Wprowadzenie - Rocznik Europeistyczny

Wprowadzenie
Co to znaczy — „Europa”?,
odpowiadam: Europa jest czymś, co należy zjednoczyć.
Jest to definicja wyrażająca działanie, zgodna ze swoim przedmiotem, albowiem to, co nazywamy ideą Europy, jest w rzeczywistości programem, działaniem twórczym.
Trzeba oczywiście, aby to działanie miało realne podstawy. Tymczasem w powszechnej […]
dyskusji, dotyczącej mającego nastąpić
zjednoczenia, nieustannie powraca to samo pytanie:
Czy Europa jest naprawdę jednością cywilizacji i kultury?
Czy można opierać się na istniejącej uprzednio jedności?
I jak tę jedność zdefiniować?
List otwarty do Europejczyków
Denis de Rougemont
Przedstawiamy Państwu pierwszy numer wrocławskiego „Rocznika Europeistycznego”, zbiegający się z dziesięcioleciem wrocławskiej europeistyki (European Studies), która narodziła się dwa lata po tym, jak europeistyka została oficjalnie uznana za kierunek studiów w polskich szkołach wyższych (rozporządzenie
MENiS z 3 listopada 2003).
Tym samym rozpoczynamy periodyczne wydawnictwo naukowe Katedry Studiów Europejskich na Uniwersytecie Wrocławskim, które ma ambicję prezentować
próby odpowiedzi nie tylko na postawione przez Denisa de Rougemonta pytanie.
„Co to znaczy — »Europa«?”, pytanie to wiąże się z pojęciem Europy zarówno w sensie przestrzeni geograficznej, jak i kulturowej, odrębnej od innych części świata, a pojawiło się już w piśmiennictwie starożytnych Greków: u Homera,
Herodota, Hekateusza z Miletu czy lekarza Hipokratesa. Mapa wykonana prawdopodobnie przez Eratostenesa w III w. p.n.e., zwana potem przez „odkrywców”
chrześcijańskich mappa mundi, niejako podsumowywała dorobek kartograficzny
starożytnych Greków. O ile jednak dla starożytnych Greków „Europą” był co najRocznik Europeistyczny
Rocznik Europeistyczny 1, 2015
© for this edition by CNS
Księga_RE_1.indb 7
1
7
2015-09-08 13:14:29
Wprowadzenie
wyżej obszar podlegający ich kolonizacji, o tyle dla rzymskiego geografa Pliniusza
Wielkiego Europa była już kontynentem, którego najważniejszym elementem było
Mare Nostrum (Morze Śródziemne), opartym na scalonym systemie dróg lądowych i morskich. Identyfikował on Europę z Imperium Rzymskim, które sięgało
tam, gdzie istniał rzymski system komunikacyjny, a jego zewnętrzne granice (limes
Romanorum) wyznaczały rzeki: Ren, Dunaj, Eufrat i Nil. Poza limes, na północy
aż po rzekę Vistula mieszkali b a r b a r z y ń c y : Sarmaci, Wenedowie, Scirowie,
Hirrowie. Ten system komunikacyjny pozwalał na rozprzestrzenianie się osiągnięć
cywilizacyjno-kulturowych Rzymian, którzy przekazywali innym ludom nie tylko
dorobek cywilizacji helleńskiej, lecz także własne osiągnięcia w zakresie kultury
materialnej, organizacji politycznej i prawa rzymskiego. Ich język, łacina, stał się
medium komunikowania ułatwiającym spajanie ludów Imperium Rzymskiego
w jeden organizm cywilizacji łacińskiej, ich system militarny chronił zorganizowaną wspólnotę obronną, stanowiąc skuteczną gwarancję pax Romana.
Tak oto pojawiła się „Europa jako część naszej planety, w której człowiek nieustannie wątpi i szuka samopotwierdzenia i chce tak zmienić świat, aby osobiste
życie uzyskało sens” (D. de Rougemont). Nie stało się to bez bólu i ofiar.
Upadek „pokoju rzymskiego” rozpoczął kształtowanie idei ogólnoeuropejskiej
Christianitas, którą jednak podzieliły spory religijno-polityczne, rozdzielając Europę na dwie części: łaciński Zachód i bizantyjski (grecki) Wschód. W obliczu zagrożenia „Zachodu” przez islam, którego bojownicy weszli niemal w serce państwa
Franków, ich król Karol Młot zjednoczył różne plemiona europejskie i pokonał
w 732 r. najeźdźców pod Poitiers — kronikarz Isidorus Pacensis zanotował: Proscipunt Europeënses Arabum tentoris ordinata. Tak oto po raz pierwszy w dziejach
użyto słowa: „Europejczycy” — chrześcijańska, średniowieczna Europa budowała
swoją tożsamość w opozycji do islamu.
Z czasem świadomość odrębności kulturowej Europejczyków pogłębiała się.
Wrysowywała się w nią coraz bardziej wiedza o zróżnicowaniu geograficznym Europy, zróżnicowaniu etnicznym i narodowym; mozaice kultur i religii, najpierw
greckiej i rzymskiej, potem tak zwanych plemion barbarzyńskich: germańskich,
celtyckich, słowiańskich etc., a wreszcie zróżnicowanym chrześcijaństwie, które
wyrosło z religii hebrajskiej, samym judaizmie oraz wpływach islamu.
Odnowione przez Karola Wielkiego Cesarstwo Rzymskie swą siłą podtrzymywało jedność łacińskiej Christianitas do czasów renesansu, gdy idea państwa narodowego zaczęła ekspansywnie tworzyć mozaikę walczących z sobą władców i narodów,
choć Eneasz Sylwiusz Piccolomini, późniejszy papież Pius II, w połowie XV w. nawoływał do jedności w obliczu zagrożenia tureckiego. Na konflikty państwowe nałożyły
się jednak konflikty religijne — Europa Zachodnia podzieliła się na katolicką i protestancką. W oświeceniu konflikty te usunęły w cień spory doktrynalno-polityczne
i ideologiczne, związane z rozwojem nacjonalizmów i nowych ruchów społecznych.
Ale te wszystkie zjawiska i problemy Europy sprzeczności, konfliktów, Europy
balansującej między demokracją i tyranią, między integracją i dezintegracją stały
8
Księga_RE_1.indb 8
Rocznik Europeistyczny 1, 2015
© for this edition by CNS
2015-09-08 13:14:29
Wprowadzenie
się już wtedy przedmiotem badań i refleksji naukowych rodzących się dyscyplin
naukowych.
Badaniami nad europejskim obszarem cywilizacyjno- i polityczno-kulturowym zajmowała się najpierw historia polityczna, potem historia kultury, sztuki,
wreszcie kulturoznawstwa. Następnie pojawiły się badania nad historią państw europejskich i prawa europejskiego, a równolegle historia gospodarcza oraz badania
nad etnografią, etnologią i antropologią Europy. Wreszcie zrodziło się pragnienie
bardziej syntetycznych podejść do dziejów Europy. Przede wszystkim w postaci
historii cywilizacji europejskiej pojmowanej holistycznie lub regionalnie; uwarunkowanej egzo- i endogennie — w związku z wędrówkami ludów (migracjami),
zmianami kulturowymi uwarunkowanymi przez „formacje religijne” (M. Weber);
cywilizacji europejskiej jako „historii strukturalnej, historii długiego trwania”,
w której ze stałej „struktury” rozwijają się długie, średnie koniunktury, a wreszcie
„krótkie, szybkie, nerwowe oscylacje” historii wydarzeniowej (F. Braudel).
Syntetyczne podejście proponowały też: historia doktryn politycznych i prawnych, historia filozofii i historiozofia. Ewidentny związek prawa pozytywnego
z ustrojami politycznymi państw europejskich wykształcił kolejne dyscypliny: historię państwa i prawa, systemy polityczne i systemy prawne.
Refleksja teoretyczna nad prawem europejskim pojawiła się, gdy ze wspólnej
dla Europejczyków doktryny prawa rzymskiego, przeniesionej do nowożytnej Europy przez prawo kanoniczne, wyłoniły się systemy prawa kontynentalnego i system prawa anglosaskiego common law, najpierw angielskiego, potem amerykańskiego. Filozofia prawa podnosiła problemy semantyczne, logiczne etc. istotne do
pojmowania kategorii prawnych i egzegezy prawa, a w konsekwencji namysł nad
kardynalną sprzecznością najpierw między prawem boskim, prawem naturalnym,
prawem natury i prawem pozytywnym, a potem świeckim („prawego rozumu”),
prawem naturalnym, prawem natury i prawem pozytywnym, by ostatecznie poszukiwać relacji między „opartymi na tradycji europejskiej” prawami człowieka
(i obywatela) a prawem pozytywnym państw europejskich.
Nierozerwalnie z dyskusjami toczonymi na te tematy wiązały/wiążą się spory
doktrynalne, osobliwie uwarunkowane przez podejście aksjologiczne i etyczne.
A wszystko to razem dotyka delikatnej materii tożsamości: społeczeństw, narodów, narodowości, grup etnicznych Europy. Z kolei te podmioty stały się przedmiotem szczególnej nauki, socjologii, której — jak podkreślał Florian Znaniecki
— podstawowym zadaniem jest poznanie społeczeństwa: grup społecznych, narodowych, etnicznych, wreszcie społeczności w skali kontynentów. Ma temu służyć szeroki wachlarz teorii i metod, które muszą spełniać postulaty wyjaśnienia
i predykcji procesów społecznych zachodzących wewnątrz tych grup oraz w ich
otoczeniu, a także w interakcjach. Ojciec socjologii, August Comte, określił ją
jako naukę polityczną, przewidującą zjawiska społeczno-polityczne. Zamierzał
zrobić z rządzenia wiedzę techniczną, a z polityki „zawód specjalny” — o ile
nauki elementarne (fizyka, chemia) dały człowiekowi panowanie nad naturą ze-
Rocznik Europeistyczny 1, 2015
© for this edition by CNS
Księga_RE_1.indb 9
9
2015-09-08 13:14:29
Wprowadzenie
wnętrzną, o tyle socjologia jako „fizyka społeczna” miała dać mu panowanie nad
samym sobą.
W ten sposób zrodziła się nowoczesna nauka o polityce. W oparciu o jej zasady pierwszą naukową analizę różnic między ustrojami kontynentu europejskiego
i Stanów Zjednoczonych przedstawił, będący prawie rówieśnikiem Comte’a, Alexis
de Tocqueville. Włączył on do nauki o polityce refleksję o roli etyczności elit w stabilizacji ustroju oraz o znaczeniu samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego.
Potem nastąpiło sprzęgniecie nauki o polityce z naukami prawnymi i administracyjnymi, z międzynarodowymi stosunkami politycznymi, następnie socjologii politycznej z psychologią społeczną i polityczną, a wreszcie Gustave Le Bon do nauki
o polityce wprowadził psychologię mas i psychologię socjalizmu. Ten kierunek
prowadził do prób wyjaśnienia w XX w. — na gruncie neopsychoanalizy — genezy, charakteru i mechanizmów ustrojów oraz osobowości polityków, zwłaszcza
europejskich, czyniących z Europy swoiste laboratorium, w którym próżnię aksjologiczną wypełniła mieszanka ideologiczno-doktrynalna, prowadząca do wykorzystanej przez dyktatury zasady homo homini lupus est.
W rezultacie krwawej i bezwzględnej walki Europejczycy wystąpili przeciwko Europejczykom — na niespotykaną w historii Europy skalę genocide, osobliwie w kontekście Holokaustu (Shoah), podważyło cały dorobek cywilizacji
europejskiej. Ale europejskość nie została definitywnie pozbawiona swych filozoficzno-kulturowych filarów: kultury helleńskiej, a w szczególności teoretycznego
i praktycznego dorobku wynikającego z filozofii politycznej starożytnych Greków,
instytucji politycznych i prawnych opartych na doktrynie prawników rzymskich,
wartościach etycznych wypływających z religii judeochrześcijańskich, renesansowej antropologii i teorii państwa oraz racjonalizmu oświeceniowego (francuskiego
i szkockich moralistów). To one sprawiły, że z refleksji nad niespotykaną w historii
Europy hekatombą Europejczyków wyrósł dojrzały pomysł przekształcenia pojawiającej się periodycznie od starożytności idei zjednoczenia Europy w realizowany
w praktyce projekt.
Ale niemal równocześnie różnice kulturowo-polityczne i doktrynalno-ideologiczne wprowadziły nowy podział Europy: na Europę Zachodnią, łacińską, demokratyczną, „kapitalistyczną”, w sojuszu atlantyckim ze Stanami Zjednoczonymi,
i Europę Wschodnią, „bizantyjską”, komunistyczną, gdzie i „demokracja ludowa”,
i prawo były „klasowo” uwarunkowane. W ślad za tym zdynamizowane zostały ze
strony prawników i politologów badania nad systemami politycznymi i systemami
prawnymi Europy.
Projekt realizacji idei zjednoczenia Europy nie byłby możliwy bez oparcia go na
idei wolnego rynku, a tym samym bez ekonomistów. W toku rozwoju europejskiej
myśli politycznej, w trakcie sporu między merkantylistami i klasyczną ekonomią
polityczną zapoczątkowaną przez Adama Smitha: sporu o źródła „bogactwa narodów”, pojawiła się refleksja nad relacją między państwem a wolnym rynkiem,
nad istotą i sensem wolnego rynku. Ekonomia wyszła tym samym z państwowo10
Księga_RE_1.indb 10
Rocznik Europeistyczny 1, 2015
© for this edition by CNS
2015-09-08 13:14:29
Wprowadzenie
-narodowego zaścianka i wkroczyła w dziedzinę badań relacji między państwowymi gospodarkami narodowymi na wolnym rynku. Prowadziło to do nowej
dyscypliny — międzynarodowych stosunków ekonomicznych z podmiotami ekonomii na wolnym rynku światowym: przedsiębiorstwem, gospodarką narodową,
z państwem, korporacjami międzynarodowymi, międzynarodowymi organizacjami i instytucjami gospodarczymi oraz regionalnymi, ekonomicznymi ugrupowaniami gospodarczymi, właśnie takimi, jak rozwijające się od 1945 r., projektami
integracji europejskiej, aż do najbardziej rozwiniętej, bo przekraczającej granice
strefy wolnego handlu — Unii Europejskiej.
Oba obszary badawcze: Europa sensu largo i europejska integracja, przede
wszystkim w postaci Unii Europejskiej pojmowanej nie tylko jako wspólnota polityczna i obronna, lecz także gospodarcza i aksjonormatywna, są osobnymi obszarami badawczymi wszystkich wspomnianych tu dyscyplin. Każda z nich preferuje przy tym własne podejście do tych obszarów wiedzy, związane z jej specyfiką.
Można również dostrzec charakterystyczne dla danej dyscypliny preferencje: obszary te są traktowane mniej lub bardziej marginalnie; w układzie dynamicznym
i historycznym lub statycznym i strukturalnym; z naciskiem na charakterystyczne
dla tych dyscyplin kategorie; w oparciu o własne podejścia metodologiczne i metody badawcze.
Widać to zwłaszcza w badaniach nad Unią Europejską. Dla politologii głównym problemem badawczym jest szeroko pojmowany system polityczny UE,
z państwem jako podstawowym jej podmiotem, procesami zachodzącymi w tym
systemie, począwszy od instytucjonalno-prawnych aż do kulturowo politycznych,
preferujący przede wszystkim podejścia systemowe. Jej subdyscyplina, międzynarodowe stosunki polityczne, koncentruje się na UE jako zinstytucjonalizowanej formie integracji europejskiej, jako organizacji międzynarodowej sui generis,
eksponując jej wymiary instytucjonalne, polityczno-prawne, rzadziej ekonomiczno-społeczne — jako „pozapaństwowego” uczestnika stosunków międzynarodowych. Spośród wielu teorii stosunków międzynarodowych w badaniach nad UE
wyraźnie widać preferowanie podejścia realistycznego. Niejako z konieczności
muszą one korzystać z dorobku prawników, którzy koncentrują się na badaniach
nad prawem UE. Ekonomiści eksponują swoje autonomiczne podejście w badaniach nad integracją, ściślej: integracją gospodarczą w skali globalnej i regionalnej,
pomocniczo stosują podejście instytucjonalno-prawne. UE postrzegają jako jeden
z podmiotów międzynarodowych stosunków ekonomicznych, jako międzynarodową, regionalną organizację gospodarczą, koncentrując się na ekonomicznej
teorii integracji europejskiej, na rezultatach i korzyściach przepływu czynników
produkcji i integracji rynków tych czynników w kolejnych jej fazach. Przenikanie
się problemów zmusza do badań interdyscyplinarnych, choć często pojmowanych
jako eklektyczne kompilacje, wykorzystujące dokonania innych dyscyplin.
W „Roczniku Europeistycznym” znajdzie się miejsce dla wybranych artykułów
przyczynkarskich odnoszących się do studiów nad Europą, którą „należy zjedno-
Rocznik Europeistyczny 1, 2015
© for this edition by CNS
Księga_RE_1.indb 11
11
2015-09-08 13:14:29
Wprowadzenie
czyć”, i nad tą częścią Europy, która już została zjednoczona; studiów europejskich,
które stanowią margines czy część obszaru wiedzy wspomnianych dyscyplin.
Ale przede wszystkim periodyk będzie preferować te artykuły, studia i przyczynki naukowe, które będą wypełniać zadania związane z misją europeistyki (European Studies): badania nad europejskim obszarem cywilizacyjno- i polityczno-kulturowym (europeistyka sensu largo) oraz nad Unią Europejską i jej obszarami
aktywności/polityk (europeistyka sensu stricto); obszarami stanowiącymi własny
obszar wiedzy europeistycznej.
„Rocznik Europeistyczny” chce dać tym samym wyraz przeświadczeniu, że
w ciągu ponad dekady środowisko europeistów, wychodząc od badań z perspektywy politologicznej, socjologicznej, ekonomicznej, prawnej, historycznej, etc.,
wypracowało właściwą europeistyce materię (subject matter), określaną w języku
europeistycznym (świadectwem są liczne leksykony europeistyczne), ze specyficznym katalogiem tematów badawczych; że wypracowało własną specyfikę badań
europeistycznych dających podstawy do stwierdzenia, że europeistyka uzyskała
wysoki stopień tożsamości.
„Rocznik Europeistyczny” będzie w związku z tym preferować te elementy badań naukowych, które będą oparte na podejściach teoretyczno-metodologicznych,
świadczących, że europeistyka przekroczyła paradygmat interdyscyplinarności
i wkroczyła w paradygmatyczną wiedzę europeistyczną (zsyntetyzowaną wiedzę
multidyscyplinarną), pozostając otwartą na dorobek innych dyscyplin. Co więcej,
będzie preferować te badania, które będą świadectwem opartym na charakterystycznym dla europeistyki zespole wiedzy: europeistycznych teoriach, koncepcjach, metodologii i metodach badawczych.
Zwłaszcza w badaniach nad Unią Europejską i jej obszarami aktywności/polityk (europeistyka sensu stricto) można wyraźnie zakreślić europeistyczną specyfikę subject matter. Jedynie w badaniach europeistycznych UE jest traktowana,
zwłaszcza od czasu traktatu lizbońskiego, nie jako prosty konglomerat państw, lecz
jednolity podmiot prawa międzynarodowego i autonomiczny podmiot stosunków
międzynarodowych; organizacja sui generis międzynarodowa, w której instytucje
międzyrządowe (współzależność państw członkowskich) są nierozerwalnie związane zależnościami prawno-instytucjonalnymi z instytucjami ponadnarodowymi.
Dynamika UE, unikalnego w skali światowej eksperymentu integracyjnego,
który przekroczył strefę wolnego handlu; wymagającego postrzegania integracji
ekonomicznej w nierozerwalnym związku z integracją polityczną, a co za tym
idzie uwzględnienia instytucjonalno-prawnych jej form i poszukiwania interakcji
z europejską wspólnotą obronną — zmusza do przejścia od podejścia interdyscyplinarnego do transdyscyplinarnego, a zwłaszcza multidyscyplinarnego.
Wiąże się to z inną specyficzną cechą badań europeistycznych: łączeniem indywidualizmu metodologicznego z podejściem holistycznym, odejściem od postrzegania systemu polityczno-prawnego UE przez pryzmat istoty, celów, cech, zadań
i funkcji państwa narodowego na rzecz „europeizacji”; przenoszeniem unijnych
12
Księga_RE_1.indb 12
Rocznik Europeistyczny 1, 2015
© for this edition by CNS
2015-09-08 13:14:29
Wprowadzenie
rozwiązań politycznych, prawnych, społeczno-gospodarczych i aksjologiczno-kulturowych na państwa europejskie, co ma związek z procesem zwrotnym; postrzeganiem państwa w procesach integracyjnych w kontekście zmieniających się jego
funkcji i zasady suwerenności podzielonej; postrzeganiem procesów integracyjnych z perspektywy napięć między międzyrządowością a ponadnarodowością;
odrzuceniem podejścia europocentrycznego przy postrzeganiu rzeczywistości europejskiej w uwarunkowaniach globalnych.
Dlatego europeiści nie tylko przejęli w badaniach nad procesami integracji europejskiej teorie wypracowane przez inne dyscypliny naukowe, lecz także w ciągu
ostatniej dekady wypracowali charakterystyczne tylko dla europeistyki teorie generalne: neofunkcjonalizm, neo-neofunkcjonalizm, intergovernmentalizm; teorie
specjalistyczne: federalizmu między-ponadnarodowego, wielopoziomowego zarządzania, fuzji (fusion-thesis), teorię europeizacji, delegowania etc. Teoriom tym
odpowiadają właściwe tylko badaniom europeistycznym metody badawcze (np.
komitologia).
„Rocznik Europeistyczny” będzie dążyć do tego, aby zamieszczone na jego łamach rezultaty twórczości naukowej uwzględniały przede wszystkim taką specyfikę podejścia teoretyczno-metodologicznego.
Łamy „Rocznika Europeistycznego” są otwarte dla całego środowiska europeistycznego w Polsce i za granicą; dopuszczają artykulację twórczości europeistycznej nie tylko w języku polskim, lecz także angielskim. Nad jakością tej twórczości
czuwa Rada Programowa składająca się z najwybitniejszych, nie tylko polskich,
naukowców-europeistów oraz Zespół Redakcyjny wybrany spośród członków Katedry Studiów Europejskich Uniwersytetu Wrocławskiego.
Prezentując Państwu pierwszy numer naszego periodyku, kierowaliśmy się
zasadą współpracy międzypokoleniowej w dynamicznym procesie kształtowania
istoty, charakteru i specyfiki europeistyki: oprócz twórczości naukowej wybitnych,
samodzielnych pracowników naukowych znalazły się tu prace młodych adeptów
tej dyscypliny. Kolejne numery będą podzielone na działy tematyczne lub będą
miały charakter monograficzny. Chcemy również zamieszczać, poza artykułami
i studiami, recenzje wybitnych publikacji poświęconych badaniom nad europeistyką sensu largo i sensu stricto, a także informacje na temat znaczących dla rozwoju europeistyki konferencji międzynarodowych.
Zachęcam Państwa do lektury i współpracy.
W imieniu zespołu Katedry Studiów Europejskich Uniwersytetu Wrocławskiego
Wiesław Bokajło
Rocznik Europeistyczny 1, 2015
© for this edition by CNS
Księga_RE_1.indb 13
13
2015-09-08 13:14:29