docRola wczesnego rozwoju społeczno
download 
Reklamacja Transkrypt
Rola wczesnego rozwoju społeczno
MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE MAGDALENA CZUB Terenowy Komitet Ochrony Praw Dziecka w Poznaniu Rola wczesnego rozwoju społeczno-emocjonalnego w genezie indywidualnej odporności na zranienie Reakcje dzieci na doświadczenie krzywdzenia są bardzo różne i przyjmują wielorakie formy. Niektóre z nich reagują umiarkowanym dystresem, podczas gdy inne na podobne doświadczenia odpowiadają głęboką traumą. Analiza literatury i badań empirycznych pokazuje, że samo badanie czynników ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń jest bezużyteczne, gdy próbujemy znaleźć przyczyny tak zróżnicowanych reakcji. Aby określić, czym różnią się osoby, u których stwierdzamy większą odporność na stres od tych, które jej nie mają, konieczne jest badanie ścieżki rozwoju danej jednostki oraz wzajemnych zależności pomiędzy kolejnymi zdarzeniami i cechami środowiska. Analiza obecnej wiedzy na temat rozwoju pozwala sądzić, że większość czynników mających zasadnicze znaczenie dla obrazu konsekwencji krzywdzenia ma silny związek z jakością przywiązania dziecka do głównego opiekuna. W niniejszym artykule do analizy i rozumienia procesów prowadzących do powstawania zaburzeń proponowany jest ekologiczno-transakcyjny model rozwoju, a wpływ stresowych bądź urazowych doświadczeń na dalszy rozwój jednostki analizowany jest przez pryzmat jednostkowej odporności na zranienie powstającej w pierwszym okresie życia. Wprowadzenie R osnąca potrzeba udzielania pomocy psychologicznej dzieciom – ofiarom krzywdzenia stawia przed specjalistami zadanie poszerzania wiedzy i kompetencji w dziedzinie diagnozy, terapii i organizacji wsparcia społecznego. Praca z dziećmi krzywdzonymi rodzi pytania dotyczące zarówno natury zjawiska, jak i mechanizmów powstawania konsekwencji takich doświadczeń. W praktyce spotykamy dzieci, które doświadczyły ostrych form przemocy, u których występuje niewiele symptomów zaburzeń w funkcjonowaniu, a także dzieci doświadczające „łagodnych” form krzywdzenia, Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 1 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE których rozwój uległ silnemu zaburzeniu i prezentują one wiele symptomów psychopatologicznych. Powstaje więc – niezwykle ważne z punktu widzenia zarówno teorii, jak i praktyki psychologicznej – pytanie o czynniki modyfikujące wpływ doświadczeń urazowych na rozwój i funkcjonowanie psychiczne dziecka. Próby poszukiwania wyjaśnień mechanizmów rozwoju zaburzeń kierują uwagę na psychopatologię rozwojową, aktualnie prężnie rozwijającą się dziedzinę (Sameroff i in. red. 2000). W jej ujęciu różnorodne zaburzenia eksternalizowane i internalizowane analizuje się jako konsekwencje całej drogi rozwoju jednostki, a w szczególności – jakości pierwszych więzi społecznych. Psychopatologia rozwojowa wyrasta z teorii przywiązania Bowlby’ego (1969, 1973,1980) i rozwija ją pod kątem mechanizmów powstawania zaburzeń. Zważywszy na złożoność problemu psychologicznych konsekwencji krzywdzenia dzieci, wydaje się interesującym sięgnięcie do tego właśnie sposobu myślenia (Czub 2003a). W niniejszym artykule analizie zostanie poddany problem konsekwencji krzywdzenia na podstawie doświadczeń wykorzystania seksualnego w dzieciństwie, które stanowi szczególny obszar zainteresowania i praktyki psychologicznej autorki. Wnio- ski dotyczące indywidualnej odporności na zranienie można jednak odnosić zarówno do innych rodzajów krzywdzenia, jak i do reakcji na wydarzenia stresowe w ogóle. Analiza literatury i badań empirycznych pokazuje, że samo badanie czynników ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń jest bezużyteczne, gdy próbujemy znaleźć przyczyny, dla których niektóre jednostki na dane wydarzenie reagują zaburzeniami, podczas gdy inne nie przejawiają takich problemów. Reakcje dzieci na doświadczenie krzywdzenia są bardzo różne i przyjmują wielorakie formy. Niektóre z nich reagują umiarkowanym dystresem, podczas gdy inne na podobne doświadczenia odpowiadają g łęboką traumą. Badacze zajmujący się rozwojem człowieka stwierdzili, iż należy skupić się na badaniu różnic indywidualnych w grupie dzieci, które podlegają negatywnym wpływom, aby ustalić, co powoduje, że te same doświadczenia mogą prowadzić do tak różnych skutków (Schaffer 2006, s. 423). Konieczne jest więc badanie ścieżki rozwoju danej jednostki oraz wzajemnych zależności pomiędzy kolejnymi zdarzeniami i cechami środowiska, aby określić, czym różnią się osoby, u których stwierdzamy większą odporność na stres od tych, które jej nie mają. Odporność na zranienie W latach 70. N. Garmezy stwierdził, iż wśród dzieci narażonych na ryzyko wystąpienia zaburzeń znajduje się grupa takich, które zachowują zdrowie psychiczne i dobrze się adaptują (Luthar 2006). Zaczął więc poszukiwać czynników, które są tego przyczyną, wprowadzając po raz pierwszy pojęcie „odporności na stres” (stress resistance), którą definiował jako przejaw kompetencji u dzieci, pomimo doświadczania wydarzeń stresowych (Garmezy i in. 1984). Dało to początek nowemu podejściu w badaniach i rozważaniach teoretycznych, które zamiast na czynnikach ryzyka dla psychopatologii koncentruje się na badaniu czynników i procesów leżących u podstaw jednostkowej odporności na stres (Howard i in. 1999). Po serii badań w tej dziedzinie (por. Rolf i in. 1990; Masten, Powell 2003) stwierdzono, iż pojęcie odporności na zranienie (resilience) odnosi się do kategorii zjawisk, które Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 2 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE charakteryzują się pozytywnymi rezultatami, pomimo występowania poważnych zagrożeń w procesie rozwoju lub adaptacji (Masten 2001, s. 228). Obecnie prowadzi się wiele rozważań i badań dotyczących ustalenia, co różni dzieci na wymiarze „podatność na zranienie – odporność na zranienie” (por. Lewis, 2000; Cicchetti, Cohen 2006; Schaffer 2006). Rozwijająca się od lat 90. ubiegłego wieku psychopatologia rozwojowa, zajmująca się badaniem i przewidywaniem nieadaptacyjnych procesów i zachowań na przestrzeni czasu (Lewis 2000), jest dziedziną, w której warto poszukiwać odpowiedzi na problem podatności na negatywne konsekwencje wykorzystywania seksualnego i krzywdzenie w ogóle. Rozwojowe podejście do psychopatologii umożliwia lepsze rozumienie problemów emocjonalnych i behawioralnych dzięki analizowaniu ich w kontekście okresów i zadań rozwojowych oraz procesów rozwoju. Umożliwia również uzupełnienie dotychczasowych braków w rozumieniu, powstawania konsekwencji krzywdzenia, ponieważ bierze pod rozwagę zarówno ciągłość rozwoju, jak i momenty jego przerwania oraz różnice indywidualne występujące w ramach poszczególnych okresów rozwojowych i utrzymujące się pomiędzy kolejnymi okresami (Achenbach 2000). Psychopatologia rozwojowa jest silnie skoncentrowana na wpływie wczesnych doświadczeń społecznych na dalszy rozwój i opiera się w znacznej mierze na teorii przywiązania autorstwa J. Bowlby’ego (1969, 1973, 1980). W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele prac wskazujących na możliwość analizowania zaburzeń emocjonalnych, społecznych i poznawczych na bazie zaburzeń w obrębie relacji przywiązania dziecka do matki w pierwszych trzech latach życia (Sroufe 1995; Cicchetti i in. 2000; Sroufe i in. 2000; Czub 2003b). Również wpływ stresowych bądź urazowych doświadczeń na dalszy rozwój jednostki analizowany jest przez pryzmat jednostkowej odporności na zranienie powstającej w pierwszym okresie życia (Rutter 1990). Istnieje także szerokie spectrum prac badawczych dotyczących nieprawidłowości i zaburzeń rozwoju w różnych sferach funkcjonowania jednostki, analizujących wpływ wczesnych doświadczeń w relacji przywiązania (Sroufe 1995; Sameroff i in. red. 2000). Dają one podstawę do postawienia hipotezy o pośredniczącym wpływie wczesnych doświadczeń społecznych na efekty doświadczeń stresowych. Model ekologiczno-transakcyjny Analizując różne sposoby podejścia do rozwoju wydaje się, że najbardziej trafnym z punktu widzenia odzwierciedlania rzeczywistości oraz użytecznym dla rozumienia procesów prowadzących do powstawania zaburzeń jest model ekologiczno-transakcyjny. Jest on obecnie uznawany przez wielu badaczy (por. Cicchetti, Rogosch 1997; Cicchetti i in. 2000; Schaffer 2006) i stosowany zarówno do wyjaśniania przebiegu rozwoju w ogóle, jak i do analizy przebiegu zjawiska krzywdzenia dzieci. Model ekologiczno-transakcyjny powstał na podstawie dwóch propozycji analizy: modelu Belsky’ego (1980) oraz opracowanego przez Cicchetti’ego i Rizley (1981, za: Cicchetti i in. 2000) transakcyjnego modelu przyczyn, konsekwencji i mechanizmów działania zjawiska krzywdzenia dzieci. Belsky (1980) na podstawie sformułowanej przez Bronfenbrenera (1979) ekolo- Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 3 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE gii rozwoju1, stworzył ekologiczny model etiologii krzywdzenia dzieci, w którym przeprowadza szeroką analizę środowiska, w którym wystąpiło krzywdzenie. Wyróżnia cztery poziomy analizy czynników wpływających na jednostkę: A) poziom rozwoju ontogenetycznego, B) mikrosystem (czynniki związane z rodziną ofiary), C) egzosystem (czynniki związane z najbliższym środowiskiem społecznym, w którym żyje rodzina), D) makrosystem (czynniki związane wartościami kulturowymi). Cicchetti i Rizley (1981, za: Cicchetti i in. 2000) rozpatrują czynniki środowiskowe oraz cechy opiekuna i dziecka jako wzajemnie wpływające na siebie. Wyróżniają cztery rodzaje czynników ryzyka: A) trwałe czynniki tworzące podatność na zranienie, do których należą cechy rodziców, dziecka lub środowiska (biologiczne, psychologiczne i socjologiczne); B) przejściowe stresory, związane np. z sytuacją życiową rodziny (utrata pracy, utrata partnera, choroba dziecka itp.), które mogą powodować podatność dziecka na doświadczenie krzywdzenia i jego negatywne skutki; C) stałe czynniki zwiększające odporność na wchodzenie w sytuacje krzywdzenia i jego negatywne konsekwencje (np. zdrowa osobowość rodziców, swobodna komunikacja w rodzinie, pozytywne relacje rodzic – dziecko, itp.); D) przejściowe czynniki chroniące, takie jak poprawa statusu finansowego rodziny czy wyjście dziecka z trudnego okresu rozwojowego. 1 Autorzy dzielą więc czynniki etiologiczne na dwie kategorie: zwiększających i zmniejszających podatność na zranienie (por. tab. 1.). W modelu ekologiczno-transakcyjnym dla rozumienia skutków krzywdzenia wykorzystuje się szeroką analizę kontekstu życia dziecka, badając równocześnie wiele, wzajemnie oddziaływujących na siebie czynników zewnętrznych i wewnętrznych (związanych z charakterystyką dziecka), których interakcje kształtują indywidualny rozwój (Cicchetti i in., 2000). Analiza modelu ekologiczno-transakcyjnego w kontekście krzywdzenia dzieci wskazuje na jego dużą użyteczność w rozumieniu przyczyn i konsekwencji tego zjawiska (por. rys. 1). Pozwala na dokładną analizę sytuacji dziecka krzywdzonego – jego rozwoju przed urazowym doświadczeniem i po nim oraz czynników zewnętrznych i wewnętrznych, tworzących podatność na zranienie oraz ich wzajemnych interakcji. Model stanowi więc dobrą ramę teoretyczną do analizy poszczególnych przypadków dzieci krzywdzonych, umożliwiając tym samym diagnozę oraz opracowanie strategii podejmowanych interwencji i udzielenia pomocy terapeutycznej. Umożliwia spojrzenie na dziecko jako na rozwijającego się człowieka, funkcjonującego w określonych warunkach i podlegającego różnym wpływom, a nie na jego objawy czy wyizolowane sfery funkcjonowania (por. Zalewska 1992). Analizując powyższy model w kontekście problemu krzywdzenia nasuwa si ę U. Bronfenbrener (1979) twierdził, że na przebieg rozwoju wpływają relacje zachodzące między różnymi siedliskami, w których żyje człowiek oraz kontekst społeczny, w którym są one zanurzone (s. 21). Wyróżnił on: (1) mikrosystem – wzorzec aktywności, ról i relacji interpersonalnych doświadczanych przez rozwijającą się jednostkę w danym, charakteryzującym się cechami fizycznymi i materialnymi, siedlisku, (2) mezosystem – dotyczący wzajemnych relacji pomiędzy siedliskami, w których aktywnie uczestniczy rozwijająca się jednostka, (3) exostystem – dotyczący siedlisk, w których jednostka nie uczestniczy bezpośrednio, ale które wpływają na lub pozostają pod wpływem mezosystemu oraz (4) makrosystem – ideologiczna lub związana z systemem przekonań treść i forma podrzędnych systemów (mikro-, mezo- i egzosystemu), która może istnieć w ramach danej kultury lub subkultury. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 4 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE Tabela 1. Czynniki zwiększające i zmniejszające podatność na zranienie Ontogeneza Mikrosystem Trwałe czynniki tworzące podatność na zranienie Czynniki Trudny temperament dziecka Fizjologiczna dysregulacja Ograniczone możliwości poznawcze Pozabezpieczne przywiązanie Niska samoocena Złe relacje rówieśnicze Trudności szkolne Psychopatologia Przemoc domowa Trudności finansowe Bezrobocie Chroniczne warunki stresujące Nieprzyjazne środowisko rodzinne Międzypokoleniowa przemoc Psychopatologia rodziców Brak umiejętności wychowawczych u rodziców Przemoc w środowisku lokalnym Przestępstwa w sąsiedztwie Izolacja społeczna Bieda Kultura przemocy Zwyczaje rodzinne związane z przemocą Rasizm, nietolerancja Społeczna akceptacja dla przemocy Przejściowe stresory Choroby Trudne wydarzenia Niepowodzenia Utrata pracy Rozwód Codzienne problemy Utrata wsparcia społecznego Brak służb społecznych Recesja Trwałe czynniki zwiększające odporność „Łatwy” temperament dziecka Adaptacyjna regulacja fizjologiczna Adaptacyjna regulacja afektu Wysoka inteligencja Bezpieczne przywiązanie Wysoka samoocena Pozytywne relacje rówieśnicze Dobra adaptacja szkolna Dobre zdrowie fizyczne Dobre relacje małżeńskie Stałe zatrudnienie Dobre relacje rodzinne Dobre zdrowie psychiczne rodziców Wysokie umiejętności rodzicielskie Wspierająca sieć lokalna Wsparcie kościoła Dobre służby społeczne Narodowe wsparcie dla edukacji Uznanie praw dziecka Walka z uzależnieniami na poziomie państwowym Duma z osiągnięć Dobre relacje z nauczycielem Zdobycie pracy Znalezienie mieszkania Uzyskanie wsparcia społecznego Uzyskanie wsparcia służb społecznych Niski poziom bezrobocia Ograniczenie dostępności do narkotyków Przejściowe czynniki chroniące Egzosystem Makrosystem Źródło: opracowanie własne na podstawie (Cicchetti i in. 2000). Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 5 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE MAKROSYSTEM – „kultura przemocy” – „kultura erotyzmu” – narodowe programy zapobieganie przemocy w rodzinie – narodowe programy proflaktyczne EGZOSYSTEM – patologiczne środowisko lokalne – izolacja społeczna – wsparcie służb społecznych – pomoc sąsiedzka MIKROSYSTEM – nisko SES – brak zdolności wychowawczych – dobre relacje rodzinne ONTOGENEZA – pozabezpieczne przywiązanie – bezpieczne przywiązanie Czynniki zwiększające podatność na zranienie Czynniki zmniejszające podatność na zranienie Czynniki stałe Czynniki przejściowe Źródło: opracowanie własne na podstawie (Cicchetti i in. 2000). Rys. 1. Model ekologiczno-transakcyjny podatności na negatywne konsekwencje wykorzystywania seksualnego hipoteza, iż jednym z najbardziej istotnych czynników mających wpływ na etiologię zaburzeń wynikających z doświadczenia krzywdzenia jest status (wzorzec) przywiązania dziecka do rodziców. Przy- glądając się trwałym czynnikom ryzyka i czynnikom chroniącym dziecko w ontogenezie (por. tab. 1.), wi ększość z nich można odnieść do kategorii przywiązaniowych. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 6 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE Rozwój indywidualny dziecka (ontogeneza) Analizując psychologiczne konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci stwierdzono, iż kluczowymi problemami są (Friedrich 2002): – obraz siebie i atrybucje dotyczące świata zewnętrznego; – regulacja napięcia i ekspresja emocji; – sposób wchodzenia w relacje z innymi; – relacje rodzinne. Wszystkie te elementy funkcjonowania jednostki są przedmiotem rozważań i badań prowadzonych na bazie teorii przywiązania Bowlby’ego (1969, 1973, 1980). W procesach prowadzących do patologii podkreśla się obecnie szczególną rolę regulacji emocji (Bradley 2000), która to kompetencja jest również efektem wczesnych doświadczeń z opiekunem (Rutter 1999; Cicchetti i in. 2000; Friedrich 2002b). Wczesne więzi emocjonalne Analizując literaturę dotyczącą wykorzystywania seksualnego dzieci (por. Friedrich 1990, 1995, 2002b; Pearce, Pezzot-Pearce 1997) oraz literaturę omawiającą problem psychopatologii rozwoju (por. Sameroff i in. red. 2000) można stwierdzić, iż jednym z ważniejszych zagadnień – w kontekście podatności na kształtowanie się nieprawidłowych ścieżek rozwoju człowieka – jest formowanie się wczesnych związków uczuciowych dziecka. Problematyka ta jest obecnie jednym z głównych nurtów psychologii rozwojowej i opiera się na silnych podstawach teoretycznych i empirycznych (tamże). Teoria przywiązania może mieć również szerokie zastosowanie do rozpoznawania przyczyn krzywdzenia i przewidywania jego konsekwencji dla funkcjonowania jednostki. W analizie przyczyn i skutków wykorzystywania seksualnego dzieci kluczowymi problemami są: – obraz siebie i wyobrażenia (atrybucje) dotyczące świata zewnętrznego; regulacja napięcia i emocji; – sposób wchodzenia w relacje z innymi; – relacje rodzinne. Wszystkie te aspekty są ściśle związane z rozwojem przywiązania i zostaną omówione poniżej. Wzorce przywiązania Wzorce przywiązania, kształtujące się na podstawie relacji z opiekunem i stanowiące o różnicach indywidualnych, odzwierciedlają jakość opieki i ustosunkowanie figury przywiązania do dziecka2 (Ainsworth i in. 1978). Wzorce te określają sposób organizacji zachowania dziecka wobec figury przywiązania i w późniejszym okresie przekładają się na sposób jego funkcjonowania poza relacją z opiekunem (Ainsworth i in. 1978; Czub 2003b, 2003c). Zakłada się, że w zależności tej pośredniczą, ukształtowane na bazie relacji przywiązania, wewnętrzne modele operacyjne, które zostaną omówione w dalszej części wywodu. Badania wykazały, że wzorce przywiązania i oparty na nich sposób funkcjonowania jednostki wykazuje stałość także w okresie późnego dzieciństwa i adolescencji (Sroufe i in. 2000; 2005). Stwierdzono na przykład, że styl przywiązania rozpoznany w wieku 2 Figura przywiązania oznacza w teorii Bowlby’ego (1969, 1973, 1980) głównego opiekuna dziecka (najczęściej jest to matka). Por. (Czub 2003b, 2003c). Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 7 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE dwunastu miesięcy pozwala przewidzieć, jak dziecko będzie zachowywało się trzy i pół roku później, w grupie przedszkolnej (Bowlby 1988). Dzieci z bezpiecznym (secure) wzorcem przywiązania (typu B), w wieku przedszkolnym, opisywane są jako współpracujące, lubiane przez kolegów, pomysłowe, zdolne do radzenia sobie w różnych sytuacjach i łatwo powracające do równowagi w sytuacji stresu. W sposób przyjazny i spokojny traktują rodziców, są serdeczne i nawiązują swobodne rozmowy (Ainsworth i in. 1978). Również w późniejszym okresie życia dzieci te mają przekonanie o własnej wartości, adekwatnie spostrzegają zewnętrzne wydarzenia i przypisują innym raczej pozytywne intencje. Mają dobry kontakt zarówno z rówieśnikami, jak i z dorosłymi, a w sytuacji trudnej, wywołującej nadmierne napięcie, z łatwością zwracają się o pomoc do najbliższych lub, gdy ci są nieobecni, do innych osób z otoczenia. Takie dzieci posiadają zdolność do skutecznego obniżania poziomu napięcia, potrafią kontrolować swój niepokój, kreatywnie radzą sobie z nieprzyjemnymi emocjami. Potrafią również rozróżniać stany emocjonalne zarówno innych, jak i własne oraz adekwatnie je wyrażać (Ainsworth i in. 1978). Wzorzec bezpiecznego przywiązania determinuje efektywne i dające satysfakcję uczestnictwo w grupach rówieśniczych (Sroufe i in. 2000). Jest także prekursorem zdolności jednostki do nawiązywania relacji intymnych, kontaktów rówieśniczych z płcią przeciwną oraz zdolności do otwartości w kontaktach z innymi (tamże). W każdym wieku, począwszy od wczesnego dzieciństwa, poprzez wiek szkolny i adolescencję, dzieci charakteryzujące się bezpiecznym wzorcem przywiązania, a co za tym idzie efektywną regulacją emocji, prezentują mniej problemów emocjonal- nych niż dzieci z niedającym poczucia bezpieczeństwa wzorcem przywiązania. Dzieci o unikającym (avoidant) wzorcu przywiązania (typu A) w okresie przedszkolnym opisywano jako odizolowane emocjonalnie od innych, często wrogo nastawione do otoczenia lub zachowujące się antyspołecznie oraz jako nadmiernie poszukujące uwagi. Zachowują one dystans w stosunku do rodzica, bawią się zabawkami i ignorują inicjowanie przez niego kontaktu. Nie podejmują osobistych tematów w rozmowach. W starszym wieku dzieci z unikającym wzorcem przywiązania mają przekonanie o swojej niskiej wartości, przypisują innym negatywne intencje i stosują negatywną atrybucję zdarzeń, wyolbrzymiając zagrożenia. Prezentują pozorną niezależność i nie zwracają się do innych po pomoc, zaprzeczając takiej potrzebie. Próbują całkowicie samodzielnie poradzić sobie z trudnymi emocjami, hamują uczucia dystresu i złości. Silnie kontrolują ekspresję negatywnych afektów i często prezentują nieprawdziwe pozytywne emocje. Powoduje to duże trudności w rozpoznawaniu własnych stanów emocjonalnych i zafałszowuje obraz ich emocjonalności (Crittenden 1997). U osób z unikającym wzorcem przywiązania stwierdzono tendencje do agresji i wyższy poziom zaburzeń zachowania (tamże). Ambiwalentny (ambivalent) wzorzec przywiązania (typu C) owocuje u przedszkolaka silnym napięciem, impulsywnością, poszukiwaniem uwagi i brakiem zdolności do radzenia sobie w sytuacjach trudnych (frustracją, bezradnością) (Ainsworth i in. 1978). W stosunku do matki prezentują na przemian serdeczność i wrogość lub niepewność, obejmującą smutek i strach. Ich zachowanie wydaje się sztuczne – popisują się, starają się być szczególnie rezolutne lub urocze, aby „wkraść się w łaski” rodzica. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 8 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE Dzieci z ambiwalentnym wzorcem przywiązania nie są pewne własnej wartości, nie potrafią nadawać jednolitych znaczeń wydarzeniom, stosując sprzeczne atrybucje oraz mają przekonanie o nieprzewidywalności i zmienności świata zewnętrznego. Nie potrafią też w adekwatny sposób zwrócić się o pomoc do innych. Takie dzieci nie biorą odpowiedzialności za regulację swoich stanów emocjonalnych. Wyolbrzymiają zagrożenia, nie mają pewności, co do swoich możliwości poradzenia sobie w sytuacji trudnej i uciekają się do manipulowania otoczeniem (Crittenden 1997). Prezentują przesadną ekspresję emocji i dostosowują j ą do otoczenia. Odczuwają silny lęk i złość, a w sytuacjach trudnych bezradność i niezdolność do samodzielnego regulowania uczuć. Często prezentują skrajne, silne emocje. Dzieci ze zdezorganizowanym (disorganized) wzorcem przywiązania (typu D) – powstającym na skutek doświadczenia zaburzającej, nieprawidłowej opieki i krzywdzenia (Main, Salomon 1990) – mają tendencje do kontrolowania rodzica i dominowania nad nim. Ich role są odwrócone – dziecko traktuje rodzica odrzucająco (upokarzająco) lub troskliwie i ochraniająco. Rozmowy między nimi są urywane, rozpoczynane zdania pozostają niedokończone, a poruszane tematy ulegają nagłym zmianom. Dzieci te nie posiadają żadnego spójnego obrazu siebie i innych, są zdezorientowane i prezentują zmienne, silnie lękowe atrybucje (Main, Salomon, 1990). Świat zewnętrzny jest dla nich zagrażający, wywołuje strach i reakcje obronne. Dzieci takie nie są zdolne do adekwatnego regulowania emocji. Charakteryzuje je owładnięcie przez przerażające obrazy i (w obronie przed nimi) silne zawężenie świadomości własnych stanów emocjonalnych. Ich ekspresja emocjonalna jest nie- adekwatna i ulega gwałtownym zmianom. Dominuje bezradność, lęk i brak zdolności do kontrolowania stanów emocjonalnych. Zarówno wzorce unikający, jak i ambiwalentny związane są ze skłonnością do depresji – w pierwszym przypadku z powodu bezradności, w drugim – poczucia alienacji. Najsilniejsze korelacje z różnego typu zaburzeniami wykazuje zdezorganizowany wzorzec przywiązania. Jednostki o takim wzorcu prezentują symptomy dysocjacyjne, poważne trudności w orientacji w otoczeniu społecznym oraz niezdolność do integrowania różnych aspektów doświadczenia emocjonalnego i poznawczego (tamże). Badania dzieci krzywdzonych i zaniedbywanych wykazały, ż e 2/3 z nich prezentuje pozabezpieczne (A, C) wzorce przywiązania (Cicchetti, Barnett 1991). Z jednej strony dzieci krzywdzone rozwijają pozabezpieczne wzorce, z drugiej zaś dzieci charakteryzujące się wzorcami typu A i C znajdują się w grupie ryzyka doświadczenia przemocy (tamże). Szczególnie silny związek z krzywdzeniem ma formowanie się wzorca przywiązania typu D. Wśród dzieci krzywdzonych, u 80% stwierdzono ten rodzaj przywiązania, podczas gdy występował on tylko u 20% dzieci niedoznających przemocy (Cicchetti i in. 2000; Pearce, Pezzot-Pearce 1997). Stwierdzono również, że pośród dzieci krzywdzonych pozabezpieczny wzorzec przywiązania implikuje większą ilość symptomów depresyjnych niż u dzieci z bezpiecznym wzorcem (Cicchetti, Barnett, 1991). Inni autorzy podają, że dzieci zaniedbywane bądź doświadczające przemocy nie potrafią efektywnie modulować własnych stanów emocjonalnych i uciekają się do dezadaptacyjnych sposobów samoregulacji (Stobiecka 2001). Można więc wnioskować, ż e prawidłowe relacje społeczne we wczesnym okresie życia będą czynnikiem chroniącym dziecko Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 9 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE przed negatywnymi skutkami urazowych doświadczeń. Analizując poszczególne wzorce przywiązania, a co za tym idzie style atrybucji i sposoby regulacji emocji, możemy (również na podstawie badań empirycznych) z dość dużym prawdopodobieństwem przewidywać rodzaj trudności w funkcjonowaniu psychicznym, mogących wystąpić po doświadczeniu wykorzystania seksualnego (por. Pearce, Pezzot-Pearce 1997; Sameroff i in. red. 2000; Friedrich 2002b). Możemy przypuszczać, ż e dzieci z bezpiecznym wzorcem przywiązania będą stosunkowo dobrze radziły sobie z takimi doświadczeniami. Szybko zwrócą się po pomoc do opiekuna i uzyskają ją. Mając prawidłowe relacje z rodzicami otrzymają wsparcie i zapewnienie bezpieczeństwa. W kontakcie z terapeutą będą otwarcie i adekwatnie komunikowały swoje stany emocjonalne i konstruktywnie korzystały z proponowanej pomocy, a ich mechanizmy radzenia sobie będą skuteczne i odpowiednie do sytuacji. Możemy również liczyć na współpracę ze strony rodziny dziecka. Badania prowadzone na adolescentach wykazały, że bezpieczne przywiązanie nie koreluje bądź koreluje ujemnie zarówno z różnorodnymi zaburzeniami osobowości, jak i zaburzeniami zachowania (Nakash-Eisikovits i in. 2002). Dzieci z ambiwalentnym wzorcem przywiązania będą prezentowały większe nasilenie zaburzeń zachowania, głównie w formie zachowań agresywnych – jako sposób na szukanie pomocy i próbę zwrócenia na siebie uwagi. Mogą przejawiać duże trudności w nauce szkolnej i zachowania nieakceptowane społecznie. Jako niezdolne do bezpośredniego zwracania się o pomoc będą manifestowały swoje problemy poprzez nieprawidłowe zachowania (Friedrich 1995, 2002b). W tej grupie znajdą się również dzieci prezentujące nadmierne zachowania zależ- nościowe w postaci lękowego lgnięcia do opiekuna i lęku przed pozostaniem samemu. Takie strategie nie są skuteczne, a co za tym idzie nie przynoszą pożądanych przez dziecko rezultatów. Stąd poczucie bezradności, niskiej własnej wartości i skłonność do stanów depresyjnych. Badania wykazały, że adolescenci z ambiwalentnym wzorcem przywiązania mają skłonność do zależnościowych zaburzeń osobowości, zaburzeń typu borderline oraz do depresyjności (Nakash-Eisikovits i in. 2002). Dzieci z unikającym wzorcem skupione są g łównie na hamowaniu afektu i próbie samodzielnego radzenia sobie z trudnościami. To dzieci, które z trudem (lub wcale) ujawniają doświadczenie nadużycia i często zaprzeczają symptomom i trudnościom. Są nadmiernie skupione na informacjach poznawczych, na osiągnięciach szkolnych. Okazują często zawyżone posłuszeństwo wobec autorytetów, wycofują się z relacji z innymi. Charakteryzują się silnym poczuciem winy za wydarzenia. U tych dzieci problemy ujawniają się w większym stopniu w okresie adolescencji, kiedy brak dostępu do swoich uczuć uniemożliwia realizowanie zadań rozwojowych (głównie związanych z budowaniem relacji intymnych). Reagują wówczas wycofaniem z relacji społecznych i wynikającą z izolacji depresją bądź agresją (tamże). Dzieci o wzorcu zdezorganizowanym (Main, Salomon 1990) lub lękowym (Bartholomew, Shaver 1998) będą – oczywiście – prezentowały największe zaburzenia w rozwoju, czy inaczej – prezentowane przez nie zaburzenia ulegną nasileniu. Reagują one przede wszystkim lękowo i depresyjnie. Mają skłonności do dysocjacji i zachowań autodestrukcyjnych. Nie posiadają żadnych spójnych i konstruktywnych strategii radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i emocjami. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 10 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE Alexander (1993) przeprowadziła badania dorosłych ofiar wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie, dotyczące związku poszczególnych wzorców przywiązania w dorosłości z zaburzeniami funkcjonowania psychicznego. Stwierdziła ona, że struktura osobowości, w której występują zaburzenia, nie była związana z charakterystyką samego molestowania, a raczej z wzorcem przywiązania w dorosłości, który pozwalał przewidzieć rodzaj zaburzeń (Alexander 1993). Stwierdziła, że ambiwalentny wzorzec związany jest z zaburzeniami typu borderline oraz zależnością i zaprzeczaniem własnej wartości; unikający z zaprzeczaniem uczuciom zależności; a zdezorganizowany z tendencjami do autodestrukcji (tamże). Ustaliła również znaczące różnice w ocenie przywiązania przez osoby, które doświadczyły molestowania seksualnego w dzieciństwie i osoby nieposiadające takiego doświadczenia. Wśród dorosłych wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie stwierdziła 14% przywiązanych bezpiecznie (w porównaniu z 49% w grupie porównawczej, bez doświadczenia molestowania), 13% ambiwalentnie (12% w grupie porównawczej), 16% o wzorcu unikającym (18% w grupie porównawczej) i 58% o wzorcu zdezorganizowanym (21% w grupie porównawczej) (tamże). Wewnętrzne modele operacyjne (WMO) W pierwszych latach życia – na podstawie relacji z figurą przywiązania – dziecko wytwarza wewnętrzne modele operacyjne, będące dynamicznymi, operacyjnymi modelami self i figury przywiązania, uformowanymi na bazie wspólnej relacji z opiekunem, które służą do regulacji, interpretacji i przewidywania zachowań, myśli i uczuć (Bretherton, Munholland 1999, s. 89). Są one wewnętrzną reprezentacją wzorców przywiązania, funkcjonują jako konstrukty nieświadome i wykazują silną tendencję do stabilności. Mogą oczywiście ulegać zmianom pod wpływem różnorodnych, silnych oddziaływań (np. zdecydowanej zmianie środowiska) bądź zmianom rozwojowym, jednakże bardzo często utrzymują się w formie podobnej do tej wytworzonej na podstawie pierwszych doświadczeń z figurą przywiązania. Wewnętrzne modele operacyjne są strukturami poznawczo-afektywnymi tworzącymi reprezentację siebie i rodzica, a co za tym idzie – mają decydujące znaczenie dla sposobów atrybucji dotyczących zarówno self, jak i świata zewnętrznego. Jakość wczesnej opieki decyduje więc o tym, jak dziecko postrzega siebie i jakie- go traktowania spodziewa się ze strony otoczenia (Bowlby 1969, 1973, 1980; Czub 2003b, 2003c), a także o tym, jak rozumie kolejne doświadczenia i jakie stosuje strategie radzenia sobie. WMO są głównym, wewnętrznym aspektem systemu przywiązania, odpowiadającym za jego organizację oraz centralnym elementem osobowości. Są to struktury dynamiczne, reprezentacje, które jednostka aktywnie wykorzystuje w ocenie sytuacji, planowaniu własnego zachowania oraz w generowaniu przewidywań jego skutków. Ich działanie jest w dużej mierze automatyczne (Bowlby 1969, 1973, 1980). WMO określają przekonania na temat własnej wartości i zdolności do otrzymywania opieki. WMO dzieci z bezpiecznym wzorcem przywiązania umożliwiają swobodne poszukiwanie wsparcia ze strony otoczenia, komunikowanie swoich potrzeb i wyrażanie stanów emocjonalnych w oczekiwaniu uspokojenia i pomocy w sytuacjach dystresu. Dzieci o unikającym wzorcu przywiązania spodziewają się odrzucenia, a co za tym idzie ich reprezentacje charakteryzują się gniewem i poczuciem niskiej wartości. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 11 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE WMO charakteryzujące ambiwalentny wzorzec przywiązania są odzwierciedleniem niespójności świata zewnętrznego i oczekiwania na nieprawidłowe („mylne”) zaspokajanie potrzeb. Reprezentacje te decydują więc o sposobie zachowania dziecka, sposobie nawiązywania kontaktu i reagowania na sytuacje trudne. Main (1990, za Friedrich 1995) opisała dwie strategie radzenia sobie w sytuacjach dystresu, zależne od rodzaju i jakości WMO. Dziecko bezpiecznie przywiązane w sytuacjach zagrożenia zwraca się do figury przywiązania, poszukując wsparcia i pomocy. Jeśli na podstawie WMO dziecko przewiduje odrzucenie, system przywiązania ulega dezaktywacji i jednostka nie kieruje się w stronę innych osób, poszukując pomocy. W przypadku modelu reprezentującego niespójność w zaspokajaniu potrzeb (przywiązanie typu C) dziecko może przejawiać zachowania świadczące o nadaktywności systemu przywiązania i lękowo przywierać do rodzica (Friedrich 1995). Oba ostatnie sposoby reagowania są częste u dzieci krzywdzonych, które, nie ujawniając swoich doświadczeń, reagują wycofaniem z kontaktu lub lękowym „trzymaniem się” rodzica. Analiza zachowań i reakcji dziecka w kontekście WMO może więc dostarczać wielu informacji na temat mechanizmów reagowania i późniejszych konsekwencji urazowych doświadczeń. Wskazuje również na to, że dzieci z bezpiecznym wzorcem przywiązania będą skuteczniej poszukiwały pomocy (ujawniały swoje doświadczenia), a negatywne konsekwencje krzywdzenia będą w ich przypadku mniejsze. Wewnętrzne modele operacyjne powstałe na bazie bezpiecznej relacji z figurą przywiązania stanowią silny czynnik chroniący przed negatywnymi skutkami wykorzystywania seksualnego (Cicchetti i in. 2000). Regulacja pobudzenia i ekspresja emocji Jakość przywiązania odgrywa decydującą rolę w rozwoju zdolności do regulowania pobudzenia fizjologicznego, kontroli impulsów i ekspresji emocji (Sroufe 1995). Za A. Sroufem (tamże) możemy powiedzieć, że przywiązanie jest diadyczną regulacją emocji, a rola opiekuna polega na prowadzeniu dziecka od zewnętrznych sposobów regulacji w stronę zdolności do samodzielnego regulowania swoich stanów emocjonalnych. Ta zdolność, do której należą umiejętności odczytywania emocji innych, rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych, rozróżniania emocji i ich ekspresja, odgrywa podstawową rolę w radzeniu sobie z trudnymi doświadczeniami. Analiza symptomatologii krzywdzenia wskazuje, że jedną z jego konsekwencji o największym zasięgu jest utrata zdolności do samodzielnego regulowania własnych stanów emocjonalnych (por. Pearce, Pez- zot-Pearce 1997; van der Kolk, Fisler 1994; Friedrich 1995, 2002a). Dzieci charakteryzujące się bezpiecznym przywiązaniem – czy używając terminologii A. Sroufe’a (1995) efektywną diadyczną regulacją emocji – mają większe możliwości samodzielnego modulowania napięcia i są bardziej efektywne w regulowaniu swojego zachowania. Cechują się wyższą samooceną i większym zaufaniem do własnych możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Posiadają umiejętność adekwatnego wyrażania emocji i dzielenia się z innymi swoimi stanami afektywnymi. Są zdolne do radzenia sobie z wyższym pobudzeniem, a ich zachowanie nie ulega dezorganizacji pod wpływem stresu (Sroufe i in. 2000). Te, wykształcone w pierwszych latach życia umiejętności, mają tendencję do utrzymywania się w późniejszych okresach życia. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 12 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE Dzieci o pozabezpiecznych wzorcach przywiązania mają trudności w efektywnym regulowaniu stanów emocjonalnych. Trudności te można analizować i przewidywać na podstawie znajomości wzorca przywiązania danego dziecka. Wśród dzieci wykorzystywanych seksualnie utrata kontroli nad własnymi reakcjami emocjonalnymi jest jednym z najpoważniejszych symptomów. Badania wykazały, że około 50% tych dzieci między siódmym a trzynastym rokiem życia prezentuje wysoki poziom agresji i zachowań destrukcyjnych oraz nadpobudliwości (Pearce, Pezzot-Pearce 1997). Stwierdzono również wyższy poziom zachowań seksualnych wobec siebie i innych (tamże). Około 30% dzieci wykorzystywanych seksualnie prezentuje symptomy depresyjne i stanowi grupę wysokiego ryzyka dla samobójstw. Około 50% prezentuje obja- wy Zaburzeń Stresowych Pourazowych (PTSD), a 30% zaburzenia lękowe (tamże). Rozpoznawane u dzieci nadużywanych seksualnie zaburzenia jedzenia i objawy dysocjacyjne również odzwierciedlają niezdolność do efektywnej regulacji emocji. Dzięki efektywnej diadycznej regulacji emocji dziecko uczy się rozpoznawać stany emocjonalne innych ludzi i odczytywać ich motywy (Sroufe 1995). Brak takich umiejętności może prowadzić do podatności na wchodzenie w sytuacje wykorzystywania seksualnego. Dziecko poszukujące kontaktu i niezdolne do oceny intencji drugiej osoby staje się łatwym celem manipulacji ze strony sprawcy. Analiza podatności dziecka na zranienie, aby wnosić istotne dane do przewidywania możliwych zaburzeń u dzieci i młodzieży wykorzystywanych, powinna zatem dotyczyć badania sposobów i zdolności do efektywnej regulacji emocji. Reprezentacja symboliczna Diadyczna regulacja emocji jest podstawą do samodzielnego modulowania swoich stanów emocjonalnych oraz podstawą zdolności do ekspresji tychże (Sroufe 1995). Ma ona również związek z umiejętnością symbolicznego ujmowania swoich stanów i przeżyć (van der Kolk, Fisler 1994). Dzieci bezpiecznie przywiązane są zdolne do używania szerszego zakresu słów i symbolicznej wymiany z innymi dotyczącej emocji i przeżyć oraz do rozróżniania poszczególnych emocji, co umożliwia adekwatne do nich reagowanie (Schneider-Rosen, Cicchetti 1984; za: van der Kolk, Fisler, 1994). Na podstawie badań stwierdzono, że werbalizacja traumatycznych przeżyć zmniej- sza liczbę psychosomatycznych objawów, a niezdolność do ujmowania przeżyć w sposób symboliczny nasila te symptomy oraz utrudnia kontrolę impulsów. Brak zdolności do symbolicznej reprezentacji swoich stanów wewnętrznych, mający swój początek w formowaniu się pozabezpiecznego przywiązania, powoduje natychmiastowe przechodzenie od impulsu do reakcji, a co za tym idzie gwałtowne i niezróżnicowane reagowanie na stres (van der Kolk, Fisler 1994). To z kolei prowadzić może do przeradzania się wydarzeń trudnych w urazowe i powstawania nasilonych symptomów psychopatologicznych. Czynniki rodzinne w kontekście wzorców przywiązania Czynnikami ryzyka zarówno dla wystą- problematyką przywiązania wśród doropienia wykorzystywania seksualnego, jak słych ofiar wykorzystywania seksualnego i dla urazowego wpływu takiego doświad- w dzieciństwie, wskazuje na konieczność czenia na rozwój jednostki są relacje ro- analizy wpływu nadużycia na funkcjonodzinne. P. Alexander (1993), zajmująca się wanie jednostki w kategoriach relacji ro- Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 13 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE dzinnych, które to z kolei mają bezpośredni związek z jakością przywiązania. Alexander (1993) wyróżniła trzy, odnoszące się do przywiązania, cechy charakteryzujące rodziny, w których wystąpiło nadużycie seksualne: 1) odrzucenie, 2) zamiana ról, 3) lęk (nierozwiązane doświadczenie traumy). Pierwszy czynnik najsilniej związany jest z unikającym wzorcem przywiązania, choć przejawy odrzucenia można zaobserwować we wszystkich typach pozabezpiecznego przywiązania. Rodzic odrzucający nie potrafi odczytywać stanów emocjonalnych dziecka i tworzy własne wyobrażenia na temat jego potrzeb i przeżyć (tamże). Sprzyja to wystąpieniu krzywdzenia w rodzinie oraz nasila negatywne skutki takiego doświadczenia (zarówno w, jak i poza rodziną) ze względu na brak odpowiedniego wsparcia oferowanego dziecku w sytuacji ujawnienia swoich przeżyć. Odwrócenie ról jest również cechą charakterystyczną rodzin, w których dzieci prezentują pozabezpieczne wzorce przywiązania. Dziecko o unikającym wzorcu, uzależnione od stanów emocjonalnych rodzica jest podatne na manipulacje ze strony dorosłego i skoncentrowane raczej na zaspokajaniu jego potrzeb niż na wła- snych zadaniach rozwojowych (Alexander 1993; Friedrich 1995). Stwarza to niebezpieczeństwo wchodzenia w relacje seksualne z dorosłym oraz przyjęcia takiej roli w późniejszych kontaktach z rówieśnikami (jako uwewnętrznionego sposobu nawiązywania relacji z innymi). Rodzice dzieci o zdezorganizowanym wzorcu przywiązania często zmagają się z własną, przeżytą w dzieciństwie traumą. Rodzice tacy nie są zdolni do odczytywania objawów dziecka i jego stanów emocjonalnych i są skoncentrowani na własnych przeżyciach i trudnościach (Friedrich 1995). Stwierdzono, że trauma będzie występować częściej i będzie trudniejsza do przezwyciężenia w kontekście zdezorganizowanego systemu opieki. Jeśli opiekun nie uporał się z własnymi trudnymi doświadczeniami, to cierpienie dziecka będzie wywoływało lękową reakcję opiekuna, włącznie ze wspomnieniem własnego strachu i bezsilności w uzyskiwaniu komfortu. Powoduje to brak równowagi i odpowiedniego regulowania stanów emocjonalnych dziecka przez opiekuna (Lyons- Ruth, Jacobvitz 1999). Powyższa analiza wskazuje, że czynniki rodzinne wchodzą w „system” czynników związanych z formowaniem się przywiązania, co z kolei potwierdza wagę badania wzorców przywiązania dla analizy konsekwencji krzywdzenia dzieci. Wnioski Analizując wczesny rozwój emocjonalny i jego znaczenie dla różnych obszarów funkcjonowania psychospołecznego, należałoby zgodzić się z przyjmowaną przez psychopatologię rozwojową tezą, iż rozwój i utrzymywanie się różnych form psychopatologii związane jest z trudnościami w regulacji napięcia emocjonalnego, co z kolei silnie wiąże się z uformowanymi w pierwszych latach życia wzorcami przywiązania (por. Bradley 2000; Sameroff i in. red. 2000). Wzorce przywiązania i ich reprezentacja w postaci wewnętrznych modeli operacyjnych mogą być niezwykle pomocne w ocenie podatności dziecka na wchodzenie w sytuacje krzywdzenia oraz możliwości w zakresie radzenia sobie z trudnymi doświadczeniami zarówno w wymiarze poszukiwania i korzystania z pomocy, jak i możliwości samodzielnego powrotu do równowagi (Bradley 2000; Cicchetti i in. 2000; Friedrich 2002c). Rodzaj wzorca przy- Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 14 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE wiązania określa również jakość regulacji emocji, a co za tym idzie ma zasadnicze znaczenie dla problemu podatności i odporności na zranienie (por. tab. 2.). Tabela 2. Różnice w funkcjonowaniu poznawczym i emocjonalnym w zależności od wzorca przywiązania Wzorzec przywiązania Charakterystyka WMO Regulacja emocji B – BEZPIECZNY – figura przywiązania jako „bezpieczna baza” – swobodna eksploracja – dobry kontakt z otoczeniem – swobodne zwracanie się do opiekuna po wsparcie – przekonanie o własnej – zdolność do diadycznej, wartości a później samodzielnej regu– pozytywna atrybucja wydalacji emocji rzeń – skuteczność w obniżaniu – pozytywna atrybucja intencji nadmiernego napięcia innych ludzi – zdolność do rozróżniania stanów emocjonalnych i adekwatnej ekspresji emocji C – AMBIWALENTNY – niepewność w kontakcie z figurą przywiązania – brak swobodnej eksploracji – silny lęk przed separacją – zmienność nastrojów (złość, grymaszenie) – niepewność co do własnej wartości – przekonanie o nieprzewidywalności świata zewnętrznego – sprzeczna atrybucja wydarzeń i intencji – rozszczepienie stanów emocjonalnych (złość, strach, pożądanie) – manipulacyjne wykorzystywanie ekspresji emocjonalnej – dostosowywanie własnej emocjonalności – niebranie odpowiedzialności za regulowanie swoich stanów emocjonalnych A – UNIKAJĄCY – pozorna niezależność od figury przywiązania – unikanie bliskiego kontaktu z figurą przywiązania – brak bezpośredniego poszukiwania wsparcia w sytuacjach dystresu – przekonanie o niskiej wła snej wartości – negatywna atrybucja zachodzących wydarzeń – negatywna atrybucja intencji innych ludzi – hamowanie uczuć dystresu i złości – prezentowanie fałszywego afektu – trudności w rozpoznawaniu własnych emocji D – LĘKOWY – brak spójnego wzorca przywiązania – lęk przed figurą przywiązania – dezorientacja w kontakcie z figurą przywiązania – dezorientacja co do obrazu siebie i innych – zmienne, lękowe atrybucje intencji – atrybucja świata zewnętrznego jako niebezpiecznego – zawężenie świadomości własnych stanów emocjonalnych – nagłe zmiany w ekspresji różnych emocji – niezdolność do normatywnej samoregulacji emocji ści do o Źródło: opracowanie własne na podstawie (Sroufe 1995; Crittenden 1997). Podsumowanie Postawione na początku pytanie o przyczyny różnic w reakcjach dzieci na krzywdzenie i inne wydarzenia stresowe jest pytaniem nadal otwartym. Choć nie można, oczywiście, uznać, iż jakość przywiązania jest jedynym czynnikiem determinującym funkcjonowanie jednostki i jej zdolność do radzenia sobie z trudnościami, to analiza Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 15 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE obecnej wiedzy na temat rozwoju pozwala sądzić, ż e większość czynników mających zasadnicze znaczenie dla obrazu konsekwencji krzywdzenia ma silny związek z jakością przywiązania (Friedrich 1995, 2002a, 2002b; Pearce, Pezzot-Pearce 1997). Wydaje się, iż połączenie specyficznej wiedzy na temat krzywdzenia dzieci oraz analizy przyczyn funkcjonowania jednostki z perspektywy rozwojowej jest wartościową propozycją, umożliwiającą bardziej wyczerpującą diagnozę dzieci i młodzieży i dającą możliwość konstruowania bardziej skutecznych programów pomocy. Pomoc ta nie ogranicza się wówczas jedynie do spotkań w gabinecie psychologa, ale może być organizowana z uwzględnieniem szeroko pojętego środowiska i jego wpływu na funkcjonowanie dziecka. Wprowadzenie do pracy z dziećmi i ich rodzinami proponowanego modelu ekologiczno-transakcyjnego oraz analizy jakości przywiązania umożliwia wnikliwszą diagnozę i planowanie bardziej skutecznej pomocy. Skierowanie uwagi specjalistów na wagę wczesnych doświadczeń społecznych ma znaczenie również ze względu na przygotowanie szeroko pojętych oddziaływań profilaktycznych w stosunku do rodzin, aby ograniczyć zjawisko krzywdzenia dzieci. Children’s responses to the experience of abuse are highly varied and may take different forms. Some children experience moderate distress, while others respond to similar events with deep trauma. Analyses of literature and empirical research show that efforts limited to examining potential risk factors for abuse-related disorders are useless when we try to find the causes of so diverse responses. To understand the difference between individuals showing higher resilience to stress and those who are not resilient, we have to analyze each person’s development path and the complex inter-relationships between life events and environmental factors. The analysis of the current knowledge about the process of development suggests that most factors important for the consequences of abuse are closely related to the quality of the child’s attachment to his or her primary caregiver. This paper proposes an ecological and transactional model of development as a tool for analyzing and understanding the processes leading to disorders. The effects of stressful or traumatic events on the individual’s further development are analyzed in terms of individual resilience to trauma which develops early in life. Literatura Achenbach T.M. (2000), Assessment of psychopathology, w: A. Sameroff, M. Lewis, S. Miller (red.), Handbook of developmental psychopathology, New York: Kluwer Academic/Plenum Publisher, s. 41–56. Ainsworth M., Blehar M., Waters E., Wall S. (1978), Patterns of attachment, New Jersey: LEA. Alexander P.C. (1993), The differential effects of abuse characteristics and attachment in the prediction of long-term effects of sexual abuse, „Journal of Interpersonal Violence”, vol. 8(3), s. 346–362. Bartholomew K., Shaver P. (1998), Methods of assessing adult attachment, w: J.A. Simpson, W.S. Rholes (red.), Attachment theory and close relationship, New York: Guilford Press, s. 25–45. Belsky J. (1980), Child maltreatment: an ecological integration, „American Psychologist”, vol. 35, s. 320–335. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 16 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE Bowlby, J. (1969/1982), Attachment and loss: Volume 1. Attachment, Harmondsworth: Penguin Books. Bowlby J. (1973/1985), Attachment and loss: Volume 2. Separation. Anxiety and Anger, Harmondsworth: Penguin Books. Bowlby J. (1980/1991), Attachment and loss: Volume 3. Loss. Sadness and depression, Harmondsworth: Penguin Books. Bowlby J. (1988), A Secure base. Clinical applications of attachment theory, London: Routledge. Bradley S.J. (2000), Affect regulation and the development of psychopathology, New York: The Guilford Press. Bretherton I., Munholland K. (1999), Internal working models in attachment relationships: a construct revised, w: J. Cassidy, Ph.R. Shaker (red.), Handbook of attachment. Theory, research and clinical application, New York: The Guilford Press, s. 89–115. Bronfenbrener U. (1979), The ecology of human development, Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Cicchetti D., Barnett D. (1991), Attachment organization in pre-school aged maltreated children, „Development and Psychopathology”, vol. 3, s. 397–411. Cicchetti D., Rogosch F. (1997), The role of self-organization in the promotion of resilience in maltreated children, „Development an Psychopathology”, vol. 9, s. 797–815. Cicchetti D., Toth S., Maughan A. (2000), An ecological – transactional model of child maltreatment, w: A. Sameroff, M. Lewis, S. Miller (red.), Handbook of developmental psychopathology, New York: Kluwer Academic/Plenum Publisher, s. 689–722. Cicchetti D., Cohen D., red. (2006), Developmental psychopathology. Volume 3: Risk, disorder and adaptation. Second Editio, Hoboken: John Wiley and Sons, s. 739–795. Crittenden P. (1997), Patterns of attachment and sexual behavior: risk of dysfunction versus opportunity for creative integration, w: L. Atkinson, K.J. Zucker (red.), Attachment and psychopathology, New York: The Guilford Press, s. 47–97. Czub M. (2003a), Ability to self-regulation of emotion as a mediator in the effects of child sexual abuse, referat na konferencję pt. „Interdyscyplinarna pomoc dzieciom krzywdzonym”, zorganizowaną przez International Society for Protection Child Abuse and Neglect, Warszawa, 29–31 sierpnia. Czub M. (2003b), Społeczna natura rozwoju emocjonalnego, w: A. Brzezińska, S. Jabłoński, M. Marchow (red.), Ukryte możliwości. Szanse rozwoju w okresie dzieciństwa, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, s. 55–70. Czub M. (2003c), Znaczenie wczesnych więzi społecznych dla rozwoju emocjonalnego dziecka, „Forum Oświatowe”, vol. 2(29), s. 31–49. Friedrich W.N. (1990), Psychotherapy of sexually abused children and heir fFamilies, New York: W. W. Norton Company. Friedrich W.N. (1995), Psychotherapy with sexually abused boys. An integrated approach, Sage Publications, London. Friedrich W.N. (2002a), Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci – przegląd literatury, „Dziecko Krzywdzone” nr 1, s. 29–37. Friedrich W.N. (2002b), Psychological assessment of sexually abused children and their families, London: Sage Publication. Garmezy N., Masten A., Tellegen A. (1984), The study of stress and competence in children: building block for developmental psychopathology, „Child Development”, vol. 55, s. 97–111. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 17 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE Howard S., Dryden J., Johnson B. (1999), Childhood resilience: review and critique of literature, „Oxford Review of Education”, vol. 25(3), s. 307–323. Lewis M. (2000), Toward a develpoment of psychopathology, w: A. Sameroff, M. Lewis, S. Miller (red.), Handbook of developmental psychopathology, New York: Kluwer Academic/Plenum Publisher, s. 3–22. Luthar S. (2006), Resilience in development: a synthesis of research across f ve decades, w: D. Cicchetti, D. Cohen (red.), Developmental psychopathology. Volume 3: Risk, disorder and adaptation. Second Editio, Hoboken: John Willey and Sons, s. 739–795. Lyons-Ruth K., Jacobvitz D. (1999), Attachment disorganization: unresolved loss, relational violence and lapses in behavioral and attentional strategies, w: J. Cassidy, P. Shaver (red.), Handbook of attachment. Theory, research, and clinical implications, New York: The Guilford Press, s. 520–554. Main M., Solomon J. (1990), Procedures for identifying infants as disorganized/disoriented during the ainsworth strange situation, w: M.T. Greenberg, D. Cichetti, M. Cummings (red.), Attachment in the preschool years: Theory, research, and intervention, Chicago: University of Chicago Press, s. 121–161. Masten A. (2001), Ordinary magic: resilience processes in development, „American Psychologist”, vol. 56(3), s. 227–238. Masten A., Powell J. (2003), A resilience framework for research, policy and practice, w: S. Luthar (red.), Resilience and vulnerability adaptation in the context of childhood adversities, Cambridge: University Press, s. 1–28. Nakash-Eisikovits O., Dutra L., Westen D. (2002), Relationship between attachment patterns and personality pathology in adolescents, „Journal of the American Academy of Child and Adolescents Psychiatry”, vol. 41(9), s. 1111–1123. Pearce J.W., Pezzot-Pearce T.D. (1997), Psychotherapy of abused and neglected children, New York: The Guilford Press. Rolf J., Masten A., Cicchetti D., Nuechterlen K., Weintraub S. (1990), Risk and protective factors in the development of psychopathology, Cambridge: University Press. Rutter M. (1990), Psychosocial resilience and protective mechanisms, w: J. Rolf, A. Masten, D. Cicchetti, K. Nuechterlein, S. Weintraub (red.), Risk and protective factors in the development of psychopathology, Cambridge: University Press, s. 181–215. Rutter M. (1999), Psychosocial adversity and child psychopathology, „British Journal of Psychiatry”, vol. 174, s. 480–493. Sameroff A., Lewis M., Miller S., red. (2000), Handbook of developmental psychopathology, New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. Schaffer H.R. (2006), Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sroufe A. (1995), Emotional development. The organization of emotional life in the early years, Cambridge: Cambridge University Press. Sroufe A., Duggal S., Weinf eld N., Carlson E. (2000), Relationships, development and psychopathology, w: A. Sameroff, M. Lewis, S. Miller (red.), Handbook of developmental psychopathology, New York: Kluwer Academic/Plenum Publisher, s. 75–93. Sroufe A. (2005), Attachment and development: a prospective, longitudinal, study from birth to adulthood, „Attachment and Human Development”, vol. 7(4), s. 349–367. Stobiecka M. (2001), Teoria więzi w wyjaśnianiu autodestruktywności, „Forum Oświatowe” nr 2(25), s. 93–109. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 18 MAGDALENA CZUB • ROLA WCZESNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-EMOCJONALNEGO W GENEZIE INDYWIDUALNEJ ODPORNOŚCI NA ZRANIENIE van der Kolk B.A., Fisler R.E. (1994), Childhood abuse and neglect and loss of self-regulation, „Bulletin of the Menninger Clinic”, vol. 58(2), s. 145–157. Zalewska M. (1992), Koncepcje rozwoju self – kontrowersje, problemy i znaczenie w klinicznej praktyce psychologa dziecięcego, w: M. Sokolik (red.), Problemy współczesnej psychoanalizy. Wybór zagadnień, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, s. 43–56. O AUTORZE MAGDALENA CZUB jest doktorem psychologii, zatrudnionym w Terenowym Komitecie Ochrony Praw Dziecka w Poznaniu, kierownikiem zespołu zajmującego się diagnozą i terapią dzieci wykorzystywanych seksualnie, biegłym sądowym w sprawach rodzinnych, opiekuńczych i rozwodowych oraz ofiar przemocy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej. Jej zainteresowania to: problematyka wczesnych więzi społecznych człowieka (przywiązanie) i ich wpływu na dalszy rozwój, problematyka konsekwencji wykorzystywania seksualnego dla dalszego rozwoju dziecka. Jest autorem publikacji na temat wczesnego rozwoju społeczno-emocjonalnego człowieka oraz wykorzystywania seksualnego dzieci i młodzieży. Dziecko krzywdzone • nr 2(27) 2009 19
