Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej
Transkrypt
Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej
Numer 1/ 2015 (4) Mariola Kinal Instytut Socjologii UR Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej Warunki rozwoju sztuki w XX wieku Wiek XX to czas ustawicznych wojen i tragedii wielu ludzi. Jednocześnie był to wiek nowości i gwałtownego rozwoju technologicznego, pojawienia się nowych typów społeczeństw. Pośrednimi przyczynami wybuchu pierwszej wojny światowej był konflikt interesów mocarstw, który zaowocował powstaniem dwóch bloków – Trójporozumienia (Wielka Brytania, Francja, Rosja) i Trójprzymierza (Niemcy, Włochy, Austro-Węgry). Pierwsza wojna światowa wybuchła w 1914 roku i trwała do 1918 roku. Najważniejszym okresem dla Tamary Łempickiej był koniec wojny – rok 1917, okres rewolucji lutowej i październikowej w Rosji, w wyniku których doszło do obalenia caratu i w ostateczności rządów bolszewików. Pierwsza wojna światowa zaowocowała nowym podziałem sił w Europie, umocnieniem pozycji Stanów Zjednoczonych oraz kryzysem gospodarczym. Po zakończeniu I wojny światowej nastąpił krótkotrwały czas pokoju, tzw. „dwudziestolecie międzywojenne”. Czas ten, pomiędzy 1918 a 1939 rokiem, można podzielić na 2 okresy: okres jasny – nacechowany optymizmem i radością z zakończenia wojny oraz dążeniami pacyfistycznymi; okres ciemny – spowodowany kryzysem gospodarczym, w sztuce wyrażał się nasileniem tendencji katastroficznych i pesymizmu. Cały okres dwudziestolecia międzywojennego to czas ogromnego rozwoju cywilizacyjnego, mediatyzacji, rozwoju technologicznego i wzrostu roli kobiet. W tym okresie powstały nowe nurty w sztuce: ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm, neoklasycyzm. Francja – główny wygrany I wojny światowej – w t6ym okresie utrzymywała pozytywne relacje z Polską, między innymi udzieliła jej pomocy w wojnie polskobolszewickiej. Oba państwa podpisały układ polityczny, deklarację o przyjaźni i konwencję wojskową, jednak pod koniec lat 20-tych XX wieku Francja zaczęła wycofywać się z podjętych zobowiązań. Francja to także kraj, do którego w tym okresie emigrowało wielu Polaków, w tym także Tamara Łempicka. Najlepiej ułożyło się tym z nich, którzy Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej wyemigrowali zaraz po I wojnie światowej, ponieważ mieli możliwość znalezienia pracy i zasymilowania się ze społeczeństwem. Dużą role odegrały prężnie rozwijające się środowiska ludzi nauki i sztuki. Również coraz więcej kobiet uczestniczyło w życiu towarzyskim, artystycznym i naukowym. Pod koniec „dwudziestolecia międzywojennego” nasiliły się nastroje pesymistyczne związane z obawami płynącymi z powstania partii nacjonalistycznych i faszystowskich. Rok 1939 to wybuch II wojny światowej a zarazem czas w którym Tamara Łempicka pamiętna wydarzeń poprzedniej wojny, wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. Głównymi przyczynami wybuchu wojny były dążenia państw do obalenia Traktatu Wersalskiego, chęć rewizji granic i narodziny nowym, ekspansywnych ideologii – faszyzmu i nazizmu, a także obawa przed rozprzestrzenianiem komunizmu. Skutki II wojny światowej zakończonej w 1945 roku to przede wszystkim ogromne straty demograficzne państw biorących udział w wojnie, rozliczanie się ze zbrodniami ludobójstwa dokonanymi zwłaszcza w niemieckich obozach koncentracyjnych, wzrost znaczenia Stanów Zjednoczonych i ZSRR na arenie międzynarodowej. To także czas utworzenia światowej instytucji pokojowej – Organizacji Narodów Zjednoczonych, która miała stać na straży praw człowieka na świecie. Dla Polski koniec II wojny światowej był początkiem komunistycznych rządów, które zakończyły się dopiero w 1989 roku doprowadzając do powstania II Rzeczypospolitej Polskiej1. 1. Art déco Styl art déco powstał w latach 20 XX wieku. Jest to elegancki styl epoki, który został zademonstrowany po raz pierwszy na paryskiej Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes (Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych i Przemysłu Współczesnego) w 1925 roku2. Jego nazwa to francuski skrót od słów Arts décoratifs, co oznacza sztuki dekoracyjne. Sztuka art déco korzystała z dorobku secesji, kubizmu, Arts and Crafts, szkoły Glasgow i stylistyki baletów Diagilewa. Tym co charakteryzowało art déco było połączenie tego co znane i klasyczne z nowoczesnymi elementami. W sztuce dbano o każdy szczegół, element, wykończenie. Jednocześnie dbano o wyrazistą, jasną, kontrastową kolorystykę, upraszczanie form i nadawanie im geometrycznych kształtów. Sztuka art déco odnosi się głównie do wyrobów użytku codziennego, jednak ze względu na wysoką jakość 1 Tyszkiewicz J., Czapiewski E. (2010) Historia powszechna. Wiek XX. Wyd. PWN, Warszawa. Kopaliński W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydanie Interetowe pierwsze, art déco; http://www.slownik-online.pl/kopalinski/CB322653C643AEDB412565CB004C1474.php 2 2 Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej materiałów, nie była ona dostępna każdemu. W tym stylu stroje tworzyła Coco Chanel, meble J. Ruhlmann a obrazy Tamara Łempicka3. sypialnia zaprojektowana przez Ruhlmanna W Polsce pewną odmianę art déco tworzyły ugrupowania propagujące rzemiosło artystyczne. Odwoływano się głównie do sztuki ludowej, która miała stać się „stylem państwowym” II Rzeczypospolitej4. 2. Biografia Tamary Łempickiej Tamara Łempicka urodziła się prawdopodobnie w Moskwie w 1896(8) roku, choć niektóre źródła podają Warszawę jako jej miejsce urodzenia. Malarka niewątpliwie, jeśli nie z urodzenia, to duszą czuła się Polką – przypuszcza się, iż sfałszowała swoją metrykę, podając za miejsce urodzenia właśnie Warszawę. Wczesne dzieciństwo wraz z rodzeństwem – Adrienne i Stańczykiem, spędziła w Warszawie u dziadków Deklerówi. Jej matka, Malwina pochodziła z zamożnej polskiej rodziny, zaś ojciec Borys Gurwik-Górski był rosyjskim kupcem lub przemysłowcem. Ojciec Tamary zniknął z jej życia, gdy miała kilka lat. Do końca nie wiadomo co się z nim stało. Sama artystka twierdziła iż rodzice się rozwiedli, natomiast bardziej prawdopodobne jest to, że popełnił on samobójstwo. Wczesne dzieciństwo Tamara spędzała pośród elity towarzyskiej ówczesnego świata – Deklerowie gościli u siebie takie osobistości jak Ignacy Paderewski czy Artur Rubinstein5. W roku 1911 Tamara zamieszkała w Sankt Petersburgu u swoich krewnych, Stefy i Maurycego Stiferów. W Petersburgu Łempicka zaczęła pobierać lekcje rysunku w Akademii Sztuk Pięknych. Wieczorami zaś jej życie towarzyskie zaczęło nabierać tempa i żywych kolorów. Bywała na przedstawieniach baletowych w Teatrze Maryjskim, teatrze Książąt 3 Cechy charakterystyczne stylu art déco.: http://www.art-decco.pl/cechy-charakterystyczne-stylu/ Hasło: art deco na: http://portalwiedzy.onet.pl/29311,,,,art_deco,haslo.html 5 Wróblewska M. (2010) Tamara Łempicka (Tamara de Lempicka). http://culture.pl/pl/tworca/tamara-lempicka-tamara-de-lempicka 4 3 Culture.pl, : Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej Jusupów, bywała na koncertach w Carskim Siole i na recitalach i wytwornych kolacjach. Na jednym z balów maskowych poznała swojego przyszłego męża Tadeusza Łempickiego. Zwróciła jego uwagę niebanalnym strojem wieśniaczki, która ciągnie za sobą stadko gęsi. Tadeusz Łempicki był prawnikiem, ulubieńcem elity towarzyskiej Petersburga. Urodził się w Polsce – Warszawie, jego matką była Maria Norwid, zaś ojcem wywodzący się ze szlacheckiego rodu, Julian Łempicki. Rodzina mieszkała w Petersburgu w „rezerwowym pałacu” księcia Włodzimierza Aleksandrowicza. Ślub młodej pary odbył się po kilku latach, w 1916 roku w Kaplicy Kawalerów Maltańskich. Tamara na tą okazję założyła suknię z trenem ciągnącym się przez całą długość kaplicy, olśniewając wytwornych gości. Parę miesięcy po ślubie na świat przyszła ich córka Maria Krystyna, nazywana Kizette6. Pierwsza Wojna Światowa początkowo nie zmieniła nic w życiu małżonków. Nadal bywali w towarzystwie i dobrze się bawili. Okropności wojny omijały ich i jakby nie dotyczyły. Dopiero pod koniec wojny, w 1917 roku, do domu Łempickich wtargnęli czekiści i aresztowali Tadeusza. Następne dni Tamara spędziła na poszukiwaniach męża, nagle okazało się, że wszystkie jej wcześniejsze kontakty i znajomości nie są nic warte, wpływowi przyjaciele utracili wszelkie wpływy. Zmuszona sytuacją, Tamara zgodziła się na propozycję konsula szwedzkiego, który w zamian za wspólnie spędzoną noc zgodził się wydostać Tadeusza z więzienia i pomóc w ucieczce z Rosji. Wraz z mężem wyjechała najpierw do Danii, a następnie do Paryża, Tadeusza jednak zniszczył i pogrążył pobyt w więzieniu, stał się ponury, zgorzkniały i stracił towarzyski wdzięk7. Ustawiczny brak pieniędzy spowodował iż siostra Tamary, zaczęła ją namawiać na podjęcie pracy. Tamara podjęła zatem studia malarskie w Akademie Ransom, ponieważ rysunek był jedyną rzeczą, jaką potrafiła robić. W planach miała malowanie obrazów na zamówienie, tak aby z nich utrzymać rodzinę. Po latach Tamara wspominała „Kiedy zaczynałam malować, był to czas gdy zaczynało malować wiele kobiet. Wówczas robiło to więcej kobiet niż mężczyzn”. Początkowo artystka studiowała u Maurice’a Denisa. Był to wymagający nauczyciel, pod którego okiem artyści zdobywali wyczerpującą wiedzę na temat zasad komponowania obrazów i tajnik warsztatu malarskiego. Był przywiązany to estetycznego i dekoracyjnego waloru sztuki. W 1922 roku przeniosła się do pracowni Andre Lhote’a. Uważa się, iż wywarł on ogromny wpływ na twórczość Łempickiej. Twórczość 6 Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,1229545.html 7 Wróblewska M. (2010) Tamara Łempicka (Tamara de Lempicka). Culture.pl, : http://culture.pl/pl/tworca/tamara-lempicka-tamara-de-lempicka 4 Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej Lhote’a sytuuje się pomiędzy kubizmem a renesansową tradycją. Takie połączenie podobało się zwłaszcza francuskiej burżuazji, dla której czysty kubizm Picassa był zbyt śmiały, a formy renesansowe przestarzałe. W tym nurcie zaczyna też sytuować się Łempicka jako „kubistka salonowa”. W połowie lat 20 XX wieku malarka stała się popularna. Malowała głównie portrety oraz akty. Zafascynowana sztuką renesansu jeździła do Włoch, za przykładem wielkich mistrzów stosowała jasne, czyste gamy barwne i drobiazgowo wykańczała każdy szczegół obrazu. Jej obrazy nazywane były perwersyjnymi, ociekającymi cielesnością. W obrazach Łempickiej została oddana atmosfera lat 20 – bohaterki obrazów to kobiety wywodzące się z otaczającego świata, nowoczesne, odważne, należące do elit społecznych i kulturalnych. Dziennikarz „La Pologne” pisał, że „modelki Tamary de Łempickiej to kobiety nowoczesne. Nie znają hipokryzji i wstydu w kategoriach moralności burżuazyjnej. Są opalone i ogorzałe od wiatru, a ich ciała sprężyste jak ciała Amazonek”8. Tamara jako popularna malarka i piękna kobieta miewała licznych kochanków, których chętnie portretowała. Na jednym z jej obrazów można zobaczyć poetę D’Annunzia, którego artystka sprytnie uwodziła, aby dał się sportretować, gdyż portret ówczesnego Casanovy byłby dla niej świetną reklamą. Romans ten był ostateczną przyczyną odejścia od niej Tadeusza, który wyjechał do Polski, związał się z Ireną Spiess i osiadł tam na stałe. Portretu D’Annunzia Tamara nigdy nie dokończyła i tak też nazwała obraz „Niedokończony mężczyzna”. Po rozwodzie popadła w depresję9. Drugiego męża Łempicka poznała, gdy ten zamówił u niej portret kochanki. Roul Kuffner był właścicielem ogromnego majątku na ziemiach austrowęgierskich i głównym dostawcą mięsa i piwa na cesarski stół. Kupował obrazy artystki i wieszał je w swoim zamku obok obrazów Durera i artystów XVII wiecznych. W 1934 roku odbył się ślub pary. Tamara pisała: „mój pierwszy mąż był bardzo przystojny. Drugi miał charakter”10. W latach 40 XX wieku Tamara stała się sławna w Hollywood. W 1938 roku wraz z mężem przeniosła się do Stanów Zjednoczonych. Było to spowodowane poniekąd sytuacją na Starym Kontynencie, narastającą falą nazizmu i faszyzmu oraz związanymi z tym obawami Roula, którego rodzina nazywana była „znakomitym rodem żydowskim”. 8 Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,1229545.html 9 Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,1229545.html 10 Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,1229545.html 5 Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej Kuffnerowie nauczeni doświadczeniem Tamary z poprzedniej wojny zabezpieczyli zatem majątek i wyjechali. Sztuka Tamary mimo początkowej sławy szybko zaczęła być pasee. Łempicka próbowała malować modnie – surrealistycznie czy fakturalnie, jednak niezbyt jej to wychodziło. Niezadowolona porażkami i odrzuceniem postanowiła przestać malować11. Po 1962 roku, śmierci jej drugiego męża przeniosła się do Meksyku, gdzie w 1980 roku zmarła. Uważana jest za jedną z najważniejszych przedstawicielek Art Déco12. 3. Styl Tamary Łempickiej Tamara Łempicka w swojej twórczości łączy styl nowoczesny z tradycją akademicką. Jej prace są postkubistyczną stylizacją, budowane z uproszczonych brył, komponowane w ramach porządku klasycznego13. Artystka stosowała żywe, świetliste, czyste gamy barwne, jej obrazy są szczegółowe i drobiazgowo wykończone. Postaci kobiet mają gładkie, perfekcyjne ciała, przypominające niemal manekiny. Płynne linie zestawione są z liniami geometrycznymi, połamanymi. Szare tło podkreśla stosowane przez nią kolory. Zazwyczaj znajdują się na nim neo-kubistyczne motywy, przypominające odłamki szkła lub monumentalną architekturę lat 30. Według Giny Moio, styl malarki łączy wszystkie trzy cechy malarstwa art déco – dekoracyjność, międzynarodowość i awangardowość. W obrazach Tamary można także dostrzec fascynację rozwijającą się fotografią. Jej portrety czy akty są oświetlone w silny, nienaturalny sposób. Światło pada z jednej strony, tak jak to robiono w fotograficznych studiach14. André Blondel, krytyk który doprowadził do ponownego zainteresowania Łempicką w XXI wieku, podkreślał jej doskonałe opanowanie warsztatu i oryginalną receptę na sukces – połączenie malarstwa włoskiego renesansu, postkubizmu i inspiracji technikami fotografii i grafiki. A. Blondel zaznacza jej „zdolność do syntezy i schematyzacji mocno zarysowanych form przy użyciu silnych, również dość schematycznie traktowanych barw”. Wszystko to sprawia iż jej twórczość kojarzy się ze stylem dekoracyjnym lat 20 i 30 XX wieku, z ówczesnym plakatem i sztuką art déco15. 11 Wróblewska M. (2010) Tamara Łempicka (Tamara de Lempicka). Culture.pl, : http://culture.pl/pl/tworca/tamara-lempicka-tamara-de-lempicka 12 Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,1229545.html 13 Wróblewska M. (2010) Tamara Łempicka (Tamara de Lempicka). Culture.pl, : http://culture.pl/pl/tworca/tamara-lempicka-tamara-de-lempicka 14 Czara w Paryżu (2013) Kobiety Paryża. Tamara Łempicka, królowa Art Deco.: http://rozcinampomarancze.wordpress.com/2013/06/14/kobiety-paryza-tamara-lempicka-krolowa-art-deco/ 15 Błoński P. (2010) Tamara Łempicka w Boulogne Billancourt. RFI.: http://www.rfi.fr/communpl/dynamiques/NousEcrireFormulaire.aspx?ExecutionMode=NousEcrire&DirCode=ac tupl&rubrique=actupl 6 Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej 4. Obrazy malarki „Autoportret w zielonym bugatti” Obraz ten został zamówiony u Tamary przez wydawcę czasopisma „Die Dame”. Mężczyzna zobaczył Łempicką gdy ta w żółtym kostiumie i niewielkim kapeluszu podjechała pod hotel swoim żółtym renault. Uosabiała kobietę tamtej epoki – chłodną, wyemancypowaną, pewną siebie. Obraz stał się najpopularniejszym obrazem szalonych lat 20. Sama Tamara mawiała „Zawsze ubieram się jak samochód, a samochód jak ja”16. „Piękna Rafaela” Tamara bardzo malowała chętnie kobiece Przedstawiała kobiety akty. jako kuszące, namiętne i świadome swojej seksualności. Nazywano ją „propagatorką perwersyjnego malarstwa” zwracając uwagę na erotyczny i homoerotyczny charakter jej aktów. Obraz „Piękna Rafaela” uznany został za jeden z najważniejszych aktów XX stulecia. Modelkę do tego aktu Łempicka zaczepiła na ulicy słowami: „Madame, jestem malarką i bardzo chciałabym żeby pani pozowała mi do aktu”. Córka Kizette pisała o obrazie: „pożądanie jest tu namacalne. Tamara pożądała tej kobiety”17. 16 Radwan Ł. (2004) Tamara supernowa. Wprost, nr 28/2004.: http://www.wprost.pl/ar/62802/Tamarasupernowa/ 17 Wróblewska M. (2010) Tamara Łempicka (Tamara de Lempicka). Culture.pl, : http://culture.pl/pl/tworca/tamara-lempicka-tamara-de-lempicka 7 Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej „Niedokończony mężczyzna” Na obrazie prawdopodobnie przedstawiony jest Gabriel D’Annunzio z którym malarka miała romans, choć wiele osób uważa iż jest to pierwszy mąż Tamary – Tadeusz Łempicki18. „Nu adosse I” Obraz Tamary Łempickiej znaleziony po 87 latach i wystawiony w domu aukcyjnym za cenę wywoławczą 5 mln dolarów. Pierwszy raz został on wystawiony w 1925 roku w Mediolanie, a następnie przepadł bez wieści. Do 2012 roku właściciel obrazu nie był świadom tego że posiada oryginał. Zmylił go fakt, że był on podpisany „Lempiński” – a mało osób wiedziało, że malarka tak też podpisywała swoje prace19. 18 Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,1229545.html 19 Wróbel K. (2012) Tamara Łempicka, gorszycielka salonów. Portal Rynek i Sztuka.: http://rynekisztuka.pl/2012/03/27/obraz-tamary-lempickiej-odnaleziony-po-87-latach-czy-padnie-aukcyjnyrekord/ 8 Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej „La reve” To najdrożej sprzedany obraz artystki. W 2011 roku sprzedano go za 8,5 mln dolarów. Na obrazie przedstawiona została śpiąca Rafaela na zielonym tle (Rafaela sur fond vert)20. 5. Popularność artystki Tamara de Lempicka ponownie stała się sławna po roku 2000 wraz z powrotem stylu art déco. Jednak do tej pory jest bardziej rozpoznawalna i ceniona zagranicą aniżeli w Polsce. Wspominana wcześniej „Piękna Rafaela” znalazła się w filmie Almodovara pod tytułem „Kobiety na skraju załamania nerwowego” z 1987 roku, wyeksponowana na ścianie w pokoju głównej bohaterki filmu – Pepy. Maria Kistowska w artykule „Tamara de Lempicka. Pomiędzy krakowskim podwórkiem a nowojorskim domem aukcyjnym” zauważa iż obraz nie mógł znaleźć się tam przypadkowo, gdyż zdaje się być za bardzo wyeksponowany. Uważa iż prawdopodobnie jest on przeciwieństwem zagubionej bohaterki lub pseudo-lustrem odbijającym obraz osoby, którą chce się być21. Jedną z najbardziej zagorzałych fanek Tamary jest Madonna, która zaczęła zbierać obrazy malarki jeszcze w latach 80 XX wieku. W swoich zbiorach posiada takie obrazy jak: „Andromeda” (1929), „Nana de Herrera”(1928), „Akt Dove” (1928). Madonna często wypożycza obrazy malarki na wystawy dotyczące jej twórczości. Madonna inspiruje się 20 Wróbel K. (2012) Tamara Łempicka, gorszycielka salonów. Portal Rynek i Sztuka.: http://rynekisztuka.pl/2012/03/27/obraz-tamary-lempickiej-odnaleziony-po-87-latach-czy-padnie-aukcyjnyrekord/ 21 Kistowska D. (2008) Tamara de Lempicka. Pomiędzy krakowskim podwórkiem a nowojorskim domem aukcyjnym.: http://www.obieg.pl/artmix/4110 9 Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej stylem kobiet malowanych przez Łempicką Łempick co można na dostrzec w makijażu makijaż czy fotografiach Madonny, będących kopiąą słynnych obrazów. Obrazy Tamary pojawiają pojawiaj się także w teledyskach piosenkarki22. Poniżej obrazy „Dormeuse” (1932 i 1935) i zdjęcie zdj cie Madonny nimi inspirowane: Obrazy Łęmpickiej mpickiej pojawia się si takżee w teledysku do „Open Your Heart”, który w całości ci utrzymany jest w stylistyce obrazów Tamary – manekinowi nekinowi postacie, ostre światło i wyraźnie padające cienie: Takżee w serialu Californication sezonie 2, odcinku 2 pojawia się si obraz „Tamara w zielonym bugatti”. Innym znanym posiadaczem prac malarki jest Jack Nicholson. W Polsce artystka znana jest głównie g dzięki ki reprodukcjom – obrazom na lampkach nocnych (rysunek po lewej),, na plakatach itp. Większość Wi ludzi dekoruje jej obrazami domy ze względu wzgl du na powrót stylu art déco i wyraźną, wyra czystą kolorystykę jej dzieł. O tym iż Łempicka jest bardziej ceniona zagranicą z Polski świadcząą przywołane przez Kistowską Kistowsk słowa polskiego dziennikarza o tym że była ona „fabrykantkąą obrazków niemal soft porno”, naprzeciw opinii londyńskiego londy Sundy Times iż była „autorkąą najważniejszego najważ aktu XX wieku”23. 22 Davies P. H. (2011) Madonna and Tamara. Tamara. : http://phdavies.co.uk/2011/05/31/madonna-and-tamara/ http://phdavies.co.uk/2011/05/31/madonna Kistowska D. (2008) Tamara de Lempicka. Pomiędzy Pomi dzy krakowskim podwórkiem a nowojorskim domem aukcyjnym.: http://www.obieg.pl/artmix/4110 p://www.obieg.pl/artmix/4110 23 10 Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej Literatura Błoński P. (2010) Tamara Łempicka w Boulogne Billancourt. RFI.: http://www.rfi.fr/communpl/dynamiques/NousEcrireFormulaire.aspx?ExecutionMode =NousEcrire&DirCode=actupl&rubrique=actupl Cechy charakterystyczne stylu art déco.: http://www.art-decco.pl/cechy-charakterystycznestylu/ Czara w Paryżu (2013) Kobiety Paryża. Tamara Łempicka, królowa Art Deco.: http://rozcinampomarancze.wordpress.com/2013/06/14/kobiety-paryza-tamaralempicka-krolowa-art-deco/ Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,1229545.html Davies P. H. (2011) Madonna and Tamara. : http://phdavies.co.uk/2011/05/31/madonna-andtamara/ Hasło: art deco na: http://portalwiedzy.onet.pl/29311,,,,art_deco,haslo.html Kistowska D. (2008) Tamara de Lempicka. Pomiędzy krakowskim podwórkiem a nowojorskim domem aukcyjnym.: http://www.obieg.pl/artmix/4110 Kopaliński W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydanie Interetowe pierwsze, art déco; http://www.slownikonline.pl/kopalinski/CB322653C643AEDB412565CB004C1474.php Radwan Ł. (2004) Tamara supernowa. Wprost, nr 28/2004.: http://www.wprost.pl/ar/62802/Tamara-supernowa/ Tyszkiewicz J., Czapiewski E. (2010) Historia powszechna. Wiek XX. Wyd. PWN, Warszawa. Wróbel K. (2012) Tamara Łempicka, gorszycielka salonów. Portal Rynek i Sztuka.: http://rynekisztuka.pl/2012/03/27/obraz-tamary-lempickiej-odnaleziony-po-87-latachczy-padnie-aukcyjny-rekord/ Wróblewska M. (2010) Tamara Łempicka (Tamara de Lempicka). Culture.pl, : http://culture.pl/pl/tworca/tamara-lempicka-tamara-de-lempicka 11