DZIECKO AUTYSTYCZNE W PROCESIE EDUKACJI

DZIECKO AUTYSTYCZNE W PROCESIE EDUKACJI
Naukowcy wciąż próbują odkryć przyczynę powstawania autyzmu. I chociaż wciąż nie ma
jednej odpowiedzi problem autyzmu badany jest z punktu widzenia psychoanalizy, teorii
uczenia się, teorii poznawczych, ekologicznej, teorii systemów, antropozofii bądź teorii
sensoryzmu.
U. Frith i A.M. Leslie uważają, że „autyzm jest defektem ośrodkowego układu nerwowego
(OUN) trwale upośledzającym złożone procesy poznawcze. Upośledzenie tych procesów
zachodzi na poziomie abstrahowania i sprowadza się do niezdolności myślenia, a także
wyobrażania sobie stanu umysłu innego człowieka”. Stan taki może wynikać z niedojrzałości
struktur korowych odpowiedzialnych za analizę i syntezę docierających do nich sygnałów
oraz niemożliwością zapamiętywania nieuchwytnych dla zmysłów zdarzeń psychologicznych.
Dzięki tej koncepcji, która nosi nazwę koncepcji rozwojowej możliwe jest badanie
następujących objawów autyzmu:
• utrudnione porozumiewanie się,
• brak umiejętności zrozumienia przenośni, humoru lub ironii związany ze zbyt
dosłownym rozumieniem języka,
• brak inwencji, rozumienia działań pozorowanych, np. przyjmowanie ról zabawowych,
fikcji, brak umiejętności przypisywania przedmiotom wykorzystywanym w zabawach
innej, niż podstawowej, rzeczywistej funkcji związany z brakiem wyobraźni
umożliwiającej planowanie i podejmowanie inicjatywy,
• nieprawidłowe kontakty z ludźmi.
Autyzm będący wynikiem zaburzeń funkcjonalnych centralnego układu nerwowego (CUN)
spowodowany jest specyficzną dysfunkcją mózgu uniemożliwiającą rozwój zdolności
nadawania przedmiotom nowego, symbolicznego znaczenia, która przejawiana jest często
w zabawach dzieci w wieku przedszkolnym. Dysfunkcja ta, pojawiająca się we wczesnym
okresie rozwoju dziecka, między urodzeniem a 30 miesiącem życia, związana jest
z dojrzewaniem systemu nerwowego i obejmuje sferę emocjonalną, umysłowo – poznawczą
oraz sferę komunikacji międzyludzkiej. Dzieci autystyczne charakteryzują się
występowaniem zaburzeń mechanizmów integracyjnych i przetwarzających bodźce zmysłowe
na poziomie CUN, które w efekcie wyzwalają u nich paniczny, paraliżujący je lęk, zaburzenia
uwagi, percepcji wzrokowej i słuchowej, zaburzenia kojarzenia, porozumiewania się bądź
naśladowania. Wydaje się, że korzystny wpływ na rozwój mózgu i jego funkcji może mieć
ciągłe wzbogacanie i różnicowanie repertuaru aranżowanych z udziałem dziecka zabaw
angażujących takie jego zmysły, jak zmysł dotyku, wzroku, słuchu, smaku i powonienia, czyli
zapewnianie dziecku nowych angażujących jego ciało (zwłaszcza dłonie i palce) bodźców.
W związku z tym, że nie istnieją dwa identyczne przypadki autyzmu gdyż każde dziecko jest
inne i ma inne potrzeby nie istnieje jedna metoda leczenia tej choroby. Istnieje wiele
proponowanych metod terapii i edukacji dzieci autystycznych. Niezależnie jednak od tego, na
którą z nich zdecydują się rodzice i terapeuci jest kilka ogólnych zaleceń terapeutyczny
w pracy z osobami z autyzmem:
• wczesne rozpoczęcie terapii – optymalnie między 18 a 40 miesiącem życia, a nawet
wcześniej;
• wyraźna struktura (obejmująca przestrzeń, czas, terapeutów, język i przedmioty),
przewidywalne i niezmienne środowisko domowe i klasowe;
• funkcjonalne podejście do zachowań trudnych i niepożądanych;
• stosowanie metod behawioralnych, w tym wzmocnień pozytywnych;
• ciągłość i intensywność oddziaływań;
• działania terapeutyczne 1:1, szczególnie w pierwszych etapach terapii;
• włączenie rodziny w proces terapii, prowadzenie terapii w naturalnym środowisku;
• wykorzystanie rytuałów i obsesji do kierowania oddziaływaniami terapeutycznymi;
• wykorzystanie bodźców wzrokowych w celu dostarczenia informacji (komunikacja za
pomocą konkretów, piktogramów, gestów);
• nacisk na rozwijanie aktywności społecznej i komunikacyjnej, stwarzanie możliwości
integracji z rówieśnikami;
• stosowanie różnych metod, sięganie po programy dotyczące rozwijania specyficznych
sfer np. Teorii Umysłu.
W związku z tym, iż autystyczne dzieci oprócz problemów emocjonalnych i społecznych
zazwyczaj wykazują także znaczne opóźnienia rozwojowe w sferze poznawczej (z uwagi na
utrudniony kontakt z otoczeniem) ważne jest łączenie terapii sfery społecznej
i komunikacyjnej z oddziaływaniami edukacyjnymi. Równie istotne jest też wypracowywanie
zachowań społecznie akceptowanych, co może się wiązać z koniecznością odpowiedniej
organizacji, a także wprowadzenia oddziaływań usprawniających funkcjonowanie zmysłów.
Innymi słowy włączenie edukacji do procesu terapeutycznego możliwie jest dzięki
wcześniejszemu przygotowaniu warunków skutecznego nauczania i co najważniejsze
wcześniejszemu przygotowaniu dziecka do możliwości korzystania z tego rodzaju stymulacji
rozwoju poprzez:
1. przeprowadzenie szeroko pojętej diagnozy funkcjonalnej wszystkich istotnych
aspektów rozwoju dziecka, która wyznacza kierunki podjęcia efektywnych działań,
niezbędnych dla wprowadzenia edukacji,
2. wprowadzenie programu „przetrwania” (jeśli jest to konieczne), czyli podjęcie
zabiegów polegających na interwencji farmakologicznej, ustawieniu diety, a także
rehabilitacji i usprawnianiu zaburzonych funkcji sensorycznych, które wpływają na
zachowanie dziecka (spadek nadpobudliwości, autostymulacji, przejawów
rozdrażnienia), sprawiając, że staje się ono bardziej otwarte na przyjmowanie
informacji płynących ze środowiska i korzystanie z doświadczeń, także tych
zaplanowanych w procesie edukacji,
3. nawiązanie kontaktu z dzieckiem oraz zwrócenie uwagi na związaną z tym gotowością
dziecka do współpracy i podporządkowywania się wymogom otoczenia. Niezbędnym
czynnikiem służącym zmaksymalizowaniu możliwości uczenia się dziecka
4.
5.
6.
7.
8.
autystycznego okazuje się ustanowienie reguł współpracy, które wspierane jest przez
wprowadzenie struktury i stałości do całego życia dziecka oraz poszczególnych zajęć
w ciągu dnia, a także oddziaływania wychowawcze, polegające na konsekwentnym
egzekwowaniu reguł i zasad, jak również stosowanie adekwatnego systemu
wzmocnień,
przystosowanie dziecka do funkcjonowania w warunkach grupy przedszkolnej lub
szkolnej zwykle poprzedzone współdziałaniem w sytuacji kontaktu indywidualnego,
proces ten zwykle rozpoczyna się od wykonywania pojedynczych zadań w ramach
sekwencji ćwiczeń sensomotorycznych, zapewniającej pożądaną strukturę. Następnym
etapem jest przygotowanie do uczestniczenia w krótkich edukacyjnych blokach
zajęciowych, przypominających strukturę lekcji,
kształtowanie ciekawości poznawczej oraz wewnętrznej motywacji dziecka
autystycznego uwzględniając informacje na temat jego preferencji, naturalnych
zainteresowań i uzdolnień. Jest to konieczne ponieważ pozwala na pokonanie bariery
rozwojowej związanej z tendencją dzieci autystycznych do unikania sytuacji
zadaniowych oraz do prezentowania obojętności obojętnych na proponowane
aktywności, osiągnięcie sukcesu i pochwały,
dokonanie oceny poziomu rozwoju mowy dziecka, pozwalającej terapeutom na pracę
nad usprawnianiem komunikowania się, które jest niezbędnym narzędziem służącym
zarówno przekazywaniu wiedzy, egzekwowaniu jej i szacowaniu możliwości ucznia,
jak też umożliwiające mu wyrażanie swoich potrzeb, preferencji i postaw,
wyznaczenie celów krótko- i długoterminowych w postępowaniu z dzieckiem
autystycznym,
zapewnienie sobie ścisłej współpracy z rodzicami, a także terapeutami pracującymi
z dzieckiem, co zapewni nam spójności treści i sposobów nauczania oraz wymiany
informacji oraz pozwoli na adekwatną ocenę umiejętności dziecka i monitorowanie
oddziaływań rodziców, pośrednio i bezpośrednio związanych z edukacją.
Funkcjonowanie dzieci autystycznych w wieku przedszkolnym często może charakteryzować
się:
•
•
•
•
•
•
nadmierną aktywnością ruchowa lub niską aktywnością ruchową,
zaburzeniami koncentracji uwagi,
napadami złości, agresji i autoagresji,
nadmiernym koncentrowaniem się na szczegółach, co utrudnia mu poznawanie świata,
problemami z komunikacją, brakiem umiejętności podtrzymywania rozmowy,
izolacją wynikająca z braku zainteresowania i nawiązywania kontaktu z innymi
dziećmi lub kontaktem nieadekwatnym, bez okazywania zrozumienia dla potrzeb
i uczyć innych osób,
• widoczną stereotypią ruchową i zachowań oraz przywiązaniem do sztywnych
wzorców,
• brakiem uwzględniania norm i zasad współżycia w grupie oraz postępowaniem
zgodnie z własnymi potrzebami,
• częstymi monologami ściśle związanymi z ich zainteresowaniami,
• niezdolnością do podejmowania zabaw funkcjonalnych związanych z wyobraźnią,
naśladowaniem i pozorowaniem.
Natomiast funkcjonowanie dzieci autystycznych w wieku szkolnym może charakteryzować
się utrzymującymi się:
•
•
•
•
•
•
•
nadmierną aktywnością ruchowa lub niską aktywnością ruchową,
zaburzeniami koncentracji uwagi,
napadami złości, agresji i autoagresji,
zaburzeniami komunikacji,
zaburzeniami w sferze kontaktów społecznych,
sztywnością zachowań, oporem przed zmianami,
niedostosowaniem do zasad obowiązujących w grupie młodzieżowej, takich jak
używanie slangu młodzieżowego, określony sposób ubierania, podobieństwo
zainteresowań.
Nauczyciel pracujący z dziećmi autystycznymi zmagać się będzie z wieloma trudnościami, do
których należeć mogą między innymi konieczność:
• zrezygnowania z metody stopniowania trudności, zwanej też metodą małych kroków
wynikającą z trudności z uzewnętrznianiem wiedzy, możliwość niekontrolowanego jej
przyswajania wykazywanych przez dzieci autystyczne,
• niwelowania kłopotów w zakresie odbioru i przetwarzania informacji, czyli zaburzeń
w zakresie centralnej koherencji, które bardzo utrudniają uczenie się większości dzieci
autystycznych. Zarówno terapeuci, jak i nauczyciele powinni podejmować działania
wpływające na właściwą integrację bodźców wzrokowych (dostrzeganie całości, nie
tylko detali), a także informacyjnych (pomoc w łączeniu wyrazów zdania w logiczną
treść, informacji w wiedzę, faktów z doświadczeń w znaczącą całość), co ułatwia
dzieciom rozumienie przekazów, reguł i wydarzeń, uogólnianie i generalizację wiedzy
oraz korzystanie z doświadczeń,
• niwelowania problemów w zakresie Teorii Umysłu związanych z utrudnionym
wnioskowaniem o stanach umysłu innych osób - ich punktach widzenia, intencjach,
emocjach, postawach, myślach itp., co utrudnia spontaniczne i planowane uczenie się
dzieci z autyzmem,
• radzenia sobie z trudnością ze skupianiem uwagi przez dziecko poprzez wspomaganie
go w umiejętności ukierunkowywania uwagi, jej współdzielenia, trwałości czy
zawieszania fiksacji na obiektach i czynnościach zgodnych z ograniczonymi
zainteresowaniami. Przydatne w tym celu mogą być metody, takie jak przywracanie
uwagi oraz wzmacnianie jej koncentracji przez przywoływanie, dotknięcie,
stosowanie światła i wskazówek wzrokowych, odpowiedni rozkład zajęć i przerw,
a także dostosowany do możliwości dziecka oraz właściwy system wzmocnień,
• pokonywania wielu trudności związanych z wieloma umiejętnościami szkolnymi,
np. pisaniem i innymi działaniami z zakresu motoryki małej wynikających
z problemów w percepcji i przetwarzaniu bodźców zmysłowych (zaburzone czucie
•
•
•
•
•
dłoni i koordynacja wzrokowo-ruchowa) oraz z problemów praksyjnych,
tj. związanych z planowaniem i wykonywaniem złożonych czynności manualnych,
pracowania na zmiennym i różnorodnym materiale, który jest atrakcyjny dla dziecka
autystycznego wynikającą z wykazywanych przez nie trudności z transferem
umiejętności i wiedzy. Efektem takiego działania jest pełniejsze i bardziej użyteczne
zdobywanie wiedzy poprzez przenoszenie nabytych umiejętności na nowe sytuacje
i życie codzienne,
dostosowania miejsca nauki i proces nauczania do indywidualnych potrzeb ucznia,
stosowania modelu edukacji opartej na doświadczeniu: informacje słowne muszą być
popierane tekstem pisanym albo obrazem, ilustracją, filmem,
pomagania dziecku w sytuacjach przeżywanego stresu poprzez przewidywanie,
zapobieganie, rozumienie przyczyn i rozwiązywanie stresujących sytuacji,
pamiętania, o braku potrzeby wspierania ucznia w sferach, w których radzi sobie
dobrze i stopniowym ograniczaniu udzielania mu pomoc w tych obszarach.
Edukacja dziecka autystycznego jest bardzo istotna ponieważ przebiegając według opisanych
wyżej zasad zwiększa jego szansę na rozwój zarówno w sferze komunikacji, interakcji
społecznych, jak i w sferze poznawczej. Należy jednak pamiętać, że nie zastąpi prawidłowo
prowadzonej terapii.
Opracowała: mgr Katarzyna Sawicka
LITERATURA:
1. C.H Delacato, Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko ,Fundacja SYNAPSIS,
Warszawa 1995
2. U. Frith, Autyzm. Świat Nauki,8 , 1993
3. U.Frith, Autyzm. Wyjaśnienie tajemnicy, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, 2008
4. T. Gałkowskiego, J. Kossewskiej, Autyzm wyzwaniem naszych czasów, Wydawnictwo
Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000.
5. G. Jagielska, „One są wśród nas” Dziecko z autyzmem i zespołem Aspergera w szkole
i w przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów, Ośrodek Rozwoju Edukacji,
Warszawa 2010
6. J. Kruk-Lasocka, Autyzm czy nie autyzm: problemy diagnozy pedagogicznej małych
dzieci, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji, Wrocław 2003.
7. E. Pisula, Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, PWN, Warszawa 2000
8. D. Żuk, Znaczenie edukacji w procesie terapii dzieci z autyzmem, Fundacja SYNAPSIS