doc„Śpiący rycerze” w literaturze łotewskiej / „Dusošie bruninieki
download 
Reklamacja Transkrypt
„Śpiący rycerze” w literaturze łotewskiej / „Dusošie bruninieki
◊ 91 Justyna Prusinowska Justīne Prusinovska UaM PoZnań AMU Poznaņa Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā Abstr akt Znany i często opisywany literacki motyw śpiących rycerzy wciąż nie doczekał się gruntownego omówienia w odniesieniu do literatury łotewskiej. Artykuł przedstawia pokrótce międzynarodowe aspekty legendy o śpiących rycerzach oraz jej realizacje literackie na gruncie literatury polskiej. Głównymi celami artykułu są: omówienie źródeł pochodzenia tego motywu w literaturze łotewskiej, przedstawienie kluczowych fragmentów dzieł literackich zawierających ten motyw, analiza procesu ewolucji postaci najpopularniejszych „śpiących bohaterów” łotewskiej literatury, czyli Imanty, Lāčplēsisa i Vidvudsa, od pierwszego pojawienia się ich na kartach literackich dzieł aż po czasy współczesne. Słowa klucze: literatura łotewska, śpiący rycerze, Imanta, Lāčplēsis, Vidvuds Kopsavilkums Pazīstams un bieži analizēts „dusošā bruņinieka” motīvs vēl joprojām nav atbilstoši izskatīts latviešu literatūras kontekstā. Rakstā tiek sniegts vispārējs ieskats par dusošo bruņinieku leģendu, tās starptautisko aspektu un literāro pielietošanu poļu rakstniecībā. Galvenie raksta mērķi ir: apspriest šī motīva izcelsmi latviešu literatūrā, uzrādīt visnozīmīgākos daiļdarbu fragmentus, kuri satur šo motīvu, analizēt pazīstamākos „dusošā varoņa” tēlus latviešu rakstniecībā jeb aprakstīt Imantas, Lāčplēša, Vidvuda evolūcijas procesu, sākot no to pirmās parādīšanās literatūras lappusēs līdz pat mūsdienām. Atslēgvārdi: latviešu literatūra, dusošie bruņinieki, Imanta, Lāčplēsis, Vidvuds 92 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej 1. „Śpiąc y rycer ze” w folklor ze i liter atur ze Podanie o śpiących rycerzach ma charakter międzynarodowy. Jak pisał Bronisław Grabowski, „nie ma prawie ludu, któryby nie posiadał w podaniowym skarbcu takiej mythycznej postaci. Najdawniejsi monarchowie i wojownicy średniowieczni według wiary ludowej żyją, zamknięci w głębiach skały, oczekując nadejścia godziny, co ich znowu do życia i czynu powoła” (Grabowski 1881a: 314). Czuwać mają więc wciąż król Artus, Karol Wielki, Henryk Ptasznik, Fryderyk Barbarossa, królewicz Marko, a także św. Sebastian w Portugalii, św. Wacław w Czechach oraz liczne wojska i rycerze – w górze Blaniku, w górze Wawel, w Trzebnicy. Część europejskich legend o śpiących rycerzach powstała w okresie średniowiecza, ale nie uległy one zapomnieniu, przechowuje je w swej pamięci „lud [który] w dobie utrapień i klęsk ciężkich pociesza się nadzieją, że tam gdzieś w odludnem ustroniu, w głębi nieznanej skały, śpi bohater z drużyną i zbudzi się w ten dzień, w którym uciśniętemu narodowi będzie… najgorzej” (Grabowski 1881a: 314). Uśpieni bohaterowie ożywają jednak nie tylko w świadomości społeczności potrzebującej silnego wsparcia. Ze względu na swą plastyczność motyw śpiących rycerzy był (i jest nadal) szeroko wykorzystywany także i w literaturze pięknej, a szczególnie upodobali go sobie europejscy pisarze okresu romantyzmu oraz twórcy młodopolscy. W literaturze polskiej legenda o śpiących rycerzach odegrała wyjątkową rolę – już w latach trzydziestych XIX w. powiązano ją z walką narodowowyzwoleńczą, a w okresie późniejszym pewne jej elementy przekształcono w legendę zwaną patriotyczną lub polityczną (Ziejka 1984: 36 i n.). Często obecna w utworze wzmianka o śpiącym rycerzu albo czuwającym w głębi skały wojsku stanowi wyraźny i łatwy do odczytania symbol: w narodzie drzemie potężna siła, która wybuchnie, gdy nad krajem zaciąży niebezpieczeństwo. Przebudzenie się i zjednoczenie wszystkich członków danej społeczności przyniesie upragnione zwycięstwo, a w konsekwencji – wolność. Identyczną wymowę mają elementy zapożyczone z legendy o śpiących rycerzach przeniesione na grunt romantycznej poezji łotewskiej, przy czym teksty zawierające te elementy każdorazowo noszą znamiona legendy politycznej i wyłącznie w takim kontekście mogą być odczytywane. W Polsce zainteresowanie legendą o śpiących rycerzach zaadaptowaną na potrzeby tekstu literackiego, szczególnie o wymowie politycznej, patriotycznej, notuje się od 2. połowy XIX wieku. Artykuły poświęcone temu zagadnieniu Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā 1. „Dusošie bruņinieki” folklor ā un liter atūr ā Teikām par dusošiem bruņiniekiem ir starptautiskā nozīme. Kā reiz rakstījis Broņislavs Grabovskis, „pasaulē gandrīz nav tādas tautas, kurai teiku lādē nebūtu šī mītiska tēla. Saskaņā ar tautas ticējumiem sensenie viduslaiku valdnieki un karavīri dzīvo ieslēgti klints dziļumā, gaidot savu liktenīgo stundu, kad viņus no jauna pie dzīvības un rīcības sauks” (Grabowski 1881a: 314). Tiek domāts, ka vēl aizvien dus tādi personāži kā Karalis Artūrs, Kārlis Lielais, Heinriks Putnuķērājs, Frīdrihs Rudbārdis Barbarosa, princis Marko, kā arī Sv. Sebastians no Portugāles, sv. Vāclavs no Čehijas, daudzi karapulki un bruņinieki Blaniku kalnā, Vāveles pils kalnā, Tšebņicā. Vairums Eiropas leģendu par dusošiem bruņiniekiem radās viduslaikos, taču tās nav aizmirstas, nostāstus savā atmiņā glabā „tauta, kura bēdu un posta laikā meklē mierinājumu cerībā, ka kaut kur vientuļā nomalē, nezināmās klints dziļumā dus varonis ar saviem biedriem un pamodīsies tajā dienā, kurā apspiestajai tautai klāsies visgrūtāk”. (Grabowski 1881a: 314). Miegā varoņi atdzīvojas ne tikai tās sabiedrības apziņā, kurai ir nepieciešams stiprs atbalsts. Dusošo bruņinieku motīvs, pateicoties savai elastībai, bija un joprojām ir plaši izmantojams daiļliteratūrā, bet īpaši liela piekrišana tam bija Eiropas romantisma un modernisma autoru starpā. Poļu literatūrā teikām par dusošiem bruņiniekiem bija īpaša nozīme. Jau 19. gadsimta 30-tajos gados tās tika saistītas ar cīņu par nacionālo atbrīvošanos, bet vēlāk, daži tās elementi tika pārveidoti par tā saucamo patriotisko vai politisko leģendu (Ziejka 1984: 36 u. c.). Literārajos darbos bieži sastopams minējums par klints dziļumā dusošo bruņinieku vai arī karapulku. Tas tiek uzskatīts par skaidru un viegli izprotamu simbolu – tautā dus varens spēks, kas atjaunosies brīdī, kad valstij draudēs briesmas. Atmoda un sabiedrības apvienošana nesīs vēlamo uzvaru, un līdz ar to brīvību. Identiska doma piemīt arī elementiem, kas ir aizgūti no teikām par dusošiem bruņiniekiem un pārnesti latviešu romantikas laikmeta dzejā. Turklāt tekstiem, kuri satur šos elementus, bieži piemīt politiskas leģendas iezīmes un tikai šādā kontekstā tos var interpretēt. 19. gadsimta otrajā pusē Polijā tiek novērota interese par dusošo bruņinieku leģendām, kas tika pielāgotas literārā teksta vajadzībām, it sevišķi politiskajā un patriotiskajā nozīmē. Plašus šai problemātikai veltītus pēt- ◊ 93 94 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej opublikowali m.in. Bronisław Grabowski (1881), Stefania Ulanowska (1888a; b; c) oraz Władysław Weryho (1889), wzmianki na ten bardzo zajmujący temat pojawiały się w prasie także przy okazji omawiania poematu – pieśni patriotycznej – Romana Zmorskiego zatytułowanego Wieża siedmiu wodzów (Tworzymir 1860). Franciszek Ziejka z kolei w monografii Złota legenda chłopów polskich (1984) podsumował dotychczasowe badania nad tym zagadnieniem i przeanalizował utwory zawierające przetworzony w różny sposób wątek „śpiącego wojska” czy też „śpiących rycerzy” pod kątem treści patriotycznych, politycznych i narodowowyzwoleńczych. Wątek „śpiących rycerzy” w polskim folklorze oraz w literaturze został dość szeroko omówiony i wciąż cieszy się dużą popularnością. W przypadku badań nad folklorem i literaturą łotewską stwierdzenie takie nie może być użyte. Pojęcie „śpiący rycerz” nie przyjęło się i praktycznie nie jest omawiane w odniesieniu do literatury tego kraju, co jest o tyle ciekawe, że śpiących rycerzy można w niej z łatwością spotkać. Taki stan rzeczy wynika najprawdopodobniej z faktu, że w folklorze łotewskim legendy o śpiących rycerzach czy też śpiącym wojsku są niezmierną rzadkością, a spotkać je można głównie na wyróżniającym się na tle innych rejonów Łotwy terenie dawnych Inflant Polskich, który zamieszkiwały polskie i litewskie rody szlacheckie. Historia nie pozwoliła na to, by królowie, książęta, rycerze czy szlachta powstali spośród Łotyszy i stąd też korespondent Kraju o inicjałach H. L. mógł tylko odnotować legendę o bezimiennym litewskim rycerzu, który raz w roku, w dniu św. Jana, ukazuje się ludziom na górze Wolkenberg nad jeziorem Raźno w Łatgalii ubrany w złotą zbroję, aby spożyć ucztę, a następnie na powrót zasypia we wnętrzu skały (H. L. 1888: 14). Rycerzy, dzielnych wodzów łotewskich, którym miast zginąć w boju, dane było zapaść w sen, przerywany tylko raz na jakiś czas, najczęściej w wyjątkowej dla kraju sytuacji, spotkać więc można wyłącznie w literaturze pięknej, a do ich kreacji nie posłużyło tworzywo ludowe. Bohaterów takich jest niewielu, najczęściej pojawiające się w literaturze imiona to Imanta, Vidvuts i Lāčplēsis, główna postać łotewskiego eposu narodowego. 2. Imanta – śpiąc y rycer z z Błękitnej Góry Pierwszą wzmiankę o Imancie odnaleźć można w średniowiecznej Kronice Henryka Łotysza pod rokiem 1198, gdzie czytamy, iż niejaki Imauts z plemienia Liwów zadał biskupowi Bertoldowi śmiertelny cios oszczepem w obronie swych bogów i religii. Dzięki takiej postawie – przeciwstawieniu się wprowadzeniu na obszarze dzisiejszej Łotwy chrześcijaństwa, opowiedzeniu się za Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā nieciskus rakstus publicēja šādi zinātnieki: Broņislavs Grabovskis (1881), Stefanija Uļanovska (1888a; b; c), Vladislavs Veriho (1889) u.c. Atsauces par šo ļoti interesanto jautājumu parādījās arī presē, kad tika iztirzāta Romāna Zmorska poēma jeb patriotiskā dziesma ar nosaukumu Septiņu vadoņu tornis (Tworzymir 1860). Savukārt Fraņcišeks Ziejka monogrāfijā Poļu zemnieku zelta leģenda (1984) apkopoja līdzšinējos pētījumus un izvērtēja daiļdarbus ar dažādi izmantotiem „dusošā karapulka” vai „dusošā bruņinieka” motīviem patriotiskā, politiskā un nacionālās atbrīvošanas aspektā. „Dusošā bruņinieka” pamatdoma poļu folklorā un daiļliteratūrā tika ļoti plaši apspriesta un joprojām ir populāra. Latviešu folkloras un literatūras pētījumos šādu apgalvojumu izteikt nevar. „Dusošā bruņinieka” tēls nav iesakaņojies un gandrīz nav analizēts šīs valsts literatūras kontekstā, taču bez šaubām var apgalvot, ka latviešu sacerējumos šo varoni var sastapt. Šīs situācijas skaidrojums visticamāk izriet no tā fakta, ka latviešu folklorā leģendas par dusošiem bruņiniekiem vai arī karapulkiem ir liels retums, bet sastapt šīs teikas var galvenokārt apgabalā, kas atšķiras no pārējiem Latvijas reģioniem ar to, ka tas atrodas bijušās Poļu Livonijas teritorijā, kur dzīvoja poļu un lietuviešu dižciltīgās dzimtas. Vēsture neļāva, lai latvieši kļūtu par karaļiem, prinčiem, bruņiniekiem vai muižniekiem, tāpēc žurnāla Zeme korespondents ar iniciāļiem H. L. varēja vienīgi pierakstīt leģendu par nezināmo lietuviešu bruņinieku, kurš tērpies zelta bruņās, vienu reizi gadā, Jāņu laikā, parādās cilvēkiem pie Rāznas ezera, Padebešu kalna galā, lai ieturētu mielastu, un tad atgrieztos un aizmigtu klints dziļumā (H. L. 1888: 14). Vienīgi daiļliteratūras lappusēs var sastapt bruņiniekus, drosmīgus vadoņus, kuriem nebija lemts iet bojā kaujas laukā, bet iegrimt dziļā miegā, kas tiek pārtraukts tikai gadījumos, kad tautai ir nepieciešama palīdzība kādā grūtajā situācijā. Jāievēro, ka iedvesmas avots tēlu tapšanai nav tautas daiļrade. Tādu drosminieku ir maz, visbiežāk literatūrā parādās sekojošie vārdi: Imanta, Vidvuds un Lāčplēsis – galvenais latviešu tautas eposa varonis. 2. Imanta – dusošais bruņiniek s Zil ajā K alnā Imanta pirmo riezi tiek minēts Indriķa Livonijas hronikā . Viduslaiku hronikā no 1198. gada stāv rakstīts, kā kāds Imauts no līvu cilts, aizstāvot savus dievus un reliģiju, nāvējoši ievainoja bīskapu Bertoldu. Pateicoties savai nostājai – pretestībai pret kristietības ieviešanu tagadējās Latvijas teritorijā, savas ticības un kultūrās aizstāvēšanai, mazzināmais tēls kļuva ◊ 95 96 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej własną wiarą i kulturą – ta mało znana postać stała się bohaterem wydanego w 1802 r. poematu Garlieba Helwiga Merkela (1769-1850) zatytułowanego Wannem Ymanta. Eine Lettische Sage, czyli Wódz Ymanta. Saga łotewska. W utworze autora wywodzącego się spośród Niemców wschodniobałtyckich dzielny Liw przedstawiony został na tle radosnego wiosennego święta ku czci pogańskich bogów. Sielankę przerywa pojawienie się na wybrzeżu Bałtyku przybyszów z Niemiec, którzy wkrótce uczynią z Łotyszy niewolników. Zderzenie ze sobą tych dwóch jakże różnych rzeczywistości było zabiegiem celowym, dzięki któremu chciał autor zwrócić uwagę Europy Zachodniej na niezwykle trudną sytuację Łotyszy. Dodatkowo, aby wzmocnić zgubny skutek niszczycielskiego najazdu Niemców i ekspansji religii chrześcijańskiej, zmienił Merkel także losy wodza Imanty. Nie jest on już w poemacie zabójcą biskupa, ale swego brata, przyjaciela z dziecięcych lat i szwagra – Kaupo, któremu Niemiec zatruł umysł i uczynił zeń narzędzie w walce z poganami. W pojedynku, który zadecydować ma o przyszłości Łotyszy, ginie nie tylko nieszczęsny Kaupo, ale i Imanta, gdyż oszczep przeciwnika nasączony był trucizną. Na pierwszych kartach poematu przedstawia Merkel Imantę jako zwykłego członka społeczności Liwów, który dopiero w sytuacjach wymagających powzięcia istotnej decyzji występuje z tłumu i jawi się jako wódz. Walka z najeźdźcą wymagająca odpowiedzialności, zdecydowania, a przy tym wierności swoim przekonaniom i religii przodków, bezpowrotnie odmieni jego życie. Ostatecznie, ku własnemu zaskoczeniu, stanie on ponad zgromadzonym wokół siebie ludem i przemówi do niego jako wieszcz, prorok. Dojrzewanie do takiej roli, do przejęcia władzy i wzięcia odpowiedzialności za naród, cechuje wielu bohaterów narodowych, a Imanta jest pierwszą tego typu kreacją daną Łotyszom. Wzór bohatera-rycerza, odważnego i lojalnego, który z poświęceniem broni swej wiary i głęboko miłuje swą żonę Ajitę, przyjął się z powodzeniem i wykrystalizował ostatecznie na przełomie XIX i XX wieku. Wątek Imanty w literaturze zapoczątkowany więc został przez rzeczywiste wydarzenia historyczne, ale z czasem jego dzieje stawały się coraz to bardziej burzliwe i nieprzewidywalne. Kontynuatorami tradycji zapoczątkowanej przez Garlieba Merkela byli Jānis Ruģēns (1817-1876) oraz Andrejs Pumpurs (1841-1902), którzy użyli co prawda gotowego wzorca, ale przenieśli Imantę w przestrzeń bliższą Łotyszom i bogatszą w nawiązania do folkloru i mitologii łotewskiej. Dzięki nim Imanta stał się klasycznym „śpiącym rycerzem”, a jego pierwowzorem, obok Imanty Merkela, był cesarz Fryderyk I (ok. 1125-1190), bohater wiersza Friedricha Rückerta zatytułowanego Barbarossa: Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā par Garlība Helviga Merķeļa (1769-1850) poēmas Wannem Ymanta. Eine Lettische Sage jeb Vanems Imanta. Latviešu teika varoni. Darbs tika izdots 1802. gadā. Baltvācu izcelsmes autors drosmīgo līvu ataino kā priecīgu pavasara svētku dalībnieku. Šie svētki tiek svinēti par godu pagānu dieviem. Idilli pārtrauc jaunatnācēji pie Baltijas jūras krastiem, svešinieki no Vācijas drīzumā padarīs latviešus par vergiem. Divu tik ļoti atšķirīgu realitāšu sadursme bija autora mērķtiecīgs nodoms, ar tā palīdzību viņš gribēja pievērst Rietumeiropas uzmanību latviešu neparasti sarežģītajai situācijai. Turklāt, lai parādītu vāciešu iebrukuma postošās sekas un kristietības ekspansiju, Merķelis mainīja virsaiša Imantas likteni. Poēmas varonis nav vairs bīskapa, bet gan sava brāļa, bērnības drauga un svaiņa – Kaupo slepkava, kuram vācietis aptumšoja prātu un padarīja viņu par savu ieroci cīņā pret pagāniem. Divkaujā, kura izlems latviešu nākotni, krīt ne tikai nelaimīgais Kaupo, bet arī pats Imanta, jo pretinieka šķēps bija saindēts. Poēmas pirmajās lappusēs Merķelis attēlo Imantu kā līvu sabiedrības locekli, kas vienīgi īpaši atbildīgās situācijās, kuras prasa pieņemt nozīmīgu lēmumu, spēj izcelties pūļa vidū un kļūt par vadoni. Cīņa pret iebrucējiem prasīs atbildību, izlēmību un spēju palikt uzticīgam saviem uzskatiem un priekšteču ticībai, šī cīņa uz visiem laikiem mainīs viņa dzīvi. Visbeidzot, viņam pašam par izbrīnu, Imanta stāsies ļaužu priekšā un uzrunās viņus kā pravietis. Briedums vadoņa lomai, spēja pieņemt varu un uzņemties atbildību pār tautu piemīt daudziem tautas drosminiekiem, bet Imanta ir pirmais šāda veida literārais varonis latviešu literatūrā. Drosmīga un lojāla bruņinieka tēla prototips, kas ar pilnīgu atdevi aizstāv savu ticību, patiesi mīl savu sievu Ajiti, izkristalizējas un ir veiksmīgi atzīts 19. gadsimtā un 20. gadsimta mijā. Imantas literārais modelis tika veidots, balstoties uz patiesiem vēsturiskiem notikumiem, bet laika gaitā viņa liktenis kļuva aizvien trauksmaināks un neparedzamāks. Garlību Merķeļa aizsāktās tradīcijas turpinātāji bija Jānis Ruģēns (1817-1876) un Andrejs Pumpurs (1841-1902). Viņi izmantoja gan sākotnējo pirmtēlu, gan pārcēla Imantu realitātē, kas ir tuvākā latviešiem un bagātāka ar latviešu folkloras un mitoloģijas elementiem. Pateicoties šiem rakstniekiem Imanta kļuva par klasisko „dusošā bruņinieka” piemēru, kuram piemīt īpašības raksturīgas gan Merķeļa Imantam, gan cēzaram Frīdriham I (apmēram 1125-1190), Frīdriha Rückerta dzejoļa Barbarosas varonim: ◊ 97 98 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej W środku wysokiej skały,Cesarz nigdy nie umarł, Co stromo piargi ścieli,On żyje po dziś dzień. Śpi wielki Barbarossa,Ukryty w swym pałacu, Stary cesarz Fryderyk. Zapadł w głęboki sen. Odszedł, kiedy świetnościTron ze słoniowej kości, Cesarstwa nadszedł kres,Na tronie władca nasz, Lecz jeszcze tu powróci,O stół cały z marmuru Cesarstwo wróci też.Oparł uśpioną twarz. Jego broda nie siwa,Czasem pokiwa głową, Lecz jak ognisty żar,Swym potakując snom, Spływa po blacie stołu,I spod przymkniętych powiek Na którym głowę wsparł.Spoziera w sali głąb. Przyzywa gestem sługęBo jeśli owe kruki I rzecze: „Karle mój,Wciąż krążą wokół nas, Idź i zobacz, czy kruki Muszę zaczarowany Wciąż tańczą taniec swój”.Spać znowu przez sto lat. (Rückert 1868: 108-109, przeł. W. Radwański; cyt za: Wies 1996: 18) Wątek śpiących rycerzy przeniknął do łotewskiej literatury pięknej właśnie za pośrednictwem niemieckiej poezji romantycznej i choć Barbarossa nie cieszy się dzisiaj dobrą sławą, nie jest niemieckim bohaterem narodowym, to nie można tego powiedzieć o Imancie. Od chwili opublikowania przez Andrejsa Pumpursa powstałego w 1874 r. wiersza pt. Imanta, żaden z łotewskich bohaterów nie odchodzi na wieczność, ale podobnie jak Barbarossa czeka gotowy do walki: Imanta nie umarł wcale,W złotym drzemie zamku, Milczy tylko zaklęty – Miecz nie rdzewieje jego, Bardzo był spracowany,Ten, co żelazne tnie zbroje, Spoczął w Górze Błękitnej. Znowu zapłonie jak ogień. Na sto lat raz jeden,I póki mgłę błękitną Na świat karzełek wychodzi; Dokoła góry widzi, Rozgląda się czy mgła,To jeszcze tysiąc lat, Poczyna rzednąć wokół; -Niech ziemia go przykrywa! - Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā Der alte Barbarossa,Er ist niemals gestorben, Der Kaiser Friedrich,Er lebt darin noch jetzt; Im unterird’schen SchlosseEr hat im Schloß verborgen Hält er verzaubert sich. Zum Schlaf sich hingesetzt. Er hat hinab genommen Der Stuhl ist elfenbeinern, Des Reiches Herrlichkeit Darauf der Kaiser sitzt; Und wird einst wiederkommen Der Tisch ist marmelsteinern, Mir ihr zu seiner Zeit.Worauf sein Haupt er stützt. Sein Bart ist nicht von Flachse,Er nickt als wie im Traume, Er ist von Feuersglut,Sein Aug’ halb offen zwinkt, Ist durch den Tisch gewachsen,Und je nach langem Raume Worauf sein Kinn ausruht.Er einem Knaben winkt. Er spricht im Schlaf zum Knaben:Und wenn die alten Raben Seh hin vor’s Schloß, o Zwerg,Noch fliegen immerdar, Und sieh, ob noch die RabenSo muß ich auch noch schlafen, Herfliegen um den Berg,Verzaubert hundert Jahr. (Rückert 1868: 108-109) „Dusošo bruņinieku” motīvs latviešu daiļliteratūrā nonāca tieši ar Vācijas romantisma dzejas starpniecību. Ja Barbarosa šodien nav pozitīvs tēls, nav Vācijas tautas varonis, tad Imanta ieguva ievērojamu nozīmi Baltijas valstīs. Kopš 1874. gada jeb Andreja Pumpura dzejoļa Imanta izdošanas brīža, neviens no latviešu varoņiem nedodas uz mūžīgo dzīvi veļu valstī, bet līdzīgi kā Barbarosa, gatavs cīņai gaida: Imanta nevaid miris,Tam zelta pilī snaužot, Bet tikai apburts kluss,Tas zobins nesarūs’, No darbošanās rimis,Kurš, dzelzu bruņas laužot, Zem Zilā kalna dus.Kā liesma kļuvis būs. Par simtiem gadiem reiziUn, kamēr zilo miglu Mazs rūķīts augšā nāk Ap Zilo kalnu redz, Un apskatās, vai miglaTik ilgām tūkstoš gadus Ap kalnu nodzist sāk. Gan viņu zeme sedz. ◊ 99 100 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej Lecz kiedyś synowie PerkunaI córy przyjdą słońca W górę wystrzelą pociskiI precz odciągną mgłę: Uciekną wszelkie diabły;I głos słonecznej chwili Za miecz Imanta chwyci.Wywoła na świat Imantę! Dzięki Pumpursowi wątek „śpiących rycerzy” w drugiej połowie XIX i początku XX w. stał się bardzo popularny, wręcz dominujący. Niewątpliwie też bohater wiersza należy do szerokiego grona europejskich śmiałków. Taki wizerunek Imanty najsilniej utrwalił się w świadomości Łotyszy, a uzupełniony o utwór Auseklisa (1850-1879) Zamek Światła tworzy niezmienny baśniowy obraz walki o wolność, niezależność i samostanowienie – legendę patriotyczną o budzącym się ze snu pojedynczym bohaterze i całym narodzie: Szybko tonie, szybko ginie, Mocny zamek w Światła Górze. Spoczywają w nim bogowie, I skarby ducha narodowego. […] Jeśli imię ktoś przypomni, W górę pójdzie stary gród! Hen poniesie sławę ludu, Promienie jasne rozrzuci. Synowie ludu odgadli Dawno świętość zapomnianą: Światła krzyczą, Światło wschodzi! W górę pnie się Światła Dwór! (Auseklis 1975: 8) Zapadnięcie się miasta pod wodę, zniknięcie w chaosie i mroku, nie musi oznaczać końca. W folklorze łotewskim, podobnie jak w słowiańskim, popularne są teksty o zapadłych miastach, wsiach czy kościołach, które często wynurzają się spod wody lub ziemi, gdy ktoś odgadnie ich imię (Rudzītis 1988: 303-305). Łotewskie społeczeństwo pielęgnuje pamięć o dwóch zapadłych zamkach, które pojawiły się w literaturze w okresie pierwszego odrodze- Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā Bet reizi PērkoņdēliUn saules meitas nācīs Tai kalnā lodes spers;Un miglu projām trauks; Tad bēdzīs visi jodi,Un gaismas laika balsis Pēc zobina tas ķers.Imantu ārā sauks! Pateicoties Pumpuram, „dusošā bruņinieka” tēma 19. gadsimta otrajā pusē un 20. gadsimtā sakumā kļuva pazīstama, pat dominējoša. Nav šaubu, ka dzejoļa varonis pieder pie plašā Eiropas drosminieku pulka. Tieši šāds Imantas tēls visspēcīgāk iesakņojas latviešu apziņā un tieka papildināts ar Ausekļa (1850-1879) darbu Gaismas pils, kas rada stabilu teiksmaino cīņas ainu par brīvību, neatkarību un pašnoteikšanos, jeb patriotisku leģendu par viena varoņa un visas tautas augšāmcelšanos: Ātri grima, ātri zuda Gaismas kalna staltā pils. Tur guļ mūsu tēvu dievi, Tautas gara greznumi. […] Ja kas vārdu uzminētu, Augšām celtos vecā pils! Tālu laistu tautas slavu, Gaismas starus margodam’. Tautas dēli uzminēja Sen aizmirstu svētumu: Gaismu sauca, Gaisma ausa! Augšām ceļas Gaismas pils! (Auseklis 1975, 8) Pilsētas sabrukšana zem ūdens, pazušana haosā un tumsā, nenozīmē pastāvēšanas beigas. Tā pat kā slāvu arī latviešu folklorā, izplatīti ir teksti par nogrimušām pilsētām, ciematiem un baznīcām, kuru būvējums bieži iznirst no ūdens, ja kāds uzmin tās nosaukumu (Rudzītis 1988: 303-305). Latviešu sabiedrība lolo atmiņas par divām nogrimušām pilīm, kuras tapa balstoties uz pirmās nacionālās atmodas literatūras pamata: pirmā ◊ 101 102 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej nia narodowego: jednym jest Zamek Światła1, drugim – Zamek Wróżbitów2 . Za obiema budowlami kryje się uciemiężony naród łotewski, jego mądrość, kultura i historia, a ich wynurzenie się to znak, że Łotwa dzięki drzemiącym w niej wartościom odzyskać może upragnioną wolność i cieszyć się słońcem po latach mroku. Motyw zanurzenia, zasypiania, oczekiwania, zwykle pod powierzchnią wody, i wynurzenie, powrót na powierzchnię ziemi, nierzadko po upływie roku lub stu lat, jest więc w folklorze i piśmiennictwie łotewskim obecny i bardzo rozpowszechniony. Wynika to m.in. także z faktu, że obok symbolizującego śmierć zanurzenia jest nadzieja na wynurzenie, gdyż „po rozpuszczeniu się w wodzie następują »powtórne narodziny«” (Eliade 1970: 142), to, co uległo degradacji, odzyskuje pierwotny kształt, to, co trwało w chaosie, powraca do pierwotnego porządku. Zjawisko zanurzenia i wynurzenia, głównie w literaturze, ale zdarza się, że i w folklorze, odnosi się bardzo często do postaci i obiektów powiązanych z historią i sytuacją polityczną na Łotwie, z hasłami patriotycznymi i narodowowyzwoleńczymi. Imanta, pierwsze literackie wcielenie łotewskiego „śpiącego rycerza”, spoczywa w głębi Błękitnej Góry, która dla Łotyszy ma nie mniejsze, symboliczne znaczenie, aniżeli Zamek Światła czy Zamek Wróżbitów. Na Łotwie znajduje się aż trzynaście gór o takiej nazwie, a najpopularniejsza spośród nich to liczące 127 m. wzniesienie w miejscowości Mujāni (północna Widzeme, rejon Walmiery). Góra, która do dziś uważana jest za świętą, słynęła niegdyś ze znajdującego się na jej szczycie cudownego źródełka, z porastających ją gajów nie można było ułamać nawet gałązki, a w noc św. Jana przybywali na nią ludzie z całej okolicy, by wspólnie świętować (Rudzītis 1988: 329-330). Rudzītis przypuszczał, iż nazwa pochodzi od spowijającej górę błękitnej mgły lub od porastających ją gęstych lasów, które z daleka zdawały się niebieskie (Rudzītis 1988: 330). Kursīte (2001a: 28-29) podkreśla jednak, iż przy dobrych warunkach pogodowych żadna z łotewskich Błękitnych Gór nie wyróżnia się błękitnym kolorem. Jej zdaniem nazwa ta wskazuje na związek góry z obrzędami przejścia, gdzie błękit jest kolorem unoszącego się znad rytualnego 1 Zamek Światła otrzymał niezmienione do dziś w literaturze kształty w wierszu Auseklisa (wł. Miķelis Krogzemis) zatytułowanym właśnie Zamek Światła. Bez wątpienia jest to nie tylko jeden z najpopularniejszych utworów tego poety, ale wierszy łotewskich w ogóle. 2 Zamek Wróżbitów tkwi swymi korzeniami głęboko w folklorze, ale sławny stał się dopiero za sprawą eposu Lāčplēsis (1888) autorstwa Andrejsa Pumpursa, w którym to symbolizuje skarbnicę duchowych wartości łotewskich, która po latach uwięzienia na dnie jeziora wynurza się na powierzchnię i roztacza swój blask na cały kraj. Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā ir Gaismas pils1, otrā – Burtnieku pils 2 . Abas celtnes slēpj sevī apspiesto latviešu tautu, tās gudrību, kultūru un vēsturi. Piļu izniršana ir zīme, ka Latvija, pateicoties tajā dusošām vērtībām, var atgūt tik ļoti vēlamo brīvību un pēc ilgi pavadītiem gadiem tumsā priecāties par sauli. Būves iegrimšanas, apbēršanas, gaidīšanas motīvs galvenokārt zem ūdens un izniršana, atgriešanās uz zemes, bieži vien pēc viena vai simts gadiem, latviešu folklorā un rakstniecībā ir plaši pazīstami motīvi. Tie izriet starp citu no fakta, ka līdzās iegrimšanai kā nāves simbolam pastāv cerība uz atgriešanos no mirušo pasaules, jo „pēc sairšanās ūdenī seko „atkārtota piedzimšana” (Eliade 1970: 142) un tas, kas tika iznīcināts atgūst savu sākotnējo stāvokli, tas, ko pārņēma haoss, atgriežas sākotnējā kārtībā. Iegrimšanas un izniršanas motīvs, galvenokārt literatūrā, bet arī folklorā ļoti bieži atsaucas uz personām un objektiem, kuri ir saistīti ar vēsturi un politisko situāciju Latvijā, ar patriotiskiem un nacionālās atbrīvošanās lozungiem. Imanta, pirmais latviešu „dusošā bruņinieka” literārais iemiesojums guļ Zilā kalnā dziļumā, kuram latviešu kultūrā piemīt ievērojama simboliska nozīme, tāpat, kā Gaismas pilij vai Burtnieku pilij. Latvijā ar šādu nosaukumu ir atrodami pat trīspadsmit kalni, bet starp tiem vispazīstamākais ir 127 metrus augstais pacēlums Mujānos (Ziemeļvidzemē, Valmieras rajons). Kalns, kas līdz šodienai tiek uzskatīts par svētvietu, agrāk bija slavens ar avota brīnumainajām spējām, kas atradās pakalna galā, ,,no mežājiem nevarēja nolauzt nevienu zariņu, toties svētā Jāņa naktī no visas apkārtnes nāca cilvēki, lai svinētu svētkus (Rudzītis 1988: 329-330). Rudzītis domāja, ka nosaukums nāk no zilās miglas, kas apvij kalnu, vai arī no tumšajiem mežiem, kuri no tālienes šķita zili (Rudzītis 1988: 330). Kursīte (2001a: 28-29) tomēr uzsver, ka labos laika apstākļos, neviens no Latvijas zilajiem kalniem nav izcēlies ar zilo krāsu. Viņasprāt, šis nosaukums norāda uz saikni starp kalnu un tur notiekošajiem pārejas rituāliem – zilā krāsa piemīt rituāla ugunskura dūmiem, kuri savieno debesis un zemi, cilvēkus 1 Gaismas pils savu galīgo veidolu literatūrā ieguva pateicoties Ausekļa (īstajā vārdā Miķelis Krogzemis) dzejolim Gaismas pils. Bez šaubām, šīs dzejolis ir viens no pazīstamākajiem gan šī dzejnieka darbiem, gan dzejoļiem latviešu literatūrā vispār. 2 Burtnieku pils motīvs ir aizgūts no folkloras, bet pazīstams tās kļuva pateicoties Andreja Pumpura eposam Lāčplēsis (1888). Burtnieku pils šajā darbā simbolizē tautas vērtību sargātāju, kura pēc ilgi pavadītiem gadiem tumsā, iznirst no ūdens un izplata savu mirdzumu visā valstī. ◊ 103 104 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej ogniska dymu, który łączy niebo z ziemią, a człowieka z bogami. Istotny jest fakt, iż w łotewskiej koncepcji kosmogonicznej Błękitna Góra wyłoniła się z przykrywających wszystko wód i stała się siedzibą bogów. Co najważniejsze, w przestrzeni literackiej zaczęła funkcjonować jako siedziba śpiącego rycerza. W piśmiennictwie Łotwy postać Imanty wiąże się z Błękitną Górą niezwykle często. Również Jānis Rainis (1865-1929), dramaturg bez wątpienia najczęściej powracający w twórczości do wątku „śpiących rycerzy”, w notatkach do nieukończonego dzieła Imants zawarł takie oto cenne zdanie: „pociski synów Pērkonsa przepoławiają Błękitną Górę, w której śpi Imanta” (Rainis 1981: 103). Zamysł ten bezpośrednio przywołuje, a jednocześnie rozbudowuje stworzoną przez Pumpursa legendę o Imancie, która w twórczości Rainisa jeszcze wielokrotnie zostanie wykorzystana. Nie wiadomo, jak ostatecznie potoczyć się miały losy bohatera dramatu Imants, gdyż ostatni akt nie powstał, ale jednym z zamiarów autora było odrodzenie Imanty na Błękitnej Górze (Rainis 1981: 87, 103)3. Krótka notatka z dnia 8 kwietnia 1917 r. brzmi intrygująco: „Błękitna Góra. Rozpocząć tak samo jak Imantę – drzemką. Chłopak, podobny do Imanty, postawiony na straży” (Rainis 1981: 147). W dramacie Rainisa miał się więc zapewne narodzić nowy bohater – kolejny „śpiący rycerz”, być może w wyniku przemyśleń, jakie przelał autor na papier kilka miesięcy wcześniej: Lpl. Pumpursa odważył się wynieść na łotewskiego bohatera, bohatera łotewskich bajek. Podjął się tego z powodzeniem U.N. Ale Lpl. nie stał się bohaterem narodowym; wygrał jednak obcy, stworzony przez dyletanta Imanta. Dlaczego? i dlaczego Imanta jest niepokonany? Możliwe: sam obiecałem dramat o Imancie. Sam sobie stanąłem na drodze. Ale, skoro jestem winien, to czy nie mogę wszystkiego odmienić na lepsze: obiecałem Imantę, więc oto i jest, ale inny niż Merkela, jest narodu i mój (Rainis 1981: 117-118). Z dziennika prowadzonego przez Rainisa w trakcie pisania sztuki zdaje się wynikać, że nie mógł zdecydować, kogo ostatecznie wybrać na przywódcę i wybawiciela łotewskiego narodu, widać to wyraźnie w dialogu, jaki zaplanował pomiędzy Lāčplēsisem i Imantą. Pierwszy mówi: „Jesteś młodszym i późniejszym bohaterem, moim następcą, idź pierwszy się rozejrzeć”, Imanta odpowiada: „Nie mogę iść (…). Jestem słabszy od was, starych bohaterów, idź ty. Lāč[plēsis:] Staliśmy się przecież braćmi Liwów. Jesteś Liwem i naszym 3 Janīne Kursīte (2001b: 87) skłania się ku temu, by identyfikować Imantę z cyklicznie umierającym i powracającym do życia bóstwem imieniem Jānis. Również Grabowski (1881c: 331) poszukiwał pierwowzoru „śpiących rycerzy” pośród europejskich bóstw. Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā un dievus. Nozīmīgs fakts ir tas, ka Zilais kalns Latvijas kosmogoniskajā koncepcijā iznira no ūdens un ar saviem plašumiem pārklāja visumu un kļuva par dievu mitekli. Svarīgāks ir tas, ka ūdens literārajā pasaulē sāka funkcionēt kā dusošā bruņinieka mītne. Imantas literārais tēls latviešu rakstniecībā tiek neparasti bieži aprakstīts Zilā kalnā kontekstā. Dramaturgs Jānis Rainis (1865-1929), kas bez šaubām visbiežāk savā daiļradē skāra „dusošā bruņinieka” tematu, nepabeigtās lugas Imants pierakstos atzīmēja vērtīgu izteikumu „pērkondēlu lodes pāršķeļ pušu Zilo kalnu, kur guļ Imants” (Rainis 1981: 103). Autora nodoms tiešā veidā attiecas un paplašina Pumpura radīto leģendu par Imantu, kas vēl ne vienu vien reizi tiks izmantots Raiņa daiļradē. Kā izšķiras lugas Imanta varoņa liktenis nav zināms, jo pēdējais cēliens netika uzrakstīts, taču ir zināms, ka viens no autora mērķiem bija pamodināt Imantu Zilajā kalnā. (Rainis 1981: 87, 103)3 . Īsa piezīme no 1917. gada 8. aprīļa skan intriģējoši: „Zilais kalns. Iesāk tāpat kā Imantu ar diendusu. Zēns, līdzi Imam, paliek par sargu” (Rainis 1981: 147). Raiņa lugā visticamāk bija jāpiedzimst jaunam varonim – vēl vienam „dusošam bruņiniekam”, varbūt šīs nodoms bija tapis to pārdomu ietekmē, kuras autors iemūžināja uz papīra dažus mēnešus agrāk: Pumpura Lpl. lūkoja par latviešu varoni iecelt latviešu teikas varoni. To uzņēma U.N. ar panākumiem. Bet Lpl. netapa par tautas varoni; uzvarēja tomēr svešais, diletanta darinātais Imants. Par ko? un par ko Imants nau uzveicams? Varbūt: es pats solīju Ima drāmu. Nu pats sev stāvu ceļā. Bet, kad es vainīgs, vai es nevaru vērst par labu: solījis Imantu, tad nu te ir, bet citāds nekā Merķeļa, tautas un mans (Rainis 1981: 117-118). No Raiņa dienasgrāmatas, kas tika rakstīta lugas tapšanas laikā, izriet ka viņš nevarēja izšķirties, kuru varoni galu galā izvēlēties par vadoni un Latvijas tautas glābēju, šīs šaubas skaidri attēlo saruna, kuru autors bija iecerējis starp Lāčplēsi un Imantu. Pirmais saka: „Tu jaunākais un vēlākais varonis, mans pēcnieks, ej tu pirmais lūkoties”, Imanta atbild: „Es nevaru iet (…). Es esmu vājāks par jums, veciem varoņiem, ejat jūs. Lāčplēsis: Mēs taču tapām brāļi ar lībiem. Tu lībietis un mūsu varonis” (Rainis 1981: 127). 3 Janīne Kursīte salīdzina Imantu ar dievību vārdā Jānis. Dievība atkārtoti mirst un atdzimst (Kursīte 2001b: 87). Jāievēro ka Grabovskis arī meklēja dusoša bruņinieka prototipu starp Eiropas dievībām (Grabowski 1881c: 331). ◊ 105 106 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej bohaterem” (Rainis 1981: 127). Należy żałować, że dramat Imants nie powstał, że nie sposób dowiedzieć się, jak ostatecznie zakończył się spór pomiędzy młodym i starym, liwskim i łotewskim bohaterem, który z nich okazał się silniejszy. Trudno ocenić, czy poniższy fragment aktu I miał być rozwiązaniem ostatecznym, czy Lāčplēsis przekazał władzę Imancie i usunął się w cień: (Naprzeciw Imanty zjawia się nagle wielki zbrojny mąż z włócznią w dłoni – Lāčplēsis.) IMANTS (Zrywa się na nogi i woła.) Któż ty? POSTAĆ LĀČPLĒSISA Jestem ten, który nie kończy walki przed nocą. Idzie noc – masz oto mego ducha i uniknij nocy! Dokończ to, czego ja nie zdołałem! (Końcem oszczepu dotyka Imantę.) IMANTS (Zrywa się.) Kimże ja jestem? Jak trawa więdnę! POSTAĆ LĀČPLĒSISA Zwiędnąć, nie znaczy umrzeć. […] IMANTS Skąd siłę brać? POSTAĆ LĀČPLĒSISA Poprzez walkę. […] IMANTS (Sam, przysiada, kryje twarz w rękach.) Duchem jesteś wielkim! (Zrywa się na nogi.) Cóż to? Czyżby sen mnie ogarnął? Czy nagły był to wiatr? Czy ludzka mowa? Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā Var tikai nožēlot, ka luga Imants ne tika pabeigta un to, ka nav iespējas uzzināt, kā beigās izvērtās strīds starp jauno un veco, līvu un latviešu varoni, kurš no viņiem izrādītos stiprāks. Ir grūti spriest, vai zemāk uzradīts pirmā akta fragments tiktu izmantots kā galīgais risinājums, vai Lāčplēsis nodotu varu Imantam, bet pats paliku ēnā: (Imanta priekšā piepeši parādās liels bruņots tėls ar šķēpu rokā – Lāčplēsis.) IMANTS (Uzšaujas kājās un iesaucas.) Kas esi tu? LĀČPLĒŠA TĒLS Es tas, kas nebeidz cīnīties pret nakti. Nāk nakts – še tev mans gars un vairi nakti! Ved galā to, ko nepabeidzu es! (Viņš ar šķēpa galu aizskar Imantu.) IMANTS (Satrūkstas.) Kas es? Kā zāle vīstu! LĀČPLĒŠA TĒLS Vīst, ne mirt. […] IMANTS Kur spēku ņemt? LĀČPLĒŠA TĒLS Iekš cīņas. […] IMANTS (Viens, apsēstas, apsedz vaigu rokām.) Tu lielais gars! (Tad uzlec kājās.) Kā? Miegs bij mani veicis? Vai pēkšņa pūsma bij? Vai ļaužu runas? ◊ 107 108 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej (Przytomnie.) Nie – poruszone serce znów staje się czyste, Niczym chłodnym oddechem Dźwiny obmyte! - - Poprzez walkę czerpać siłę – na walkę przyszłą – - - Ach, tak młody jeszcze jestem! tak słaby!… (Rainis 1981: 16-17) Ciekawy jest jeszcze jeden fakt – postać Imanty pojawiła się w literaturze jako pierwsza i to wokół niej zaczęła zawiązywać się legenda o śpiącym rycerzu z Błękitnej Góry, a mimo to Rainis nazywa go „młodszym”, czyżby oznaczało to „mniej ważny”, „gorszy”, „nie-łotewski”? Nie wydaje się. Najpewniej chciał jedynie podkreślić w ten sposób bajeczny, odwieczny rodowód Lāčplēsisa. 3. L āčplēsis – rycer z śpiąc y w Dź winie 4 Imanta w nieukończonym dramacie Rainisa, stojąc na zgliszczach Rygi, pyta: „Czy tu walczył Lāčplēsis i utonął w odmętach? Po latach stu ze snu się podźwignie?” (Rainis 1981: 14). Zdanie to wskazywać by mogło na pewną cykliczność, naprzemienność pojawiania się Imanty i Lāčplēsisa w literaturze, szczególnie w dramatach Rainisa, ale wiadomo już, że może to być wynik wątpliwości targających w owym czasie autorem. Niemogący wybrać ważniejszego i przydatniejszego z bohaterów Rainis, a za nim późniejsi autorzy, często traktowali ich obu jako jedność, synonimy tej samej drzemiącej w narodzie siły (por też: Ruņģe 1983). Najdobitniej wskazuje to fragment: „Ratuj – Lāčplēsisie! Imanto! – Przyjdź! Nie odchodź! – Prowadź nas!” (Rainis 1981: 37). Lāčplēsisa powołał do życia jako pierwszy Andrejs Pumpurs w eposie zatytułowanym właśnie Lāčplēsis, który stanowi swego rodzaju podsumowanie wszystkich dotychczasowych prób wykreowania narodowego bohatera. Ukazał się on w 1888 r. i, jak się później okazało, a o czym wspomniano już wcześniej poprzez cytat z dzienników Rainisa, nie był to dobry czas dla bohatera. Romantyzm narodowy był już w literaturze rozdziałem zamkniętym, hasła młodołotyszy nieco już przebrzmiały, zwrot ku przeszłości nie był kierunkiem, który chcieli obierać Łotysze. Jest to bodajże jedyny raz, kiedy Lāčplēsis pojawia się nie w porę, kiedy Łotysze nie chcą bohatera. Pumpurs wykreował postać osiłka, wzorując się przede wszystkim na treści łotewskich bajek należących do typów ATU650A oraz ATU301B, 4 Ponieważ postaci Lāčplēsisa poświęcono ostatnio wiele artykułów i osobnych publikacji (m.in. Lāms 2008; Cimdiņa 2010), autorka skupia się na rozgrywającej się na kartach literatury walce Lāčplēsisa i Imanty o pierwszeństwo pośród narodowych bohaterów. Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā (Gaiši.) Nē – sakarsusi sirds top atkal dzidra, Kā vēsas Daugavdvašas noskalota! - - Iekš cīņas spēku ņemt – priekš tāļāk cīņas – - - Ak, es tik jauns vēl esmu! es tik vājš!… (Rainis 1981: 16-17) Pastāv vēl viens interesants fakts par to, ka Imantas tēls ir parādījies literatūrā daudz agrāk un ap viņu sāk veidoties leģendas par dusošiem bruņiniekiem Zilajā kalnā, bet neskatoties uz to Rainis sauc viņu par „jaunāko”, vai tas nozīmē, ka viņš ir „mazsvarīgāks”, „sliktāks”, „nelatviskās”? Tā nešķiet. Droši vien gribēja tādā veidā uzsvērt teiksmaino, seno Lāčplēša izcelšanos. 3. L āčplēsis – dusošais bruņiniek s Daugavā 4 Raiņa nepabeigtajā lugā, stāvot uz Rīgas pelniem, Imanta vaicā: „Te kāvies Lāčplēsis un grimis dzelmē? Par simtiem gadiem celšoties no miega?” (Rainis 1981: 14). Jautājums varētu norādīt uz sava veida cikliskumu – Lāčplēša un Imantas mainīgo parādīšanos literatūrā, īpaši Raiņa lugās. Taču tekstā var manīt šaubas, kuras tajā laikā nomāca autora prātu. Rainis, kā arī citi viņa sekotāji, nespēja izšķirties par to kurš no varoņiem ir svarīgāks un noderīgāks, tāpēc bieži vien traktēja abus tēlus kā vienu veselumu, kā sinonīmu vienām un tām pašam dusošam spēkam tautā (skat. s.c. V. Ruņģe 1983). Šo domu vislabāk raksturo sekojošais fragments „Glāb, Lāčplēs! – Imant! – Aiziet – Neej! – Ved mūs!” (Rainis 1981: 37). Andrejs Pumpurs bija pirmais rakstnieks, kurš pamodināja savā eposā Lāčplēsi un šīs tēls tiek uzskatīts par savā veida apkopojumu visiem mēģinājumiem radīt tautas varoni. Grāmata tika izdota 1888. gadā, kā vēlāk izrādījās, par ko tika minēts arī citātā Raiņa dienasgrāmatā, šis nebija labs laiks tautas varoņa dzimšanai. Tautiskais romantisms kā literatūras virziens bija jau beidzis savu pastāvēšanu, jaunlatviešu vadošās idejas jau izskanēja, atgriešanās pagātnē vairs nebija tas virziens, kuram latvieši gribēja sekot. Droši vien tas ir vienīgais laiks, kad Lāčplēsis parādās nelaikā, kad latviešu tauta negrib varoni. Pumpurs drošsirža tēlu darināja balstoties uz latviešu tautasdziesmu parauga, kas pieder pie ATU650A un ATU301B tipa, papildus eposa ie4 Ņemot vērā to, ka Lāčplēša tēlam tika veltīts diezgan daudz pētījumu un publikāciju (Lāms 2008; Cimdiņa 2010) autore pievērsās galvenokārt pārdomām par Imantas un Lāčplēša cīņu par vadoņa lomu latviešu literatūrā. ◊ 109 110 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej a we wstępie do eposu zawarł bajkę o synu niedźwiedzia, którą Šmits (1925-1937) zaklasyfikował do typu ATU650A i włączył do zbioru Bajki i podania (ATU650A: Silny Ansis, wariant 23). Zapis ten opatrzył jednak uwagą, że nie jest to z pewnością tekst oryginalny, ale literacka fantazja. W żadnym z pozostałych trzydziestu odnotowanych przez badacza wariantach bajki nie występuje postać imieniem Lāčplēsis, żaden też nie wspomina o tym, że siła bohatera skrywa się w jego niedźwiedzich uszach, te ważne elementy zostały wykreowane przez Pumpursa na potrzeby eposu. Lāčplēsis nie jest więc – jak Imanta – postacią historyczną, ale zlepkiem bohaterów łotewskich bajek o dzielnych, walecznych młodzieńcach, jest urodzonym i wykarmionym przez niedźwiedzicę, a następnie usynowionym przez władcę zamku w Lielvārde Łotyszem, któremu sam bóg Pērkons przeznaczył los bohatera. Dojrzały Lāčplēsis podobnie jak Imanta jest dzielnym i sprawiedliwym rycerzem, który gotów jest zginąć za swą ojczyznę. Tak samo jak on, podczas święta Līgo na Błękitnej Górze, zostaje jednogłośnie wybrany na przywódcę wojsk skierowanych przeciwko Niemcom. Przerwane święto ponownie więc staje się zapowiedzią pojedynku bohatera z wrogiem, którego tym razem reprezentuje Mroczny Rycerz. Pojedynek ten nie zakończy się jednak śmiercią Lāčplēsisa, ale, jak w wierszach o Barbarossie i Imancie, chwilowym uśpieniem i zapowiedzią ponownego przyjścia w odpowiedniej chwili: I nadejdzie razu pewnego ten moment, Gdy on wroga swego, W dół zepchnie, W przepaść strąci, Zakwitnie dla kraju czas nowy, Cieszyć się będzie wolnością. (Pumpurs 1988: 260) Nie jest to jedyny przypadek „zaśnięcia” bohatera pod powierzchnią wody, a następnie powrotu do żywych. Motyw ten spotkać można np. w łotewskich bajkach o ryskiej czarownicy (por. Ancelāne 1994: 194-200) czy w folklorze Słowian. Jan Karłowicz zanotował w powiecie lidzkim dwie bajki (Brat i siostra oraz O zamurowanym chłopcu), w których topielcy wynurzają się z wody, by nieść pomoc swoim najbliższym (Karłowicz 1887: 253-255; 268-270). Należy pamiętać, że wodę, podziemia i góry często utożsamiano z zaświatami, a moment zamknięcia w górze lub zanurzenia w wodzie to moment przejścia Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā vadā iesaistīja pasaku par lāča dēlu, kuru Šmits (1925-1937) kvalificēja kā ATU650A tipu un pievienoja to pie Pasakas un teikas apkopojuma (ATU650A: Stiprais Ansis, tips 23). Ierakstam pievienoja komentāru un ar pārliecību atzīmēja, ka tas nav oriģināls teksts, bet literāra fantāzija. Nevienā no trīsdesmit saglabātiem pasaku variantiem zinātnieks neatrada varoni vārdā Lāčplēsis, ne vienā no variantiem netiek minēts, ka varoņa spēks slēpjas lāča ausīs. Var secināt, ka šos svarīgus elementus Pumpurs radīja pats eposa vajadzībām. Lāčplēsis pretstatā Imantam nav vēsturisks varonis, bet ir aizgūts no latviešu tautas pasakām par drošsirdīgiem, bezbailīgiem jauniešiem. Viņu izaudzināja lāča māte, vēlāk Lielvārdes pils valdnieks pieņēma viņu par savu dēlu un latvieti, bet pats Pērkona dievs sagatavoja viņam varoņa likteni. Nobriedis Lāčplēsis līdzīgi kā Imanta ir drosmīgs un taisnīgs bruņinieks, kas ir gatavs atdot savu dzīvību dzimtenei. Lāčplēsi, tādos pašos apstākļos kā Imantu – Līgo svētku laikā, Zilā kalna galā, tauta ievēl par karapulka vadoni cīņā pret vāciešiem. Pārtrauktie svētki atkal pārtop par varoņa un ienaidnieka cīņas pareģojumu, pretinieku šoreiz simbolizē Tumšais bruņinieks. Toties divkauja nebeidzas ar Lāčplēša nāvi, bet līdzīgi kā dzejoļos par Barbarossu un Imantu, ar īslaicīgu aizmigšanu un pravietojumu par atkārtotu atgriešanos svarīgā brīdī: Un ar reizi nāks tas brīdis, Kad viņš savu naidnieku, Vienu pašu lejā grūdis, Noslīcinās atvarā, Tad zels tautai jauni laiki, Tad būs viņa svabada! (Pumpurs 1988: 260) Tas nav vienīgais gadījums, kad varonis aizmieg ūdens dzīlēs un pēc kāda laika atgriežas pie dzīvajiem. Šādu motīvu var sastapt arī latviešu tautas pasakās par Rīgas raganu (sal. Ancelāne 1994: 194-200) vai arī slāvu folklorā. Jānis Karlovičs Lidas apgabalā atzīmēja divas pasakas (Brālis un māsa un Par iemūrētu puiku), kur nogrimušie varoni iznirst no ūdens, lai palīdzētu saviem tuviniekiem (Karłowicz 1887: 253-255; 268-270). Ir jāatcērtas, ka ūdens, pazemes un kalni bieži tika saistīti ar aizsauli, bet ieslēgšanas brīdis kalnā vai grimšana bija dzīvo un mirušo pasaules šķēr- ◊ 111 112 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej ze świata żywych do świata umarłych. U Eliadego czytamy, iż „zanurzenie w wodę jest równoznaczne nie z ostatecznym zgaśnięciem, ale z przejściowym powtórnym włączeniem się w to, co nieokreślone, po czym następuje nowy akt stworzenia, nowe życie lub «nowy człowiek»” (Eliade 1970: 143; por. też: Bartmiński 1999: 153-187; Kowalski 1998: 502-508). Nieistotne zatem, gdzie oczekuje bohater stosownej chwili, by powrócić, ważne, by było to miejsce zawieszone pomiędzy dwoma światami. W legendach o śpiących rycerzach wymienia się więc najczęściej góry i jaskinie, ale bywają także podziemia zamku, pieczary, jaskinia nad jeziorem, zapadlisko pod wsią, pod kościołem, jama czy mogiła (por. m.in. Carnoy 1887; 1888a; b; Grabowski 1881a; b; c). Dzień przebudzenia bohatera nadszedł szybko – w roku 1904, w przededniu rewolucji 1905 r. w Rosji. Lāčplēsisa przebudził Jānis Rainis, jak wiadomo – z powodzeniem, w dramacie symbolicznym Ogień i noc i ponownie uczynił z niego bohatera-rycerza, chociaż mniej pewnego siebie, mniej zdecydowanego, chwiejniejszego, niebędącego już gwarantem szybkiego nadejścia upragnionej wolności. Niedźwiedziouchy ponownie podejmuje walkę z nocą i jej potwornościami, uczestniczy w odwiecznej, kosmicznej walce dobra ze złem, na nowo daje nadzieję na lepsze jutro. Od chwili gdy dramat Rainisa ujrzał światło dzienne, Lāčplēsis stale symbolizuje wewnętrzną siłę nieugiętego przed nikim i niczym łotewskiego narodu. Kreacja Rainisa przyczyniła się do wzrostu popularności tej postaci, która szybko stała się symbolem walczącego narodu łotewskiego i zaczęła przekraczać granice nie tylko baśni, ale i literatury. W eposie Pumpursa Lāčplēsis pokonuje przeciwności losu z pomocą przyjaciół, ale do ostatecznej walki staje sam i tylko on ma moc pokonania wroga. Rainis z kolei wyraźnie podkreśla, że bez pomocy Spīdoli, bez jej mądrości, Lāčplēsis jest postacią niepełną, niepotrafiącą ocenić swych rzeczywistych możliwości, niedojrzałą do stawienia czoła najgroźniejszemu z wrogów. W ten sposób wyraził autor rozczarowanie postawą społeczeństwa łotewskiego, podobnie zresztą jak we wspomnianym dramacie Imants. Wydaje się, że wraz z pogrzebanymi, jak sądziło wielu Łotyszy, nadziejami na wolność, pogrzebany miał być też narodowy bohater, śpiący rycerz miał zasnąć na zawsze. W dramacie o Imancie Rainis utożsamił tego bohatera z narodem, silniej jeszcze zespolony był też Lāčplēsis. Nie mógł więc silny być przywódca, skoro słaby był naród. Rainis poprzez rycerskie, bohaterskie postawy swoich bohaterów rozwiązać chciał problemy Łotwy, dążyć do naprawy narodu, do zmiany kierunku myślenia i częściowo udało się to osiągnąć dzięki ogromnej popularności dramatu Ogień i noc i nowemu wizerunkowi Lāčplēsisa. Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā sošana. Eliāde rakstīja, ka „grimšana ūdenī nav līdzvērtīga ar pastāvēšanas liesmas nodzēšanu, bet gan ar iesaistīšanu atkārtota parēja caur to, kas nenoteikts, pēc kā arī seko jauns radīšanas akts, jauna dzīvība, «jauns cilvēks»”(Eliade 1970: 143; skat. arī Bartmiński 1999: 153-187; Kowalski 1998: 502-508). Tāpēc nav nozīmes tam, kur varonis gaida piemēroto brīdi, lai atkal augšāmceltos, svarīgi ir tas, lai tā būtu vieta starp divām pasaulēm. Leģendās par „dusošiem bruņiniekiem” bieži tiek minēti kalni un alas, var arī sastapt pils pazemes, alas pie ezeriem, nogruvumus zem ciematiem, baznīcām, bedres vai arī kapus (skat. s.c. Carnoy 1887; 1888a; Grabowski 1888a; b; c). Varoņa atmošanās diena pienāca ātri – 1904. gadā jeb 1905. gada Krievijas Revolūcijas priekšvakarā. Ka jau ir zināms, Lāčplēsi simboliskajā lugā Uguns un Nakts ar panākumiem pamodināja Rainis un no jauna padarīja viņu par varoni un bruņinieku, taču nepārliecinātāku, neuzņēmīgāku, nestabilāku, ne tik drošu vēlamās brīvības sasniegšanā. Lāčausis atkal sāk ciņu ar nakts tumsu un visiem tas briesmoņiem, viņš piedalās neiznīkstošā visuma cīņā starp labo un ļauno, no jauna dod cerību uz labāko nākotni. No tā brīža, kad Raiņa luga ieraudzīja gaismu, Lāčplēsis pastāvīgi simbolizē latviešu tautas iekšējo spēku, kas nekad un neviena priekšā nekritīs ceļos. Raiņa luga veicināja šī tēla popularitāti, kurš īsā laikā kļuva par latviešu tautas brīvības cīņas simbolu un sāka iekarot ne tikai tautas pasaku, bet arī daiļliteratūras robežas. Lāčplēsis Pumpura eposā pārvar likteņa grūtības ar draugu palīdzību, bet izšķirošajā cīņā stājas viens pats. Tikai viņam piemīt spēks, ar kura palīdzību viņš var uzvarēt ienaidnieku. Rainis savukārt skaidri atzīmē, ka bez Spīdolas palīdzības, bez viņas gudrības. Lāčplēsis ir nepilnīgs tēls, nespējīgs novērtēt savas patiesās spējas, ir nenobriedis cīnieties ar visbīstamāko ienaidnieku. Autors šādā veidā izteica savu vilšanos latviešu sabiedrībā, līdzīgi kā iepriekšminētajā lugā Imants. Var spriest, ka kopā ar apbedītājam cerībām uz brīvību, kā domāja daudzi latvieši, tika apbedīts arī tautas varonis, dusošajam bruņiniekam bija jāaizmieg uz visiem laikiem. Rainis lugas Imanta varoni pielīdzināja tautai, Lāčplēša saikne ar tautu bija vēl ciešāka. Spēcīgs vadonis nevarēja tapt, jo tauta bija pārāk vāja. Rainis ar savu tēlu varonīgām rakstura īpašībām, lēmumiem gribēja atrisināt Latvijas problēmas – tiekties labot tautu, mainīt domāšanas virzienu, un pateicoties plašai Uguns un Nakts popularitātei, kā arī jaunajam Lāčplēša veidolam, viņš savu mērķi daļēji sasniedza. ◊ 113 114 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej 4. Vidvuts – śpiąc y król łotewski Dramat Ogień i noc Rainisa oraz epos Pumpursa Lāčplēsis łączy jedna postać, która jest od syna niedźwiedzicy i „wytworu dyletanta” dużo mocniejsza, a rola, jaką pełni w pierwszym z utworów, jest bardzo istotna. Postacią tą jest Vidveds, Viduveds – Staruszek Czas (u Rainisa). Jego nauki są tylko dla tych, „którzy mogą [je – J.P.] zrozumieć i unieść” (Pumpurs 1988: 189). Tym wybranym jest właśnie Lāčplēsis, któremu na kartach eposu Laimdota odczytuje słowa mędrca ze starych, zakurzonych zwojów tłumaczących przeszłe i przyszłe dni Łotwy. W życiu bohatera, w chwilę po odczarowaniu Zamku Wróżbitów w chmurze światła pojawia się Viduveds, mówiąc: Mój synu, życzę dobrze Tobie i łotewskiemu narodowi! Pokonałeś diabły złe, odebrałeś ciemnym mocom Zamek Wróżbitów; Jutro pokaże się on w świetle dnia. Poniesiesz narodowi Światło i zebrane tu duchowe skarby przodków, Pośród których znajdują się też prawa moje. Powiedz tam w górze, że prawa te z boskości wyrosłe, Zachowawszy je, naród rozkwitnie i żyć wiecznie będzie! Viduveds moje imię. Ja dałem początek łotewskiemu ludowi. Synu mój, zostań pośród bogów, śpij spokojnie teraz W Zamku Wróżbitów, moje córki Cię ukołyszą! (Pumpurs 1988: 184) Także w prologu dramatu Rainisa na skraju wolno płynącego pochodu bohaterów pojawia się Viduveds i jego trzy Białe Córy. Starzec, z początku jedynie obserwator, chwilę później wśród tłumu wypowiada znamienne słowa: Nie przeszkadzajcie Lāčplēsisowi w pochodzie śmierci! Jego walka jest największą, jaką widziała ludzkość, on idzie, by się spełnić. Co odbieracie jako niewypowiedziane zagrożenie, to tylko pierwszy oddech poranka, dzień wielkiej walki wciąż przed nami; czuwajcie, bym nie znalazł was śpiących, gdy przyjdzie czas i Lāčplēsis powiedzie was do ostatecznej bitwy. W was jest ten klucz i ten zamek. Nawet gdy zamek zostanie otwarty, nie skończy się marsz Lāčplēsisa, zacznie się piękna bezkrwawa walka pod wodzą Spīdoli (Rainis 1930: 7). Dochodzący z zaświatów głos Staruszka Czasu usłyszy Lāčplēsis raz jeszcze we śnie chwilę przed wynurzeniem się na powierzchnię Zamku Wróżbitów: Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā 4. Vidvuds – dusošais l at viešu k ar alis Raiņa lugu Uguns un nakts un Pumpura eposu Lāčplēsis apvieno viens varonis, kas ir daudz spēcīgāks no lāča dēla un no amatiera kreatūras, viņa loma ir ļoti nozīmīga. Tēla vārds ir Vidvuds – Rainā darbā Vidvuds ir Likteņtēvs. Sirmgalvja gudrība ir domāta tikai tiem, „kuri var saprast un panest” (Pumpurs 1988: 189). Eposa lapaspusēs šis izredzētais ir Lāčplēsis, kuram gudrā vārdus lasa Laimdota, no veciem un putekļainiem tinumiem. Gudrā vārdos tiek skaidrota Latvijas pagātne un nākotne. Pēc Burtnieku pils atburšanas pilnīgi negaidīti gaismas mākonī padārās Vidvuds un griežas pie varoņa ar sekojošiem vārdiem: Mans dēls, vēlēju labu Tevim un latviešu tautai! Tu esi pārspējis jodus Negantos, atņēmis tumsības varai Burtnieku pili; Rītā tā rādīsies dienas gaišumā. Gaišumu nesīs Tautai ar šeitan sakrātās vectēvu garīgas mantas, Kuru starpā atrodas arī likumi mani. Saki tur augšā, ka likumi šie ir iz dievības ņemti, Uzturot viņus, tauta zels un mūžīgi nemirs! Viduveds esmu es. Esmu dibināj‘s latviešu tautu. Mans dēls, dzīvo ar dieviem, guli mierīgi tagad Burtnieku pilī, manas meitiņas iemidzīs tevi! (Pumpurs 1988: 184) Raiņa lugas prologā varoņu gājiena nomalē parādās Vidvuds un viņa trīs Baltas meitas. Sirmgalvis, kurš no sākuma ir vienīgi novērotāja lomā, brīdi vēlāk stājas pūļa priekšā un pauž nozīmīgus vārdus: Netraucē Lāčplēsi nāves gaitā! Viņa cīņa lielāka, nekā cilvēki redzējuši, viņš iet sevi piepildīties. Ko jūs izjutāt nesakāmās briesmās, ir rīta pirmais svīdums, lielā cīņas diena vēl priekšā; modrējāties, lai nerod jūs gulošus, kad nāks laiks, un Lāčplēsis vedīs jūs galējā kaujā. Iekš jums ir tā atslēga un tā pils. Bet kad ari pils būs atslēgta, vēl nebus beigta Lāčplēša gaita un sāksies skaistā cīņa bez asinīm Spīdolas valstībā (Rainis 1930: 7). Lačplēsis pirms atmosties un pāradīties Burtnieku pilī vēlreiz izdzirdēs no aizsaules Likteņtēva balsi: ◊ 115 116 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej Pokonałeś wszystkie złe moce, Samego władcę zła; Ofiarowałeś siebie, zwyciężyłeś siebie Jesteś wolny i czynisz wolnymi. – Dla światła otworzysz zamek zapadły, Jego światło całą opromieni ziemię. […] Jestem starym ojcem narodu, stałem U jego kołyski, Ukułem klucz wolności do zamku, Ten przepadł w otchłani, gdy ciemność nastała. […] Klucz wolności zachowaj w rękach. Jeśli przepadnie, przepadnie i zamek, i Ty. (Rainis 1930: 41) Vidvuds przemawia do Lāčplēsisa we śnie niczym prorok, a ów sen jest snem proroczym. Starzec stał u kolebki Łotwy, jego następca, nowy bohater, ma ją ratować przed złem i ostatecznym pogrążeniem w niebycie. Pumpurs, podobnie jak inni jemu współcześni, był przekonany, że Vidvuds – protoplasta Łotyszy – to postać historyczna (Rudzītis 1888: 307). W rzeczywistości imię Widewuto pada po raz pierwszy w XVI w. u Erazma Stelli (De Borussiae antiquitatibus, 1518), Simona Grunaua (Preussische Chronik, 1529) oraz Lukasa Dawida (Preussische Chronik, 1583) w związku z etnogenezą Prusów. Na przełomie XVIII i XIX w. z kroniki tej korzystali też Niemcy wschodniobałtyccy opisujący historię Łotwy, a jednym z pierwszych, który umieścił Widewuta – protoplastę Prusów – na kartach łotewskiej historii, był Garlieb Helwig Merkel, który w dziele Die Vorzeit Lieflands: ein Denkmahl des Pfaffen- und Rittergeistes (1798-1799) nazwał Widewuta łotewskim Mojżeszem5, królem, twórcą ich prawa i religii. Właśnie ustanowione przez Widewuta prawa, regulacje dotyczące funkcjonowania społeczeństwa zwróciły największą uwagę autorów, a zdaniem Merkela świadczyły o wysokim rozwoju cywilizacyjnym Łotyszy już na kilka wieków przed pojawieniem się Niemców na wybrzeżu Bałtyku. Za pośrednictwem Merkela Widewut trafił do literatury łotewskiej – Pumpurs i Rainis zaakcentowali jego mądrość, umiejętność rządzenia, po5 Warto tu wspomnieć artykuł Kārlisa Kundziņša (1869), który powstał na podstawie treści kroniki Simona Grunaua oraz twórczości Garlieba Merkela. Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā Tu pārspēji visas ļaunuma varas, Pašu ļaunuma patvaldnieku; Tu ziedoji sevi, tu pārspēji sevi, Tu esi brīvs un dari brīvus. Gaismai tu atslēdzi grimušo pili, Nu viņas gaisma pa visu zemi staros. […] Es vecais tautas tēvs, es stāvējis Pie viņas šūpuļa, Pils brīvības atslēgu es tai kalu, Tā grima dzelmē, kad tumsai ļāvām mūs mākt […] Brīvības atslēgu paturi rokās. Ja viņa grims, grims pils un tu. (Rainis 1930: 41) Sapnī Vidvuds uzrunā Lāčplēsi kā pravietis un viņa sapnis ir pareģojuma sapnis. Vecais vīrs stāvēja pie Latvijas valsts šūpuļa, viņa pēcnācējam, jaunajam varonim ir jāglābj valsts no ļaunuma un mūžīgās aizmirstības. Pumpurs, tāpat kā citi, viņa laikabiedri, bija pārliecināts ka Vidvuds – Latviešu ciltstēvs, ir vēsturiska figūra (Rudzītis 1888: 307). Patiesībā, vārdu Videvudo pirmo reizi minēja Erasmus Stella 16. gadsimtā (De Borussiae antiquitatibus, 1518), Simons Grunau (Preussische Chronik, 1529) un Lukas Davids (Preussische Chronik, 1583) saistībā ar prūšu etnoģenēzi. 18. un 19. gadsimtā mijā, šo hroniku izmantoja arī baltvācieši, kas aprakstīja Latvijas vēsturi, bet viens no pirmajiem rakstniekiem, kas atzīmeja latviešu kartēs Videvudu – prūšu ciltstēvu, bija Garlībs Helvigs Merķelis iztirzājumā Dei Vorzeit Lieflands: ein Denkmahl des Pfaffen- und Rittergeistes (1798-1799). Viņš nosauca Videvudu par latviešu Mozu 5 , karali, šīs tautas reliģijas un tiesību rādītāju. Tieši Videvuda noteiktie likumi un sabiedrības funkcionēšanas noteikumi pievērsa zinātnieka uzmanību, un pēc Merķeļa domām liecināja par latviešu civilizācijas augsto attīstību vēl vairākus gadsimtus pirms vāciešu ierašanās pie Baltijas jūras krastiem. Videvuds nonāca latviešu literatūrā pateicoties Merķeļim – Pumpurs un Rainis uzsvēra varoņa gudrību, spēju valdīt, pieņemt pareizos lēmumus 5 Šeit vērts pieminēt Kārļa Kundziņa rakstu (1869), kurš tika uzrakstīts balstoties uz Simona Grünaua un Garlieba Merkeļa daiļrades pamata. ◊ 117 118 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej dejmowania właściwych decyzji i przede wszystkim doskonałe rozeznanie i zrozumienie sytuacji w kraju. Lāčplēsis, który w literaturze pięknej przełomu XIX i XX w. wykreowany został na jego następcę, stał się jednocześnie spadkobiercą państwa o wielowiekowej historii. Łotewska literatura zyskała też śpiącego rycerza już nie o bajkowym, ale królewskim pochodzeniu. Wykorzystał ten fakt Jēkabs Lautenbahs-Jusmiņš (1847-1928), czyniąc z Vidvudsa głównego bohatera dzieła Niedrīšu Vidvuds, czyli potężnych mężów czyny w pradawnej Łotwie (1891/1928). Utwór ten, zaplanowany jako epos narodowy, był bardziej jeszcze spóźniony niż Lāčplēsis, a z powodu zawiłej treści szybko trafił na margines literatury. Jednak wykreowana w nim postać do dziś jawi się niezwykle barwnie i pociągająco. Vidvuds zaraz po urodzeniu rozrywa niedźwiedzia i rozpoczyna pełne przygód i niezwykłych czynów życie, które kończy się w sposób nieoczekiwany. O ile na młodość i dorosłość Vidvudsa składa się zlepek zdarzeń i czynów zapożyczonych od wielu różnych bohaterów łotewskich baśni, o tyle scenariusz starości powstał na podstawie odpowiednich fragmentów kroniki Simona Grunaua. Vidvuds Lautenbahs-Jusmiņša wybiera przy końcu swych dni żywot pustelnika i jako najwyższy kapłan reguluje sprawy religijne Łotyszy, ustanawia nową religię, buduje świątynię dla nowych bogów, występuje jako sędzia i rozjemca, a ostatecznie wstępuje na stos i składa siebie bogom w ofierze. Śmierć jego nie oznacza jednak końca – podobnie jak Barbarossa, Imanta i Lāčplēsis – Vidvuds w odpowiednim czasie powróci i rządzić będzie Łotwą. Ostatnie słowa utworu brzmią: Nie umarł dobrodziej narodu, zbawca, Odszedł on tylko na drugą stronę. Na pagórku, gdzie gaik rośnie, Gdzie kamień Pērkonsa był w gaju, Pod którym kryły się szczątki Vidvutsa, Zaczęły wzlatywać ptaki czarno-białe. Lud wierzy, że krążyć będą wokół góry Sroki, w czarno-białych kubrakach, Gdy Niedrīšu Vidvuts powstanie Znowu by swoim ludem rządzić 6 . 6 Fragment ten znalazł się dopiero w II wydaniu eposu Lautenbahs-Jusmiņša (1928), wersja pierwotna z 1891 r. kończy się słowami „Nie umarł dobrodziej narodu, zbawca, / Odszedł on tylko na drugą stronę” (Lautenbahs-Jusmiņš 1891, 341). Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā un, galvenais, lielisku ieskatu un izpratni par situāciju valstī. Lāčplēsis 19. un 20. gadsimta mijā daiļliteratūrās lappusēs tika radīts par Vidvuda pēcteci un kļuva par valsts mantinieku, kura ir bagāta ar vēsturi. Latviešu literatūra ir ieguvusi dusošā bruņinieka tēlu, kuram ir nevis pasakainā, bet ar karaliskā izcelsmē. Šo faktu izmantoja Jēkabs Lautenbahs-Jusmiņš (1847-1928), kurš no Vidvuda prototipa radīja literāra darba Niedrīšu Vidvuds jeb varenu vīru darbi Latvijas senātne (1891/1928) galveno vadoni. Šis darbs bija plānots kā tautas eposs, bet vēl vairāk nekā Lāčplēsis nāca par vēlu, un sava sarežģīta satura dēļ tika ātri nobīdīts uz literatūras nomali, bet viņa radīts tautas varonis vēl šodien šķiet neprasti daudzveidīgs un izteiksmīgs. Vidvuds uzreiz pēc piedzimšanas nožņaudz lāci, un līdz ar to sāk bagātu piedzīvojumiem un neparastu varoņdarbu dzīvi, kas beidzas ar negaidītu pavērsienu. Vidvuda jaunības gadi un nobrieduša cilvēka dzīve tika izveidota, balstoties uz notikumiem un varoņdarbiem, kuri tika aizgūti no latviešu pasakām, bet vecumdienu attēlojums tika izveidots pamatojoties uz Simona Grunaua hronikas fragmentiem. Lautenbaha-Jusmiņa Vidvuds sava mūža beigās izvēlas vientuļnieka dzīvi un kā visaugstākais priesteris nosaka jauno ticību, būve templi jauniem dieviem, figurē tiesneša lomā, galu galā upurē sevi ugunskurā. Līdzīgi kā Barbarosas, Imantas un Lāčplēša bojāeja nenozīmē beigas – Vidvuds noteiktā brīdī atgriezīsies un valdīs par Latviju. Pēdējie darba vārdi skan: Nemira tautiņas labdaris, glābējs, Bet tik aizgāja citā saulē. Ap kalna galiņu, kur auga birze, Kur bija birzītē Pērkoņa akmens, Zem kuŗa glabāja Vidvuta pīšļus, Iesāka skraidelēt baltmelni putni. Ļautiņi tic, kad mitēsies skraidīt Ap kalnu žagatas, baltmelni svārcīši, Ka tad Niedrīšu Vidvuts atkal Celsies pār savu tautiņu valdīt 6 . 6 Šīs fragments tika iekļauts otrajā Lautenbaha-Jūsmiņa eposā izdevumā (1928), bet sākotnējā versija no 1891. gada, beidzas ar vārdiem „Nemira tautiņas labdaris, glābējs, / Bet tik aizgāja citā saulē” (Lautenbahs-Jusmiņš 1891, 341). ◊ 119 120 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej Powrócił w tym fragmencie Lautenbahs-Jusmiņš do poematu Merkela oraz wierszy Rückerta, Ruģēnsa i Pumpursa. Jest to montaż wielu dotychczas stosowanych rozwiązań w związku z kreacją łotewskiego „śpiącego rycerza”, ale sam Vidvuds jako bohater narodowy, podobnie jak Imanta, nie przyjął się i nie ustąpił miejsca Lāčplēsisowi. Tylko ten ostatni, postać wyrosła z baśni, bliski jest sercom Łotyszy. 5. Już czas! Co jakiś czas Imanta, Lāčplēsis i Vidvuds powracają na karty łotewskiej literatury pięknej i – pomimo że ich postaci wciąż ewoluują, ich wątki stają się coraz to bogatsze i bardziej rozbudowane – rozpoznać w nich można „śpiących rycerzy” stworzonych przez pisarzy w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Role, jakie im się przydaje, od lat są niezmienne – wódz, budowniczy (narodu), przewodnik, wybawiciel. Jednym z najnowszych tekstów, w którym „śpiący rycerz” odradza się na nowo, jest wydana w 2006 r. surrealistyczna powieść Jānisa Elksnītisa i Edgarsa Krastsa o tytule: Historia Vidvudsa. Testament małego człowieka. Jej główny bohater – bezdomny, sypiający w piwnicach ze szczurami, stały klient stołówki Armii Zbawienia – nosi zarówno znajome już imię, jak i nazwisko – Vidvuds Ausainis (Vidvuds Uszaty) – a to z tego względu, że posiada trzecie ucho (Elksnītis, Krasts 2006: 7, 48). Łotewski bohater narodowy w swym najnowszym wcieleniu jest jednocześnie Lāčplēsisem i Vidvudsem i chociaż jego wygląd pozostawia wiele do życzenia, okazuje się, że ma on w sobie siłę rycerza i moc proroka. Połączenie sił nie jest przypadkowe, autorzy powieści zdają sobie sprawę, że Łotwie potrzebny jest ktoś silny i waleczny, ktoś, kto stanie po stronie łotewskiej kultury, literatury i języka, gdyż, jak podkreśla m.in. Bārbala Stroda (2007), „naród łotewski przeżywa w ostatnich latach najgłębszy kryzys tożsamości od czasów romantyzmu narodowego”. Problemy, z jakimi borykali się Łotysze w przeszłości, powracają – pomóc w ich rozwiązaniu ma właśnie na kartach powieści Vidvuds-Lāčplēsis, który dowiaduje się o swym przeznaczeniu dopiero wraz z odzyskaniem przytomności po brutalnym pobiciu. Trzej starcy: Ojciec, Syn i Duch oznajmiają, że jest ostatnim z Lamekinów, od którego zależy przyszłość Łotwy. Początkowe wahanie Vidvudsa, tak typowe dla Lāčplēsisa, szybko mija i nowy bohater, udaje się w daleką podróż pociągiem na Syberię, by odnaleźć pergamin ze spisanymi losami Łotwy. Po wykonaniu tego trudnego zadania następuje nieoczekiwany zwrot. Okazuje się, że podczas podróży Vidvuds w rzeczywistości rozmawiał Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā Lautenbahs-Jusmiņš šajā fragmentā no jauna pievērsās Merķeļa poēmas motīviem, kā arī Rickerta, Ruģēna un Pumpura dzejoļu tradīcijai. Tā ir montāža no daudziem līdz šīm izdomātiem latviešu dusošo bruņinieku tēliem, pats Vidvuds līdzīgi kā Imanta nespēja aizņemt tautas varoņa – Lāčplēša vietu. Tikai šis pēdējais, varonis, kas aizgūts no pasakām, ir tuvs latviešu sirdīm. 5. Jau laiks! Laiku pa laikam Imanta, Lāčplēsis un Vidvuds atgriežas latviešu daiļliteratūras lapaspusēs, viņu raksturi turpina attīstīties, tēli kļūst arvien bagātāki un tiek pilnveidoti, jaunajos varoņos var atpazīt dusošo bruņinieku raksturīpašības no 19. gadsimta otras pusē un 20. gadsimta sākuma. Lomas, kas tiem tika piešķirtas, gadu gaitā paliek nemainīgas – vadonis, sabiedrības veidotājs, glābējs. Viens no jaunākajiem tekstiem, kurā „dusošais bruņinieks” atdzimst tika izdots 2006. gadā. Tas ir Jāņa Elksnīša un Edgara Krasta sirreālistiskais romāns, ar nosaukumu: Vidvuda stāsts. Mazā cilvēka derība. Romāna galvenais varonis ir bezpajumtnieks, kas pavada naktis pagrabā, žurku sabiedrībā ir pastāvīgs Pestīšanas armijas ēdnīcas klients, viņa vārds un uzvārds ir jau labi pazīstams – Vidvuds Ausainis. Vārdu viņš saņēma savas trešās aus dēļ (Elksnītis, Krasts 2006: 7, 48). Latvijas tautas varonim savā jaunākajā iemiesojumā piemīt gan Lāčplēša, gan Vidvuda rakstur īpašības, un, lai gan viņa izskats atstāj daudz vēlama, viņa ausīs ir bruņinieka spēks un pravieša vara. Šo spēku savienojums nav nejaušs. Romāna autori apzinās to, ka Latvijai ir vajadzīga kāda spēcīga un drosmīga personība, kāds, kas nostāsies latviešu kultūras, literatūras un valodas pusē, jo kā to norāda Bārbala Strode (2007), „latviešu tauta pēdējo gadu laikā pārdzīvo dziļāko identitātes krīzi kopš tautiskā romantisma laikiem”. Problēmas ar kurām latvieši sakaras pagātnē, ir atgriezušās, bet atrisināt tās grāmatas lappusēs palīdzes Vidvuds-Lāčplēsis, kurš par savu likteni uzzina tikai tad, kad atgūstas pēc brutālas piekaušanas. Trīs veci vīri: Tēvs, Dēls, un Gars paziņo, ka viņš ir pēdējais no Lameķiniem, no viņa ir atkarīga Latvijas nākotne. Vidvuda sākotnējā vilcināšanās, tik raksturīga Lāčplēsim, ātri pāriet un jaunais cilvēks ar vilcienu dodas tālā ceļojumā uz Sibīriju, lai atrastu pergamentu, uz kura tika rakstīts Latvijas liktenis. Pēc šī grūta uzdevuma izpildīšanas notikumi iegūst negaidītu pavērsienu. Izrādās, ka ceļojuma laikā Vidvuds vadīja sarunu pats ar sevi, un pats sev noteica ◊ 121 122 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej sam ze sobą i sam sobie wyznaczał zadania, bo najstarszy mędrzec to on sam z przeszłości. On, który przybył z praczasu i złączył w tym, co jest, to, co było i będzie. W powieści przeszłość odżywa w teraźniejszości i, bez wątpienia, zaważy na przyszłości. Wszystkie te trzy światy: przeszły, obecny i przyszły, łączy postać bohatera, postać odradzającego się rycerza. Historia Vidvudsa Uszatego świetnie podsumowuje losy wcześniejszych łotewskich bohaterów. Początkowo człowiek z nizin społecznych, bez własnego domu i rodziny, który unika zaangażowania, boi się odpowiedzialności, nie potrafi zawalczyć o swoje, nagle przytomnieje, staje na nogi i zaczyna kierować swym życiem, a nawet wpływać na życie innych. Świadomość własnej wartości i możliwości przychodzi powoli, a spojrzenie w lustro i ujrzenie tam bohatera, który zawalczyć musi o przyszłość całego narodu, zdumiewa. Vidvuds Elksnītisa i Krastsa przychodzi w chwili wyraźnego kryzysu tożsamości narodowej, gdy wiara w bohaterów i ich moc zaczyna upadać. Przekonanie autorów o tym, że bohaterem może być każdy, że wymaga to tylko poruszenia właściwej struny i konsekwencji działania, jest bardzo silne. Łotewscy bohaterowie zawsze przychodzą z przeszłości, są odwzorowaniem rycerskich cnót, ale jednocześnie są zbyt słabi, aby zadać przeciwnikowi ostateczny cios. Od ponad 200 lat nie narodził się na Łotwie nowy bohater, a ci, którzy już są, muszą dostosowywać się do panujących w danym momencie w ojczyźnie warunków. Są jednak zawsze wtedy, gdy potrzebna jest Łotyszom jakaś zewnętrzna, nadprzyrodzona siła: w chwili walki i przebudzenia narodowego (w utworach Ruģēnsa, Auseklisa, Pumpursa, LautenbahsJusmiņša i in.), przed wybuchem rewolucji 1905 r. i walk o niepodległość lat 1918-1920 (m.in. u Rainisa). Stoją u boku Łotyszy na uchodźctwie i na emigracji (m.in. w dramacie Videvuts Burtnieku Sencisa opublikowanym w roku 1931, ale powstałym trzynaście lat wcześniej; w prozie Dzintarsa Sodumsa: Lāčplēsis na emigracji (1960-1990) oraz Konferencja bohaterów (1990), w powieściach Kurbads syn klaczy (1970) Jānisa Turbadsa oraz Syn suki – bajka o psach i Łotyszach (1995) Jurisa Rozītisa) oraz w Łotwie sowieckiej (szereg wierszy, m.in. Lāčplēsis Jānisa Sudrabkalnsa), a w końcu aktywnie uczestniczą w święcie odzyskania przez państwo niepodległości (przede wszystkim rockopera Lāčplēsis Māry Zālīte z muzyką Zigmārsa Liepiņša powstała w latach 1986-1987, wystawiona w sierpniu 1988 r.). Są pośród Łotyszy także i dzisiaj (powieść Elksnītisa i Krastsa), lecz ich obecność odczuwają jedynie wybrani, którzy potrafią odczytać pozostawione im dziedzictwo. Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā uzdevumus, izdarās, ka viss vecākais vīrs no gudrajiem ir neviens cits kā viņš pats pagātnē. Viņš ir nācis no aizvēstures un apvienojās ar to, kas ir, kas bija un būs. Romānā pagātnes realitāte atdzīvojas tagadnē un noteikti ietekmēs nākotni. Visas šīs trīs pasaulēs: pagātnes, tagadnes un nākotnes, apvieno viens varonis, varonis, kas atdzims kā bruņinieks. Vidvuda Ausaiņa stāsts prasmīgi apkopo visu iepriekšējo latviešu varoņu likteņus. Sākumā viņš ir cilvēks no zemāka slāņa, bez mājam un ģimenes, viņš izvairās no iesaistīšanās, baidās no atbildības, viņš nav spējīgs cīnīties par savu dzīvi, taču vēlāk attopas, nostājas uz kājām, ir sava likteņa saimnieks, un tagad pat ietekmē citu cilvēku dzīves. Savu vērtības sajūtu un pašapziņu attīsta pakāpeniski. Varoņa sejas atspulgs spogulī rada izbrīnu, jo viņš ir spējīgs cīnīties par visas tautas nākotni. Elksnīša un Krasta Vidvuds atnāk valsts identitātes krīzes momentā, laikā, kad ticība varoņiem un viņu spēkam sāk izsīkt. Autoru pārliecība par to, ka ikviens var kļūt par varoni ir ļoti spēcīga, tas tikai prasa attiecīgas stīgas nostiepšanu un spēcīgu rīcības konsekvenci. Latviešu varoni vienmēr atgriežas no pagātnes, ir drosmīgo bruņinieku atspoguļojums, bet tajā pašā laikā ir pārāk vāji, lai uzvarētu ienaidnieku. Latvijā vairāk nekā 200 gadu garumā nepiedzima neviens jauns varonis, bet tiem kuri jau ir, jāpielāgojas pašreizējiem apstākļiem tēvzemē. Viņi atgriežas tieši tad, kad latviešiem ir vajadzīgs pārdabisks spēks, viņi atgriežas cīņas un tautas atmodas laikmetā Ruģēnā, Ausekļa, Pumpura, Lautenbaha-Jusmiņa u. c. darbos, Raiņa daiļradē pirms 1905. gada revolūcijas un cīņas par neatkarību priekšvakarā 1918-1920 gados. Atbalsta latviešus bēgļu gaitās un emigrācijā, piemēram, Burtnieka Senča daiļdarbā Videvuds, kas tika izdots 1931. gadā, bet tapa trīspadsmit gadus agrāk; Dzintara Soduma prozā – Lāčplēsis trimdā (1960-1990) un Varoņu konference no 1990. gada, Jāņa Turbadsa stāstos Ķēves dēls Kurbads no 1970. gada un Jūra Rozīša stāsta Kuņas dēls – pasaka par suņiem un latviešiem no 1995. gada. Varoņi atbalsta tautu arī Podomju Latvijā, viņi atdzīvojās dzejoļos, piemēram Jāņa Sudrabkalna Lāčplēšī, bet beigās aktīvi piedalās svētkos par godu valsts brīvības atgūšanai, pirmkārt Māras Zalītes rokoperā Lāčplēsis ar Zigmāra Liepiņa mūziku. Rokopera tapa 1986-1987 gados, bet tās pirmizrāde notika 1988. gadā. Varoņi arī mūsdienās ir starp latviešiem, piemēram, jau agrāk minētajā Elksnīša un Krasta romānā, bet viņu klātbūtni sajūt vienīgi izredzētie, tie, kuri spēj izprast atstāto viņiem mantojumu. tulk. Kristina Puntaka (Vroclavas Universitāte) ◊ 123 124 ◊ Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej Bibliogr afia Bibliogr āfija Ancelāne A. [red.], 1994, Sen to Rīgu daudzināja. Rīga latviešu tautas daiļradē, Rīga: Zinātne. Auseklis, 1975, Gaismas pils, [w:] Gaismas pils, Rīga: Liesma, 7-8. Bartmiński J. [red.], 1999, Słownik stereotypów i symboli ludowych. t.1. Kosmos: ziemia, woda, podziemie, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Carnoy H., 1887, Essais sur quelques cycles légendaires, La Tradition (7), 190-199. Carnoy H., 1888a, Essais sur quelques cycles légendaires, La Tradition (3), 72-76. Carnoy H., 1888b, Essais sur quelques cycles légendaires, La Tradition (5), 135-138. Cimdiņa A. [red.], 2010, Lāčplēša ceļš pasaulē. Latviešu eposs un Eiropas eposu tradīcijas, Rīga: Zinātne. Eliade M., 1970, Sacrum – mit – historia, Warszawa: PIW. Elksnītis J., E. Krasts, 2006, Vidvuda stāsts. Mazā cilvēka derība, Rīga: Rozīne. Grabowski B., 1881a, Podania o śpiących rycerzach, Bluszcz (40), 314-315. Grabowski B., 1881b, Podania o śpiących rycerzach, Bluszcz (41), 323-324. Grabowski B., 1881c, Podania o śpiących rycerzach, Bluszcz (42), 331-332. H.L., 1888, Z gub. witebskiej, Kraj (41), 14. Karłowicz J., 1887, Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie staraniem Jana Karłowicza, Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej 11, 253-255; 268-270. Kowalski P., 1998, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, przeznaczenie, Warszawa: PWN. Kundziņš K., 1869, Widewuts, Latweeschu Mohsus, Baltijas Vēstnesis, 7890, 615-616; 622-623; 631-632. Kursīte J., 2001a, Blaue Berge. Sakrale Landschaften Lettlands, Hagia Chora. Zeitschrift für Geomantie 8, 28-29. Kursīte J., 2001b, Raiņa „Imants” šodien, [w:] G. Grīnuma [red.], Rainis radošo meklējumu spogulī. Literatūrzinātnisku rakstu krājums, Rīga: Zinātne, 84-91. Lautenbach-Jusmiņš J., 1891, Needrischu Widwuds jeb warenu wihru darbi Latwijas senātne, Jelgawa: Draviņ-Dravnieks. Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā Lautenbahs-Jusmiņš J., 1928, Niedrīšu Vidvuds jeb varenu vīru darbi Latvijas senātne, Rīga: Zemnieka Domas. Lāms O., 2008, Lāčplēša zvaigznājs. Latviešu eposa ģenēze un funkcionalitāte Eiropas klasisko un jaunlaiku eposa tradīciju kontekstā , Rīga: Zinātne. Merkel G.H., 1802, Wannem Ymanta. Eine Lettische Sage, Leipzig: J.F. Hartknoch. Pumpurs A., 1988, Lāčplēsis. Latvju tautas varonis. Tautas eposs, Rīga: Zinātne. Rainis J., 1930, Uguns un nakts. Sena dziesma – jaunās skaņās, Rīga: Gulbis. Rainis J., 1981, Imants. Latviešu traģēdija pieces cēlienos, [w:] Kopoti raksti. 14. sējums. Nepabeigtās lugas, Rīga: Zinātne, 5-148. Rückert F., 1868, Barbarossa, [w:] Friedrich Rückert‘s gesammelte Poetische Werke, t. 1, Frankfurt a. M.: J.D. Sauerländer, 108-109. Rudzītis J., 1988, Komentāri, [w:] A. Pumpurs, Lāčplēsis. Latvju tautas varonis. Tautas eposs, Rīga: Zinātne, 267-338. Ruņģe V., 1983, Tautas pasakas, Kurbads un Lāčplēsis. Divu populāru pasaku tipu un variantu analize un to saistības ar literātūru, Jaunā Gaita 146(5), http://goo.gl/T7SLJ [3.05.2011]. Stroda B., 2007, Sakrālās tāles un virtuves palodzes filozofija. Jānis Elksnītis un Edgars Krasts. „Vidvuda stāsts. Mazā cilvēka derība”, http://goo.gl/ v3l5H [6.12.2010]. Šmits P., 1925-1937, Pasakas un teikas, http://goo.gl/EbRKH [1.06.2012]. Tworzymir, 1860, Korespondencja „Nadwiślanina”. Z Wielkopolski, Nadwiślanin (22). Ulanowska S., 1888a, Góry, Bluszcz (26), 207-208. Ulanowska S., 1888b, Góry, Bluszcz (27), 213-214. Ulanowska S., 1888c, Góry, Bluszcz (29), 230-231. Weryho W., 1889, Śpiący rycerze, Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny 3(4), 845-859. Wies E.W., 1996, Fryderyk Barbarossa. Mit i rzeczywistość, Warszawa: PIW. Ziejka F., 1984, Złota legenda chłopów polskich, Warszawa: PIW. ◊ 125
