Przytulia krakowska

RoÊliny kwiatowe
Galium cracoviense
Ehrend.
Przytulia krakowska
Przytulia ma∏opolska
Galium cracoviense
1mm
2189
Syn.: Galium sylvestre Poll. var. microphyllum Uechtr.
2
Spermatophyta, Magnoliophytina [=Angiospermae],
Magnoliopsida [=Dicotyledoneae], Rubiaceae
– marzanowate
owoce
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Galium cracoviense, zaliczana do sekcji Leptogalium, nale˝y do poliploidalnego kompleksu Galium anisophyllum/pumilum (Kucowa 1962, Ehrendorfer 1960, Tutin i in.
1976, Krahulcová, Štěpanková 1998). Gatunki ró˝nià si´
zasi´giem: przytulia szorstkoowockowa (G. pumilum)
i przytulia sudecka (G. sudeticum) wyst´pujà w zachodniej
Polsce, natomiast przytulia nierównolistna (G. anisophyllum) jest ograniczona do Karpat. Oznaczajàc taksony, nale˝y zwróciç uwag´ na wielkoÊç roÊliny (niewielkie rozmiary majà: G. cracoviense, G. anisophyllum, G. sudeticum) i kszta∏t liÊci dolnych okó∏ków (1) – odwrotnie lancetowate lub równowàskie u G. pumilum i G. cracoviense –
u pozosta∏ych – odwrotnie jajowate), a tak˝e na d∏ugoÊç
szypu∏ek (2).
1mm
10cm
liÊç
10cm
1mm
2
1cm
1
Galium anisophyllum
Rozmna˝anie generatywne
Przytulia krakowska kwitnie w maju i czerwcu. Rozmna˝a
si´ generatywnie przez owocki. W rozsiewaniu mogà odgrywaç rol´ zwierz´ta.
Rozmna˝anie wegetatywne
Rozmna˝a si´ wegetatywnie za poÊrednictwem k∏àczy.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
RoÊlina darniowa, do 15 cm wysokoÊci, z licznymi, cienkimi, sztywnymi, 4-kanciastymi ∏ody˝kami. P´dy p∏onne
i kwiatonoÊne ulistnione, o liÊciach ustawionych po 6–7
w pozornych okó∏kach; dolne okó∏ki liÊci wczeÊnie usychajàce. LiÊcie wàskie, odwrotnielancetowate, d∏ugoÊci
3–10 mm i szerokoÊci oko∏o 1 mm, 1-nerwowe, d∏ugo
i ostro zakoƒczone, ca∏obrzegie, z rzadkimi w∏oskami
na brzegu. Kwiatostany w postaci 2-ramiennych wierzchotek, luêne, skàpokwiatowe, na szczycie g∏ównego p´du i ga∏àzek bocznych. Kwiaty na szypu∏kach o d∏ugoÊci 1–1,5 mm, drobne, o zredukowanym, niewyraênym
kielichu i z koronà o Êrednicy 2–3,5 mm, z∏o˝onà z czterech zroÊni´tych, t´po zakoƒczonych, bia∏ych lub kremowych p∏atków. Owocem jest roz∏upka z drobnymi brodawkami na powierzchni. RoÊlina czerniejàca po zasuszeniu.
1
Aspekty populacyjne
LiczebnoÊç populacji ocenia si´ na kilkanaÊcie tysi´cy
osobników.
Charakterystyka ekologiczna
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Bylina, chamefit. Tworzy g´ste darnie z∏o˝one z licznych
p´dów p∏onnych i kwiatonoÊnych.
Autekologia
RoÊlina Êwiat∏olubna. Porasta zbocza wychodni ska∏ jurajskich o nachyleniu od 5° do 90°. Wyst´puje na parar´dzinach o ró˝nej mià˝szoÊci, o odczynie oboj´tnym lub zasa-
125
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
2189
dowym (pH 7,0–8,0), suchych lub okresowo suchych (Mirek 2001, Mirek materia∏y npbl.).
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury,
odczynu gleby i trofizmu wg Zarzyckiego i in. (2002) wynoszà odpowiednio: L = 5, T = 4, R = 5, Tr = 3.
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Przytulia krakowska roÊnie obficie w kserotermicznych, wapieniolubnych murawach naskalnych (zwiàzek Seslerio-Festucion duriusculae, klasa Festuco-Brometea), reprezentujàcych zespó∏ kostrzewy bladej Festucetum pallentis, zarówno
w podzespole semperviretosum, rozwijajàcym si´ na zboczach po∏udniowych, jak i w podzespole neckeretosum przywiàzanym do ekspozycji pó∏nocnej. Znacznie rzadziej spotykana w murawach kserotermicznych nale˝àcych do zespo∏ów Adonido-Brachypodietum i Tunico-Pöetum oraz w zbiorowiskach z paj´cznicà ga∏´zistà Anthericum ramosum.
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
6210-1 – murawy kserotermiczne naskalne;
6210-3 – kwietne murawy kserotermiczne.
Rozmieszczenie geograficzne
Jest endemitem flory Polski. Wyst´puje w obr´bie Jury Krakowsko-Wieluƒskiej, na 6 blisko siebie po∏o˝onych stanowiskach ko∏o Olsztyna. Sà to: Wzgórze Brod∏a, Ska∏ki Lipówki,
Wzgórze Niwki, Góra Zamkowa, Zaj´cza Góra i ¸ysa Góra
(Kucowa 1962, Koz∏owska 1928, Babczyƒska 1978).
Wyst´powanie gatunku na obszarach
prawem chronionych
Wszystkie stanowiska przytulii krakowskiej chronione sà
w Zespole Jurajskich Parków Krajobrazowych.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
W przesz∏oÊci na terenie Jury Krakowsko-Wieluƒskiej prowadzono odlesienia i wypas, co sprzyja∏o rozprzestrzenianiu si´ gatunku. DziÊ liczebnoÊç populacji jest lokalnie
ograniczana.
Potencjalne zagro˝enia
G∏ównymi êród∏ami zagro˝enia sà: sukcesja prowadzàca
do zarastania muraw naskalnych przez krzewy i drzewa
oraz masowa penetracja ska∏ek przez turystów i odbywajàce si´ tam imprezy sportowe, które powodujà zniszczenie
muraw naskalnych. Najsilniej zagro˝one jest stanowisko
na Górze Zamkowej.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dotyczàce gatunku
Przytulia krakowska, jako endemit o bardzo ma∏ym, lokalnym zasi´gu, powinna byç chroniona nie tylko in situ, lecz
tak˝e ex situ – w ogrodach botanicznych. Upraw´ gatunku
podj´to ju˝ w Ogrodzie Botanicznym w ¸odzi (Galera
i in. 2000).
Propozycje dotyczàce siedlisk
Dla zachowania gatunku niezb´dna jest ochrona muraw
naskalnych przed zarastaniem przez drzewa i krzewy oraz
zabezpieczenie przed mechanicznym niszczeniem.
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – Za∏àcznik I;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS,
uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Mako-
126
maska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy Traktatu Akcesyjnego podpisanego w Atenach w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2001 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – V;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – VU.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Proponowane dzia∏ania ochronne b´dà sprzyja∏y utrzymaniu innych wybitnie Êwiat∏o˝àdnych gatunków muraw naskalnych.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Poza monitoringiem nie prowadzi si´ innych dzia∏aƒ ochronnych.
RoÊliny kwiatowe
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Dla wypracowania skutecznych metod ochrony przytulii
krakowskiej niezb´dne sà dalsze badania nad jej biologià
i ekologià. Aktualnie prowadzone sà badania nad biologià rozmna˝ania, zmiennoÊcià genetycznà oraz dynamikà
populacji G. cracoviense (Korzeniak, Szelàg npbl., S. KaraÊkiewicz, materia∏y npbl.).
Monitoring
Monitoring populacji G. cracoviense rozpocz´ty w 2001
r. i prowadzony w odst´pach rocznych, powinien byç
kontynuowany. Kontrola powinna dotyczyç liczebnoÊci
i kondycji populacji oraz zagro˝enia, z jednej strony
– antropopresjà, z drugiej – post´pujàcà sukcesjà roÊlinnoÊci krzewiastej.
BABCZY¡SKA B. 1978. Zbiorowiska murawowe okolic Olsztyna ko∏o Cz´stochowy. Sward community in vicinity of Olsztyn
near Cz´stochowa. Acta Biol. Silesiana 5: 169–215.
EHRENDORFER F. 1960. Neufassung der Sektion Lepto-Galium
Lange und Beschreibung neuer Arten und Kombinationen
(Zur Phylogenie der Gattung Galium, VII). Sitzungsberichte
Math.-Natur. Kl. Abt. l. 169: 407–421.
GALERA H., PUCHALSKI J., GAWRYÂ W. 2000. Polskie kolekcje
roÊlin chronionych i zagro˝onych oraz endemitów i reliktów.
Cz´Êç 2. Taksony zagro˝one, endemity i relikty. Biul. Ogr.
Bot., Muzeów i Zb. 9: 19–41.
KOZ¸OWSKA A. 1928. Naskalne zbiorowiska na Wy˝ynie Ma∏opolskiej. Etudes phytosociologiques sur la végétation des ro-
Zbigniew Mirek
2189
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Bibliografia
ches du plateau de la Petite-Pologne. Rozpr. Wydz. Mat.Przyr. PAU, Ser. A/B 67: 1–56.
KRAHULCOVÁ A., ŠTĚPANKOVÁ J. 1998. Serpentine and polyploid differentation within Galium pumilum agg. (Rubiaceae) in
Eastern C. Europe. Folia Geobot. Phytotax. 33: 87–102.
KUCOWA I. 1962. Gatunki rodzaju Galium L. sekcji Leptogalium Lange z Polski i ziem oÊciennych. Species of the genus
Galium L. of the section Leptogalium Lange found in Poland
and the neighbouring territories. Fragm. Flor. Geobot.
8: 417–442.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr. Ojcz.
57.2: 5–60.
MIREK Z. 2001. Galium cracoviense Ehrend. Przytulia ma∏opolska. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków, s. 306–308.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 2003. Flora Polski. Atlas roÊlin
chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
TUTIN T. G., HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M., VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.) 1976. Flora Europaea. Vol. 4. Cambridge University Press, Cambridge.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
127