O wdrożeniu Zintegrowanego Systemu Zarządzania Uczelnią1.

O wdrożeniu Zintegrowanego Systemu Zarządzania Uczelnią1.

O wdrożeniu Zintegrowanego Systemu Zarządzania Uczelnią1.
Minęło ponad pięć lat od rozpoczęcia prac związanych z wdrożeniem SAP –
Zintegrowanego Systemu Zarządzania Uczelnią, który funkcjonuje na Uniwersytecie
Jagiellońskim. Obecnie zbliżamy się do końca wdrożenia. Warto więc podsumować efekty
działalności tego systemu. Kwestie dotyczące założeń wdrożenia omówione zostały w
artykule O Zintegrowanym Systemie Zarządzania Uczelnią, który ukazał się w czerwcowym
wydaniu „Alma Mater” z 2007 roku.
Teraz uwaga terminologiczna. Ponieważ słowo „projekt” używane jest w tekście dla
określenia różnych działań dla uniknięcia nieporozumień będę używał: dla działań
związanych z realizacją wdrożenia – projekt wdrożeniowy, dla działań finansowanych z
funduszy strukturalnych – projekt unijny.
W 2010 roku złożyliśmy wniosek w konkursie organizowanym przez Urząd
Marszałkowski Województwa Małopolskiego w ramach Małopolskiego Regionalnego
Programu Operacyjnego na lata 2007-2013, Działanie 1.2 Rozwój społeczeństwa
informacyjnego. Wniosek został zakwalifikowany do realizacji i przez cały rok 2011
realizowaliśmy zadania w projekcie unijnym: Nowoczesne zarządzanie Uniwersytetem
poprzez wykorzystanie Zintegrowanego Systemu Informatycznego. Realizacja powyższego
projektu pozwoliła nam na dofinansowanie następujących zadań, wynikających z zawartej
Umowy 4U-2004 o dostarczenie, wdrożenie i utrzymanie Zintegrowanego Informatycznego
Systemu Wspomagania Zarządzania Uczelnią:
1. Analiza przedwdrożeniowa,
2. Zakup licencji,
3. Wdrożenie Zintegrowanego Systemu Informatycznego - przygotowanie koncepcji
szczegółowych oraz wdrażanie systemu etapami zgodnie z opisami zawartymi w koncepcjach
szczegółowych, a mianowicie
Etap I Gospodarka własna, obejmujący między innymi finanse uczelni oraz kadry i płace,
Etap II Badania naukowe.
4. Zakup serwerów i systemu pamięci masowych wraz z rozbudową systemu archiwizacji i
extranetu oraz modernizacją serwerowni.
W ramach realizacji projektu unijnego zakupiliśmy Test Data Migration Server
(TDMS), narzędzie umożliwiające selektywne przygotowywanie danych do testowania, w
tym anonimizaję danych osobowych. Dzięki TDMS uzyskaliśmy między innymi możliwość
kopiowania wybranych danych na system testowy bez konieczności zatrzymywanie pracy
systemu produkcyjnego, w tym możliwość manipulacji zasobami systemów/serwerów celem
przyspieszenia prac. Ponadto oszczędzamy miejsce na macierzy dyskowej dzięki wykonaniu
kopii danych wybranego okresu (np. dane z ostatniego roku) z systemu produkcyjnego na
system testowy.
Natomiast anonimizacja danych osobowych pozwala utworzyć
reprezentatywny zbiór danych do testów bez naruszenia prawa do prywatności.
W kwietniu 2011 roku w Maastricht2 odbyło się spotkanie przedstawicieli uczelni z
całego świata, używających oprogramowania firmy SAP do wspomagania zarządzania.
Uniwersytet Jagielloński jest członkiem organizacji HERUG, a w spotkaniu brał udział dr
1
„Nowoczesne zarządzanie Uniwersytetem poprzez wykorzystanie Zintegrowanego Systemu Informatycznego”,
Projekt nr MRPO.01.02.00-12-084/10 współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Małopolskiego
Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013
2
The International SAP HERUG (Higher Education and Research User Group) 2011 Conference, Maastricht
(Netherlands) from 18th – 21st April 2011;
http://www.maastrichtuniversity.nl/web/ServiceCentres/ICTServiceCentre/HERUG.htm
1
Marian Krupa. Podczas konferencji okazało się, że poprzez wdrożenie systemu SAP ERP
(niem. SystemAnalyse und Programmentwicklung, ang. Systems Applications and Products
in Data Processing; Enterprise Resource Planing), nie tylko znaleźliśmy się w elitarnym
klubie takich uczelni jak MIT (Massachusetts Institute of Technology), University of
Nebrasca, University of Toronto, Univeristy of Basel, Univeristy of Zurich, Catholic
University of Leuven, Chinese University of Hong Kong, ale również i to, że mamy jedno
z największych, jeśli nie największe wdrożenie systemu zintegrowanego firmy SAP w
obszarze Higher Education and Research w świecie. Nie powinny zatem nikogo dziwić
rozliczne problemy z którymi musiały się zmierzyć zarówno Władze Uczelni, zespół projektu
wdrożeniowego, jak i użytkownicy.
W literaturze przedmiotu również zwraca się na uwagę na problemy wdrożeniowe,
traktując projekty wdrożeń zintegrowanych systemów informatycznych klasy ERP jako
najbardziej złożone i obarczone największym ryzykiem. Na przykład Przemysław Lech w
książce Zintegrowane Systemy Zarządzania ERP/ERP II 3 pisze „na projekt wdrożenia ZSIZ4
mają wpływ czynniki, związane ze specyfiką tego typu oprogramowania oraz jego rolą w
organizacji. Należy tu wymienić:
1. duży zakres projektu,
2. konieczność kompromisu pomiędzy zmianą systemu i zmianą organizacji,
3. konieczność równoległego prowadzenia zmian organizacyjnych.”
Z tymi problemami zetknęliśmy się podczas realizacji naszego projektu. Omówię
poniżej niektóre aspekty tych problemów w kontekście określonych w Karcie Projektu jego
celów.
Projekt wdrożeniowy nazwaliśmy Sapiens. Tak też nazywa się strona zawierająca
informacje o tym projekcie: www.sapiens.uj.edu.pl .
Zobaczmy, jak zrealizowaliśmy cele projektu wdrożeniowego.
Cele Projektu5
Na początku projektu wdrożeniowego określone zostały jego cele. Ogólnym celem
realizacji projektu jest przygotowanie UJ do podejmowania nowych wyzwań w obszarach
edukacji, badań i technologii. Środkiem do osiągnięcia celu jest wyposażenie Uczelni w
system zapewniający społeczności akademickiej dostęp do właściwej informacji we
właściwym czasie, usprawnienie procesów analizy, raportowania i podejmowania decyzji,
czyniąc działania Uczelni bardziej wydajnymi i skoordynowanymi, poprzez:
1. zapewnienie obsługi informatycznej wskazanych obszarów działalności Uczelni
zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi,
2. przygotowanie sprawnych narzędzi do administrowania i zmiany funkcjonalności
Systemu.
Cel ten został uszczegółowiony poprzez doprecyzowanie wymagań w stosunku do
systemu informatycznego:
1. Ujednolicenie procesów związanych z obsługą zdarzeń gospodarczych we wszystkich
jednostkach organizacyjnych UJ i realizacja wszystkich procesów z poziomu jednego
zintegrowanego systemu informatycznego.
2. Uzyskanie możliwości wszechstronnej analizy i raportowania na podstawie danych
przechowywanych w systemie dzięki ujednoliceniu stosowanych w UJ słowników
danych.
3. Umożliwienie wdrożenia nowych narzędzi raportujących i analitycznych operujących
jednocześnie na zasobach kadrowych wszystkich jednostek organizacyjnych
wchodzących w skład UJ.
4. Zastąpienie rozproszonych, w większości przestarzałych systemów, nowoczesnym
systemem, który zintegruje dane i procesy w ramach wszystkich jednostek
3
Lech P., Zintegrowane Systemy Zarządzania ERP/EERP II - Wykorzystanie w biznesie. wdrażanie., Difin,
Warszawa, 2003, wersja elektroniczna, str. 81
4
Zintegrowany System Informatyczny Zarządzania
5
Są to fragmenty Karty Projektu.
2
organizacyjnych UJ przy zachowaniu odpowiedzialności jednostki organizacyjnej za
poprawność danych przechowywanych w systemie.
5. Polepszenie komunikacji i przepływu informacji pomiędzy
poszczególnych
jednostkami UJ, dzięki jednorodnej strukturze danych dostępnych w całej Uczelni.
6. Umożliwienie rozwoju systemu zarządzania wraz z rozwojem i zmianami
organizacyjnymi planowanymi do realizacji w strategii UJ.
Łatwo zauważyć, że definiując cele byliśmy świadomi problemów opisanych w
literaturze. Opisaliśmy i umieściliśmy większość procesów w jednym systemie
zintegrowanym uzyskując szybki dostęp do spójnych jednorodnych danych. Uzyskaliśmy
możliwość tworzenia wszechstronnych raportów analitycznych i jesteśmy w trakcie
przygotowań do wdrożenia nowoczesnego systemu do analiz strategicznych. Zastąpiliśmy
rozproszone i w większości przestarzałe systemy jednym nowoczesnym i zintegrowanym.
Jesteśmy aktualnie w trakcie przygotowywania systemu do elektronicznego obiegu
dokumentów i elektronicznego przepływu pracy (decyzji). Dzięki projektowi
wdrożeniowemu udało nam się stworzyć zespół specjalistów do zarządzania i rozwoju
systemu, dzięki czemu będziemy mogli w przyszłości rozwijać go zgodnie z potrzebami
Uczelni.
A teraz przyjrzyjmy się zdefiniowanym w Karcie Projektu miarom sukcesu6.
1. Możliwość terminowego generowania kompletnych i bezbłędnych danych,
wspomagających zarządzanie na wszystkich szczeblach.
2. Eliminacja konieczności wielokrotnego wprowadzania do systemu tych samych
danych.
3. Realizacja wdrożenia w terminie zgodnym z harmonogramem.
4. Realizacja wdrożenia w pełnym założonym zakresie.
5. Realizacja wdrożenia w ramach założonego budżetu.
6. Osiągnięcie wysokiego poziomu wyszkolenia w obsłudze systemu przez użytkowników
końcowych.
Ad 1. Uzyskaliśmy stabilność wdrożonego Zintegrowanego Systemu Zarządzania Uczelnią
oraz raporty, do których mają dostęp osoby kierujące Uczelnią i poszczególnymi jednostkami
organizacyjnymi, zawierające poprawne i aktualne dane.
Ad 2. Wyeliminowaliśmy konieczność wprowadzania tych samych danych do kilku różnych
systemów. Dane wprowadzone raz do systemu są natychmiast widoczne w dowolnym
miejscu systemu i przetwarzane zgodnie z uprawnieniami i potrzebami określonego
użytkownika.
Ad 3. Problemy związane z rozległością i złożonością wdrożenia dały o sobie znać i
harmonogramy były kilkakrotnie modyfikowane.
Ad 4. Realizacja pełnego założonego zakresu przyczyniła się do niektórych zmian
harmonogramu. Konieczność sekwencyjności lub oczekiwania na rozporządzenia wynikające
ze zmian w prawie powodowała konieczność przesunięcia części prac do późniejszych
podetapów.
Ad 5. Mimo problemów z harmonogramem udało nam się zmieścić w założonym budżecie.
Ad 6. Staraliśmy się dbać o wysoką jakość szkoleń i instrukcji stanowiskowych. Jak nam się
to udało pozostawiam ocenie pracowników Uczelni. Stosowne badania są jeszcze przed nami.
Po szkoleniach prowadzonych przed rozpoczęciem eksploatacji poszczególnych modułów
systemu przeprowadzone były sprawdziany. Wykres 1. przedstawia rozkład średnich ocen
uzyskanych bezpośrednio po szkoleniu i hipotetyczny rozkład ocen, gdyby sprawdzian
przeprowadzono obecnie. Według oceny Zespołu Szkoleń (jednostka organizacyjna dawnej
Sekcji Wdrożenia Systemu Zintegrowanego, obecnie Sekcja Wdrażania Systemów
Zintegrowanych) obecny rozkład poziomu wyszkolenia pracowników wydaje się gaussowski
(normalny, czerwona linia na wykresie).
6
To też jest fragment Karty Projektu.
3
Ocena stanu wiedzy użytkowników końcowych
30
Liczba osób
25
20
15
10
5
0
2,00
2,50
2,75
3,00
3,25
3,50
3,75
4,00
4,25
4,50
4,75
5,00
Wartość oceny
Średnia ocen po szkoleniu
Hipotetyczny rozkład ocen aktualnej wiedzy
Wykres 1.
Jakość prac firmy wdrożeniowej – konsultantów – monitorowaliśmy przy pomocy
raportów przygotowywanych cyklicznie przez Kierownika Jakości. Przykładem może być
zestawienie danych w zakresie postępu prac w obszarze przygotowania prototypu systemu
SAP ERP dla gospodarki własnej (Etap I), zwizualizowane na Ilustracji1. Wykres powstał w
oparciu o obiektywne dane zawarte w systemie zintegrowanym.
Ilustracja 1. Postęp prac wdrożeniowych dla fazy opracowania prototypu SAP ERP –
gospodarka własna
Drugim przykładem jest wykres oceny pracy konsultantów przez Kierowników
Zespołów Wdrożeniowych przedstawiony na Ilustracji 2. Ten z kolei powstał w wyniku ocen
subiektywnych.
4
Ocena konsultantów przez Kierowników ZW (Zespołów Wdrożeniowych)
6
Oceny
5
4
3
2
1
0
ZW01
ZW02
ZW03
ZW06
ZW08
ZW09
ZW11
ZW12
Średnia
Zespoły Wdrożeniowe
Ogólna satysfakcja z rozwiązania zgłoszonych problemów
Techniczne kompetencje specjalistów
Profesjonalne podejście oraz uprzejmość
Jakość komunikacji
Ilustracja 2. Wykres obrazujący wartości ocen wystawionych przez kierowników zespołów.
Obecnie na HelpDesku zarządzanym przez Wykonawcę prowadzona jest ocena pracy
konsultantów związana z usuwaniem usterek zgłoszonych w ramach utrzymania systemów.
Wykres na Ilustracji 3. obrazuje zmiany ocen w ciągu ostatnich 3 lat.
Ilustracja 3. Wykres obrazujący wartości ocen wystawionych przez użytkowników.
System po czterech latach eksploatacji stabilizuje się, co przejawia się malejącą liczbą
zgłaszanych na Help Desku usterek. Widać to wyraźne na wykresie przedstawionym na
Ilustracji 4., a zawierającym historię liczby zgłoszeń serwisowych w poszczególnych
miesiącach lat 2009 – 2011.
Statyski zgłoszeń serwisowych w latach 2009-2011
Liczba zgłoszeń
120
100
80
60
40
20
lis
-0
9
st
y10
m
ar
-1
0
m
aj
-1
0
lip
-1
0
w
rz
-1
0
lis
-1
0
st
y11
m
ar
-1
1
m
aj
-1
1
lip
-1
1
w
rz
-1
1
lis
-1
1
lip
-0
9
w
rz
-0
9
st
y09
m
ar
-0
9
m
aj
-0
9
0
Miesiące
Liczba zgłoszeń
Linia trendu liczby zgłoszeń
Ilustracja 4. Zgłoszenia serwisowe.
5
Teraz krótki przegląd historii wdrożenia w oparciu o stronę Sapiens7:
2003 rok - Uniwersytet Jagielloński podjął decyzję o zakupie nowego systemu
informatycznego. Cztery uczelnie (Politechnika Warszawska, Uniwersytet Jagielloński,
Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej) zawarły porozumienie o
wspólnym prowadzeniu postępowania w sprawie zakupu zintegrowanego systemu
informatycznego wspomagającego zarządzanie.
29 kwietnia 2004 roku - Ogłoszony został przetarg 4U-2004 (w trybie negocjacji z
ogłoszeniem) na zakup, wdrożenie i utrzymanie informatycznego systemu wspomagania
zarządzania uczelnią w okresie 10 lat.
13 października 2006 roku - Ostateczne rozstrzygnięcie postępowania przetargowego.
6 listopada 2006 roku - Podpisanie umowy o realizację wdrożenia i utrzymania systemu
mySAP przez Konsorcjum firm (Siemens sp. z o.o., SAP Polska sp. z o.o., Prokom Software
SA). Wdrożenie na Uniwersytecie Jagiellońskim rozpoczęła firma Siemens, a w wyniku
przekształceń własnościowych od ostatniego kwartału 2011 roku umowę realizuje firma
Atos.
5 stycznia 2007 - Oficjalny start projektu "Kick-off".
17 kwietnia 2007 - Analiza przedwdrożeniowa została zakończona. Zdefiniowano w niej
podstawowe procesy na Uniwersytecie, które powinny być wspierane przez system.
Lipiec 2007 - Zakończone prace nad koncepcją wdrożenia. Ze względu na fakt, że było to
kilka oddzielnych wielostronicowych dokumentów, odbiory odbywały się niezależnie w ciągu
kilkunastu dni.
Listopad 2007 - Zakończona została wstępna konfiguracja systemu i szkolenia
użytkowników kluczowych.
Grudzień 2007 - Testy systemu.
Grudzień 2007 – Styczeń 2008 - Szkolenia użytkowników końcowych.
10 stycznia 2008 - Start produktywny, rozpoczęcie eksploatacji pierwszych funkcjonalności
systemu: finanse-księgowość (FI, FI-TR), sprzedaż i dystrybucja (SD), zamówienia (MM),
controlling (CO), przepływy środków pieniężnych (FM).
22 maja 2009 - Odbiór etapu 1.1: finanse-księgowość (FI, FI-TR), gospodarka środkami
trwałymi (FI-AA), sprzedaż i dystrybucja (SD), zamówienia (MM), controlling (CO),
przepływy środków pieniężnych (FM).
22 maja 2009 - Warunkowy odbiór etapu 2: badania naukowe (PS).
Lipiec 2009 - Warunkowy odbiór etapu 1.2 - kadry i płace (HR-PA, HR-PY); pierwsze
produktywne naliczenie listy płac.
15 grudnia 2009 - Zgłoszono do odbioru Hurtownię Danych.
19 stycznia 2010 - Odbiór etapu 2 - badania naukowe (PS).
7 czerwca 2010 - Odbiór etapu 1.2 - kadry i płace (HR-PA, HR-PY).
26 września 2011 - Odbiór przeniesionego do etapu 1.5 zakresu obszaru badania naukowe
(PS).
28 października 2011 - Odbiór etapu 1.4 - Hurtownia Danych.
W poprzednim tekście w 2007 roku umieściłem zdjęcie kokpitu SAPa. Sekcja
Utrzymania Systemów Zintegrowanych, która zajmuje się administracją oraz bieżącym
utrzymaniem systemów SAP, zainstalowała podobnie wyglądający zestaw monitorów
wizualizujących podstawowe parametry administrowania systemem SAP ERP 6.0. W skład
Sekcji wchodzą administratorzy basis, administratorzy modułu finansowego oraz
administratorzy modułu kadrowo-płacowego. Uznaliśmy, że w pierwszej kolejności musimy
zadbać o prawidłowe, stabilne i bezpieczne działanie systemu. Jest to warunek konieczny do
efektywnego zarządzania strategicznego. Ilustracje 5. i 6. pokazują statystki wykorzystania
pamięci, procesorów serwerów oraz dysków macierzy, a także liczbę użytkowników i
operacje przez nich wykonywane. Wymienione statystyki prezentowane są w czasie
rzeczywistym na dostosowanym do potrzeb Uczelni systemie monitoringu, obsługiwanym
7
http://www.sapiens.uj.edu.pl/index.php?strona=historia_wdrozenia, data dostępu 11.12.2011
6
przez administratorów basis Sekcji Utrzymania Systemów Zintegrowanych. Dzięki
bieżącemu monitoringowi wielokrotnie udało się odpowiednio wcześnie zdiagnozować
pojawiające się problemy, co pozwoliło przeciwdziałać awariom. Natomiast władze Uczelni,
zamiast sali wypełnionej monitorami mogą na ekranach swoich komputerów mieć kokpity
menadżerskie takie, jak na Ilustracji 7.
Ilustracja 5.
Ilustracja 6.
7
Ilustracja 7. Przykład prototypu kokpitu menadżerskiego dla dziekana, uzyskany dzięki
uprzejmości Kierownika Jakości dr Mariana Krupy z jego wystąpienia na konferencji
organizowanej przez firmę SAP8.
Przyjrzyjmy się pokrótce statystykom. 7812 to liczba wszystkich użytkowników,
natomiast liczba użytkowników, którzy choć raz zalogowali się do systemu i nie są
zablokowani (czyli liczba faktycznie aktywnych użytkowników) to 1105. Średnia liczba
zalogowanych użytkowników dziennie jest równa 430. Różnica między liczbą wszystkich a
aktywnych użytkowników związana jest ze zbliżającym się startem Portalu Informacyjnego –
π (o którym w dalszej części), na potrzeby którego zostali założeni użytkownicy dla
wszystkich pracowników. Wykonawca zaangażował 62 konsultantów i dla dostosowania
standardowego systemu SAP ERP 6.0 wykonał ponad 300 rozszerzeń i modyfikacji. Z
konsultantami w zespołach i w zarządzaniu projektem ze strony UJ współpracowało 115
osób. Do tej pory w ramach umowy zrealizowano na szkolenia administratorów 77 osobodni,
użytkowników kluczowych 1420 osobodni, a użytkowników końcowych 1871 osobodni.
Liczba osób jest oczywiście znacznie mniejsza, gdyż niektóre szkolenia były 2-3 dniowe, a
część osób wzięła udział w więcej niż jednym szkoleniu, w sumie było to ponad 600 osób.
Wykaz ten nie obejmuje szkoleń prowadzonych poza umową przez Zespół Szkoleń, albo w
ramach uzupełniania wiedzy pracowników albo w ramach szkolenia nowo przyjętych osób.
Tabela 1. zawiera liczbę zaksięgowanych dokumentów w poszczególnych latach.
Wykres 2. ilustruje trendy w liczebnościach zaksięgowanych dokumentów w poszczególnych
latach.
2008
2009
2010
2011
UJCM
143 676
135 558
127 775
122 659
UJKR
598 309
692 813
736 627
773 209
Razem
741 985
828 371
864 402
895 868
Tabela 1.
Liczba dokumentów zaksięgowanych w poszczególnych
latach obrotowych
8
Krupa M., Analiza wskaźnikowa w organizacji sektora publicznego na przykładzie Uniwersytetu
Jagiellońskiego, w materiały z konferencji SAP World Tour 2011, 09-10.06-2011.
8
Liczba zaksięgowanych dokumentów
1 000 000
900 000
800 000
700 000
600 000
500 000
400 000
300 000
200 000
100 000
0
2008
2009
UJCM
2010
UJKR
2011
Razem
Wykres 2.
Co jeszcze pozostało do zakończenia wdrożenia? Przede wszystkim dla domknięcia
systemu finansów zostało wdrożenie masowego rozliczenia ze studentami (FI-CA) i
wykonania pensum dydaktycznego, co wymaga integracji z systemem USOS. Ponadto
zarządzanie nieruchomościami, inwestycje i remonty, tu kończone są prace nad koncepcją
szczegółową. Jako klamra spinająca prace wdrożeniowe pozostało jeszcze zarządzanie
strategiczne.
W najbliższych dniach uruchomiony zostanie nowy sposób dostępu do informacji w
Systemie: Portal Informacyjny – π (pi). Najpierw portal zapewni tzw. samoobsługę
pracowniczą, czyli dostęp do indywidualnych danych osobowych, wynagrodzeń, możliwość
składania wniosków urlopowych, a dla kierowników możliwość ich elektronicznej akceptacji
oraz proces obsługi wniosków premiowych. Portal zapewni także możliwość przekazywania
komunikatów i instrukcji, a w przyszłości realizacji procesów zakupowych. Portal będzie
skierowany do wszystkich pracowników UJ, a zakres funkcjonalności w nim udostępnionych
będzie stale rozszerzany.
Pięć lat to dużo. Efektywne wykorzystanie to nie tylko sprawny system informatyczny
i szybkie komputery, ale odpowiednia organizacja pracy. Usprawnienie procesów realizacji
zakupów i rozliczenia faktur to zadanie, którego realizacja już się rozpoczęła, lecz efekty będą
widoczne za mniej więcej dwa lata. Przygotowanie i wykonanie zmian w systemie
informatycznym to kilka miesięcy, ale procesy reorganizacyjne, przyzwyczajenie i wdrażanie
się pracowników do nowych procedur trwa o wiele dłużej. Zjawisko to znane jest w
literaturze i nie powinno dziwić.
Podziękowania.
Dziękuję moim kolegom z Centrum Rozwoju Systemów Zintegrowanych, a szczególnie
mgr Katarzynie Grelowskiej i dr. Marianowi Krupie, za pomoc w przygotowaniu tekstu.
Osobne podziękowania należą się mgr Mirosławie Rączce za wnikliwe uwagi redakcyjne.
dr Maciej Pękala
Centrum Rozwoju Systemów Zintegrowanych
Sekcja Wdrażania Systemów Zintegrowanych
9