadzenia działań operacyjnych przez
komunistyczny aparat bezpieczeństwa. Agentura dostarczała najcenniejszych
informacji, była takŜe wykorzystywana do prowadzenia aktywnych działań, np.
dezintegracyjnych.
• Dezintegracja – była wymierzona bądź w grupy (np. organizacje opozycyjne,
Kościół) i miała doprowadzić do ich wewnętrznego rozbicia i skłócenia, bądź teŜ w
konkretne osoby, aby doprowadzić je do rozstroju psychicznego, załamania i w
efekcie przerwania działalności opozycyjnej.
• Kontrola (perlustracja) korespondencji – prowadzono ją zarówno w sposób
systematyczny wobec wybranych osób (przejmując wszystkie adresowane do nich
listy), jak i wyrywkowy, kontrolując część listów wybranych losowo. Ta druga
metoda słuŜyła wychwyceniu korespondencji świadczącej o „wrogiej” działalności i
badaniu aktualnych nastrojów społecznych.
• Obserwacja – istniały dwie podstawowe metody obserwacji: a) prowadzona w
sposób tajny, słuŜąca np. rozpoznaniu kontaktów danej osoby oraz b) prowadzona
w sposób półjawny, zmierzająca przede wszystkim do wywarcia presji psychicznej.
• Podsłuch – stosowano zarówno podsłuch telefoniczny (PT), jak i podsłuch
pokojowy (PP); w miarę rozwoju techniki wprowadzano do uŜytku równieŜ środki
umoŜliwiające prowadzenie podglądu wybranych miejsc.
Udostępnianie materiałów archiwalnych wytworzonych przez komunistyczny aparat
bezpieczeństwa Z chwilą upadku reŜimów komunistycznych i po likwidacji bądź
przekształceniu struktur komunistycznego aparatu bezpieczeństwa pojawiły się
Ŝądania udostępnienia materiałów zbieranych na poszczególne osoby. Najbardziej
radykalną formę przybrały one w NRD, gdzie w styczniu 1990 r. demonstranci zajęli
siedziby Stasi, chroniąc akta przed dalszym niszczeniem. W rezultacie udało się
społeczeństwu doprowadzić do przyjęcia przez parlament ustawy o utworzeniu
Urzędu Pełnomocnika Rządu Federalnego ds. Dokumentów SłuŜby Bezpieczeństwa
b. NRD oraz późniejszej ustawy o aktach Stasi (ostatnio jej obowiązywanie
przedłuŜono o kolejnych 5 lat). Pierwszym szefem Urzędu został Joachim Gauck,
obecnie funkcję tę sprawuje Marianne Birthler. W efekcie działań Urzędu
(polegających nie tylko na przejęciu akt MfS, lecz takŜe np. na rekonstrukcji
zniszczonych materiałów) w styczniu 1992 r. udostępniono pierwsze dokumenty
archiwalne z liczącego 180 km akt zbioru. Do chwili obecnej dostęp
do dokumentów Stasi uzyskało ponad 2 mln osób, przede wszystkim
inwigilowanych w okresie reŜimu komunistycznego oraz badaczy.
Przykład niemiecki przez wiele lat inspirował pozostałe państwa Europy
Środkowo -Wschodniej, jednakŜe nawoływaniom do jego naśladowania nie
towarzyszyły Ŝadne konkretne działania. W Polsce dopiero w 1999 r. Sejm przyjął
ustawę o utworzeniu Instytutu Pamięci Narodowej, który realną działalność
rozpoczął w drugiej połowie następnego roku. Pierwszym prezesem IPN został
4
prof. Leon Kieres, obecnie funkcję tę sprawuje dr hab. Janusz Kurtyka. Instytut
udostępnia zgromadzone materiały (ponad 85 km bieŜących akt) osobom
poszkodowanym przez reŜim komunistyczny, a takŜe naukowcom. W efekcie
ostatniej nowelizacji ustawy materiały te staną się równieŜ dostępne dla
dziennikarzy. Poza udostępnianiem akt IPN prowadzi równieŜ liczne śledztwa w
sprawie zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni komunistycznych.
Inną formą aktywności Instytutu jest realizacja wielu projektów badawczych
poświęconych dziejom Polski w latach 1939–1989 oraz prowadzenie działań
edukacyjnych. Więcej informacji moŜna odnaleźć na stronie www.ipn.gov.pl.
Propozycja wykorzystania filmu w procesie dydaktycznym
Film moŜe zostać wykorzystany w szkołach ponadpodstawowych jako punkt wyjścia
do przeprowadzenia lekcji historii oraz wiedzy o społeczeństwie. Najwłaściwsza
wydaje się forma dyskusji, do której wprowadzeniem będzie projekcja filmu. W
przypadku lekcji historii poświęcona ona moŜe być takim tematom, jak ogólna
charakterystyka systemu komunistycznego i rola, jaką odgrywał w nim aparat
bezpieczeństwa,
dziejom
antykomunistycznej
opozycji
(warunkom
jej
funkcjonowania i moŜliwościom stawiania oporu), przyczynom i okolicznościom
upadku systemu komunistycznego w Europie w 1989 r.
Na lekcji wiedzy o społeczeństwie głównym tematem dyskusji stać się moŜe
problem róŜnic między systemem totalitarnym a demokratycznym, rola słuŜb
specjalnych w funkcjonowaniu państwa, problem rozliczenia komunistycznej
przeszłości (działalność IPN, lustracja, dyskusje publiczne związane z niektórymi
wydarzeniami historycznymi). Film moŜna wykorzystywać dydaktycznie takŜe we
fragmentach. Kilkuminutowe odcinki mogą posłuŜyć nauczycielowi np. do
zilustrowania konkretnych sposobów pozyskiwania informacji przez komunistyczne
słuŜby bezpieczeństwa lub metod zastraszania i represji przez nie stosowanych. W
tym wypadku wskazane wydaje się zastosowanie pracy w grupach analizujących na
podstawie konkretnych fragmentów daną technikę operacyjną lub formę działania
(represji), a następnie przedstawiających swoje ustalenia reszcie klasy. Tak
potraktowany materiał moŜe takŜe pełnić rolę krótkich ilustracji do wykładu lub
rozmowy nauczającej.
Propozycja szczegółowych zagadnień do dyskusji:
– jakie były konsekwencje podjęcia działalności opozycyjnej w systemie
komunistycznym?
– jaką rolę pełnił aparat bezpieczeństwa (SB, Stasi itp.) w systemie
komunistycznym?
– jakimi metodami posługiwał się komunistyczny aparat bezpieczeństwa?
– jakie były sposoby werbowania tajnych współpracowników?
– czy w systemie totalitarnym istniały osoby lub środowiska wyłączone spod
kontroli?
– dlaczego w okresie komunizmu władze przywiązywały tak wielką wagę do postaw
twórców – pisarzy, artystów, aktorów?
– czym róŜni się system totalitarny od demokracji?
– jakie było miejsce i rola jednostki w systemie komunistycznym?
– jakie znaczenie ma udostępnianie materiałów archiwalnych wytworzonych przez
komunistyczny aparat bezpieczeństwa osobom pokrzywdzonym i badaczom?
Materiały zostały opracowane przez Instytut Pamięci Narodowej
5