Przestrzenne zróżnicowanie zadłużenia jednostek samorządu

Transkrypt

Przestrzenne zróżnicowanie zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego...
Człowiek i Środowisko
37 (1-2) 2013, s. 51-82
Krzysztof Kluza
PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE
ZADŁUŻENIA JEDNOSTEK SAMORZĄDU
TERYTORIALNEGO W LATACH 2007-2012
Słowa kluczowe: jednostki samorządu terytorialnego, wskaźnik zadłużenia, zróżnicowanie przestrzenne, finanse publiczne.
1. Wprowadzenie
Ostatnie lata przyniosły olbrzymią skalę realizowanych inwestycji
przez polskie samorządy (JST). W latach 2009-2011 wynosiły one średnio
ponad 3% Produktu Krajowego Brutto i był to najwyższy rezultat osiągnięty
spośród wszystkich krajów Unii Europejskiej. Samorządy zrealizowały
wówczas aż 15% całości inwestycji w Polsce, skutecznie zasypując lukę,
jaka powstałaby na skutek spadku inwestycji firm. W 2012 r. aktywność
samorządów osłabła. Z planowanych 47,8 mld zł inwestycji zrealizowane
zostało 72%, co oznacza spadek do 11% udziału w inwestycjach ogółem
w Polsce. Tak duża realizacja inwestycji przez samorządy spowodowała
silny wzrost ich zadłużenia. Tendencje te w pierwszych latach kryzysu
opisane są szeroko m.in. w opracowaniach autora niniejszego artykułu
K. Kluzy [2011a i 2011b]. Pokazane są tam zarówno czynniki determinujące zmiany popytu na finansowanie przez JST, jego cenę, jak i pozakosztowe
parametry zaciąganego długu.
W niniejszym opracowaniu przedstawiona jest analiza skali zadłużenia JST oraz jego zróżnicowania geograficznego. Analizy są również
przeprowadzone w podziale na rodzaj jednostek samorządowych, czyli
z wyodrębnieniem województw, powiatów, miast na prawach powiatów
oraz trzech kategorii gmin. Zmiany w poziomie zadłużenia przedstawione
51
Krzysztof Kluza
są na przestrzeni lat 2007-2012, czyli w pełni obejmujących okres spowolnienia gospodarczego.
2. Kwestie metodologiczne
W artykule analizowane jest bilansowe zadłużenie JST, prezentowane
w części I sprawozdań Rb-Z. Oznacza to, że nie są w nim uwzględnione
zobowiązania pozabilansowe JST (np. poręczenia) oraz np. wieloletnie
transakcje wykupu wierzytelności i umowy leasingu operacyjnego, zaliczane do wydatków majątkowych. Kategorie te są obecnie niewielkie i nie
mają wpływu na analizę. Zarazem z analizy nie jest wyłączony dług zaciągany w związku z projektami współfinansowanymi ze środków unijnych.
Wykorzystane są dane Ministerstwa Finansów z systemu BeSTi@.
W przypadku prezentowanych średnich wskaźników dla jednostek
geograficznych oraz kategorii JST (dotyczy to średniego zadłużenia do dochodów oraz zadłużenia per capita) są one liczone jako średnia ze wskaźników dla poszczególnych JST a nie jako średnia ważona wielkością budżetu
poszczególnych JST. Jest to właściwsze podejście, gdyż z perspektywy tej
analizy ważniejsza jest średnia charakterystyka podmiotu w danej grupie,
a nie kondycja danej grupy. Natomiast dane dla Polski są przeważone
wielkością budżetów poszczególnych JST.
Należy zaznaczyć, że JST nie mają pełnej swobody w zaciąganiu
długów. Zgodnie z ustawą o finansach publicznych w badanym okresie
obowiązywał 60% limit zadłużenia dla każdego samorządu, liczony jako
zadłużenie JST pomniejszone o dług zaciągnięty na realizację projektów
dofinansowanych ze środków unijnych w relacji do dochodów ogółem
JST. Drugim obowiązującym wskaźnikiem był 15% limit kosztów finansowych i spłat zadłużenia w relacji do dochodów ogółem JST. Od 2011
roku obowiązuje również konieczność posiadania nadwyżki operacyjnej
przez poszczególne JST. Szeroki opis gospodarki finansowej JST i zagadnień związanych zarządzaniem ich długiem zawiera praca M. Jastrzębskiej
[2009]. Tematyka związana ze zdolnością kredytową JST w obliczu wspomnianych jak i projektowanych wskaźników ustawowych zawarta jest
w opracowaniu L. Kluki i K. Kluzy [2012].
52
3. Zróżnicowanie zadłużenia kategorii JST w ujęciu ogólnopolskim
Przez ostatnie pięć lat nastąpił silny wzrost zadłużenia JST. W ujęciu
nominalnym wyniósł on +162% (średniorocznie wzrost o 21%). W ujęciu
realnym, mierzony np. w relacji do polskiego Produktu Krajowego Brutto
(PKB), dług nieomal się podwoił w badanym okresie z 2,2% PKB w 2007 r.
do 4,3% PKB w 2012 roku. Dane przedstawia tabela 1.
2011
2012
CAGR 2007-2012
2010
zmiana w mln zł
2007-20012
2009
zmiana w mln zł
2009-2012
Tabela 1. Zadłużenie JST ogółem, mln zł
2007
2008
9 959
2 721
9 282 14 611 21 930 25 990 26 168 11 557 16 209 21%
2 548 3 972 5 504 6 325 6 408 2 436 3 687 19%
3 663
3 574
3 443
3 291
Gmina
Gmina miejska
Gmina miejskowiejska
Gmina wiejska
Miasto na prawach
powiatu
Powiat
Województwo
11 259 10 598 18 730 23 438 28 075 29 579 10 849 18 320 21%
2 640 2 422 3 907 5 436 6 137 5 975 2 068 3 336 18%
2 019 1 702 3 046 4 291 5 555 6 113 3 067 4 094 25%
Suma końcowa
25 876 24 003 40 294 55 094 65 756 67 835 27 540 41 958 21%
5 478
5 161
7 993 9 437 9 586
8 432 10 227 10 174
4 107
5 013
5 923 21%
6 599 23%
Źródło: analiza własna w oparciu o dane Ministerstwa Finansów
CAGR oznacza średnioroczną stopę zmiany
W badanym okresie najszybciej przyrastało zadłużenie województw
(urzędów marszałkowskich) oraz gmin wiejskich, odpowiednio o 25 i 21%
średniorocznie. Najwolniej przyrastało zadłużenie powiatów – o 18%.
Różnice te są stosunkowo niewielkie i w efekcie nie wpłynęły na istotną
zmianę struktury zadłużenia pod względem typu JST. Miasta na prawach
powiatu, które zaciągnęły największy dług, wciąż utrzymują 44% poziom
zadłużenia całości JST. Udział województw wzrósł z 8 do 9%, gmin ogółem
z 38 do 39%, a powiatów spadł z 10 do 9%.
Nominalne średnie zadłużenie na jednostkę samorządu terytorialnego
jest największe w miastach na prawach powiatu, czyli, co logiczne, w największych podmiotach. Średnio miasto na prawach powiatu posiadało na
koniec 2012 r. 455 mln zł długu (wzrost o 282 mln zł w porównaniu z 2007
r.). Kolejne są województwa: 382 mln zł na województwo (wzrost o 256
53
Krzysztof Kluza
mln zł). Pozostałe jednostki posiadają relatywnie niewielkie nominalne
zadłużenie – powiaty 19 mln zł (wzrost o 11 mln zł), gminy miejskie 27
mln zł (wzrost o 15 mln zł), gminy miejsko-wiejskie 16 mln zł (wzrost o 10
mln zł) oraz gminy wiejskie 6,5 mln zł (wzrost o 4 mln zł).
Duże zróżnicowanie nominalne to przede wszystkim efekt różnic
w potencjałach demograficznych i gospodarczych poszczególnych typów
JST, a także, szczególnie w przypadku województw (urzędów marszałkowskich), komplementarności realizowanych zadań w stosunku do pozostałych JST.
Analizując dług JST z uwzględnieniem liczby mieszkańców w poszczególnych jednostkach, zróżnicowanie zadłużenia nie jest już tak duże
(patrz tabela 2). Średnio na mieszkańca przypada 1760 zł długu samorządowego, o 1089 zł więcej niż pięć lat temu. Najniższy dług przypada na
mieszkańca gmin wiejskich: 1328 zł (75% średniej krajowej), czyli 927 zł
długu gminnego, plus 245 zł długu powiatowego i 156 zł długu wojewódzkiego. Najwyższy dług per capita posiadają mieszkańcy miast na prawach
powiatu: 2080 zł (118% średniej krajowej), czyli 1924 zł długu miasta i 156
zł długu wojewódzkiego. Pod tym względem nastąpiło pewne spłaszczenie
rozkładu. Jeszcze pięć lat temu dług na 1 mieszkańca miasta na prawach
powiatu stanowił 126% średniej krajowej. Minimum osiągnął natomiast
już w 2010 r. – 111% średniej krajowej i od tego czasu ponownie rośnie,
do poziomu 118% w 2012 roku.
zmiana w zł
2009-2012
zmiana w zł
2007-2012
zmiana %
2009-2012
zmiana %
2007-2012
CAGR
2007-2012
Tabela 2. Zadłużenie JST per capita w zł
362
334
510
823
980
470
618
92%
171%
22%
Gmina miejska
452
427
639
894 1 036 1 049
411
597
64%
132%
18%
Gmina miejskowiejska
426
392
605
916 1 085 1 090
486
665
80%
156%
21%
Gmina wiejska
324
298
454
777
473
603 104%
186%
23%
Miasto na
prawach powiatu
784
730 1 163 1 480 1 781 1 924
65%
145%
20%
Powiat
113
103
163
223
251
245
50%
117%
17%
49
75
107
139
156
93 108%
147%
20%
2007 2008
Gmina
Województwo
63
Polska ogółem
671
2009
2010
2011
2012
988
944
927
623 1 046 1 430 1 706 1 760
761 1 140
82
81
715 1 089
54
132
68% 162% 21%
Wewnątrz poszczególnych kategorii istnieje zauważalne zróżnicowanie w poziomie indywidualnego zadłużenia JST – współczynniki
zmienności (liczone jako procentowa relacja odchylenia standardowego
do średniej dla danej kategorii) kształtują się w przedziale 40-70% (patrz
tabela 3). Największe zróżnicowanie utrzymuje się wśród gmin wiejskich
(67%) i powiatów (61%). Najmniejsze wśród województw (39%). Wysokie
zróżnicowanie to po części skutek występowania obserwacji nietypowych
ze statystycznego punktu widzenia, których najwięcej jest właśnie w grupie
powiatów i gmin wiejskich.
Choć zróżnicowanie jest wysokie, to należy podkreślić, że z perspektywy ostatnich 5 lat współczynniki zmienności uległy wyraźnemu obniżeniu
dla wszystkich kategorii JST – najsilniej dla województw z 68 do 39%.
Najstabilniej zachowywały się dla miast na prawach powiatu, oscylując
w przedziale 41-54%. Wskazuje to na jednoznaczny trend przyjęcia jako
normy finansowania części swoich inwestycji poprzez dług już przez
wszystkie kategorie JST. Początkowo instrumenty dłużne wykorzystywały
zaś głównie największe miasta.
Tabela 3. Współczynnik zmienności – zadłużenie per capita
2007
Gmina
Gmina miejska
Gmina miejsko-wiejska
Gmina wiejska
Miasto na prawach powiatu
Powiat
Województwo
83%
71%
70%
90%
50%
83%
68%
2008
93%
85%
80%
99%
54%
89%
86%
2009
82%
61%
66%
93%
47%
73%
85%
2010
62%
54%
53%
67%
41%
61%
66%
2011
60%
53%
50%
64%
41%
58%
52%
2012
62%
53%
50%
67%
44%
61%
39%
Innym istotnym parametrem oceny zróżnicowania zadłużenia JST
jest ich potencjał gospodarczy. Dobrze oddaje go wskaźnik zadłużenia
do dochodów JST, tym bardziej że wskaźnik ten, jak zostało wyżej wspomniane, służy także do oceny dopuszczalnego poziomu zadłużenia JST
zgodnie z ustawą o finansach publicznych.
W relacji do dochodów zadłużenie sektora JST systematycznie rośnie
– w ostatnich 5 latach nastąpił przyrost z 19,7% w 2007 r. do 38,2% w 2012
r., co oznacza zmianę w średniorocznym tempie +14% (tabela 4). Ponadto,
już 372 samorządy (13,2% ogółu) posiada zadłużenie powyżej 50% swoich
dochodów (licząc bez wyłączeń długu związanego z absorpcją środków
55
Krzysztof Kluza
unijnych). Systematycznie najbardziej zadłużone są miasta na prawach
powiatu – 48,3% w relacji do dochodów. Najmniejszy dług w relacji do
dochodów posiadają powiaty i gminy wiejskie, odpowiednio 26,4% oraz
29,5%. Najszybciej rosły wskaźniki zadłużenia dla województw (urzędy
marszałkowskie), średniorocznie o 17%, osiągając w 2012 r. poziom
36,3%.
Tabela 4. Zadłużenie JST jako % dochodów
Gmina
Gmina miejska
Gmina wiejska
Powiat
Województwo
Ogółem
2007
2008
2009
2010
2011
2012
17,5%
20,0%
19,2%
14,7%
24,0%
16,3%
16,4%
19,7%
14,9%
17,4%
16,4%
12,3%
21,4%
13,3%
12,5%
16,8%
22,5%
26,7%
25,2%
18,3%
37,2%
19,4%
15,1%
26,0%
30,3%
33,3%
33,2%
26,6%
43,5%
24,1%
28,7%
33,8%
34,3%
36,5%
37,4%
30,8%
49,4%
26,0%
33,3%
38,4%
33,4%
36,3%
36,4%
29,5%
48,3%
26,4%
36,3%
38,2%
W przypadku wskaźników długu do dochodów nie zachodzi wyraźny
proces ich wyrównywania się pomiędzy poszczególnymi kategoriami JST.
Miasta na prawach powiatu, które w 2007 r. posiadały ten wskaźnik na poziomie 122% średniej dla Polski, w 2012 r. są na poziomie 126% średniej.
Przeciwna tendencja nastąpiła w gminach miejskich, które ze 102% średniej
krajowej w 2007 r. przesunęły się na 95% średniej w 2012 roku. Jeszcze
silniej spadł ten wskaźnik w powiatach – z 83 do 69% średniej krajowej
w ostatnich 5 latach. Natomiast wzrost wskaźnika zadłużenia w stosunku do
średniej krajowej nastąpił w województwach (urzędach marszałkowskich)
i gminach wiejskich, odpowiednio z 83 do 95% oraz z 75 do 77%. Dalej
jest on jednak wyraźnie niższy niż w miastach na prawach powiatu.
Zróżnicowanie wewnętrzne poszczególnych kategorii JST pod
względem wskaźnika zadłużenia do dochodów jest duże, ale mniejsze niż
w przypadku wskaźnika zadłużenia per capita (patrz tabela 3 i tabela 5).
W 2012 r. utrzymuje się ono w przedziale 30-60%. Najwyższe jest dla
gmin wiejskich (58%) i powiatów (57%), a najniższe dla miast na prawach
powiatu (31%). Podobnie jak w przypadku wskaźnika zadłużenia per capita
i tu widać wyraźne zmniejszenie się zróżnicowania wewnątrz kategorii
przez ostatnie pięć lat. Współczynnik zmienności zmniejszył się o blisko
1/3, najsilniej w przypadku województw.
56
Tabela 5. Współczynnik zmienności dla wskaźnika zadłużenia w relacji
do dochodów JST
2007
2008
2009
2010
Gmina
70%
76%
65%
55%
Gmina miejska
60%
64%
52%
46%
64%
70%
57%
47%
Gmina wiejska
82%
90%
77%
63%
47%
47%
37%
30%
Powiat
75%
84%
66%
56%
Województwo
87%
97%
75%
53%
2011
51%
45%
45%
58%
32%
52%
49%
2012
51%
43%
45%
58%
31%
57%
38%
4. Zróżnicowanie zadłużenia JST – analiza pod kątem
województw
W poszczególnych województwach JST o najwyższej nominalnej
wielkości zadłużenia w 2012 r. znajdują się w woj. mazowieckim z długiem 11,8 mld zł, dolnośląskim (6,5 mld zł) oraz małopolskim (5,9 mld zł).
Najmniejszy dług posiadają JST z województwa opolskiego (1,3 mld zł),
podlaskiego (1,7 mld zł) oraz lubuskiego (1,8 mld zł). W latach 2007-2012
największa dynamika przyrostu zadłużenia wystąpiła w województwie
świętokrzyskim (wzrost o 278%; +1,6mld zł), pomorskim (wzrost o 232%;
+3,3 mld zł) oraz zachodniopomorskim (wzrost o 222%; +2,4 mld zł).
Najmniejszy wzrost zadłużenia odnotowało województwo małopolskie
(wzrost o 98%; +2,9 mld zł) oraz śląskie (wzrost o 125%; +3,0 mld zł).
Szczegóły przedstawia tabela 6.
Tabela 6. Udział poszczególnych regionów geograficznych w całości
zadłużenia JST
2007
2008
2009
2010
2011
2012
dolnośląskie
8,3%
9,3%
10,6%
9,7%
9,7%
9,6%
kujawsko-pomorskie
6,8%
7,1%
5,9%
5,7%
5,9%
6,3%
lubelskie
4,3%
4,2%
4,3%
4,7%
4,8%
4,8%
lubuskie
2,8%
2,8%
2,7%
3,1%
2,8%
2,7%
6,2%
łódzkie
6,6%
6,1%
6,0%
6,0%
6,1%
małopolskie
11,5%
12,1%
10,6%
9,4%
9,1%
8,7%
mazowieckie
opolskie
17,0%
2,2%
17,1%
2,2%
20,8%
2,0%
19,6%
2,2%
18,3%
2,0%
17,4%
2,0%
podkarpackie
4,6%
4,4%
4,0%
4,4%
4,4%
4,5%
57
Krzysztof Kluza
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
Polska (mln zł)
2,3%
5,4%
9,2%
2,3%
3,9%
8,4%
4,3%
25 876
2,1%
5,1%
9,4%
2,1%
3,8%
8,2%
4,1%
24 003
1,9%
6,0%
8,8%
2,2%
3,4%
7,0%
3,8%
40 294
2,3%
6,3%
8,3%
2,7%
3,7%
7,7%
4,3%
55 094
2,4%
6,8%
7,9%
2,9%
3,5%
8,4%
4,9%
65 756
2,4%
6,9%
7,9%
3,3%
3,7%
8,4%
5,2%
67 835
W przypadku czterech województw: mazowieckiego, śląskiego, podlaskiego i kujawsko-pomorskiego ponad połowa zadłużenia samorządowego
na ich terenie została zaciągnięta przez miasta na prawach powiatu. Natomiast największy udział gmin wiejskich w całości zadłużenia (ponad 20%)
posiadają samorządy z województw świętokrzyskiego, podkarpackiego
i lubelskiego (patrz tabela 7).
2008
2009
2010
2011
2012
zmiana w pkt %
2007-20012
2007
zmiana w pkt %
2009-2012
Tabela 7. Udział zadłużenia miast na prawach powiatu i gmin wiejskich
w całości zadłużenia JST w danym województwie
Miasta na prawach powiatu
dolnośląskie
26,5% 33,8% 48,0% 41,2% 39,9% 40,5%
-7,4% 14,1%
kujawsko-pomorskie
53,0% 55,3% 53,4% 49,7% 51,0% 54,8%
1,3%
1,7%
lubelskie
36,9% 42,6% 43,3% 36,1% 35,0% 36,7%
-6,6%
-0,2%
lubuskie
18,9% 18,8% 24,5% 23,0% 22,4% 22,1%
-2,4%
3,2%
łódzkie
50,6% 50,2% 50,0% 45,0% 44,6% 47,6%
-2,4%
-3,0%
małopolskie
53,8% 56,8% 52,7% 44,7% 41,3% 40,1% -12,5% -13,7%
mazowieckie
59,8% 53,6% 55,2% 56,7% 57,6% 56,9%
1,8%
opolskie
17,0% 22,3% 17,9% 15,1% 14,7% 14,7%
-3,2%
-2,3%
podkarpackie
27,3% 29,0% 25,4% 21,5% 23,5% 26,7%
1,3%
-0,6%
podlaskie
47,7% 48,7% 50,5% 46,8% 51,9% 55,0%
4,5%
7,3%
pomorskie
39,2% 36,3% 47,4% 45,4% 48,2% 49,5%
2,1% 10,4%
śląskie
59,7% 58,4% 62,9% 57,9% 55,3% 56,2%
-6,8%
-3,6%
świętokrzyskie
17,4% 16,2% 21,2% 17,1% 20,4% 23,2%
2,0%
5,8%
warmińsko-mazurskie 16,0% 16,3% 19,4% 20,3% 19,7% 20,6%
1,2%
4,6%
wielkopolskie
zachodniopomorskie
1,1%
9,1%
2,1%
7,5%
58
38,6% 41,3% 39,6% 37,2% 40,6% 40,7%
29,2% 29,4% 27,6% 27,9% 32,0% 36,7%
-2,9%
Gminy wiejskie
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
10,3%
11,0%
19,3%
10,0%
12,7%
14,9%
11,1%
14,1%
20,5%
13,2%
17,5%
14,0%
25,8%
15,5%
14,1%
10,9%
10,2%
10,0%
18,5%
9,3%
13,3%
14,3%
10,9%
13,2%
21,1%
13,2%
19,1%
14,1%
27,1%
15,4%
14,2%
12,3%
8,1%
11,2%
16,6%
10,0%
12,3%
15,0%
9,7%
11,3%
24,3%
16,1%
13,6%
11,4%
27,2%
15,1%
15,0%
12,4%
9,3%
13,4%
24,8%
12,8%
15,2%
17,2%
10,6%
14,3%
27,9%
22,0%
15,2%
13,7%
31,5%
19,0%
16,4%
13,1%
9,1%
13,5%
26,5%
12,8%
14,4%
18,2%
11,2%
15,5%
27,0%
20,6%
14,9%
14,3%
29,4%
19,7%
16,2%
12,5%
9,1%
12,5%
24,0%
12,7%
13,6%
18,7%
11,1%
15,8%
24,6%
18,3%
15,3%
13,6%
25,4%
19,6%
15,3%
11,6%
1,1%
1,3%
7,4%
2,7%
1,3%
3,7%
1,4%
4,5%
0,2%
2,2%
1,7%
2,2%
-1,7%
4,6%
0,3%
-0,8%
-1,2%
1,4%
4,7%
2,7%
0,9%
3,8%
0,0%
1,7%
4,1%
5,1%
-2,3%
-0,4%
-0,4%
4,2%
1,2%
0,8%
Pod kątem analizy wskaźnika zadłużenia na mieszkańca (patrz tabela 8)
w 2012 r. wyłania się inny obraz. Choć w dalszym ciągu dwa województwa
o najwyższym poziomie długu to dolnośląskie (127% średniej krajowej)
i mazowieckie (127%), to kolejne miejsca zajmują już relatywnie mniej
zamożne województwa zachodniopomorskie (117%), pomorskie (116%)
i kujawsko-pomorskie (115%). Zarazem wśród samorządów najmniej
zadłużonych na mieszkańca są samorządy z zamożnego województwa
śląskiego (66% średniej krajowej), a także z opolskiego (75%) i podlaskiego (78%).
zmiana %
2007-2012
CAGR
2007-2012
zmiana w zł
2007-2012
Tabela 8. Zadłużenie JST per capita w zł w poszczególnych województwach
dolnośląskie
737
767 1 466 1 839 2 188 2 244 1 507 204%
25%
mazowieckie
832
774 1 587 2 043 2 275 2 235 1 403 169%
22%
zachodniopomorskie
639
568
897 1 387 1 887 2 059 1 419 222%
26%
pomorskie
kujawskopomorskie
617
540 1 056 1 526 1 966 2 046 1 429 232%
27%
845
811 1 125 1 503 1 842 2 031 1 186 140%
19%
2007
2008
2009
2010
2011
2012
59
Krzysztof Kluza
lubuskie
małopolskie
świętokrzyskie
warmińskomazurskie
łódzkie
wielkopolskie
lubelskie
podkarpackie
podlaskie
opolskie
śląskie
719
889
464
645 1 049 1 673 1 827 1 772 1 053 146%
870 1 278 1 555 1 778 1 763
874 98%
389
706 1 148 1 480 1 754 1 290 278%
20%
15%
30%
701
674
630
509
560
501
552
514
625
578
569
464
495
419
525
487
1 722 1 021 146%
1 666
992 147%
1 645 1 014 161%
1 506
997 196%
1 421
861 154%
1 380
879 175%
1 315
763 138%
1 156
642 125%
20%
20%
21%
24%
20%
22%
19%
18%
Średnia dla Polski
671
623 1 046 1 430 1 706 1 760 1 089 162%
21%
939
961
819
801
748
643
794
762
1 406
1 303
1 221
1 180
1 127
1 038
1 175
986
1 596
1 580
1 604
1 467
1 356
1 315
1 326
1 118
W 2012 r. najwyższy dług przypada natomiast na mieszkańców miast
na prawach powiatu (bez doszacowania długu z poziomu wojewódzkiego)
w woj. kujawsko-pomorskim: średnio 2998 zł (Bydgoszcz 2515 zł, Grudziądz 2327 zł, Toruń 4067 zł i Włocławek 3083 zł) i pomorskim: średnio
2910 zł (Gdańsk 3050 zł, Gdynia 2013 zł, Słupsk 2718 zł i Sopot 3860 zł)
oraz świętokrzyskim (efekt jednego miasta na prawach powiatu o relatywnie wysokim długu: Kielce 2580 zł). Ponadto do najbardziej zadłużonych
miast należą też Wrocław: 3613 zł, Poznań: 3349 zł i Warszawa: 3334 zł,
według indywidualnych statystyk zajmujące odpowiednio 3, 4 i 5 miejsce
w Polsce po Toruniu i Sopocie.
Najmniej zadłużone na mieszkańca miasta na prawach powiatu znajdują się w woj. śląskim: średnio 1084 zł (w tym Jastrzębie-Zdrój, gdzie dług
został w całości spłacony, Gliwice 672 zł, Chorzów 697 zł, Mysłowice 858
zł, Dąbrowa Górnicza 873 zł etc.) oraz opolskim: 1604 zł (miasto Opole).
Na Śląsku znajduje się dziewięć z dziesięciu najmniej zadłużonych na
mieszkańca miast na prawach powiatu w całej Polsce. Dominację Śląska
w tym rankingu naruszył jedynie Nowy Sącz, który z zadłużeniem 998 zł
na mieszkańca zajął 9 miejsce.
W przypadku gmin występuje duże zróżnicowanie ich zadłużenia
pomiędzy poszczególnymi jednostkami. W 2012 r. było 70 gmin, głównie
gmin wiejskich, gdzie dług na mieszkańca nie przekraczał 20 zł. Są one
względnie rozproszone po całym kraju. Z drugiej strony, kilka gmin ma
zadłużenie powyżej 4 tys. zł na mieszkańca z rekordzistą Rewalem – 7925
zł. Najbardziej zadłużone na mieszkańca gminy to również zazwyczaj gminy
wiejskie. Występują one głównie w województwie zachodniopomorskim
60
i dolnośląskim. Potwierdzają to opisane we wcześniejszej części analizy
wysokie współczynniki zmienności dla zadłużenia gmin.
Warto przy tym pamiętać, że powyższe wartości długu nie uwzględniają jeszcze zadłużenia, jakie zaciągnął powiat, w skład którego te gminy
wchodzą (w odróżnieniu od miast na prawach powiatu, gdzie „dług powiatowy” jest już częścią ich długu).
Patrząc na średnie zadłużenie poszczególnych kategorii gmin w województwach w 2012 r., to generalnie zawiera się ono w przedziale 750
do 1500 złotych. Do najbardziej zadłużonych gmin średnio na mieszkańca
należą gminy z województw zachodniopomorskiego, świętokrzyskiego
i warmińsko-mazurskiego. Najmniej zadłużone są gminy województwa
śląskiego, podlaskiego i opolskiego, przy czym w poszczególnych podkategoriach występuje duże zróżnicowanie. Warto zauważyć przy tym,
że w przypadku gmin w poszczególnych latach występują duże zmiany
w przyrostach zadłużenia. O ile w wielu przypadkach średnie zadłużenie
przyrastało w tempie kilkunastoprocentowym rocznie, to często było to też
powyżej 30% rocznie. Tak więc, praktycznie co dwa lata mielibyśmy do
czynienia z inną kolejnością w rankingu pod względem średniego zadłużenia gmin na mieszkańca po województwach. Szczegółowe zestawienie
zadłużenia poszczególnych rodzajów JST na 1 mieszkańca w poszczególnych województwach zawiera tabela 12 w załączniku.
W relacji do osiąganych przez samorządy dochodów ogółem najwyższe zadłużenie posiadają JST z terenu województw kujawsko-pomorskiego
(46,2%), dolnośląskiego (44,8%) oraz zachodniopomorskiego (43,1%).
Samorządy małopolskie, będące 5 lat temu przeciętnie najsilniej zadłużone
w kraju, obecnie zajmują już tylko piątą pozycję w rankingu. Relatywnie
niski poziom zadłużenia utrzymuje się od lat w JST z województw śląskiego, podlaskiego i opolskiego (patrz tabela 9). Daje im to względną łatwość
spłaty posiadanego zadłużenia.
2012
zmiana w pkt %
2009-2012
zmiana w pkt %
2007-2012
CAGR
2007-2012
Tabela 9. Zadłużenie JST w relacji do dochodów w poszczególnych województwach
26,6% 23,0% 29,6% 37,5% 44,3% 46,2%
20,1% 20,0% 35,7% 42,0% 46,1% 44,8%
17%
9%
20%
25%
12%
17%
2007
kujawskopomorskie
dolnośląskie
2008
2009
2010
2011
61
Krzysztof Kluza
zachodniopomorskie
18,8% 15,1% 21,5% 33,2% 42,4% 43,1%
22%
24%
18%
lubuskie
21,1% 18,5% 24,9% 40,5% 42,3% 41,7%
17%
21%
15%
małopolskie
28,0% 25,0% 33,4% 37,6% 41,2% 40,8%
7%
13%
8%
mazowieckie
19,2% 16,7% 33,3% 41,2% 43,4% 40,7%
7%
22%
16%
pomorskie
17,3% 14,2% 25,9% 34,7% 42,2% 40,1%
14%
23%
18%
świętokrzyskie 15,1% 11,1% 17,3% 26,1% 33,3% 39,4%
22%
24%
21%
łódzkie
21,6% 16,6% 24,4% 33,0% 38,4% 39,1%
15%
18%
13%
wielkopolskie
warmińskomazurskie
lubelskie
podkarpackie
opolskie
podlaskie
śląskie
19,4% 16,1% 20,9% 31,2% 38,4% 37,8%
17%
18%
14%
37,0%
34,9%
32,8%
31,4%
31,1%
27,6%
14%
12%
13%
11%
15%
7%
16%
18%
15%
14%
15%
12%
12%
15%
13%
13%
14%
12%
Ogółem
19,7% 16,8% 26,0% 33,8% 38,4% 38,2%
12%
19%
14%
20,6%
17,2%
18,2%
17,0%
16,4%
15,9%
16,9%
14,3%
14,4%
14,8%
12,4%
14,0%
23,1%
22,5%
19,5%
20,4%
15,9%
21,0%
32,9%
30,2%
26,3%
28,9%
25,2%
25,2%
35,0%
35,1%
30,9%
32,2%
30,4%
27,4%
Patrząc na poszczególne JST widać bardzo duże zróżnicowanie ich
zadłużenia w relacji do dochodów, pomimo że ograniczenia z ustawy o finansach publicznych generalnie wymuszają tu typowy obszar zmienności.
Część z nich posiada zerowy dług, co było wspomniane przy analizie
zadłużenia na mieszkańca. Natomiast spośród pięćdziesięciu najbardziej
zadłużonych samorządów (wskaźniki zadłużenia od 66 do 146% dochodów) 21 z nich to gminy wiejskie, a 18 to gminy miejsko-wiejskie. Są
też 4 miasta na prawach powiatu: Toruń, Bydgoszcz, Siedlce i Poznań.
Spośród tych gmin najwięcej (10 jednostek) pochodzi z województwa zachodniopomorskiego (Pełczyce, Recz, Ostrowice, Maszewo, Przybiernów,
Rewal, Gryfino, Widuchowa, Bielice, Kobylanka), 7 z woj. mazowieckiego
(Huszlew, Sulejówek, Lesznowola, Pułtusk, Pionki, Kobyłka, Bieżuń),
6 z woj. dolnośląskiego (Karpacz, Jeżów Sudecki, Szczytna, Krośnice,
Przemków, Wałbrzych) oraz 6 z woj. małopolskiego (Kozłów, Myślenice,
Rytro, Szczawnica, Niepołomice, Wieliczka).
W przypadku miast na prawach powiatu w 2012 r. najsilniej zadłużone
były jednostki z woj. kujawsko-pomorskiego (68,4%), zachodniopomorskiego (54,2%), dolnośląskiego (53,2%) oraz świętokrzyskiego (53,0%),
najmniej natomiast w woj. śląskim (27,9%) oraz opolskim (33,6%). Należy przy tym pamiętać, że przez ostatnie 5 lat zadłużenie do dochodów
miast na prawach powiatu uległo podwojeniu (do poziomu 48,3%), więc
62
generalnie we wszystkich województwach osiągnęło poziom wysoki lub
bardzo wysoki.
Gminy miejskie najwyższy poziom długu w stosunku do dochodów
w 2012 r. osiągnęły w woj. świętokrzyskim (53,9%), dolnośląskim (42,5%)
oraz warmińsko-mazurskim (41,2%). Najniższy był natomiast w woj. śląskim (27,0%), podlaskim (31,1%) i wielkopolskim (31,1%). Średnia dla
kraju wyniosła 36,3%.
Z perspektywy zadłużenia do dochodów stosunkowo najmniej zróżnicowaną kategorią JST są gminy miejsko-wiejskie oraz powiaty ziemskie.
Średnio na koniec 2012 r. dług gmin miejsko-wiejskich wynosił 36,4%
dochodów. Wskaźnik ten był najwyższy w woj. lubuskim (44,3%), a
najniższy w woj. opolskim (26,8%) i śląskim (29,2%). Spośród jednostek
realizujących zadania gminne najniższy poziom zadłużenia do dochodów
posiadają gminy wiejskie. W 2012 r. wyniósł on 29,5%. Najwyższy był
w woj. zachodnio-pomorskim (40,2%), najniższy zaś w woj. lubelskim
(24,8%) oraz mazowieckim (24,8%).
Analiza zadłużenia JST w relacji do ich dochodów potwierdza wnioski
z analizy zadłużenia na mieszkańca, że w najtrudniejszej sytuacji pod kątem
zadłużenia są gminy województwa zachodnio-pomorskiego, a w najlepszej z województwa śląskiego. Szczegółowe zestawienie zadłużenia JST
w relacji do dochodów w podziale na województwa i kategorie JST zawiera
tabela 13 w załączniku.
5. Możliwość spłaty zadłużenia
Relacja przyrostu zadłużenia netto do skumulowanych inwestycji
w latach 2008-2012 wyniosła 20%. Wskazywałoby to na prorozwojowy
charakter zadłużenia, jako uzupełnienie środków własnych i dotacji w realizowanych inwestycjach. Wszelako zależność ta nie jest jednoznaczna. Co
prawda, nie ma samorządów, gdzie przyrost zadłużenia netto (po bieżących
spłatach kapitału) przez pięć ostatnich lat byłby wyższy niż zrealizowane,
skumulowane inwestycje w tym okresie, natomiast zróżnicowanie pomiędzy poszczególnym JST jest bardzo duże. Spory odsetek samorządów
realizował inwestycje przy niskim udziale długu. Co więcej, 249 JST było
w stanie przeprowadzić czasem istotne inwestycje i równocześnie zmniejszyć swoje zadłużenie. 62% tych podmiotów to gminy wiejskie.
Graficznie opisywane zjawisko przedstawia rysunek 1. Na wykresie
pokazane są dane dla JST po odcięciu 2% skrajnych obserwacji po obu
63
Krzysztof Kluza
stronach rozkładu. Współczynnik R2 = 0,26 wskazuje na niskie dopasowanie
obserwacji do linii trendu.
Zmiana zad łużenia 31.12.2007-31.12.2012,
na mieszkańca w z ł
Rysunek 1. Zależność pomiędzy inwestycjami a poziomem zadłużenia
w JST
Skumulowane inwestycje z lat 2008-2012, na mieszkańca w zł
Zaciągnięty przez JST dług może w przyszłości zostać oczywiście
utrzymany na obecnym poziomie – odsetki obsługiwane a kapitał refinansowany. Co do zasady jednak, a w szczególności ze względu na to, że został on
zaciągnięty na cele inwestycyjne, powinien zostać spłacony w przyszłości
ze zwiększonych – dzięki inwestycjom – dochodów JST.
Analiza obecnych nadwyżek operacyjnych JST, z których będzie
następowała spłata długu (dochody bieżące plus sprzedaż majątku, minus
wydatki bieżące, w tym koszty obsługi zadłużenia), wskazuje, że wiele
JST (ok. 180 podmiotów) zaciągnęło zadłużenie w takiej skali, że przy ich
obecnych dochodach i wydatkach praktycznie nie będą mogły go spłacić
nawet w horyzoncie 15-letnim. Wyraźnie wskazuje to na przeinwestowanie,
nawet jeśli przyjmiemy, że w całości te inwestycje były uzasadnione.
W niniejszej symulacji spłat kredytu nadwyżka operacyjna liczona
była jako średnia z lat 2011 i 2012, gdzie rok 2012 ma podwójny udział
64
w średniej, zamiast uwzględnienia roku 2013, dla którego istnieją obecnie
tylko planowane budżety (wielokrotnie zmieniane w ciągu roku). Dodatkowo symulacja zakłada, że JST nie będą zaciągały już nowych kredytów,
a całość swojej nadwyżki operacyjnej powiększonej o sprzedaż majątku
będą przeznaczać na spłatę zadłużenia, jakie posiadają na koniec 2012
roku. Nawet przy tak optymistycznych założeniach dla polityki budżetowej poszczególnych JST okazuje się, że ponad 350 samorządów na spłatę
swego zadłużenia potrzebuje więcej niż 10 lat. Wyniki analizy zawiera
tabela 10.
Tabela 10. Minimalny okres potrzebny do spłaty obecnego zadłużenia, przy
założeniu niezaciągania nowych długów oraz przeznaczania całości nadwyżki operacyjnej powiększonej o sprzedaż majątku na spłatę zadłużenia
liczba poniżej od 3 do od 5 do od 10 do od 15 do pow.
JST
3 lat
5 lat
10 lat
15 lat
20 lat
20 lat
Gmina
2414
42%
22%
25%
6%
3%
3%
Gmina miejska
241
34%
25%
30%
6%
3%
3%
602
31%
25%
29%
9%
3%
4%
Gmina wiejska
1571
47%
20%
22%
5%
3%
3%
Miasto na prawach
powiatu
65
17%
20%
48%
6%
3%
6%
Powiat
314
32%
22%
25%
8%
4%
9%
Województwo
16
44%
31%
25%
0%
0%
0%
Ogółem
2809
40%
22%
25%
6%
3%
4%
Jakiekolwiek urealnienie powyższych założeń symulacji, np. przyjęcie,
że tylko połowa nadwyżki danego samorządu w każdym roku będzie przeznaczona na spłatę zadłużenia, odpowiednio wydłuża okres spłaty – w tym
przypadku ponad 10-letni okres spłaty wystąpiłby już u ponad tysiąca
JST. Problem spłaty zadłużenia dotyka w największym stopniu powiaty.
Choć powiaty mają stosunkowo małe długi, to równocześnie borykają się
z problemem niewielkich źródeł dochodów własnych. Problem ten będzie
narastał w przyszłości, szczególnie w połączeniu z odziaływaniem ustawy o działalności leczniczej z 2011 roku. Nakłada ona m.in. obowiązek
pokrywania przez organy założycielskie (zazwyczaj powiaty) ujemnego
wyniku pomniejszonego o amortyzację SP ZOZ, a przy przekształceniach
przejęcie zadłużenia przekraczającego 50% przychodów podmiotu leczniczego. W rezultacie tych czynników dalsze funkcjonowanie powiatów
będzie zagrożone.
65
Krzysztof Kluza
Drugą grupą, którą dotyka opisywany problem, są miasta na prawach
powiatu. Co prawda, największe z nich posiadają bardzo duże nadwyżki
operacyjne i zdolność do spłaty znacznie wyższych poziomów zadłużenia,
ale mniejsze z tych miast, w połączeniu z ich relatywnie wysokim poziomem zadłużenia, natrafiają właśnie na barierę spłaty tego długu w racjonalnym horyzoncie czasu. W przypadku miast na prawach powiatu sytuacja jest
jednak o tyle lepsza, że mogą one względnie swobodnie kształtować część
podatków i opłat, posiadają duży majątek możliwy do sprzedaży oraz część
finansowania mogą pozyskiwać poprzez należące do nich spółki komunalne
(wówczas dług ten nie jest widoczny w statystykach JST). Wszystkie te
działania są już podejmowane przez samorządy.
Patrząc na zdolności do spłaty zadłużenia JST pod kątem zróżnicowania wojewódzkiego widać, że największe problemy mogą mieć samorządy
z województwa zachodniopomorskiego, podkarpackiego oraz lubuskiego.
Ponad 10% JST w tych województwach potrzebowałoby ponad 15 lat
na spłatę swego zadłużenia i to przy wyżej opisanych warunkach bardzo
rygorystycznej polityki budżetowej. W najlepszej sytuacji pod tym względem są samorządy z województwa wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego, podlaskiego i śląskiego, gdzie wskaźnik ten wynosi poniżej 4%.
Szczegółowe informacje na temat minimalnego okresu spłaty zadłużenia
poszczególnych kategorii JST w rozbiciu na województwa zawiera tabela
14 w załączniku.
6. Podsumowanie
Z przedstawionych analiz wynika, że przez ostatnie lata rosło łączne
zadłużenie samorządów oraz jednocześnie zmniejszało się zróżnicowanie
zadłużenia pomiędzy poszczególnymi JST z punktu widzenia większości
analizowanych kryteriów. O ile 5 lat temu najsilniej zadłużone były miasta
na prawach powiatu, to obecnie w kategoriach zadłużenia na 1 mieszkańca rozpiętości uległy zmniejszeniu na skutek szybszego przyrostu długu
w gminach. W przypadku zadłużenia w relacji do dochodów JST rozbieżności zaczęły się zmniejszać dopiero od 2009 roku. Najwyższe pozostaje
w miastach na prawach powiatu i wynosi 38% dochodów na koniec 2012
roku.
Patrząc pod kątem zróżnicowania geograficznego najmniej zadłużone
są samorządy z województwa śląskiego i opolskiego. Najsilniej zadłużone
są natomiast samorządy z województw zachodniopomorskiego i dolno66
śląskiego. Wiele samorządów zaciągnęło długi, które mogą być trudne do
spłacenia. Symulacje pokazują, że 13% JST musiałoby przez ponad 10
lat przeznaczać całą swoją nadwyżkę operacyjną powiększoną o sprzedaż majątku, aby spłacić istniejące zadłużenie. Najdłuższy czas na spłatę
swojego zadłużenia potrzebują powiaty oraz miasta na prawach powiatu.
Z perspektywy wojewódzkiej w najtrudniejszej sytuacji są tu samorządy
z województwa zachodniopomorskiego i podkarpackiego, a w najlepszej
– z województwa śląskiego.
Należy mieć świadomość, że przedstawione tendencje najprawdopodobniej ulegną zmianom od 2014 roku. Zgodnie z art. 243 ustawy
o finansach publicznych wejdzie w życie nowy, indywidualny wskaźnik
maksymalnego zadłużenia dla JST. Oparty będzie na generowanej przez
samorząd nadwyżce operacyjnej. W efekcie wzrośnie zdolność do zaciągania długu poprzez miasta na prawach powiatu (szczególnie przez największe miasta) oraz urzędy marszałkowskie. Z drugiej strony, zdolność
do zaciągania nowego długu utraci de facto co trzeci powiat ziemski.
Zmniejszy się ona również dla gmin wiejskich. W rezultacie w dużym
uogólnieniu aglomeracje dostaną dodatkową możliwość finansowania
swoich inwestycji, natomiast dla obszarów wiejskich możliwości te zostaną
ograniczone. Będą one musiały polegać na transferach z mechanizmów
wyrównawczych. W długim okresie potencjalnie spowoduje to pogłębienie
różnic społeczno-gospodarczych pomiędzy poszczególnymi kategoriami
JST, jak i województwami. Ocenę wpływu wejścia w życie art. 243 ustawy
o finansach publicznych na zróżnicowanie przestrzenne JST będzie można
jednak wykonać za kilka lat.
BIBLIOGRAFIA
Jastrzębska M. (2009), Zarządzanie długiem jednostek samorządu terytorialnego,
Wolters Kluwer Polska, Warszawa.
Kluka L., Kluza K. (2012), Symulacja wpływu zmian ustawowych na dostępność
finansowania dla JST. Nowe formy finansowania zadań samorządowych, Finanse
Komunalne, 1-2/2012 (156-175).
Kluza K. (2011a), Determinanty kosztu finansowania samorządów w: Sektor finansów publicznych w warunkach światowego kryzysu finansowego, Alińska A. (red.),
Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa.
Kluza K. (2011b), Dostępność finansowania dla samorządów w okresie spowolnienia
gospodarczego w latach 2008-2010, [w:] Finanse publiczne a kryzys ekonomiczny,
67
Krzysztof Kluza
Alińska A., Pietrzak B. (red.), Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa.
Kluza K. (2013), Wpływ zmian w ustawie o finansach publicznych na koszt finansowania samorządów, Zarządzanie i Finanse, Uniwersytet Gdański, Gdańsk (w
przygotowaniu).
Piotrowska-Marczak K. (2011), Iluzje reformy finansów publicznych w warunkach
kryzysu [w:] Finanse publiczne a kryzys ekonomiczny, Alińska A., Pietrzak B. (red.),
Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa.
Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, Dz. U. nr 112, poz. 654
z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. nr 157, poz. 1240
i 1241 z późn. zm.
Adres Autora:
dr Krzysztof Kluza
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Spatial differentiation of local governments’ debt levels
in the period 2007-2012
Abstract
In the period 2007-2012 local governments in Poland conducted active
investment policy, reaching even 15% share in total domestic investments. So
high investment outlays caused fast growth of local government debt – from
25,9 bln PLN in 2007 to 67,8 bln PLN in 2012 i.e. 21% annual growth rate.
Relative to local governments’ revenues debt grew from 19,7% to 38,2% in
this period.
The highest debt both in terms of debt to revenue ratio as well as per inhabitant is accumulated in the towns with county rights (large cities). It is 60%
higher than in the rural boroughs which have the lowest debt level, including
county debt. From the geographic perspective the differentiation of debt levels
is high. The highest nominal and per inhabitant debt is in local governments
from regions: Mazovia and Lower Silesia. However, the highest debt relative
to revenues, which reflects the economic capacity, is in regions: Kuyavia and
Pomerania, Lower Silesia and West Pomerania. The lowest debt level is in
regions: Upper Silesia, Opole and Podlaskie. The least indebted towns with
county rights are in Upper Silesia region – 9 of the best 10. Although the
variation indicators for debt levels are high, they decreased over the last five
years in all categories of local governments.
68
The analysis of debt repayment capacity shows that several entities will
encounter problems in this area, specifically rural counties. Simulations indicate that 13% of local governments would have to devote their total operating
surplus increased by sale of property for over 10 years in order to repay their
debt. Assuming that half of the surplus might go for continuation of investments
then almost 40% of local governments (1062 entities) would need more than
10 years to repay their debts. The longest debt repayment period is in rural
counties and towns with county rights. From geographical perspective the most
difficult situation in terms of debt repayment is in regions: West Pomerania
and Carpathian, and the best one is in Upper Silesia region.
69

Przestrzenne zróżnicowanie zadłużenia jednostek samorządu

Transkrypt

Podobne dokumenty

Stanowisko Zgromadzenia Ogólnego z 25 października 2013 w/s

Seminarium zarządzania finansami JST pt. ROZWÓJ W

WARSZTATY DLA JST

gospodarka kraj - e

Karta kredytowa to sposób na szybki i tani kredyt. http://www

„3-majmy się razem - współpraca 3 jst z powiatu mioskiego”

Analiza: Zadłużenie samorządów