docekonomia zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki
download 
Reklamacja Transkrypt
ekonomia zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki
EKONOMIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W ŚWIETLE KANONÓW NAUKI MONOGRAFIA NAUKOWA POD REDAKCJĄ BAZYLEGO POSKROBKI R ADA P ROGRAMOWA Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (przewodniczący), Grażyna Klamecka-Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Edward Ozorowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Publikację przygotowano w ramach projektu „Program upowszechniania osiągnięć nauki w zakresie zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego nr umowy UDA-POKL.04.02.00-00-081/08-00 PUBLIKACJA ROZPOWSZECHNIANA BEZPŁATNIE EKONOMIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W ŚWIETLE KANONÓW NAUKI MONOGRAFIA NAUKOWA POD REDAKCJĄ BAZYLEGO POSKROBKI Wyższa Szkoła Ekonomiczna Białystok 2011 r e c e n z e n c i prof. dr hab. Stanisław Czaja prof. dr hab. Piotr Jeżowski c o p y r i g h t © b y Wyższa Szkoła Ekonomiczna Białystok 2011 I S B N 978-83-61247-40-1 Redakcja: Janina Demianowicz Korekta: Zespół Autor okładki: Krystyna Krakówka Kompozycja i skład: Agencja Wydawnicza EkoPress tel. 601 311 838 e-mail: [email protected] Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny ARES Białystok tel. 85 675 43 05 S P I S WSTĘP T R E Ś C I ......................................................................................................................................................................... 8 KANONY EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 1. Metodologiczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju (Bazyli Poskrobko) ...... 12 1.1. Ekonomia zrównoważonego rozwoju jako dyscyplina naukowa ................................................. 13 1.2. Przedmiot ekonomii zrównoważonego rozwoju ................................................................................. 17 1.3. Problem gospodarowania w ekonomii .................................................................................................... 18 1.4. Bogactwo jako kategoria ekonomiczna ................................................................................................... 20 2. Paradygmaty ekonomii głównego nurtu i ekonomii zrównoważonego rozwoju (Stanisław Czaja) .................................................................................... 28 2.1. Uwagi wstępne ................................................................................................................................................... 28 2.2. Elementy paradygmatu współczesnej ekonomii neoklasycznej ................................................... 30 2.3. Elementy nowego, ekologicznego paradygmatu we współczesnej ekonomii ......................... 38 2.4. Zakończenie – rywalizacja dwóch paradygmatów .............................................................................. 49 3. „Warunki brzegowe” ekonomii zrównoważonego rozwoju (Tadeusz Borys) ................. 51 3.1. Identyfikacja „warunków brzegowych” ................................................................................................... 51 3.2. Ile potrzeba kontynuacji, a ile nowego podejścia w ekonomii zrównoważonego rozwoju? .......................................................................................................................... 66 4. Homo oeconomicus versus homo sustinens. Uwagi o metodologicznych odmiennościach między ekonomią zrównoważonego rozwoju a ekonomią głównego nurtu (Dariusz Kiełczewski) ........................................................................ 69 4.1 Ekonomia zrównoważonego rozwoju a ekonomia głównego nurtu – metodologiczne związki i zależności ........................................................................................................ 69 4.2. Homo sustinens jako założenie alternatywnej ekonomii zrównoważonego rozwoju .......... 71 4.3. Geneza homo oeconomicus ............................................................................................................................ 75 4.4. Homo sustinens i homo oeconomicus jako odmienne koncepcje naukowe ................................ 79 4.5. UWagi końcowe ................................................................................................................................................ 80 5. Obrona syntetycznych wskaźników rozwoju trwałego (Jerzy Śleszyński) ........................ 82 5.1. Uwagi wstępne ................................................................................................................................................... 82 5.2. Rodzaje wskaźników trwałego rozwoju .................................................................................................. 84 5.3. Przegląd wskaźników syntetycznych ....................................................................................................... 87 5.4. Zalety i wady wskaźników syntetycznych .............................................................................................. 94 5 EKONOMICZNE KATEGORIE IMPLEMENTACJI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 6. 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 7. 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. Kategorie ekonomii zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarstwa domowego (Bożena Ryszawska-Grzeszczak) .................................................... 100 Zrównoważony rozwój jako motor wychodzenia z kryzysu ....................................................... 100 Zrównoważona konsumpcja jako priorytet zrównoważonego rozwoju ................................ 103 Gospodarstwa domowe i jego tradycyjne funkcje ............................................................................ 105 Gospodarstwo domowe a zrównoważony rozwój ........................................................................... 108 Kategorie zrównoważonego rozwoju istotne dla gospodarstwa domowego ....................... 111 Polityka państwa wspierająca zrównoważoną konsumpcję gospodarstw domowych .... 117 Kategorie ekonomii zrównoważonego rozwoju na poziomie przedsiębiorstwa (Małgorzata Burchard-Dziubińska) ........................................................................................................ 122 Problem definicji ............................................................................................................................................ 122 Rozwój działań na rzecz zrównoważonej produkcji ....................................................................... 124 Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na zarządzanie przedsiębiorstwem ....................... 130 Postulowane zmiany w nauczaniu teorii przedsiębiorstwa ........................................................ 134 8. Społeczna odpowiedzialność biznesu w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw jako kategoria ekonomii zrównoważonego rozwoju (Natalia Szubska) ............................................................................................................................................ 138 8.1. Problematyka społecznej odpowiedzialności biznesu ................................................................... 138 8.2. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw jako obszar rozwoju społecznej odpowiedzialności biznesu ........................................................................................................................ 141 8.3. Społeczna odpowiedzialność biznesu w praktyce ........................................................................... 144 9. 9.1. 9.2. 9.3. 9.4. 9.5. 10. 10.1. 10.2. 10.3. 10.4. 10.5. 10.6. 6 Kategorie ekonomii zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarstwa rolnego (Barbara Roszkowska-Mądra) ................................................................ 157 Uwagi wstępne ................................................................................................................................................ 157 Geneza koncepcji zrównoważonego rozwoju w rolnictwie polskim ........................................ 158 Charakterystyka modelu zrównoważonego rolnictwa .................................................................. 160 Sposoby realizacji modelu zrównoważonego rolnictwa ............................................................... 163 Ocena stopnia zrównoważonego rozwoju rolnictwa na poziomie gospodarstwa rolnego ....................................................................................................... 168 Odpowiedzialne rybołówstwo w świetle ekonomii zrównoważonego rozwoju (Wojciech Brocki) ............................................................................................................................................ 175 Ekonomia klasyczna a rozwój ................................................................................................................... 175 Ewolucja światowego rybołówstwa ....................................................................................................... 177 Przełowienie ..................................................................................................................................................... 178 Odpowiedzialne rybołówstwo .................................................................................................................. 182 Odpowiedzialność za rozwój ..................................................................................................................... 184 Odpowiedzialne rybołówstwo jako element zrównoważonego rozwoju .............................. 186 11. 11.1. 11.2. 11.3. 11.4. Polityka zrównoważonego rozwoju w Niemczech (Julia Werner) ..................................... 189 Ramy intytucjonalne ..................................................................................................................................... 189 Strategia zrównoważonego rozwoju Niemiec .................................................................................... 190 Działania na rzecz rozwoju zrównoważonego .................................................................................. 192 Szanse i możliwości krajowego procesu rozwoju zrównoważonego........................................ 194 Bibliografia .................................................................................................................................................................... 196 Wykaz tabel ................................................................................................................................................................... 204 Wykaz rysunków ........................................................................................................................................................ 205 Noty o autorach ........................................................................................................................................................... 207 7 W S T Ę P Nauka ekonomia, a także nauki o zarządzaniu (chociaż w mniejszym stopniu) znajdują się w okresie istotnych przewartościowań. Następuje bowiem zmiana podstawy tych nauk. Celem ludzkiej działalności przestał być wzrost gospodarczy, a stał się rozwój społeczno-gospodarczy z zachowaniem przyrodniczych podstaw życia. Coraz więcej ekonomistów jest przekonanych, że idea zrównoważonego rozwoju musi być przeniesiona do ekonomii. Powiększa się grupa uczonych, którzy uważają, że czas zacząć dyskusję na temat ekonomii zrównoważonego rozwoju. Wydaje się, że należy się zastanowić, w jakim kierunku i w jakim zakresie ta nauka powinna się rozwijać? Czy powinna stanowić uzupełnienie lub rozszerzenie ekonomii głównego nurtu, czy też może być samodzielną dyscypliną, jedną z ekonomii heterodoksyjnych? Pojawia się również bardziej śmiałe pytanie, czy w dalszej perspektywie mogłaby ona przejąć rolę wiodącej nauki ekonomicznej cywilizacji postindustrialnej? Na polskim rynku wydawniczym już ukazało się wiele publikacji z tego zakresu, ale w zdecydowanej większości mają one charakter przyczynkarski, co nie ułatwia znalezienia odpowiedzi na tak sformułowane pytania. Trudno ją znaleźć w obszernym dziele H. Rogalla1. W swej pracy autor skupił się na ukazaniu zmian, jakie już zachodzą i jakie są pożądane z punktu widzenia zachowania trwałości rozwoju ekologiczno-społeczno-gospodarczego, a szczególnie zachowania równowagi między rozwojem społeczeństwa i gospodarki a stanem środowiska przyrodniczego. Rozważania tego autora są ukierunkowane na pokazanie obszarów gospodarczej i społecznej aktywności człowieka, które wymagają mniej lub bardziej głębokich zmian, a tym samym istotnego przewartościowania dotychczasowej polityki społeczno-gospodarczej. Rogall nie podejmuje jednak rozważań o charakterze teoretyczno-metodologicznym. Zapewne na dzisiejszym etapie rozwoju tej nauki było to racjonalne podejście, jednak nie do zaakceptowania w dłuższym czasie. Bez określenia metodologicznych podstaw żadna nauka nie uzyska niezbędnej zwięzłości, kompatybilności i kompletności badań wielu autorów. W dzisiejszych czasach raczej nie można oczekiwać, że pojawi się jakiś genialny uczony i sam napisze ekonomię zrównoważonego rozwoju. Obecnie nowe kierunki badań i największe osiągnięcia naukowe powstają dzięki zbiorowemu wysiłkowi uczonych. Ekonomia zrównoważonego rozwoju stanie się poważną nauką, akceptowaną przez szerokie gremia, jeśli zostanie unaukowiona, czyli będzie rozwijać z respektowaniem kanonów nauki. Celem niniejszej monografii jest zapoczątkowanie szerokiej dyskusji naukowej na temat ekonomii zrównoważonego rozwoju jako dyscypliny naukowej. 1 8 H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2010. Monografia składa się z dwóch części. W pierwszej przedstawiono różne punkty widzenia na podstawowe kanony tej dyscypliny. Bazyli Poskrobko przedstawia trudności tworzenia nowej dyscypliny w naukach ekonomicznych oraz autorski pogląd na przedmiot ekonomii zrównoważonego rozwoju i przez pryzmat zrównoważonego rozwoju oraz nowego rozumienia przedmiotu tej nauki analizuje kilka kategorii, dotychczas raczej pomijanych w ekonomii głównego nurtu. Przedmiotem zainteresowania są takie kategorie, jak gospodarowanie, bogactwo narodu i jego składowe – bogactwo przyrodnicze, ludzkie, społeczne. Stanisław Czaja rozpatruje paradygmat ekonomii zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do ekonomii głównego nurtu. Wychodzi ze śmiałą propozycją teoretyczną nowego paradygmatu, która jednak ma małe szanse powszechnej akceptacji ze względu na konieczność wieloaspektowej (z różnych punktów widzenia) analizy każdego problemu naukowego. Istotą paradygmatu jest zawężenie pola analizy, wybranie punktu widzenia najważniejszego w danym momencie rozwoju cywilizacyjnego. Tadeusz Borys omawia „warunki brzegowe” rozwoju nowej dyscypliny takie, jak: rozumienie koncepcji zrównoważonego rozwoju, zasady trwałości, łady oraz aspekty aksjologiczne ze szczególnym uwzględnieniem odpowiedzialności moralnej. Problem aksjologicznych podstaw kształtowania nowej dyscypliny naukowej podejmuje również Dariusz Kiełczewski, zestawiając ze sobą koncepcje homo oeconomicus i homo sustinens. Dochodzi do wniosku, że ekonomia zrównoważonego rozwoju musi uwzględniać obie i z biegiem czasu powinna wypracować własne podstawy aksjologiczne. Opracowanie Jerzego Śleszyńskiego dotyczy syntetycznych wskaźników zrównoważonego (według autora – trwałego) rozwoju. Z przedstawionego w tekście przeglądu różnych propozycji wynika, że problem wciąż pozostaje otwarty do dalszych analiz. To dobrze, ponieważ nie wiadomo, jak ostatecznie ukształtuje się nauka pod nazwą ekonomia zrównoważonego rozwoju, a przede wszystkim, w jakim zakresie będzie ona obejmowała przyrodnicze i społeczne aspekty rozwoju; na przykład czy ekonomiści zajmujący się tą dyscypliną będą zagłębiać się w psychologiczne, czy socjologiczne uwarunkowania zrównoważonej działalności. W drugiej części monografii podjęto próbę analizy, przez pryzmat podstawowych kanonów ekonomii zrównoważonego rozwoju, kategorii ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem gospodarstwa domowego (Bożena Ryszawska-Grzeszczak), przedsiębiorstwa (Małgorzata Burchard-Dziubińska), gospodarstwa rolnego (Barbara Roszkowska-Mądra) oraz rybołówstwa (Wojciech Brocki). Uzupełnieniem tych tekstów są: szczegółowa analiza kategorii społecznej odpowiedzialności biznesu w małych i średnich przedsiębiorstwach (Natalia Szubska) oraz opis doświadczeń we wdrażaniu koncepcji zrównoważonego rozwoju w Niemczech (Julia Werner). Z lektury powyższych tekstów wynika, że we wszystkich obszarach życia pojawiło się i już funkcjonuje wiele nowych kategorii, nieznanych lub niebranych pod uwagę przez ekonomię głównego nurtu. Podane przykłady dowodzą, że nowa koncepcja już tak dalece zaistniała w praktyce, że rozważania teoretyczne wykazują wyraźne opóźnienie. Otwiera się niezwykle ciekawe, obszerne, nowe pole badawcze. 9 Książka jest adresowana przede wszystkim do pracowników naukowych różnych specjalności, zajmujących się problemami zrównoważonego rozwoju, studentów studiów doktoranckich na kierunkach ekonomicznych oraz słuchaczy studiów podyplomowych. Po pracę tę powinni też sięgnąć studenci drugiego stopnia ekonomii oraz decydenci. Bazyli Poskrobko Białystok, 2011-09-03 KANONY EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 1 METODOLOGICZNE ASPEKTY EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU BAZYLI POSKROBKO Nauka to budowanie teorii, praw naukowych, twierdzeń lub hipotez na podstawie rozpoznanych, sprawdzonych, uporządkowanych i uzasadnionych faktów, czyli wiedza o zjawiskach i prawidłowościach, które mają miejsce w danej dziedzinie rzeczywistości. Może się rozwijać poprzez dodawanie do istniejącej wiedzy kolejnych fragmentów lub poprzez zmianę dotychczas stosowanych kanonów naukowych. Pojęciem tym określa się zbiór zasad o podstawowym znaczeniu dla poznania naukowego i prowadzenia badań naukowych. Do kanonów naukowych zalicza się paradygmaty, aksjomaty, teorie i teorematy, prawa i zasady naukowe, a także problem naukowy i/lub przedmiot badań oraz tezy lub hipotezy naukowe. Każda dziedzina nauki posiada swoją specyfikę, w mniejszym lub większym stopniu, korzysta z ogólnych kanonów nauki, a jednocześnie tworzy własne ramy pojęciowe, ułatwiające ocenę naukowości rozwiązywanych problemów. Podstawową sprawą jest określenie, co jest wiodącym problemem tej nauki, czyli przedmiotem badań, analiz i uogólnień oraz ustalenie, z jakiego punktu widzenia (paradygmatu) należy analizować rzeczywistość. Problem naukowy i/lub przedmiot zainteresowań badawczych w ogólnym zarysie określa już sama nazwa nauki. Nie zawsze jednak jest to wystarczające. Przeważnie w miarę upływu czasu nazwa nauki pozostaje bez zmian, mimo że zmienia się przedmiot jej badań. Im precyzyjniejsze określenie przedmiotu badań, tym łatwiejsze ich prowadzenie i szybszy rozwój danej nauki, ale też jej bardziej przyczynkarski charakter; a im szersze ujęcie przedmiotu, tym trudniejsze badanie i wolniejszy jej rozwój, ale bardziej problemowy charakter. Paradygmat jest to przyjęty sposób widzenia rzeczywistości w danej nauce, pewne wzory praktyki naukowej, obejmujące równocześnie prawa, teorie, metody i techniki. Każda dyscyplina naukowa rozwija się cyklicznie. Najpierw pojawia się problem, który wymaga zbadania i rozwiązania. Jest on opisywany z różnych punktów widzenia, jednak nie każdy z nich stwarza możliwość przeprowadzenia pogłębionej analizy jako podstawy nowej teorii i dostrzeżenia nowych praw, zasad i innych prawidłowości. Nie wszystkie „punkty” i sposoby obserwacji rzeczywistości mają naukowy charakter. O tym w głównej mierze decyduje paradygmat przyjęty w danej dyscyplinie naukowej lub problemie badawczym. Istnieje już dostateczna ilość rozpoznanych róż12 nych faktów, w tym grożące permanentnym kryzysem niezrównoważenie rozwoju, które przemawiają za potrzebą przyjęcia nowego paradygmatu ekonomii. Wydaje się, że na dzisiejszym etapie kształtowania się ekonomii zrównoważonego rozwoju można przyjąć, że jej paradygmatem jest trwałość rozwoju ekologiczno-społeczno-gospodarczego. Przyjęcie tak sformułowanego paradygmatu zmienia sposób rozumienia wielu dotychczasowych kategorii ekonomicznych i wymaga zdefiniowania nowych. Aksjomaty (pewniki) są to logiczne założenia lub twierdzenia, które uznaje się za oczywiste, prawdziwe, niewymagające dowodów. Na obecnym etapie badań nad ekonomią zrównoważonego rozwoju należy bardzo ostrożnie formułować aksjomaty, ponieważ łatwo wejść w „pułapkę” niedostatecznej wiedzy ich autora. Teoria (gr. theoria – oglądanie, badanie) to zespół twierdzeń, definicji i pojęć wyjaśniających daną dziedzinę zjawisk na podstawie naukowych faktów i ściśle z nimi związanej praktyki. Twierdzenia te są powiązane strukturami logicznymi. Jest to konstrukcja myślowa tworząca z elementów pewną, swoistą całość. Dotychczas nie ma spójnej teorii ekonomii zrównoważonego rozwoju, chociaż już są jej znaczące elementy. Prawa nauki są to ujawnione, uzasadnione i potwierdzone twierdzenia o charakterze uniwersalnym, które dotyczą danego zjawiska niezależnie od tego, kiedy i gdzie ono występuje.1 Wyróżnia się ogólne prawa nauki odnoszące się do wszystkich dyscyplin wiedzy, na przykład prawo cykliczności rozwoju, prawo masy krytycznej, prawo entropii oraz prawa funkcjonujące w ramach danej dziedziny wiedzy, związane z określoną teorią naukową, na przykład prawo rynków Saya lub prawo Walrasa w ekonomii. Ułatwiają one poznanie naukowe i programowanie przyszłych stanów, zjawisk i procesów. Można przypuszczać, że w różnych opracowaniach już występują zalążki praw ekonomii zrównoważonego rozwoju, ale wymagają one naukowego potwierdzenia, udowodnienia i upowszechnienia. Celem niniejszego opracowania jest próba określenia, z punktu widzenia nowego paradygmatu, przedmiotu ekonomii zrównoważonego rozwoju oraz przeprowadzenie analizy wybranych kategorii ekonomicznych, dotychczas w zasadzie niestosowanych takich, jak: gospodarowanie, bogactwo narodu oraz bogactwo przyrodnicze, ludzkie i społeczne. 1.1. EKONOMIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA 1.1.1. Wybrane aspekty tworzenia dyscypliny Pojęcie ekonomia pojawiło się w starożytności. W tym czasie było rozumiane jako nauka o prowadzeniu gospodarstwa domowego. W cywilizacji agrarnej była to nauka o gospodarowaniu ziemią uprawną, a w cywilizacji industrialnej – nauka o gospodarowaniu kapitałem.2 Z tego wynika, że ekonomia jest to nauka społeczna o gospoda1 2 J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Wyd. Difin, Warszawa 2005. J. Black, Słownik ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. 13 rowaniu, z koncentracją uwagi na te aspekty, które spełniają wiodącą rolę w tworzeniu wartości dodanej w ramach danej cywilizacji. Następuje okres cywilizacji postindustrialnej, gdzie wiodącą rolę w tworzeniu wartości dodanej spełnia wiedza. Stąd wynikałoby, że współczesna ekonomia powinna być skoncentrowana na poznawaniu teoretycznych podstaw, a szczególnie praw i zasad rządzących efektywnym wykorzystaniem wiedzy, jako czynnika tworzenia wartości dodanej i bogactwa narodów (rysunek 1.1). Rysunek 1.1. główny proces fale cywilizacyjne Cywilizacyjne fale rozwojowe A. Tofflera czas Gospodarowanie ziemią Gospodarowanie kapitałem nauka badająca proces Gospodarowanie wiedzą? Ekonomia agrarna Ekonomia kapitału EZR Ekonomia wiedzy? krzywa rozwoju cywilizacji agrarnej krzywa rozwoju cywilizacji industrialnej krzywa rozwoju cywilizacji postindustrialnej EZR – ekonomia zrównoważonego rozwoju Zródło: opracowanie własne. Znajdujemy się jednak na początku zmian cywilizacyjnych. Historia dowodzi, że wyczerpujący opis rzeczywistości według nowego paradygmatu jest możliwy dopiero po osiągnięciu odpowiedniego poziomu rozwoju nowej fali cywilizacyjnej, a więc z pewnym opóźnieniem czasowym. Nie wszystkie nowe procesy już na tyle się ujawniły, że można je poddać analizie przez pryzmat wiedzy jako wiodącego czynnika tworzenia bogactwa. Nie oznacza to, że można abstrahować od tego czynnika we współczesnych rozważaniach ekonomicznych. Wydaje się, że ekonomia wiedzy za kilkadziesiąt lat przejmie rolę ekonomii głównego nurtu. Wcześniej jednak muszą się rozwijać różne kierunki ekonomii cząstkowych lub szczegółowych takich, jak ekonomia instytucjonalna lub ekonomia zrównoważonego rozwoju. Pozwalają one przeanalizować, ekonomicznie uzasadnić i rozwiązać te problemy, które nie mogły być rozwiązane 14 przy kanonach ekonomii kapitału. W literaturze wskazuje się wiele takich problemów. Między innymi są to: • narastanie globalnego kryzysu ekologicznego, naruszenie naturalnych procesów obiegu materii, energii i informacji w biosferze, co zagraża globalną katastrofą ekologiczną, która w istotny sposób może zmienić przyrodnicze warunki bytu i rozwoju gatunku Homo sapiens na kuli ziemskiej; • globalizacja i internalizacja procesów gospodarczych przy upartym utrzymywaniu narodowych (państwowych) środków i instrumentów regulacji tych procesów; • pogłębianie się rozwarstwienia społecznego, podobnie jak w drugiej połowie XIX wieku, co doprowadziło do rewolucji społecznych i dwóch wojen światowych, obecnie zaś wyrazem sprzeciwu są terroryzm i niepokoje społeczne; • narastanie kryzysu finansowego w skali ponadnarodowej, który może doprowadzić do poważnego zubożenia wielu narodów, a w efekcie zagrozić wybuchem trudnych do opanowania niepokojów społecznych w skali ponadnarodowej. Ekonomiści zrównoważonego rozwoju dostrzegają te problemy i próbują wnieść swój wkład w dogłębne poznanie ich przyczyn i zaproponować ekonomiczne środki zaradcze. Ekonomia zrównoważonego rozwoju jest więc postrzegana jako nauka zajmująca się badaniem istoty zjawisk i procesów produkcji, wymiany i konsumpcji w ujęciu makrosystemowym. Oznacza poznanie mechanizmów przyczynowo-skutkowych przebiegu w makrosystemie gospodarka–społeczeństwo–środowisko oraz sprzężeń i relacji wewnątrz poszczególnych procesów. Ekonomia zrównoważonego rozwoju rozwija się na filozoficznej podbudowie idei zrównoważonego rozwoju z wykorzystaniem dorobku ekonomii cząstkowych (ekonomik), na przykład ekonomii środowiska, ekonomii ekologicznej, ekonomii instytucjonalnej, ekonomii społecznej i innych. Ekonomiści środowiska, przykładowo, zaproponowali i wdrożyli wiele instrumentów, które pozwoliły na wyraźne zmniejszenie antropogenicznego obciążenia środowiska w przeliczeniu zarówno na jednostkę wytworzonego produktu, jak i jednostkę dochodu narodowego. Jednakże szybko powstają nowe technologie i wyroby, które generują inne zewnętrzne skutki ekologiczne i społeczne. Ekonomia środowiska powinna nadal szukać adekwatnych instrumentów przeciwdziałania im, a zadaniem ekonomii zrównoważonego rozwoju jest wskazanie systemowych przyczyn powstawania tego typu niekorzystnych zjawisk oraz koniecznych i możliwych działań na rzecz pożądanego ukierunkowania procesu rozwoju nowej cywilizacji. Praktyka rozwoju każdej nauki, w tym także ekonomii zrównoważonego rozwoju, jest „usłana kolcami”, na co zwrócił uwagę G. Kołodko3. Wynika to z wielu przyczyn, spośród których można wskazać następujące: 1. Ekonomia jako nauka, niezależnie od przymiotnika wskazującego jej szczególny obiekt zainteresowania, musi się rozwijać w równolegle w wymiarze deskryptywnym (opisowym), wskazującym jak funkcjonują procesy i jak powstają zjawiska stanowiące przedmiot zainteresowania badaczy oraz normatywnym (postulatywnym), wskazującym jak działać, aby jedne zjawiska i procesy wzmocnić, 3 G. W. Kołodko, Świat na wyciągnięcie myśli, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s. 28-52. 15 2. 3. 4 a inne osłabić lub wyeliminować. Bez właściwej diagnozy nie można sporządzić dobrej prognozy. Diagnozę sporządza się na podstawie minionych lub bieżących faktów i często tylko na tej podstawie sporządza się rekomendacje dla polityki gospodarczej, społecznej i ekologicznej. Tymczasem procesy gospodarcze, społeczne, a także przyrodnicze są dynamiczne, ulegają ciągłej zmianie. Rekomendacje więc dotyczą czasu minionego, a nie przyszłego. To nieprawda, że politycy nie słuchają ekonomistów – stwierdził M. Kalecki – problem w tym, że słuchają ekonomistów poprzedniego pokolenia4. Szczególnie jest to istotne w okresie obecnie obserwowanych zmian cywilizacyjnych, które zachodzą w niebywale szybkim tempie. Wyzwaniem dla ekonomii zrównoważonego rozwoju jest wypracowanie metod prognozowania ekologiczno-społeczno-gospodarczego. Tylko z takiej perspektywy można poznać (i zrozumieć) istotę zachodzących procesów i zjawisk, a tym samym sformułować lepiej odniesione do realiów rekomendacje o charakterze implementacyjnym. Każda nauka zaczyna się rozwijać od prac o charakterze przyczynkarskim. W tym okresie powstaje mnóstwo opracowań a różnej wartości poznawczej. Należy postawić, pytanie jak oceniać te prace? Jest to realny problem, szczególnie redaktorów prac zbiorowych i recenzentów. Jedynym sposobem jest ocena wszystkich opracowań przez pryzmat przyjętych kanonów naukowych. To dowodzi pilności naukowej dyskusji na ten temat i znalezienie „konsensusu”. Nie chodzi tu jednak o konsensus stosowany w polityce. W nauce nie można trochę mieć, a trochę nie mieć racji. Chodzi o zaakceptowanie rozumienia kanonów ekonomii zrównoważonego rozwoju przez większość wiodących naukowców tej dziedziny wiedzy. Zawsze pozostaną tacy, którzy nie będą podzielać przyjętego sposobu widzenia. Być może w efekcie ciężkiej pracy dowiodą oni swoich racji, ale jest bardziej prawdopodobne, że wejdą na jakąś ścieżkę „donikąd”, pozostaną przy swoich utopiach. W ekonomii zrównoważonego rozwoju pojawia się problem danych, na których autorzy opierają swoje rozważania i wyciągają wnioski. Większość naukowców dąży do minimalizowania zbioru danych, ponieważ łatwiej je przeanalizować i uogólnić. Wydaje się, że w tym tkwi największa pułapka, zwłaszcza dla młodych uczonych. W ekonomii zrównoważonego rozwoju nie można dokonać żadnych uogólnień, wyciągnąć prawidłowych wniosków, pracując z danymi odnoszącymi się tylko do jednej części makrosystemu gospodarka-społeczeństwo-srodowisko. Każdy aspekt gospodarczy (finansowy, organizacyjny) posiada swoje odniesienie do społeczeństwa i środowiska, społeczny do gospodarki i środowiska, a środowiskowy do gospodarki i społeczeństwa. Są to istotne uwarunkowania, które generują określone skutki. W dotychczasowej literaturze rzadko analizowano takie odniesienia. Na początku rozwoju tej nauki takie podejście można było tolerować, wystarczało stwierdzenie, że autor wie o istnieniu międzysystemowych za- Ibidem, s. 46. 16 leżności, chociaż ich nie analizuje. Jednak w dalszej perspektywie tego typu rozważań nie można uznawać za naukowe. Pilnym problemem jest ustalenie głównego motywu podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej na styku cywilizacji. To on kierunkuje „ustawienie” kanonów nowej nauki. Wiadomo, że w ekonomii głównego nurtu za taki imperatyw uważano zysk. To chęć zysku była głównym motywem działania. Jest duże prawdopodobieństwo, że w ekonomii wiedzy będzie to chęć (czy potrzeba) praktycznego urzeczywistnienia swoich pomysłów dla dobra ogólnego. Przyjmując zysk za cel działalności nie można się oderwać od dotychczasowego sposobu rozumowania. Drugie rozwiązanie jeszcze nie jest sprawdzone ani teoretycznie, ani empirycznie. Z ekofilozofii wynika, że takim motywem do działania powinno być zabezpieczenie bytu i rozwoju gatunku homo sapiens, ale jest to również cel działania. Tego typu wątpliwości jest bardzo dużo, ich wyjaśnienie wymaga zaangażowanej dyskusji naukowej. 1.2. PRZEDMIOT EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Przedmiot ekonomii różnie postrzegano w historii tej nauki. Przykładowo, w starożytnej Grecji Arystoteles uważał, że przedmiotem szczególnego zainteresowania ekonomii jest prowadzenie gospodarstwa domowego, a Ksenofont, że jest to dochód z gospodarstwa rolnego. Wśród ekonomistów głównego nurtu też nie było jednoznaczności w tym względzie, na przykład W.N. Senior uważał, że jest to maksymalizacja bogactwa przy minimalnych kosztach; L. Robbins, że jest to osiągnięcie założonych celów przy ograniczonych środkach; J.B. Say – sposób i zasady tworzenia, podziału i konsumpcji bogactwa zaspokajającego potrzeby społeczeństwa; J.S. Mill – prawa tworzenia i podziału bogactwa. Całkowicie odmiennie widział ten problem M. Friedman. Uważał on, że przedmiotem zainteresowania ekonomii jest sprawdzalne przewidywanie na podstawie postawionych hipotez.5 Przytoczone poglądy nie ułatwiają jednoznacznego określenia, co powinno być przedmiotem nauki nazwanej ekonomią zrównoważonego rozwoju. Jeżeli założy się, że przedmiotem badań ekonomii głównego nurtu jest gospodarowanie kapitałem; ekonomii instytucjonalnej – instytucjonalne uwarunkowania funkcjonowania gospodarki, to analogicznie można stwierdzić, że przedmiotem ekonomii zrównoważonego rozwoju jest gospodarowanie w makrosystemie społeczeństwo–gospodarka–środowisko. Takie rozumienie przedmiotu badań jest zgodne z aksjologicznymi podstawami tej nauki. Ekonomia zrównoważonego rozwoju nawiązuje do filozofii ekologicznej i ekologii społecznej, gdzie dowiedziono, że powinnością człowieka jest takie gospodarowanie środowiskiem przyrodniczym i w tym środowisku, aby zachować podstawy życia i rozwoju zarówno współczesnych, jak i przyszłych pokoleń6. Oznacza to, że nie zysk, a utrzymanie trwałości społeczno-gospodarczego rozwoju jest głównym 5 6 W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, Wyd. PWE, Warszawa 2000. Z. Piątek, Ekofilozofia, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010. 17 celem gospodarowania. Zysk w tym przypadku jest tylko jednym z mierników działalności gospodarczej. 1.3. PROBLEM GOSPODAROWANIA W EKONOMII Pojęcie gospodarowanie pojawiło się w starożytnym Sumerze i było znane w starożytnej Grecji. Odnoszono je wówczas do gospodarstwa domowego. Gospodarowanie oznaczało takie prowadzenie gospodarstwa, które zapewniało utrzymanie wielopokoleniowej rodziny (wraz z pracującymi w gospodarstwie niewolnikami) w długiej perspektywie czasowej. O gospodarowaniu rozważano w trakcie teoretycznych dyskusji filozoficznych oraz przy przekazywaniu z pokolenia na pokolenie umiejętności praktycznych. Gospodarowania uczono praktycznie, wykorzystując do tego celu wartości etyczne, zwyczaje, różne „znaki” przyrody. W potocznej świadomości społecznej mieszkańców wsi, szczególnie wschodniej Polski, to starodawne rozumienie gospodarowania przetrwało niemal do lat pięćdziesiątych XX wieku. W okresie cywilizacji industrialnej pojęcie gospodarowania zeszło na dalszy plan rozważań ekonomicznych. Jego rozumienie zawężono w zasadzie tylko do gospodarowania środkami produkcji. W ekonomii neoklasycznej na ogół nie używano tego pojęcia, chociaż stosowano pojęcie gospodarność. Gospodarowanie jako kategorię ekonomiczną dostrzegła i wprowadziła do swej teorii dopiero ekonomia środowiska, jednak tylko w odniesieniu do środowiska. W nauce tej pojęcie gospodarowania rozumiano jako proces gospodarczego i pozagospodarczego korzystania z elementów środowiska, połączony z ochroną i kształtowaniem ekosystemów. Dowiedziono, że istnieje możliwość gospodarowania środowiskiem na wszystkich poziomach organizacji przyrody7. W ekonomii zrównoważonego rozwoju pojęcie gospodarowania, stosownie do określonego wyżej przedmiotu i paradygmatu, można zdefiniować jako działalność prowadzoną przez człowieka w makrosystemie społeczeństwo-gospodarkaśrodowisko z myślą o zapewnieniu trwałości zaspokajania potrzeb bytu i rozwoju zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń. Takie rozumienie gospodarowania nawiązuje do jego źródeł, przy zmienionym przedmiocie analizy. Można powiedzieć, że obecnie gospodarowanie oznacza racjonalizację bezpośredniego (przez ludzi) i pośredniego (w procesach gospodarczych) korzystania z zasobów, walorów, sił i procesów przyrodniczych, racjonalizację (i efektywność) wytwarzania i dystrybucji antropogennych dóbr i procesów wytwórczych oraz wykorzystanie ludzkiej wiedzy, umiejętności i zdolności do zaspokajania potrzeb bytu i rozwoju wielu pokoleń8. Celem gospodarowania jest: Wyróżnia się następujące poziomy organizacji przyrody: genetyczny, gatunkowy, ekosystemowy, krajobrazowy i ekogeograficzny. 8 Przyjmuje się perspektywę co najmniej dwupokoleniową (około pięćdziesięciu lat), maksymalnie czteropokoleniową (około stu lat). 7 18 • • • zapewnienie reprodukcji, czyli trwałości gospodarowania poprzez nieustanne odtwarzanie wszystkich czynników biorących udział w tym procesie (reprodukcja prosta) lub stałego rozszerzania/zwiększania czynników gospodarowania (reprodukcja rozszerzona); zapewnienie i utrzymanie warunków rozwoju człowieka rozumnego (Homo sapiens), określonych przez ekologię i medycynę; pomnażanie bogactwa, czyli nieustanne zaspokajanie wzrastających potrzeb. Hierarchia, a tym samym znaczenie tych celów zostało określone na postawie aksjologicznych podstaw rozwoju cywilizacji postindustrialnej. Racjonalność gospodarowania, postrzegana przez pryzmat trwałego i zrównoważonego rozwoju, oznacza przede wszystkim konieczność uwzględniania wpływu podejmowanych działań na kształtowanie się relacji w makrosystemie z określeniem skutków bezpośrednich i pośrednich, bieżących i przyszłych. Jest to także problem zachowania równowagi między korzyściami a niekorzyściami na różnych poziomach odniesienia, od makro relacji między gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem do mikro relacji w poszczególnych systemach i podsystemach. Znajomość relacji i sprzężeń w makro systemie nie powinna służyć głównie zakazywaniu jakiejś działalności, a umożliwiać jej optymalizowanie. Oczywiście, dostrzeganie wpływu określonej działalności na funkcjonowanie makrosystemu wymaga odpowiedniego poziomu wiedzy i wysokiej świadomości społecznej, gospodarczej i ekologicznej. Przykładowo, można wskazać, że na obecnym etapie instrumentem w pewnym stopniu wymuszającym takie relacje są oceny oddziaływania na środowisko, a także – chociaż w mniejszym zakresie – społeczna odpowiedzialność biznesu. Wydaje się jednak, że w miarę rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (i społeczeństwa wiedzy) dogłębne poznanie różnych zależności stanie się powszechną praktyką. Warto podkreślić, dla usprawiedliwienia ekonomii głównego nurtu, że w okresie kształtowania się gospodarki industrialnej takich zależności nawet nie uświadamiano. Na rozumienie pojęcia gospodarowanie wpływa także oddziaływanie trendów społecznych i nowych technologii. Przykładowo, proces gospodarowania we współczesnej Polsce zmienia się pod wpływem oddziaływania takich megatrendów, jak powszechność kształcenia na poziomie ponadśrednim, ekologizacja i robotyzacja procesów produkcyjnych, serwicyzacja gospodarki lub globalizacja. Inaczej postrzegano proces gospodarowania w okresie industrializacji, a inaczej obecnie, gdy wdrażane są technologie wysokiej techniki, a szczególnie nanotechnologie i biotechnologie oraz technologie informacyjno-komunikacyjne. Badania ekonomii zrównoważonego rozwoju powinny przynieść odpowiedź na wiele z tym związanych pytań, na przykład, jak rozumieć (zdefiniować) problem gospodarowania w przedsiębiorstwach wirtualnych? Czy na sposób rozumienie tej kategorii wpłynie upowszechnienie wytwarzania antropogennych dóbr materialnych przy wykorzystaniu biologicznych procesów wzrostu i rozwoju oraz zaangażowaniu sztucznej inteligencji (inteligentnych robotów)? Poważnej dyskusji naukowej wymaga problem celów i efektów gospodarowania. W dotychczasowych rozważaniach w Polsce jako cel gospodarowania wskazywano kategorię jakości życia. Do rozpatrzenia czekają także inne propozycje, na przykład 19 kategoria bogactwo narodów lub kategoria szczęścia, którą na świecie zajmuje się coraz więcej badaczy9. Być może zapewnienie szczęścia narodom będzie stanowić cel funkcjonowania wysoko rozwiniętej gospodarski opartej na wiedzy. Nie można też abstrahować od dotychczasowej kategorii wartości dodanej. Jest to problem wymagający szerszej dyskusji niż łamy tego rozdziału. 1.4. BOGACTWO JAKO KATEGORIA EKONOMICZNA Bogactwo w najbardziej ogólnym ujęciu to dowolna rzecz, która zaspokaja potrzeby lub chęci10. Jest różnie postrzegane przez ludzi w zależności od sytuacji społecznej. W okresie cywilizacji agrarnej, jego wyrazem była ziemia; za bogacza w opinii społecznej uchodził ten, kto miał większy obszar ziemi oraz niewolników lub chłopów pańszczyźnianych. W okresie industrializacji bogactwo przejawiało się w posiadaniu środków produkcji (fabryk) i okazałych pałaców jako miejsca zamieszkania rodziny właściciela. Relikty takiego postrzegania bogactwa dotrwały do końca Polski Ludowej. Za bogatego, na przykład uchodził rolnik, który miał duże gospodarstwo. Przedsiębiorstwo postrzegano jako bogate, jeżeli miało okazałe budowle, posiadało swoje przedszkole lub dom wypoczynkowy. Mniejsze znaczenie miało to, co nie było widoczne, na przykład, jakość techniczno-technologicznego wyposażenia zakładu czy wartość jego wyrobów. Po okresie zmian ustrojowych za przejaw bogactwa w opinii społecznej uważa się wielkość zgromadzonego kapitału finansowego w formie papierów wartościowych. Takie postrzeganie upowszechniło się dzięki publikowaniu w środkach masowego przekazu rankingów najbogatszych ludzi w regionie, kraju i na świecie. W ekonomii głównego nurtu pojęcie bogactwa nie uzyskało statusu kategorii ekonomicznej. W wydanym w ostatnich latach Słowniku ekonomii J. Blacka słowa bogactwo użyto tylko jeden raz w haśle bogactwa naturalne. Stwierdzono, że są to czynniki produkcji dostarczane przez naturę: ziemia nadająca się do uprawy, surowce mineralne, woda11. Pewnego rodzaju substytutem pojęcia bogactwa narodu jest dochód narodowy. Jest to miernik wartości dodanej, wytworzonej w określonym czasie, który w sposób syntetyczny wskazuje stopień wzbogacenia się lub zbiednienia ogółu mieszkańców danego obszaru, a więc narodu, społeczności regionu lub gminy. Przy konstruowaniu tego wskaźnika abstrahowano od bogactwa przyrodniczego oraz kondycji zdrowotnej i intelektualnej społeczeństwa. Jest to trochę dziwne, bo wskaźnik ten wprowadzono w latach pięćdziesiątych XX wieku, kiedy znano już siłę i destrukcyjne skutki rewolucji społecznych oraz doświadczano nieprzyjemności przeżywania lokalnych i regionalnych kryzysów ekologicznych. D. Nettle, Szczęście sposobem naukowym wyłożone, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2005; M. Krakovsky, O szczęściu naukowo, „Świat Nauki” 2007 nr 5 (189). 10 A.Toffler, H. Toffler, Rewolucyjne bogactwo, Wyd. Kurpisz S.A., Przeźmierowo 2007, s. 31. 11 J. Black, Słownik ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 34. 9 20 W ekonomii zrównoważonego rozwoju kategorię bogactwo narodu należy postrzegać przez pryzmat jej przedmiotu i paradygmatu, a więc odnieść do makrosystemu społeczeństwo-środowisko-gospodarka i trwałości jego rozwoju. Zatem o bogactwie narodu nie decyduje jakaś jedna rzecz, na przykład wielkość produkcji przemysłowej, czy produkt narodowy. Na bogactwo narodu składa się kilka podstawowych elementów: • bogactwo przyrodnicze i pośrednio bogactwo natury; • antropogeniczne bogactwo materialne i finansowe; • fizyczne i intelektualne bogactwo ludzkie; • bogactwo społeczne, kulturowe i instytucjonalne. Z punktu widzenia paradygmatu zrównoważonego rozwoju rzeczywiste bogacenie się narodu (społeczności) ma miejsce dopiero wtedy, gdy pomnażanie jednego rodzaju bogactwa nie odbywa się kosztem innych. Również o rozwoju można mówić tylko wtedy, gdy następuje przyrost bogactwa brutto, czyli sumy powyższych składowych. Bogactwo narodów jednak kształtuje się przez wiele lat, stąd stopnia wzbogacenia się narodu nie należy oceniać w krótkim okresie, ponieważ w takim czasie nie zawsze jest możliwy jednoczesny przyrost wszystkich rodzajów bogactwa. Wskaźnik przyrostu bogactwa „ogółem” może być dobrym miernikiem osiągnięć władz w trakcie ich kadencji lub efektów realizacji średniookresowych, narodowych, regionalnych i lokalnych lub branżowych planów zrównoważonego rozwoju. Kategorie bogactwo natury i bogactwo przyrodnicze narodów w ekonomii głównego nurtu przez wiele lat były niedostrzegane, a w ostatnich dziesięcioleciach niedocenianie, pomimo ich ujawnienia przez ekonomistów ekologicznych. Wynikało to z przyjętego założenia, że zasoby, procesy i walory środowiska stanowią dobra wolne, a tym samym nie posiadają wartości. W zasadzie do lat osiemdziesiątych XX wieku uważano, że zasoby przyrodnicze uzyskują wartość dopiero po ich pozyskaniu i przekształceniu przez człowieka, a więc dzięki pracy ludzkiej. Dopiero pojawienie się ekonomii ekologicznej spowodowało, że zaczęto dostrzegać wartość przyrody jako takiej. Obecnie uznaje się, że kategoria dóbr wolnych była jednym z największych błędów ekonomii klasycznej. Pojęcie dóbr wolnych otworzyło drogę do kolonizacji przyrody12. To dzięki temu poprzednie pokolenia żyły i bogaciły się kosztem zawłaszczania zasobów i walorów przyrody, a współczesne pokolenie już żyje kosztem pogorszenia przyrodniczych warunków bytu i działalności gospodarczej swych bliższych i dalszych następców. Jednym z celów ekonomii zrównoważonego rozwoju jest dekolonizacja przyrody. We współczesnej literaturze funkcjonują dwa pojęcia: bogactwo natury i bogactwo przyrodnicze narodów. Pierwsze ujęcie ma charakter głównie ekologiczny, drugie Kolonizacja przyrody jest rozumiana jako ogół trwałych i celowych oddziaływań człowieka na ekosystemy i elementy środowiska w procesach użytkowania środowiska i korzystania z jego usług bez uwzględnienia skutków, jakie to oddziaływanie powoduje. W trakcie kolonizacji następuje zmienianie lub przerywanie naturalnych ciągów lub zamkniętych obiegów materii, energii i informacji w przyrodzie oraz ich podporządkowanie, w mniejszym lub większym zakresie, potrzebom gospodarki. 12 21 zaś bardziej ekonomiczny. Bogactwo natury jest to zdolność zaspokojenia potrzeb bytu i rozwoju wielu gatunków, w tym człowieka. Wyrazem bogactwa natury jest stan różnorodności biologicznej – im większe zróżnicowanie genetyczne, gatunkowe, ekosystemowe i krajobrazowe, tym większe bogactwo natury. Wyrazem bogactwa natury jest „kondycja” przyrody, czyli siła i tempo przebiegu procesów przyrodniczych, zapewniających między innymi zróżnicowanie genetyczne gatunków, samoreprodukcję ekosystemów oraz funkcjonowanie krajobrazów. Pojęcie bogactwo przyrodnicze odnosi się do gospodarki i jest związane z jej funkcjonowaniem. Gospodarka, z przyrodniczego punktu widzenia to wytwór jednego gatunku człowieka rozumnego (homo sapiens). Bogactwo przyrodnicze stanowią więc te zasoby naturalne, siły przyrody i walory środowiska (w tym także różnorodność biologiczna oraz zasobność i produktywność ekosystemów), które są realnie lub mogą być potencjalnie wykorzystywane gospodarczo na danym poziomie rozwoju społecznego i technologicznego. Bogactwo przyrodnicze jest więc sumą dostępnych na danym obszarze zasobów i walorów przyrody – odnawialnych i nieodnawialnych – oraz zakresu i jakości usług środowiska, z których korzysta człowiek i jego gospodarka. Problem klasyfikacji zasobów naturalnych, ich oceny i wyceny od kilku dziesięcioleci jest przedmiotem zainteresowania ekonomii środowiska, a usługami środowiska zajęli się przedstawiciele ekonomii ekologicznej. Ekonomia zrównoważonego rozwoju korzysta z dorobku tych nauk. Pojęcie zasobów naturalnych w ekonomii funkcjonuje już od dawna. Ogólnie są to „produkty” funkcjonowania przyrody, wykorzystywane w procesach gospodarczych. Wyróżnia się zasoby naturalne odnawialne i nieodnawialne, realne i potencjalne, materialne i energetyczne. Zasoby naturalne stanowią podstawę działalności gospodarczej. W procesach gospodarczych zostają one przekształcone, zmienione, obrobione, zużyte, a pozostałości wydalone do środowiska celem ich naturalnej asymilacji. Wydaje się, że w ekonomii zrównoważonego rozwoju nie zachodzi potrzeba redefinicji tego pojęcia. Należałoby raczej skupić się nad instrumentami sterowania procesami ich pozyskania, przetwarzania i wykorzystania, stosownie do zasad zrównoważonego rozwoju. Do zasobów naturalnych na ogół nie zalicza się tych procesów przyrodniczych i walorów środowiska, które nie są zużywane w procesach produkcyjnych, a jedynie świadczą różne usługi. Usługi środowiska we współczesnej literaturze są różnie definiowane. Wilson pod tym pojęciem rozumiał dostarczanie przez biosferę materii, energii i informacji potrzebnych do życia człowieka. Przykładowo wymienił takie usługi, jak: regulowanie atmosfery i klimatu, oczyszczanie i magazynowanie wody pitnej, wytwarzanie i wzbogacanie gleby, podtrzymywanie obiegu substancji odżywczych, detoksykacja i utylizacja odpadów, zapylanie roślin uprawnych13. Zdaniem A. Mizgajskiego i M. Stępniewskiej wymienione przez E.O. Wilsona funkcje przyrody należy nazywać świadczeniami środowiska. Pod tym pojęciem rozumieją oni całokształt korzyści osiąganych przez 13 E.O. Wilson, Przyszłość życia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2003, s. 140. 22 człowieka z metabolizmu ekosystemów. Wynikają one z samoistnego funkcjonowania układów przyrodniczych, pomimo ich antropogenicznej modyfikacji14. Usługi środowiska mogą być postrzegane, analizowane, klasyfikowane i oceniane z dwóch punktów widzenia: biologiczno-ekologicznego i społeczno-gospodarczego. Z punktu widzenia biologiczno-ekologicznego usługą jest funkcjonowanie wszystkich tych procesów przyrody, które kształtują niszę rozwojową (habitat) człowieka, zapewniają normalną, wykształconą ewolucyjnie jakość przyrodniczych podstaw jego życia i rozwoju. Do takich usług przykładowo można zaliczyć: ochronę przed szkodliwymi oddziaływaniami kosmicznymi, regulowanie chemicznego składu atmosfery oraz wód kontynentalnych, stabilizację ekosystemów, funkcjonowanie biologicznych mechanizmów kontrolnych, przechowywanie informacji genetycznej, kształtowanie mikroklimatu oraz lokalnych walorów zdrowotnych i rekreacyjnych ekosystemów. Z punktu wiedzenia społeczno-gospodarczego usługą środowiska jest wszystko to, co ma istotne znaczenie w procesach gospodarowania, łącznie z turystyką, na przykład funkcjonowanie naturalnego obiegu pierwiastków i związków pokarmowych, samoodtwarzanie się żyzności gleb, przechowywanie informacji genetycznej i historycznej, zapylanie roślin, tworzenie różnych naturalnych substancji chemicznych, dostarczanie wzorców dla edukacji, twórczości kulturowej i badań naukowych. Pod pojęciem usług (świadczeń) środowiska, w świetle powyższego, należałoby rozumieć te walory, siły i procesy przyrodnicze oraz efekty ich istnienia i funkcjonowania, które dostarczają pozazasobowych „wartości”, niezbędnych do życia i rozwoju ludzkości oraz do przebiegu gospodarczych procesów wytwórczych. Jest to pojęcie nowe, które wprowadzili przyrodnicy, ale muszą zaadaptować ekonomiści i opracować adekwatny system zarządzania ich wykorzystaniem i ochroną. Potrzeba taka wynika z faktu, że w procesach gospodarowania człowiek (społeczeństwo) wykorzystuje zasoby, walory, siły i procesy przyrodnicze, które pełnią określoną funkcję w procesie świadczenia usług środowiska, bezpośrednio albo pośrednio warunkują ich zakres i jakość. Każda usługa środowiska daje człowiekowi (społeczeństwu) określoną korzyść. Degradacja środowiska powoduje pogarszanie się albo zanik usług, w efekcie pojawia się niekorzyść, która wywiera mniejszy lub większy wpływ na jakość życia i gospodarkę człowieka. W ekonomii zrównoważonego rozwoju zakłada się, że wszystko, co w procesie gospodarowania jest korzyścią albo niekorzyścią powinno być uwzględnione w rachunku ekonomicznym. Problem w tym, że nie ma prostej relacji między tym, co dotychczas uważano za zasoby naturalne, a tym, co nazywa się usługą środowiska. Przykładowo, wykorzystanie siły wody lub siły wiatru jest typowym wykorzystaniem sił przyrody do celów gospodarczych, a nie usługą środowiska. Woda lub wiatr bezpośrednio nie wytwarzają energii. Jednocześnie siła wiatru służy do zapylania antropogennych plantacji roślin wiatropylnych, co bez wątpliwości jest usługą środowiska. Gdyby nie było wiatru, człowiek musiałby wynaleźć i zastosować sztuczny sposób zapylania, co wiązałoby się z poniesieniem określonych kosztów tak, 14 A. Mizgajski, M. Stępniewska, Koncepcja świadczeń ekosystemów a wdrażanie zrównoważonego rozwoju, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 12-13. 23 jak obecnie już się dzieje z zapylaniem pomidorów na plantacjach izolowanych od środowiska. Usługi środowiska przede wszystkim kształtują jakość habitatu człowieka. Zanim gospodarcze korzystanie ze środowiska nie naruszało procesów świadczenia usług niezbędnych do życia i rozwoju człowieka, mogły one pozostawać poza analizą ekonomiczną. Obecnie muszą być przedmiotem badań nauk ekonomicznych, ponieważ działania na rzecz podwyższenia materialnego dobrobytu człowieka pogarszają przyrodnicze podstawy jego życia i rozwoju, a jednocześnie powiększają tak zwane ciągnione koszty wytwarzania. Problem rozumienia i definiowania usług (świadczeń) środowiska wymaga dalszej dyskusji. Bez uzyskania względnego konsensusu uczonych co do istoty, zakresu i sposobu klasyfikacji usług trudno będzie zaprojektować i wdrożyć dobre instrumenty sterowania ich wykorzystywaniem i ochroną. Antropogeniczne bogactwo materialne i finansowe nie wymaga szerszego omówienia, ponieważ ekonomia zrównoważonego rozwoju nie wnosi zmian do dotychczasowego rozumienia tej kategorii ekonomicznej. Można przyjąć, że bogactwo antropogeniczne to wytwory myśli i pracy człowieka wykorzystywane w tworzeniu jego miejsca bytu i rozwoju (niszy rozwojowej) oraz działalności gospodarczej społeczności lub narodu, od domu i podstawowego sprzętu w gospodarstwie domowym, poprzez infrastrukturę, do technologii i techniki wytwarzania, a także aktywa finansowe jako suma oszczędności pojedynczych osób oraz aktywów przedsiębiorstw, organizacji, samorządów i państwa. Ekonomia głównego nurtu nie podjęła problemu wytworów myśli i pracy człowieka w gospodarstwie domowym. Do dnia dzisiejszego uparcie pomija się wartość wytworzoną w gospodarstwach domowych, chociaż jej szacunki nie są zbyt skomplikowane. Szacowanie bogactwa narodu wytwarzanego w gospodarstwach domowych jest jednym z ważnych obszarów badań (a nawet wyzwań) ekonomii zrównoważonego rozwoju. Fizyczne i intelektualne bogactwo ludzkie (ludzi) w powszechnym postrzeganiu jest największym bogactwem narodu. Ekonomia głównego nurtu zajmowała się tym problemem tylko z gospodarczego punktu widzenia. Sformułowano i dokładnie analizowano kategorię kapitał ludzki, czyli zdolność ludzi do tworzenia wartości dodanej w trakcie świadczenia pracy lub prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Przyjęty przedmiot i paradygmat ekonomii zrównoważonego rozwoju wymusza znacznie szersze postrzeganie tego problemu, ponieważ bogactwem jest nie tylko praca człowieka, ale przede wszystkim jego kreatywność, czyli zdolność do kreowania nowych obrazów rozumianych jako nowe pomysły, koncepcje, projekty, modele, teorie, prawa, zasady, rozwiązania oraz przedsiębiorczość, czyli zdolność ludzi do podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej. Bogactwo fizyczne stanowi suma takich wielkości, jak liczebność populacji danej społeczności lub narodu, zdolnych ludzi do wykonywania pracy na danym poziomie rozwoju cywilizacyjnego, długość życia oraz stan zdrowia ludzi, ze szczególnym uwzględnieniem okresu sprawności fizycznej, zapewniającej samodzielność funkcjonowania człowieka. W Polsce w ostatnim dziesięcioleciu fizyczne bogactwo ludzkie 24 jest poważnie uszczuplone wyjazdem około miliona młodych ludzi do pracy za granicą oraz ogromnym rozmiarem kalectwa spowodowanego wypadkami samochodowymi. Rocznie w takich wypadkach ginie prawie pięć tysięcy ludzi, a około trzydziestu tysięcy zostaje okaleczonych. Poziom wypadków drogowych utrzymuje się mniej więcej na tym samym poziomie od prawie trzydziestu lat, a mimo to, nawet nie wiadomo, ile społeczeństwo łoży na leczenie i rehabilitację poszkodowanych, nie mówiąc, o ile zostało uszczuplone bogactwo narodu. W ekonomii opartej na paradygmacie kapitału nikt nie próbował liczyć tego rodzaju bogactwa. W ekonomii zrównoważonego rozwoju obliczenia takie mają sens nie tylko ekonomiczny, ale przede wszystkim społeczny. Gdybyśmy potrafili policzyć, ile polska gospodarka traci z powodu tak wysokiej emigracji zarobkowej i uzyskany wynik podali do powszechnej wiadomości ludzi, to zdecydowanie inaczej zostałyby sformułowane priorytety polskiej polityki społecznej i gospodarczej, inne byłyby oczekiwania wyborców, a także inna świadomość społeczna o tym, co jest rzeczywistym bogactwem narodu. Bogactwo intelektualne ludzi jest drugą stroną tego samego problemu. Ogólnie można stwierdzić, że jest to bogactwo wynikające z ludzkiej kreatywności, innowacyjności i przedsiębiorczości. Zależy ono od wykształcenia, zdobytego doświadczenia życiowego oraz wrodzonych i nabytych umiejętności. W Polsce, a także w innych krajach Europy, system szkolnictwa, a także urzędy pracy z trudem przestawiają się na rozwijanie kreatywności. Przykładem nowego podejścia do problemu bogactwa ludzkiego może być wizja sposobu zaangażowania państwa w system pomocy dla bezrobotnych. Dostosowanie tego systemu do wymogów gospodarki opartej na wiedzy i nowej koncepcji postrzegania bogactwa narodu, wymaga wprowadzenia daleko idących zmian. W pierwszym rzędzie należałoby zlikwidować zasiłki dla bezrobotnych. Środki dotychczas przeznaczane na ten cel skierować na ich dokształcanie i ewentualne wsparcie pomocy społecznej. Po drugie, należy jednakowo traktować pracę zarówno w przedsiębiorstwie (jednoosobowym i wielozakładowym), jak i w gospodarstwie domowym. W gospodarce opartej na wiedzy mniej więcej połowa zatrudnionych żyje ze sprzedaży swojej wiedzy, a druga ze sprzedaży swych umiejętności i pracy. Jedno i drugie nie musi być realizowane tylko w przedsiębiorstwie. Tak samo dobrym miejscem pracy, czy działalności jest gospodarstwo domowe. Okres pracy w gospodarstwie domowym bez prowadzenia działalności gospodarczej oraz okres uczestnictwa bezrobotnych w zorganizowanym systemie edukacji ogólnej lub doskonalenia zawodowego należałoby zaliczać do bezskładkowej wysługi lat pracy. Każdy bezrobotny, który zarejestruje się w urzędzie pracy powinien obowiązkowo przejść pogłębione badania psychologiczne celem wyjawienia jego, często skrytych lub tłumionych, predyspozycji i umiejętności. Na tej podstawie powinien otrzymać propozycję uczestnictwa w jednym z trzech stopni doskonalenia (kształcenia) – podstawowym, na przykład trzymiesięcznym, pogłębionym, na przykład trzysemestralnym i pełnym, na przykład trzyletnim. Kształcenie na poziomie podstawowym miałoby na celu nabycie praktycznego doświadczenia w pracy dostosowanej do posiadanych predyspozycji, ale dotychczas niewykonywanej. Kształcenie na wyższych poziomach miałoby na celu nabycie wiedzy podręcznikowej oraz umiejętności praktycznych do wykonywania 25 nowego zawodu. Ważnym celem doskonalenia zawodowego byłoby również nabycie umiejętności, a także w miarę możliwości nawyku pracy w zespole, sposobu doboru partnerów, organizowania się celem pozyskania projektów, wspólnego wchodzenia na rynek i innych relacji. Każdy uczestnik systemu kształcenia otrzymywałby stypendium, którego średnia wysokość mogłaby być porównywalna do obecnego zasiłku dla bezrobotnych, a jego zróżnicowanie mogłoby być uzależnione od takich czynników, jak uczestnictwo w zajęciach lub stopień zaangażowania w realizację zadań, stawianych w trakcie procesu kształcenia. Każda nieusprawiedliwiona nieobecność lub niewykonanie pracy wynikającej z programu nauczania powinno „kosztować”, a więc pomniejszać stypendium. W Polsce istnieją sprzyjające warunki do wprowadzenia takich zmian. Wynika to z faktu poważnego niedorozwoju usług w sferze społecznej oraz dużej pomysłowości polskiej młodzieży, która z powodzeniem radzi sobie na zagranicznych rynkach pracy, pomimo różnych barier gospodarczych (spadek koniunktury), społeczno-kulturowych, czy językowych (głównie w zakresie precyzyjnego porozumiewania się językiem zawodowym w zespołach pracowniczych). Przy opracowaniu dobrych programów ukierunkowanych na przyszłość, niepowielających starych rozwiązań, istnieje realna szansa ograniczenia bezrobocia do naturalnego minimum, a także stworzenia miejsc pracy dzisiejszym gastarbajterom. Bogactwo społeczne, kulturowe i instytucjonalne jest związane z takimi atrybutami, jak zdolność ludzi do zbiorowego wysiłku na rzecz kształtowania własnego i narodowego bytu i rozwoju, umiejętność wspólnego działania, rozumienia siebie i innych, dostrzeganie swojej roli w zbiorowości, wyeliminowanie uprzedzeń rasowych, narodowościowych, zachowanie właściwych relacji między mężczyznami i kobietami, stosunek do przedstawicieli różnych mniejszości, a także do klientów, dbanie o środowisko pracy, jakość czy estetykę wyrobów i usług. Bogactwo instytucjonalne to jakość i sprawność funkcjonowania instytucji pobudzających i organizujących działalność gospodarczą i pozagospodarczą aktywność społeczeństwa. Ten obszar bogactwa narodu jest trudny do wyceny za pomocą dotychczas stosowanych mierników. Jest to kolejne wyzwanie dla ekonomii zrównoważonego rozwoju. *** Przedstawione rozważania o wpływie zmiany przedmiotu i paradygmatu ekonomii na postrzeganie kilku kategorii ekonomicznych miały na celu zasygnalizowanie problemu, przed którym stają ekonomiści zrównoważonego rozwoju. Nawet takie informacyjne podejście dowodzi stopnia skomplikowania problemu badawczego. Pogłębiona, wielokryterialna analiza wymaga dużego nakładu pracy. Indywidualny badacz może ją wykonać w stosunkowo długim czasie. Można wskazać co najmniej kilku młodych, polskich naukowców, którzy podjęli takie zadanie, pracują nad nim już kilkanaście lat i wciąż nie znaleźli satysfakcjonującego rozwiązania. Podobny problem mają także zespoły katedralne. Dzieje się tak dlatego, że współczesna nauka znajduje się pod oddziaływaniem trendu zespołowości. Tylko dobrze dobrane zespoły międzyorganizacyjne są w stanie rozwiązać tak skomplikowane zadania w stosunkowo krót26 kim czasie. Nieprzypadkowo zarówno w polskim, jak i europejskim systemie finansowania badań naukowych preferuje się lub wręcz wymusza tworzenie międzyuczelnianych, a nawet międzynarodowych zespołów badawczych. Muszą to zrobić także ekonomiści zrównoważonego rozwoju. Opracowanie to należy potraktować jako zaproszenie do pogłębionej dyskusji na temat projektów badawczych, dotyczących najpierw kanonów naukowych, a następnie pogłębionych analiz podstawowych problemów ekonomii zrównoważonego rozwoju. 27 2 PARADYGMAT EKONOMII GŁÓWNEGO NURTU I EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU STANISŁAW CZAJA 2.1. UWAGI WSTĘPNE Koncepcja rozwoju nauki T. Kuhna eksponuje pojęcie paradygmatu, który rozumiany jest jako ogólnie uznane osiągnięcie naukowe (teoria naukowa), które w pewnym czasie dostarcza modelowych rozwiązań określonej grupie ludzi uprawiających daną naukę.1 Powstawanie, rozwijanie i odrzucanie paradygmatów jest, zdaniem T. Kuhna, istotą rozwoju nauki, a w szczególności jej dyscyplin, w tym ekonomii. Rysunek 2.1. Cykliczna koncepcja rozwoju nauki oparta na idei paradygmatu według T.Kuhna Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, PWN, Warszawa 1968. 1 Wielka encyklopedia PWN, t. 20, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 286. 28 Każda dyscyplina naukowa realizuje swój rozwój w formie trójetapowego cyklu (rysunek 2.1), od powstania i ukształtowania się jej paradygmatu, a następnie kumulowania osiągnięć na nich opartych, poprzez pojawienie się i gromadzenie problemów, których nie można rozwiązać na bazie tego akceptowanego paradygmatu aż po stworzenie nowego paradygmatu i przeobrażenie dyscypliny na jego podstawie. Taka wizja rozwoju dyscypliny akceptuje długie okresy „pozornego spokoju”, przerywane od czasu do czasu przez nieciągłe przeskoki od jednego dominującego paradygmatu do innego, przy braku pojęciowego mostu, umożliwiającego komunikację między nimi2. Jej przyjęcie na gruncie ekonomii pozwala między innymi na zidentyfikowanie takiego paradygmatu (a przynajmniej jego głównych składników) dla dominującej we współczesnej nauce ekonomii neoklasycznej. Przedmiotem opracowania jest próba zidentyfikowania takich elementów składowych paradygmatu współczesnej ekonomii neoklasycznej, a w dalszej kolejności podobna próba identyfikacji nowego paradygmatu lub paradygmatu nowej ekonomii, którą będzie można nazywać ekonomią zrównoważonego rozwoju. Taką trajektorię rozwoju nauki można bardzo interesująco opisać wykorzystując teorię układów dynamicznych. Nauka ekonomii może być potraktowana jako taki układ dynamiczny. Ta wywodząca się z newtonowskiego rozumienia rzeczywistości koncepcja przeszła zasadnicze przeobrażenia pod wpływem termodynamiki nierównowagowej. Zdaniem I. Prigogine’a, zdecydowana większość, a być może i wszystkie procesy twórcze w przyrodzie (świecie materialnym) przebiegają w stanach dalekich od równowagi. Nie można ich zatem efektywnie wytłumaczyć wykorzystując pojęcia termodynamiki klasycznej. Trwałe struktury mogą powstawać daleko od równowagi. Struktury dysypatywne, bo je mamy na myśli, nie są statyczne. Podlegają bowiem wpływowi statystycznych fluktuacji zewnętrznych i wewnętrznych, co oznacza silną skłonność do przemian. Czas staje się parametrem wewnętrznym, a procesy nabierają historycznego wymiaru. Fluktuacje wprowadzają do układu element nieprzewidywalności. Odgrywają one jednak istotną rolę tylko w pewnych momentach poza etapami stacjonarnymi. Te punkty ewolucji, w których fluktuacje odgrywają taką rolę nazywamy punktami (etapami) bifurkacji3. W punkcie takim układ ma do „wyboru” szereg możliwych trajektorii. Teoretycznie ich wybór powinien zależeć od warunków początkowych, co byłoby zgodne z przyczynowo-skutkowym rozumieniem rzeczywistości. Tak jednak nie jest. W punktach bifurkacji wybór trajektorii dalszych przemian zależy przede wszystkim od fluktuacji, rozumianej jako przypadkowe odchylenia trajektorii od jej przeciętnego przebiegu. System staje się chaotyczny. Jego zachowanie jest w takim momencie nie do przewidzenia. Kiedy „wybór” zostanie już dokonany, to procesy przeobrażeń przebiegają dalej, ale już w nowym reżimie. Cechą bifurkacji jest jej szczególna wrażliwość na fluktuacje, nawet te, które nie są znaczące dla przebiegu procesów w etapach stacjonarnych. Nowy reżim stabilizuje układ, który przestaje reaM. Blaug, Metodologia ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 68. W teorii układów dynamicznych pod pojęciem bifurkacji rozumie się zmianę topologii badanego obiektu pod wpływem małego zaburzenia parametru, od którego obiekt zależy. Obiektami mogą być na przykład pola wektorowe, przestrzeń funkcyjna, rozmaitości. 2 3 29 gować na niewielkie zaburzenia (fluktuacje). Rozwój „zdaje się” przebiegać dalej w pewnym określonym kierunku, do jakiegoś punktu w przyszłej czasoprzestrzeni. Sytuację taką można porównać do atraktora4. Ma on swoistą siłę przyciągania, mimo, że „po drodze” układ może przechodzić przez kolejne punkty bifurkacyjne. W nieliniowej ewolucji te „rewolucyjne” punkty są częścią programu rozwoju. Zgodnie z teorią nieliniowej ewolucji, ekonomia przeżywa fazy stacjonarne i momenty bifurkacji. Ich źródła tkwią w nieliniowości. W fazach stacjonarnych nauka rozwija się zgodnie ze swoimi wewnętrznymi determinantami. W momentach bifurkacji zmiany mogą być gwałtowne, często pod wpływem przypadkowych zaburzeń. Czy obecną sytuację w ekonomii można uznać za bliższą fazie stacjonarnej czy punktowi bifurkacji? Odpowiedzi na tak postawione pytanie nie można udzielić, ponieważ nie potrafimy określić zarówno kierunku dalszego rozwoju nauk ekonomicznych, jak i głębokości zmian. 2.2. ELEMENTY PARADYGMATU WSPÓŁCZESNEJ EKONOMII NEOKLASYCZNEJ Ekonomia neoklasyczna jest dominującą orientacją teoretyczną we współczesnej ekonomii. Jest ona jednoznacznie określonym, pod względem teoriopoznawczym, metodologicznym, aksjologicznymi, sposobem pojmowania rzeczywistości gospodarczej. Szkoła ta koncentruje swoją uwagę na gospodarce opartej na wolnym rynku i konkurencji. Gospodarka jest rozumiana jako autonomiczny system, z wewnętrznym mechanizmem, który przywraca równowagę gospodarczą, jeżeli wystąpiły fluktuacje zakłócające ten stan. Istotę mechanistycznego podejścia w ekonomii neoklasycznej wyrażają podstawowe założenia leżące u jej podstaw i tworzące jej paradygmat. Są nimi: • akceptacja modelu doskonałej konkurencji jako kryterium odniesienia analiz różnych struktur rynkowych; • uznanie zasadności tak zwanego prawa Saya, wyrażającego ogólną zdolność gospodarki do przywracania równowagi i łączącego się z nim sposobu widzenia procesów ekonomicznych; • przyjęcie założenia ogólnej racjonalności postępowania podmiotów gospodarujących (homo oeconomicus); • włączenie indywidualizmu poznawczo-światopoglądowego i metodologicznego, powiązanego z subiektywizmem (rysunek 2.2). 4 W termodynamice klasycznej istnieje tylko jeden atraktor – stan równowagi termodynamicznej. 30 Rysunek 2.2. Neoklasyczny paradygmat funkcjonowania gospodarki Źródło: opracowanie własne. Te cztery podstawowe założenia neoklasycznego sposobu opisu i pojmowania struktury oraz zasad funkcjonowania gospodarki mają dość jednoznaczne odniesienia do fundamentalnych elementów paradygmatu kartezjańsko-newtonowskiego. Powszechna racjonalność postępowania podmiotów gospodarujących może być traktowana podobnie jak prawo powszechnego ciążenia w przyrodzie, któremu podlegają wszystkie jej materialne elementy. Działanie prawa Saya można porównać natomiast do zasad dynamiki Newtona, a ideę doskonałej konkurencji daje się wyprowadzić z powszechnej w paradygmacie kartezjańsko-newtonowskim idei równowagi i stabilności przyrody czy szerzej – całego Kosmosu. Indywidualizm poznawczo-światopoglądowy i metodologiczny powiązany ze subiektywizmem można odnieść do akceptowanego w paradygmacie mechanistycznym redukcjonizmu poznawczego – ontologicznego i metodologicznego – zgodnie z którym zjawiska oraz procesy złożone można wyjaśnić na podstawie analizy zjawisk i procesów prostszych (bardziej elementarnych) oraz odpowiadających im mniej skomplikowanych praw. Wynika to z faktu, że złożone zjawiska, procesy i prawa można sprowadzić do prostszych (wręcz elementarnych) na zasadzie, że różnice między nimi są przede wszystkim ilościowe, a każda właściwość systemu (układu-obiektu) jest uwarunkowana wyłącznie właściwościami elementów składowych.5 Idea doskonałej konkurencji została wprowadzona do teorii ekonomii w okresie gwałtownego rozwoju mechanistyczno-deterministycznego sposobu widzenia rze5 Por. Encyklopedia filozofii, red. T. Honderich, t. 2, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1999, s. 780. 31 czywistości. Jej zalążki znajdują się w koncepcjach Williama Petty’ego, Richarda Cantillona i fizjokratów. Idea ta była związana z przekonaniem, że istnieją naturalne prawa rządzące całokształtem zjawisk społeczno-gospodarczych i koniecznością istnienia liberalizmu ekonomicznego. Szczególnie ważną rolę odgrywa model doskonałej konkurencji w ekonomii neoklasycznej. Nadała ona modelowi ścisłą logicznie i formalnie postać. Odpowiada on wszystkim akceptowanym przez nią, formalnym rygorom myślenia naukowego. Rysunek 2.3. Determinanty doskonałej konkurencji Źródło: opracowanie własne. • 32 Model doskonałej konkurencji opiera się na następujących założeniach: istnienie dostatecznego rozproszenia popytu i podaży, które odrzuca możliwość wpływania podmiotów gospodarujących na podstawowe wielkości rynkowe (ceny, rozmiary podaży czy popytu), a tym samym wystąpienia procesów monopolistycznych; • • • • • • • jednorodność wymienianych produktów, nie pozwalająca na wpływ innych, pozaekonomicznych, czynników na wybory i zachowania podmiotów gospodarujących; swoboda tworzenia i likwidowania przedsiębiorstw, czy szerzej pełna swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania go bez dodatkowych konsekwencji; doskonała informacja, umożliwiająca nie tylko pełną orientację podmiotów gospodarujących w sytuacji rynkowej, ale również na likwidację w procesach decyzyjnych warunków ryzyka i niepewności w knightowskim sensie; brak kosztów transakcyjnych i efektów zewnętrznych, potwierdzający doskonałą (pełną) sprawność mechanizmu rynkowego; bierność gospodarcza państwa i jego agend, oznaczająca akceptację ideologicznego liberalizmu, zgodnie z którym państwo nie uczestniczy w żadnej formie w życiu gospodarczym; doskonała podzielność dóbr i czynników produkcji, pozwalająca zastosować formalny, matematyczny sposób opisu zjawisk i procesów rynkowych; doskonała mobilność czynników produkcji, zgodnie z którą również po stronie produkcyjno-kosztowej nie występują bariery o charakterze czasowym (akceptacja bezczasowości) i kosztowym (akceptacja zerokosztowości), (rysunek 2.3). Ich logiczna i formalna postać raczej nie podlega dyskusji. Trudno bowiem, na bazie obowiązującego paradygmaty nauki, udowodnić ich niepoprawność formalnologiczną. Problem polega na wzajemnych relacjach między modelem doskonałej konkurencji, czy szerzej – modelami ekonomicznymi, a rzeczywistymi procesami społecznogospodarczymi. We współczesnej ekonomii da się wyróżnić dwa podstawowe stanowiska w tym zakresie. Jedno przyjmuje, jako przesłankę metodologiczna tezę, że modele ekonomiczne powinny opierać się na założeniach wyprowadzonych z realnych zjawisk gospodarczych i same powinny służyć ich predykcji. Jak zauważa M. Blaug … ekonomiści należący do głównego nurtu teorii ekonomii odmawiają poważniejszego traktowania jakiejkolwiek teorii ekonomicznej, jeśli nie podejmuje ona ryzyka sformułowania jednoznacznych predykcji o zdarzeniach gospodarczych.6 Caldwell konstatuje, iż większość współczesnych ekonomistów jest zdania, że … teorie powinny być testowane; że użytecznym sposobem testowania jest porównanie predykcji teorii z rzeczywistością; że adekwatność predykcyjna często jest najważniejszą cechą, jaką może posiadać teoria, i że ranga teorii powinna być określana wedle kryterium ich potwierdzania przez fakty.7 Drugie stanowisko uznaje za podstawę poprawność modeli ich wewnętrzną spójność i logiczną zgodność z założeniami. Wówczas warunek empirycznej predykcyjności nie odgrywa dominującej roli. Jeżeli wyjdzie się z tego punktu interpretacji modelowania w ekonomii, model doskonałej konkurencji, zwłaszcza w jego nowoczesnej formule przedstawionej przez K. Arrowa i G. Debreu, jest poprawny. M. Blaug, Metodologia ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 21. B. Caldwell, Beyond Positivism: Economic Methodology in the Twientieth Century, Macmillan, London 1982, s. 124. 6 7 33 Z modelem doskonałej konkurencji bezpośrednio powiązana jest koncepcja równowagi i akceptacja działania prawa Saya. Podejście to opiera się na następujących założeniach: • traktowanie produkcji jako swoistej transformacji dóbr (czynników wytwórczych) materialnych, z jednej strony oraz kombinacji usług czynników produkcji, z drugiej; • wszechobecność zasady racjonalności postępowania każdego właściciela czynników produkcji oraz przedsiębiorcy; • równoważność poszczególnych czynników produkcji oraz wynikające z niej prawo wszystkich uczestniczących w procesie produkcji czynników do udziału w podziale rezultatów produkcji społecznej; • specyficzne, bezczasowe rozumienie procesów gospodarowania, co można traktować jako pierwszy wyraz odwracalność zjawisk ekonomicznych; • wszechwładność działania mechanizmu rynkowego, a szczególnie prawa popytu i podaży, automatycznie przywracającego równowagę gospodarczą, co można uznać za drugi wyraz traktowania zjawisk gospodarczych jako odwracalne w sensie mechaniki newtonowskiej; • uznanie zasadności metody „robinsonady”. Pod wpływem inspiracji A. Smitha, J.B. Say poszukiwał uniwersalnych praw produkcji. Naturalistyczne traktowanie procesów gospodarczych nie jest wynalazkiem Saya. Dostrzeżono to znacznie wcześniej. Sayowski, współcześnie interpretowany, model przedstawia zamknięty ruch okrężny produktu społecznego. Ma ona charakter podażowy, a problem popytu, jako samodzielnego czynnika limitującego wzrost gospodarczy, nie istnieje. W modelu sayowskim dochody wydatkowane na konsumpcję automatycznie równają się konsumpcji, a oszczędności przekształcają w nakłady inwestycyjne. Równość (tożsamość) tych kategorii występuje, używając określeń wprowadzonych przez G. Myrdala, zarówno ex post jak i ex ante. Automatyzm przystosowawczy funkcjonuje w zasadzie niezawodnie. Podaż tworzy sobie popyt lub inaczej – produkcja sama tworzy sobie rynki zbytu. Prawo Saya znalazło swoje odzwierciedlenie w modelu równowagi ogólnej L. Walrasa i jego późniejszych rozwinięć oraz modyfikacji. Automatyzm przywracania równowagi oraz aczasowe traktowanie procesów gospodarczych w modelu Saya odzwierciedlają jeden istotny aspekt mechanistycznego podejścia do analizy ekonomicznej – odwracalność zjawisk. Nie ma zatem problemu zmian, ewolucji, a jedynie kinetyczna wręcz kwestia osiągania stanów równowagi, zdeterminowana w sposób przyczynowo-skutkowy. Przywracające równowagę siły rynkowe to swoisty ekonomiczny model sił mechaniki klasycznej. Sama natomiast gospodarka traktowana jest w nich jak „sprężysta kula bilardowa”, reagująca na ich oddziaływanie. Znajduje się ona zatem albo w aczasowej przestrzeni zawierającej stany nierównowagi i stan równowagi, w której egzogeniczne siły, na wzór modelu pajęczynowego, wtrącając ją ze stanu równowagi i stan ten przywracają, albo na quasidynamicznej trajektorii, której punkty opisują kolejne stany równowagi. 34 Podmiot gospodarujący (homo oeconomicus) prezentowany w ekonomii neoklasycznej charakteryzuje się racjonalnością. Filozoficzno-polityczne podstawy racjonalności zachowania podmiotów gospodarujących i poprawności metody robinsonady zostały stworzone już w XVIII wieku na bazie filozofii oświeceniowej i przede wszystkim utylitaryzmu. Zasadniczymi cechami racjonalnego, oświeceniowego systemu gospodarczego są: wolność ekonomiczna i interes osobisty. Na nich opiera się założenie ogólnej optymalności postępowania podmiotów gospodarujących. Interes osobisty jest podstawowym bodźcem działalności gospodarczej ludzi, a wolność ekonomiczna jest niezbędnym czynnikiem zapewniającym maksymalizację osobistych interesów (korzyści) ludzi. Zasada interesu osobistego w innym nieco sformułowaniu przyjmuje postać zasady gospodarności/racjonalności gospodarowania. Do rozwoju założenia ogólnej optymalności postępowania podmiotów gospodarczych i rozszerzenia jego postępowania przyczyniły się zarówno koncepcje A. Smitha, W.N. Seniora czy J.S. Milla, jak i filozoficzny utylitaryzm J. Benthama. Zgodnie z ich ujęciami, dążenie do maksymalizacji indywidualnej funkcji celu (użyteczności, dochodu pieniężnego) stało się w warunkach gospodarki towarowo-pieniężnej ogólną zasadą rządzącą wszelką działalnością gospodarczą człowieka. Aby producenci osiągnęli maksymalny stopień realizacji celu (przy danych środkach), nie mogą być krępowani czy ograniczeni w swojej działalności. Wolność ekonomiczna jest więc warunkiem funkcjonowania systemu doskonałej konkurencji. Przy czym spełnia ona także rolę jednego z głównych mechanizmów funkcjonowania tego systemu, ponieważ swobodne działanie oznacza ekonomiczne oddziaływanie na siebie producentów. Tak rozumiana wolna konkurencja jest czynnikiem skłaniającym (stymulującym, a w określonych warunkach zmuszającym) do racjonalnego gospodarowania. Zakładając, że człowiek kierowany interesem osobistym osiąga w takim systemie maksymalny poziom realizacji celu (maksimum korzyści) i uwzględniając, że społeczeństwo jest sumą jednostek – oznacza to maksymalizację korzyści społeczeństwa. Przyjmując zaś, że wszyscy producenci postępują w identyczny sposób, oznacza to wzrost bogactwa społecznego. Interes osobisty zapewnia działającej w warunkach wolności ekonomicznej jednostce maksimum korzyści. Będąc natomiast związany z interesem społecznym (jest z nim zgodny), zapewnia optymalną realizację interesu społecznego. Nurt subiektywno-marginalistyczny przenosi zasadę racjonalnego gospodarowania do własnych koncepcji ekonomicznych, nieco ją modyfikując. Zdaniem jego przedstawicieli, człowiek postępuje w stosunku do dóbr według zasady gospodarności – maksymalizuje swoją użyteczność. Dominująca w ekonomii subiektywno-marginalistycznej prakseologiczna interpretacja użyteczności rezygnuje z kwestii jakości celu i akceptuje tezę, że działalność gospodarcza podporządkowana jest określonemu celowi, który może być pojmowany jako wielkość dopuszczająca różne stopnie realizacji. Szkoła psychologiczna stosowała pojęcie użyteczności do działalności zarobkowej, jak i działalności w gospodarstwie domowym. Szkoły – matematyczna i neoklasyczna – ograniczyły stosowanie pojęcia użyteczności i rachunku użyteczności krańcowej do działalności w gospodarstwie domowym. Działalność zarobkową traktowały natomiast jako maksymalizację dochodu pieniężnego. W nowoczesnym ujęciu prak35 seologicznym różnica ta zanika. Tę „prakseologizację” nauki ekonomii najlepiej oddaje definicja L. Robbinsa, według której ekonomia to nauka badająca ... postępowanie ludzkie jako ustosunkowanie między celami a ograniczonymi środkami, które mogą mieć rozmaite zastosowania.8 Idee badania zasad zachowania się podmiotów gospodarujących, określenia warunków maksymalizacji funkcji celu poszczególnych jednostek, jak również optymalizacji dobrobytu społecznego odgrywają szczególną rolę w ekonomii dobrobytu. Ta dziedzina ekonomii, ściśle związana z ekonomią neoklasyczną, rozwinęła się w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku. W jej ramach wypracowano wiele zasad i narzędzi analitycznych służących nie tylko badaniu zasad zachowania gospodarczego (rynkowego) pojedynczego konsumenta czy firmy, ale również warunków optimum ich funkcji celu, a także warunków równowagi ogólnej, czy inaczej optimum dobrobytu społecznego, doskonałej konkurencji, jej niedoskonałości w postaci efektów zewnętrznych, wariantów wyboru społecznego. Ekonomia dobrobytu opracowała również formalnologiczne modele racjonalnego postępowania podmiotów gospodarujących. Pojęcie racjonalności sprecyzowane zostało w ramach koncepcji L. Robbinsa jako rozwiązanie zadania na ekstremum warunkowe i zaakceptowane w ekonomii neoklasycznej, a z tytułu jej znaczenia we współczesnej myśli ekonomicznej uznano je za powszechnie obowiązujące. Nie oznacza to oczywiście, że nie jest ono poddawane krytycznej analizie. Z jednej strony, zarzuca się, że analiza ekonomiczna oparta o tradycyjnie pojmowaną zasadę racjonalności ma ograniczony zakres zastosowania, zarówno w przestrzeni (dziedziny życia społeczno-ekonomicznego), jak i w czasie.9 Formułuje się także uwagę, że zasada ta sztucznie rozgranicza ekonomiczne kryteria wyboru od kryteriów innego rodzaju (moralno-religijnych i etycznych), często równie ważnych w postępowaniu podmiotów gospodarujących.10 Równocześnie trwają próby wypracowania innych, nietradycyjnych koncepcji racjonalności, szczególnie związanych z twórczością H. Simona i H. Leibensteina. Ten ostatni na przykład stwierdza, że zarówno gospodarstwa domowe, jak i firmy, traktowane w ekonomii neoklasycznej jako niepodzielne obiekty podstawowe, maksymalizujące swoje funkcje celu nie są wewnętrznie jednorodne i posiadają złożoną strukturę wpływającą na ich zachowanie gospodarcze i podejmowanie decyzji.11 Dodatkowe problemy związane są z faktem, że racjonalność implikuje potrzebę kwantyfikacji, ale natrafia ona, jak dotąd, na ogromne trudności wynikające z braku kwantyfikatora pozapieniężnego w skali makroekonomicznej i ponadczasowej. L. Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, Macmillan, London 1946, p. 16. 9 Szeroko na ten temat pisze J. Stacewicz. Por. J. Stacewicz, Racjonalność gospodarowania a współczesne wyzwania rozwojowe, Wyd. PWN, Warszawa 1988. 10 Rozważania tego typu znaleźć można w literaturze polskiej przede wszystkim w pracach J. Pajestki. Por. np. J. Pajestka, Kształtowanie procesu rozwoju. Racjonalność i manowce polityki, Wyd. PWE, Warszawa 1983; idem, Prolegomena globalnej racjonalności człowieka. O racjonalność ewolucji cywilizacyjnej, Wyd. PWN, Warszawa 1990. 11 Patrz np. H. Leibenstein, Poza schematem homo oeconomicus, Wyd. PIW, Warszawa 1988. 8 36 Indywidualizm poznawczy postuluje uznanie motywów postępowania jednostki ludzkiej za właściwy punkt wyjścia badań ekonomicznych. Z indywidualizmem poznawczym łączy się z indywidualizmem światopoglądowym, charakterystycznym dla hedonizmu, który eksponuje dobro (szczęście) jednostki jako jedyny cel jej funkcjonowania (działania) i cel całego społeczeństwa. Indywidualizm poznawczoświatopoglądowy łączy się z akceptacją metody „robinsonady” oraz prywatną własnością, jako dominującą w gospodarce i społeczeństwie. Jak zauważa W. Sierpiński Prywatna własność środków produkcji i towarowy charakter gospodarki prowadzą do atomistycznej struktury gospodarczo-społecznej, gdzie jednostka jest pozornie wyizolowana ze społeczeństwa, niezależna od niego i przeciwstawna mu. Rynek, przez który urzeczywistniają się wszystkie stosunki ekonomiczne w gospodarce towarowej, przeciwstawia sobie wzajemnie jednostki oraz jednostkę i resztę społeczeństwa.12 Indywidualizm metodologiczny towarzyszący indywidualizmowi poznawczemu i światopoglądowemu, eksponuje jednostkowe motywy działania (potrzeby) jako pierwotną przyczynę aktywności człowieka. Te jednostkowe psychiczne właściwości człowieka są podstawą reguł rządzących funkcjonowaniem społeczeństwa i gospodarki jako całości oraz podmiotów gospodarujących w szczególności. Zjawiska i procesy ekonomiczne powinny i są interpretowane w kategoriach indywidualistycznosubiektywnych. Mocno zakorzeniony w ekonomii neoklasycznej indywidualizm poznawczy i światopoglądowy znajduje swoje odzwierciedlenie w antropocentryzmie. Według tego poglądu wszystkie procesy i zjawiska przyrodnicze podporządkowane są człowiekowi, który jest ośrodkiem i celem świata. Biosfera posiada jedynie tę wartość, że jest źródłem użyteczności dla człowieka, a więc jej wartość ma charakter instrumentalny. Reasumując, można stwierdzić, że cztery podstawowe elementy konstrukcyjne dominującej we współczesnej ekonomii szkoły neoklasycznej – idea doskonałej konkurencji, model Saya, założenie racjonalności postępowania podmiotów gospodarujących oraz indywidualizm poznawczy i metodologiczny – wywodzą się bezpośrednio z mechanistycznego pojmowania rzeczywistości i przenoszą wszystkie istotne poznawcze oraz metodologiczne aspekty paradygmatu kartezjańsko-newtonowskiego. Zawierają zatem przekonanie o ściśle deterministycznym, przyczynowo-skutkowym charakterze zjawisk społeczno-ekonomicznych, ich stabilności i skłonności do osiągania równowagi, co gwarantuje wysoką predyktywność, odwracalności i stacjonarności (aczasowości) oraz możliwości redukcjonistycznego sprowadzenia do kinetycznych wręcz zmian ilościowych. Jednocześnie można stwierdzić, że główny nurt teorii ekonomii opiera się na antropocentryzmie, w którym człowiek jest ośrodkiem i celem wszelkich zjawisk i procesów w przyrodzie, utylitaryzmie, odbierającym biosferze wszelką wartość, poza wartością instrumentalną oraz woluntaryzmie, uzasadniającym nieograniczone prawa działania człowieka w przyrodzie. 12 J. Górski, W. Sierpiński, Historia powszechnej myśli ekonomicznej 1870-1950, Wyd. PWN, Warszawa 1977, s. 18. 37 2.3. ELEMENTY NOWEGO, EKOLOGICZNEGO PARADYGMATU WE WSPÓŁCZESNEJ EKONOMII Ten tradycyjny kartezjańsko-newtonowski paradygmatu ekonomii neoklasycznej jest silnie krytykowany, zarówno w swoim wymiarze teoriopoznawczym, jak i metodologicznym. Wśród formułowanych odmiennych propozycji można wyodrębnić pewne wspólne podejście, które da się nazwać ekonomią alternatywną. Jej alternatywność odnosi się do podstawowych elementów (założeń) głównego nurtu współczesnej ekonomii. Jak napisał J. Stacewicz; ekonomia alternatywna oznacza konieczność zmian w metodzie uprawiania ekonomii (holizm), sposobie pojmowania zakresu, wymiaru gospodarowania (globalizm), sposobie pojmowania przedmiotu gospodarowania (ekologizm), sposobie pojmowania człowieka jako podmiotu gospodarującego (humanizm) oraz sposobie pojmowania kryteriów wyboru w gospodarowaniu (neoetyzm)13. Jednym z najważniejszych problemów teoriopoznawczych i metodologicznych jest związek między częściami i całością. Jest on rozwiązywany inaczej w podejściu atomistycznym i holistycznym. Paradygmat newtonowsko-kartezjański (atomistyczny, mechanistyczny i scjentystyczny) pozwala na „rozkładanie poznawcze” rzeczywistości na możliwie najmniejsze elementy składowe i na tej podstawie poznanie własności całości (redukcjonizm), która jest pojmowana jako suma części. Paradygmat ewolucyjno-entropijny odrzuca tego typu sposób rozumienia rzeczywistości. Całość posiada synergiczne własności, których nie można wydedukować z własności elementów tworzących daną całość. Synergizm jest szczególnie akcentowany w badaniach społeczno-ekonomicznych i biologicznych. Takie rozumienie rzeczywistości łączy się z holizmem i myśleniem systemowym. Holizm jest swoistą rewolucją w stosunku do mechanistycznego redukcjonizmu. Holistycznie rozumiana rzeczywistość jest złożonością zorganizowaną, w której panuje pewien naturalny ład organizacyjny, a między elementami trwa stały przepływ materii, energii i informacji. Takie całościowe, dynamiczne i ewolucyjne systemy nie mogą charakteryzować się tradycyjnie pojmowaną równowagą. Ta bowiem zakłada swoisty „stan spoczynku” charakterystyk opisujących system. Synergistyczna całość, podlegając ciągłym przemianom, może dążyć do stanu homeostazy, równowagi o atraktorowym charakterze. Synergistyczny związek między częściami i całością oznacza nie tylko konieczność myślenia kategoriami systemowymi. Dla teorii ekonomii oznacza też przełamywanie istniejących w niej barier przestrzennych, swoisty globalizm myślenia. Ekonomia neoklasyczna, podobnie jak keynesizm, mimo, że często nie wyrażała tego expresis verbis ograniczała swoje badania do pojęcia, co najwyżej, gospodarki narodowej. Świadczą o tym takie założenia, jak przyjmowana struktura gospodarki czy podmioty gospodarujące, a także odrębne wyróżnianie gospodarki otwartej (uwzględniającej handel zagraniczny). Problemy związków występujących na wyższym poziomie niż makroekonomia poszczególnych gospodarek ograniczały się do zagadnień handlu 13 J. Stacewicz, Ekonomia na rozdrożu, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 117. 38 międzynarodowego, interpretowanych najczęściej przez pryzmat gospodarki, a nie zjawiska globalnego oraz do wybranych problemów integracji regionalnej. Globalizm, rozumiany jako próba badania procesów społeczno-ekonomicznych w skali całej kuli ziemskiej, pojawił się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, kojarząc się przede wszystkim z modelowaniem globalnym zainicjowanym przez Klub Rzymski i MIT. Bez względu na inne efekty, jakie przyniosło tego typu podejście, przełamało ono tradycyjny wymiar myślenia, nadając wszystkim działaniom gospodarczym, zarówno na poziomie poszczególnych mikropodmiotów, jak i całych gospodarek narodowych globalny charakter i globalne konsekwencje. Wyraża się to w intelektualnym postulacie lokalnego działania z perspektywy globalnej obecnym w raportach Klubu Rzymskiego lub dokumentach Ziemskiego Szczytu Ekologicznego (Rio de Janeiro 1992), Ziemskiego Szczytu Demograficznego (Kair 1994) i Ziemskiego Szczytu Społecznego (Kopenhaga 1995). Globalizm odegrał również specyficzną rolę dla rozszerzenia pojęcia racjonalności, która coraz częściej rozumiana jest jako racjonalność globalna. Pojęcie to rozumie się w kontekście relacji między gospodarką światową a środowiskiem przyrodniczym i łączy z koncepcją entropii. Jest ona miarą nieuporządkowania, a zatem może zostać potraktowana jako swoista miara racjonalnego gospodarowania. Takie ujęcie racjonalności globalnej ma daleko idące konsekwencje dla myślenia ekonomicznego. Wymusza zarówno przeobrażenie w metodologii tej nauki, jak i zmiany kryteriów racjonalności i sposobów jej mierzenia. Globalizm otworzył bramę do teorii ekonomii dla ekologizmu. Problematyka ekologiczna niesie dla teorii ekonomii wiele konsekwencji. Jedną z nich jest konieczność wyceny elementów środowiska przyrodniczego, zarówno po stronie nakładów, jak i efektów widzianych przez pryzmat ich eksploatacji i degradacji. Po stronie nakładów oznacza to między innymi potrzebę właściwej, ekonomicznej waloryzacji zasobów naturalnych, od surowców mineralnych i nośników energii poczynając, a na przestrzeni geograficznej kończąc. Strona efektów to przede wszystkim waloryzacja negatywnych efektów zewnętrznych, oznaczających degradację wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego, tak w wymiarze techniczno-ekonomicznym (na przykład odpady, zanieczyszczenia, nieużyteczność zasobów-wysoka entropia), jak społeczno-estetycznym (na przykład degradacja walorów zdrowotnych czy estetycznych środowiska) czy biologicznym (na przykład ograniczenie bioróżnorodności gatunkowej i genetycznej przyrody ożywionej). Inną konsekwencją związków między ekologią a ekonomią, wychodzącą poza ramy niniejszego opracowania, jest poszukiwanie odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych czy wręcz systemowych, mających zracjonalizować relacje powstające na styku człowiek-gospodarka-środowisko przyrodnicze. Chodzi tutaj zarówno o właściwy rachunek ekonomiczno-ekologiczny, jak i instrumenty (metody) kształtowania eksploatacji i zanieczyszczenia środowiska. Trzeba bowiem zgodzić się ze stanowiskiem reprezentowanym przez „umiarkowanych ekologów”, że niemożliwy jest dalszy rozwój ludzkiej cywilizacji bez oddziaływania, również negatywnego, na środowisko przyrodnicze. Łączy się to z kategorią „środowiska czystego”, a raczej z trudnościami jej zdefiniowania. Realnie bowiem patrząc, zawsze w środowisku występują substan39 cje zanieczyszczające (polutanty), przy czym stopień ich koncentracji może się mieścić w ramach naturalnej zdolności określonych komponentów środowiska do asymilacji czy rozkładu, bądź też może on te naturalne granice przekraczać, zagrażając równowadze ekologicznej. Z drugiej strony, pojęcie „środowisko czyste” ma zawsze określony i historycznie zmienny wymiar społeczno-polityczny, wyraża bowiem taki poziom jakości środowiska, a więc i stan jego zanieczyszczenia (opisany normami imisji lub emisji), które społeczeństwo, a w wymiarze lokalnym, zamieszkująca dany teren społeczność, uznaje za społecznie akceptowany, czy tolerowany, wyrażając to poprzez odpowiednie demokratyczne decyzje polityczne. Należy przy tym mieć świadomość, że społeczna gotowość do przeznaczenia części funduszy czy zasobów ekonomicznych na realizację celów ekologicznych jest zawsze związana z pewnymi „utraconymi możliwościami”, dotyczącymi poziomu i dynamiki dobrobytu materialnego. Można to ująć lapidarnym twierdzeniem, że potrzeba czystego środowiska wcale nie jest równoznaczna z popytem na takie środowisko. To zresztą dotyczy każdego praktycznie dobra. Jeżeli już rozpatruje się to rozróżnienie to dlatego, że jest ono cenne dla wykazania istnienia pewnej dychotomii między popytem na dane dobro a potencjalną potrzebą jego posiadania. Jest to rozróżnianie między popytem efektywnym a potencjalnym. Na podstawie obserwacji doświadczeń krajów wysoko rozwiniętych stwierdzić można, że im wyższy jest poziom już osiągniętego dobrobytu materialnego, tym wyższa świadomość ekologiczna i większa społeczna gotowość do przeznaczania rosnącej części bieżąco rozporządzalnych zasobów rzeczowych i finansowych na realizację przedsięwzięć proekologicznych. Ekologizm oznacza również konieczność reinterpretacji części kategorii i metod badawczych ekonomii, co w pewnej mierze jest przedmiotem pracy. Istnieją również we współczesnej teorii ekonomii pojęcia, dla których nie ma, w kontekście jej ekologizacji, miejsca. Charakterystycznym tutaj przykładem jest wspomniana już koncepcja dóbr wolnych. Ekologizm, zwłaszcza etyka ekologiczna, nadaje nowy sens pojęciu człowieka i humanizmu w ekonomii. Nowoczesny humanizm oznacza tak troskę o ludzkie potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój człowieka, jak i konieczność jego koegzystencji ze środowiskiem przyrodniczym, zwłaszcza materią ożywioną. W tradycyjnej ekonomii człowiek był traktowany jako zasób jednego z czynników produkcji – pracy albo jako homo oeconomicus, racjonalny podmiot gospodarujący. Wypracowana w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku przez T. Schultza i G. Beckera koncepcja kapitału ludzkiego pogłębiła analizę roli człowieka w procesach ekonomicznych, traktowanego jako istotny element procesów, w których nowego wymiaru nabierają jakościowe cechy człowieka (na przykład zaspokajanie potrzeb człowieka). Humanizm ekologiczny pozwala rozszerzać analizę ludzkiego postępowania poza zasadę przyjemności i zasadę rzeczywistości do zasady rozwoju, posługując się pojęciami K. Dąbrowskiego14. Zasada przyjemności w koncepcji „dezintegracji pozytywnej” tego autora oznacza hedonistyczne nakierowanie na superegoistyczne zaspokajanie własnych potrzeb. Zasada rzeczywistości nie rezygnuje z egoi14 Por. K. Dąbrowski, Pasja rozwoju, Wyd. PWN, Warszawa 1988. 40 stycznego wymiaru ludzkiego postępowania, wzbogacając go warunkiem konieczności uwzględniania innych ludzi. Zasada rozwoju oznacza przekroczenie własnego egoizmu, tak w stosunku do innych ludzi, jak i świata przyrody. Humanizm ekologiczny pozwala połączyć rozważania ekologiczne, ekonomiczne i etyczne. Neoetyzm we współczesnej ekonomii, związany przede wszystkim z pracami K. Bouldinga, oznacza konieczność rozwiązywania problemów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych przy wykorzystaniu narzędzi etycznych. Ekonomia nie może unikać poszukiwania etyczno-moralnych podstaw i przesłanek działań gospodarczych. Kryteria etyczne powinny uzupełnić ekonomiczne kryteria wyboru zarówno w rozważaniach teoretycznych, jak i w praktyce gospodarowania. W ramach nowej ekonomii są tworzone podstawy innego sposobu widzenia związków pomiędzy gospodarką i środowiskiem przyrodniczym. Wykorzystuje on takie założenia, jak: • ograniczoność zasobów, potencjałów przyrodniczych i równowagę (homeostazę) ekologiczną; • traktowanie człowieka jako organizmu biologicznego i społecznego; • konieczność rozwijania proekologicznego stylu życia i konsumpcji; • entropijną ograniczoność dotychczasowego wzrostu gospodarczego; • niezbędność świadomej polityki demograficznej stabilizującej liczbę ludności; • rozszerzenie horyzontu gospodarowania (przestrzenno-czasowe i przedmiotowe); • nowe metody ekonomicznej wyceny naturalnych procesów ekologicznych i zasobów oraz efektywności wykorzystania i reprodukcji zasobów naturalnych; • utrzymanie maksymalnej różnorodności ekosystemów; • mniej obciążającą środowisko alokację działalności gospodarczej; • upowszechnianie proekologicznych technik wytwarzania, zwłaszcza opartych na recyklingu; • zmiany proekologiczne w zakresie struktury produkcji i konsumpcji; • nową politykę energetyczną ograniczającą tempo entropijności procesów gospodarczych. Ekonomia zrównoważonego rozwoju powstaje na bazie dotychczasowych doświadczeń ekonomii głównego nurtu, zwłaszcza w zakresie gospodarowania zasobami przyrodniczymi, identyfikacji i redukcji negatywnych oddziaływań oraz zapewnienia trwałości rozwoju, a także doświadczeń w zakresie wdrażania strategii zrównoważonego rozwoju oraz, co nie zawsze jest odpowiednio eksponowane, na bazie ekonomii heterodoksyjnej, w tym zwłaszcza ekonomii ewolucyjnej. Jednocześnie na kształt ekonomii zrównoważonego rozwoju wpływ ma tocząca się dyskusja zwolenników ekonomii ekologicznej i ekonomii środowiska oraz wokół istoty zrównoważonego i trwałego rozwoju. Spory dotykają nie tylko sposobów (technik) gospodarowania zasobami przyrodniczymi, w tym pojemnością asymilacyjną środowiska przyrodniczego, ale bardziej fundamentalnych kwestii – na przykład sposobów widzenia problemów na styku społeczeństwo–gospodarka–środowisko przyrodnicze czy paradygmatu ekonomii. 41 Ekonomia zrównoważonego rozwoju powstaje, jak już wspomniano, jako reakcja na niedostatki życia gospodarczego opartego na postulatach paradygmatu neoklasycznego. W związku z tym dotyka ona tych problemów, które powstały albo w wyniku wskazówek tego paradygmatu albo w efekcie niedostatków ekonomii neoklasycznej. Ekonomia zrównoważonego rozwoju identyfikuje te wyzwania w trzech podstawowych wymiarach – ekologicznym, ekonomicznym i społeczno-kulturowym, które są ze sobą powiązane. Szczególnym problemem ekonomii zrównoważonego rozwoju jest poprawna identyfikacja samej idei zrównoważonego i trwałego rozwoju oraz zasad, za pomocą których taka idea jest realizowana. Na trzy grupy kontrowersji w tym zakresie zwraca uwagę H. Rogall. Są to: definicja pojęcia, przestrzeni, w jakiej ma być realizowany zrównoważony rozwój oraz wartościowanie i hierarchia celów. Dotychczasowa dyskusja nie rozstrzygnęła tych kontrowersji. Tabela 2.1. Obszary problemowe i kryteria ekonomii zrównoważonego rozwoju Wymiar ekologiczny Ocieplenie klimatu Niszczenie ekosystemów, różnorodności gatunkowej i krajobrazowej Wymiar ekonomiczny Brak stabilności gospodarki narodowej, np. niewystarczająca oferta zatrudnienia Niewystarczające zaspokojenie podstawowych potrzeb, wysokie ceny Wyczerpywanie zasobów nieodnawialnych Nadmierna eksploatacja zasobów odnawialnych Inflacja, duży stopień koncentracji i władza ekonomiczna Nierównowaga pozagospodarcza, zależność od dostaw surowców, niedorozwój Zagrożenie zdrowia ludzkiego (np. szkodliwe substancje, promieniowanie, hałas) Zadłużenie państwa, niedostateczne wyposażenie w dobra kolektywne i niesprawiedliwy podział dochodów Wymiar społeczno-kulturowy Niedostateczne urzeczywistnienie zasad demokracji i praworządności Ubóstwo, brak bezpieczeństwa socjalnego, problemy demograficzne (przykładowo wzrost liczby ludności) Nierówność (przykładowo płci) Brak bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, rozwiązywanie konfliktów przy użyciu przemocy, rywalizacja o korzyści Obciążenia dla zdrowia i jakości życia Źródło: H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2010, s. 37. Nowe ujęcie przyrody łączy się między innymi z istnieniem (powstaniem) nowego społeczeństwa i nowej gospodarki. Będą one opierać się na: • holizmie, traktującym świat jako całość; • wstrzemięźliwości, czyli powrocie do umiarkowanej konsumpcji; • współpracy i wzajemnej pomocy przy realizacji poszczególnych przedsięwzięć gospodarczych; 42 • • • • • ekologicznej wrażliwości, uwzględniającej ekologiczne konsekwencje działalności gospodarczej (produkcji i konsumpcji); intuicji przy podejmowaniu decyzji; decentralizacji przedsięwzięć gospodarczych; zmniejszeniu skali realizowanych procesów gospodarowania15; rehumanizacja czyli przywrócenie ludzkiej skali tym procesom. Pierwsze założenie wydaje się we współczesnym podejściu do nauki i sposobów widzenia świata czymś oczywistym. Traktowanie gospodarki i społeczeństwa jako złożonego systemu, powiązanego w różnorodny sposób ze środowiskiem przyrodniczym uznane jest zarówno w mikroekonomii, jak i zwłaszcza makroekonomii za poprawny, czy wręcz niezbędny. Zwolennicy nowej gospodarki podkreślają określone zalety holizmu, zwłaszcza eksponowanie skutków antropogenicznych oddziaływań gospodarczych i konsumpcyjnych dla środowiska przyrodniczego. W systemie przenoszą się one w złożony sposób i mogą wywoływać efekty synergiczne. Drugie założenie, dotyczące wstrzemięźliwości konsumpcyjnej jest dość charakterystyczne na nowej ekonomii i głębokiej ekologii. Nie jest natomiast podejmowane przez ekonomię, nawet ekonomię ekologiczną. W ramach teorii ekonomii celem gospodarowania jest: wzrost gospodarczy, rozwój społeczno-ekonomiczny, zwiększanie dobrobytu społecznego czy w ekonomii socjologicznej lepsze zaspokojenie ludzkich potrzeb. W każdym przypadku oznacza to zwiększanie konsumpcji. Nie należy zakładać wstrzemięźliwości konsumpcyjnej, ponieważ pozostaje to w sprzeczności z celami i regułami gospodarowania uznawanymi w teorii ekonomii. Założenie współpracy i wzajemnej pomocy przy realizacji poszczególnych przedsięwzięć gospodarczych jest kompatybilne z uznawanym w nowej ekonomii obrazem gospodarki, ale pasuje do niewielu głoszonych doktryn ekonomicznych. Ekonomia liberalna i jej różne odmiany opierają się na uznaniu modelu konkurencji rynkowej, a elementy korzystnej współpracy traktowane są jako kuriozum modelowe (na przykład w oligopolu), wynikające ze specyficznego układu sił rynkowych. Założenie współpracy występuje natomiast w szkołach głoszących rewolucje moralne, utopijne wizje społeczne czy zasady solidaryzmu społecznego. W ich ramach uznaje się konieczność współpracy i wzajemnej pomocy, traktując je jako reguły porządkujące funkcjonowanie gospodarki i społeczeństwa oraz ułatwiające skuteczną i efektywną realizację każdego przedsięwzięcia. Łatwo założenie takie dostrzec na przykład w zasadach leżących u podstaw procesów integracji w Unii Europejskiej. Nie jest to oryginalny element nowej ekonomii, ale pasuje do charakteru podejścia tej szkoły i pozwala na realizację jej podstawowych celów ekonomicznych i społecznych. Założenie ekologicznej wrażliwości, uwzględniającej ekologiczne konsekwencje działalności gospodarczej, jest charakterystyczne dla współczesnej teorii ekonomii. Ekologizacja dociekań (analiz) ekonomicznych jest trendem widocznym od czterdziestu lat, który objął zdecydowaną większość szkół teoretycznych, od najbardziej liberalnych poczynając. W ich przypadku proponuje się urynkowienie środowiska przy15 Por. E. Schumacher, Małe jest piękne, Wyd. PIW, Warszawa 1981. 43 rodniczego. Inne szkoły wprowadzają ekologiczne bariery, zasady ochrony komponentów środowiska przyrodniczego i racjonalizacji korzystania z zasobów przyrodniczych. Założenie ekologicznej wrażliwości jest również logicznym elementem nowej ekonomii. Założenie wykorzystywania intuicji przy podejmowaniu decyzji nie jest przyjmowane w szkołach opierających się na założeniu o racjonalności podmiotów gospodarujących. Intuicja nie jest wiązana z zasobami posiadanej przez decydenta wiedzy, a racjonalność tak. Współczesna teoria zarządzania (kierowania) nie odrzuca możliwości intuicyjnego podejmowania decyzji. Ma jednak niewiele do powiedzenia o zasadności takich procedur czy ich sprawności (skuteczności i efektywności). Założenie decentralizacji przedsięwzięć gospodarczych jest powszechnie wykorzystywane we współczesnej teorii ekonomii i polityce gospodarczej. W przypadku nowej ekonomii założenie to łączy się z przekonaniem, że człowiek posiadający odpowiedni poziom świadomości najlepiej będzie potrafił identyfikować, ujawniać i zaspokajać swoje potrzeby, nie wchodząc przy tym w konflikt z innymi ludźmi czy środowiskiem przyrodniczym. To założenie wiąże się z kolejnym, postulującym zmniejszenie skali realizowanych procesów gospodarowania. Jest to akceptacja słynnej tezy E. Schumachera wyrażonej zwrotem „małe jest piękne”. Była ona intelektualnym protestem przeciwko coraz silniej zarysowującym się procesom globalizacji. Autor w pracy pod takim tytułem starał się wskazać negatywne skutki tych procesów oraz wykazać, że gospodarka małej skali może być równie efektywna, jak złożona z wielkich korporacji i generuje mniej niekorzystnych zjawisk. Ostatnim elementem tworzącym system założeń modelu gospodarki nowej ekonomii jest postulat rehumanizacji, czyli przywrócenie ludzkiej skali tym procesom. Taki postulat jest reakcją na kierowane przeciwko konkurencyjnej gospodarce rynkowej zarzuty o dehumanizacji procesów gospodarczych. Tego typu zarzuty znane są już z XIX-wiecznych rozważań ekonomicznych, a najbardziej spektakularnym ich przykładem jest koncepcja alienacji pracy K. Marksa. Ekonomię zrównoważonego rozwoju można uznać za nowo powstającą dyscyplinę w ramach nauk ekonomicznych. Istnieją dwie potencjalne drogi jej rozwoju w przyszłości. Jedna zmierzająca w kierunku utrwalenia paradygmatu ekonomii zrównoważonego rozwoju i nadania jej charakteru nowej szkoły teoretycznej, podobnie jak to miało miejsce w przypadku ekonomii neoklasycznej. Druga droga polegałaby na dominacji strony implementacyjnej zrównoważonego rozwoju, co tworzyć będzie z ekonomii zrównoważonego rozwoju próbę teoretycznego uzasadnienia i weryfikacji realizacji strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju. W tym przypadku problem paradygmatu stanie się wyzwaniem drugorzędnym. W literaturze nie można znaleźć zbyt wielu prób sformułowania założeń ekonomii zrównoważonego rozwoju, a zwłaszcza określenia fundamentalnych elementów paradygmatu tej ekonomii. Jedną z interesujących prób znaleźć można u H. Rogala.16 H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2010, s. 85-89. 16 44 Nie jest to próba koncentrująca się bezpośrednio na paradygmacie tej nowej dyscypliny, a bardziej analiza różnic pomiędzy ekonomią neoklasyczną a ekonomią zrównoważonego rozwoju. Koncepcję społeczeństwa i gospodarki (rozsądnego rynku) według nowego podejścia ekonomii zrównoważonego rozwoju przedstawił D. Korten w pracy Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji.17 Jest to wizja świata bez korporacyjnej globalizacji, oparta na kilku zasadniczych elementach, a zwłaszcza samoorganizacji w ludzkiej skali, rozwoju wsi i skupisk sąsiedzkich, tworzeniu centrów miejskich i regionalnych, samowystarczalności opartej na odnawialnej energii, używaniu materiałów podlegających recyklingowi, regionalnej równowadze środowiska przyrodniczego, zapewnieniu środków egzystencji, międzyregionalnej komunikacji elektronicznej oraz zachowaniu dzikich i naturalnych terytoriów. To przypomina w zasadniczym stopniu koncepcje zrównoważonego i trwałego rozwoju, zwłaszcza jeżeli popatrzy się na nie z perspektywy AGENDY 21. Takie społeczeństwo opiera swoje ekonomiczne podstawy na „rozsądnym rynku”. Według D. Kortena, taki rynek oznacza przestrzeganie kilku podstawowych zasad, takich jak:18 • życie jest miarą wszelkich działań, co jest zgodnie z ideami głębokiej ekologii, a co nieco mniej eksponuje koncepcja zrównoważonego rozwoju; • koszty ponoszą ci, którzy podejmują decyzję, co zawiera idea zrównoważonego rozwoju; • wspierane są małe przedsiębiorstwa, oparte na bezpośrednich formach własności interesariuszy, a nie akcjonariuszy; ten element jest eksponowany przez wszystkie ekonomiczne i quasi-ekonomiczne doktryny współczesności, od liberalizmu poczynając, a na głębokiej ekologii kończąc; • dążenie do równości, co wydaje się postulatem uznawanym we współczesnej myśli społeczno-politycznej i ekonomicznej; • preferowana jest pełna jawność informacyjna, uznawana we współczesnej teorii ekonomii za najważniejszą cechę efektywnego rynku i gospodarki; • następuje dzielenie się (upowszechnianie) wiedzą i technologią; • poszukiwana jest różnorodność i samowystarczalność; pierwszy element traktowany jest jako pożądany, drugi (autarkiczność) uznawany jest za ograniczenie rozwoju społeczno-ekonomicznego; • zwraca się uwagę na granice, co jest podkreślane również w strategii rozwoju zrównoważonego; • respektuje się konieczną rolę rządu; • utrzymuje się kulturę etyczną (rysunek 2.4). D. Korten, Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, Stowarzyszenie OBYWATEL, Łódź 2002. 18 Ibidem, s. 163. 17 45 Rysunek 2.4. Determinanty (charakterystyki) rozsądnego rynku Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Korten, Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, Stowarzyszenie OBYWATEL, Łódź 2002, s. 163. Podporządkowanie działań człowieka takiej podstawowej wartości, jaką jest życie, nie koliduje z większością systemów aksjologicznych współczesnego świata, w tym również w systemach gospodarczych. Wyeksponowanie tego elementu w systemie gospodarki „rozsądnego rynku” D. Kortena wynika z krytycznego stanowiska wszelkich alternatywnych ruchów w stosunku do funkcjonowania gospodarki „rynku konkurencyjnego” w sferze dystrybucji oraz nadmiernej eksploatacji człowieka w takiej gospodarce. Drugi element jest bez wątpienia postulatem przypisania wszystkich kosztów podejmowania decyzji ich sprawcom. Wyrazem tego w zakresie środowiska przyrodniczego jest postulat internalizacji kosztów zewnętrznych. Nowa ekonomia nie może być traktowana jako powierzchniowy system ekonomiczny w stosunku do innych, profesjonalnych ujęć. Ekonomia liberalna nie potrafi sobie poradzić od XIX wieku z problemem podziału, a mimo to przyjmuje niczym nieuzasadnioną tezę, że mecha46 nizm konkurencji rynkowej, wsparty na systemie własności prywatnej, rozwiązuje ten problem optymalnie. Podobnie jest z problemem wartości, istoty cyklu koniunkturalnego, relacji między indywidualnymi a społeczną funkcją dobrobytu, hermetyczny, mocno sformalizowany język współczesnej teorii ekonomii jedynie je zaciemnia. Trzeci postulat wyraża przekonanie, akceptowane we współczesnej ekonomii, o szczególnej roli małych przedsiębiorstw w gospodarce. Poszczególne szkoły teoretyczne w różny sposób uzasadniają swoje poglądy w tym zakresie. Liberałowie na przykład nie akceptują tych form wsparcia małych przedsiębiorstw, które wymagają ingerencji państwa w postaci łamania zasady równego traktowania podmiotów gospodarczych. Traktują jednak tego typu przedsiębiorstwa jako warunek konieczny istnienia konkurencji rynkowej i wyraz swobody podejmowania działalności gospodarczej. Uznają zatem za dopuszczalne ograniczanie różnych form monopolizacji i likwidacji niedoskonałości mechanizmu konkurencji rynkowej. W innych szkołach uzasadnienia te są inne, często dość odległe od siebie. W przypadku nowej ekonomii eksponuje to humanizację procesów gospodarowania i upodmiotowienie ludzi w sferze gospodarki. Czwarty postulat – dążenie do równości – widoczny jest we wszystkich modelach polityki ekonomicznej i funkcjonowania gospodarki. Koncepcja J. Rawlsa, jedna z najpopularniejszych współcześnie, postulująca „bezstronność” oznacza również równość traktowania podmiotów gospodarczych, a u neoliberałów – równość szans. Równość rozumiana jako „wszystkim równo w sferze podziału” współcześnie jest postulatem zbyt prymitywnym, aby mógł zostać uznany za podstawę jakiegokolwiek systemu wartości. Była użyteczna w drugiej połowie XIX i na początku XX stulecia. Dzisiaj nie znajduje żadnego sensownego uzasadnienia i zastosowania. Piąty postulat – jawność informacyjna – pozostaje oczywiście koncepcją o bardzo złożonej interpretacji. Może bowiem wyrażać znaną z modelu doskonałej konkurencji doskonałą przejrzystość informacyjną lub potrzebę ograniczania zjawiska asymetrii informacji. Może być również odzwierciedleniem przemian prowadzących do powstania społeczeństwa informacyjnego lub ograniczenia zjawiska wykluczenia (marginalizacji) informacyjnego, czyli szerszej partycypacji ludzi w procesach decyzyjnych. Takich aspektów można wyróżnić wiele. Informacyjne upodmiotowienie ludzi jest najbliższe modelowi D. Kortena. Z powyższych postulatów wynika kolejny – dzielenia się wiedzą i technologią. Wyraża to wiele szerszych postulatów zgłaszanych przez antyglobalistów i alterglobalistów dotyczących innego podziału globalnego produktu między społeczeństwa bogate i biedne czy udostępnienia społeczeństwom słabo rozwiniętym niezbędnych osiągnięć współczesnej cywilizacji, które pozwolą ograniczyć negatywne konsekwencje takich zjawisk jak głód, analfabetyzm, epidemia AIDS czy globalne zagrożenia ekologiczne. Kolejne postulaty są próbą urealnienia gospodarki nowej ekonomii przez uwzględnienie barier ograniczających działalność gospodarczą czy dopuszczenie określonego zakresu ingerencji państwa i jego agend. Postulaty różnorodności i samowystarczalności też wyrażają szanse i ograniczenia rozwoju gospodarczego. Kultu- 47 ra etyczna jest natomiast wyrazem pozaekonomicznych aspektów procesów gospodarowania, które w tym podejściu odgrywa szczególną rolę. Rozsądnemu rynkowi towarzyszyć musi nowa forma społeczeństwa obywatelskiego. Powinno się ono opierać na odbudowanej demokracji politycznej i gospodarczej, a także ograniczeniu roli kooperacji w skali krajowej i międzynarodowej.19 To oznacza również nową koncepcję kultury, którą można byłoby nazwać zintegrowaną kulturą. Zintegrowana kultura i świadomość wymaga nowego spojrzenia na świat. Zmierza do zintegrowania wszystkich elementów naszego życia: wewnętrznych i zewnętrznych, męskich i żeńskich, osobistych i globalnych, intuicyjnych i racjonalnych oraz wielu innych. Główną cechą kultury zintegrowanej jest dążenie do świadomego zespolenia różnic dzielących ludzi, do połączenia wysiłków, by znaleźć wspólną płaszczyznę. Z natury rzeczy mając charakter globalny, kultura zintegrowana stosuje podejście wielosystemowe i niesie nadzieję światu stojącemu w obliczu kryzysu ekologicznego, społecznego i duchowego. Wykorzystując propozycje ekonomii alternatywnej, prób określanych mianem ekonomii zrównoważonego rozwoju oraz koncepcji alterglobalistycznych czy antyglobalistycznych można dokonać takiej próby identyfikacji nowego paradygmatu (rysunek 2.5). Będą się na niego składać takie elementy, jak: • model rozsądnego rynku, scharakteryzowany zgodnie z założeniami przedstawionymi na schemacie trzecim; • dynamiczna atraktorowa równowaga z uwzględnieniem prawa entropii; • koncepcja człowieka współpracującego homo cooperativus opartego na humanizmie, ekologizmie i neoetyzmie; • holizm poznawczy i metodologiczny połączony z perspektywą globalną. Model rozsądnego rynku jest alternatywą dla modelu doskonałej konkurencji. Sam model jest znacznie mniej „elegancki” od strony formalnej, a w przypadku kilku założeń trudny do ściśle matematycznego opisu. Ma jednak jedna zasadniczą przewagę – daje się sprowadzić do praktyki gospodarczej i tworzy możliwości realizacji określonych programów oraz polityk społeczno-gospodarczych i środowiskowych, w tym w zakresie zrównoważonego rozwoju. Równowaga również jest traktowana jako bardzo istotna charakterystyka w ramach ekonomii zrównoważonego rozwoju. Jest jednak inaczej rozumiana w co najmniej dwóch aspektach. Po pierwsze, wyraża właściwe wzajemne relacje pomiędzy ładami – ekonomicznym, ekologicznym, społecznym i przestrzennym. Wewnątrz poszczególnych ładów również zachowywane są określone relacje (proporcje). Po drugie, równowaga ma dynamiczny, atraktorowy charakter. Dodatkowo uwzględnia konsekwencje działania prawa entropii, zwłaszcza w jej formule nieodwracalności zjawisk, chaotyczności skutków i funkcjonowania strzałki czasu w procesie rozwoju zrównoważonego. 19 D. Korten, Świat po kapitalizmie ..., op. cit., s. 195. 48 Rysunek 2.5. Paradygmat funkcjonowania gospodarki w ujęciu ekonomii zrównoważonego rozwoju Źródło: opracowanie własne. Tak funkcjonującemu społeczeństwu oraz gospodarce towarzyszy inny człowiek – homo cooperativus, człowiek współpracujący, którego osobowość, światopogląd i system motywacji do działania tworzą humanizm, neoetyzm i ekologizm. W warstwie poznawczej oraz metodologicznej ekonomia zrównoważonego rozwoju opiera się na holizmie połączonym z globalną perspektywą. Są to zasadniczo odmienne założenia w paradygmacie rozwoju zrównoważonego, niż w paradygmacie ekonomii neoklasycznej. 2.4. ZAKOŃCZENIE – RYWALIZACJA DWÓCH PARADYGMATÓW Opierając się na idei paradygmatu i wykorzystując koncepcję rozwoju nauki T. Kuhna można wyodrębnić podstawowe elementy paradygmatu ekonomii neoklasycznej oraz konkurencyjnej w stosunku do niej ekonomii zrównoważonego rozwoju. W przypadku ekonomii neoklasycznej paradygmat ten opiera się na: modelu doskonałej konkurencji, prawie Saya, wyrażającym ogólną zdolność gospodarki do przywracania równowagi, założeniu ogólnej racjonalności podmiotów gospodarujących – homo oeconomicus oraz indywidualizmie poznawczo-światopoglądowym i metodologicznym, powiązanym ze subiektywizmem. 49 Natomiast w przypadku ekonomii zrównoważonego rozwoju elementami takiego paradygmatu są: model rozsądnego rynku, dynamiczna, atraktorowa równowaga uwzględniająca prawo entropii, koncepcja człowieka współpracującego homo cooperativus, opartego na humanizmie, ekologizmie i neoetyzmie oraz holizm poznawczy i metodologiczny, uwzględniający perspektywę globalną. Obecnie jesteśmy świadkami rywalizacji tych dwóch paradygmatów we współczesnej teorii ekonomii. Jej efekt jest dość trudno przewidzieć, ale ekspansja ekonomii zrównoważonego rozwoju pozwala w pewnym zakresie spodziewać się, że wyzwania rzeczywistości gospodarczej, a zwłaszcza problemy ekologiczne współczesności wzmocnią ewolucję paradygmatu ekonomii w tym właśnie kierunku. 50 3 „WARUNKI BRZEGOWE” EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU TADEUSZ BORYS Dyskusje nad przyszłością ekonomii na nowo ożyły nie tylko z powodu koniecznych refleksji pokryzysowych, ale także wskutek rosnącego zainteresowania transferem ogólnej idei nowych paradygmatów rozwoju do poszczególnych dziedzin i dyscyplin naukowych. Towarzyszące tej dyskusji kontrowersje wymagają wstępnego chociażby określenia ram czy warunków brzegowych nowej ekonomii, określanej coraz częściej ekonomią zrównoważonego rozwoju1. Związane jest to z ciągle podejmowanymi próbami odpowiedzi na dwa ważne pytania: Czy rozwój zrównoważony jest nowym paradygmatem rozwoju?; jeśli tak, to co konstytuuje ten paradygmat? Jakie warunki brzegowe ma ten paradygmat, co wyznacza jego ramy i jakie ma już konkretyzacje? Ile potrzeba kontynuacji, a ile nowego podejścia w ekonomii zrównoważonego rozwoju? 3.1. IDENTYFIKACJA „WARUNKÓW BRZEGOWYCH” „Warunki brzegowe” wymagające identyfikacji i mające kluczowe znaczenie w implementacji nowej koncepcji rozwoju mają z natury swej charakter uniwersalny. Dotyczą nie tylko ekonomii jako dyscypliny nauk ekonomicznych, ale także innych dyscyplin tej dziedziny naukowej (przykładowo nauk o zarządzaniu). Ramy te powinny wynikać z możliwie najpełniejszego rozpoznania samej istoty tej koncepcji. Jednak już sam stopień tego rozpoznania budzi zasadnicze kontrowersje, ponieważ odpowiedzi na pytanie: czy rozwój zrównoważony jest już nowym paradygmatem rozwoju są diametralnie różne. Pierwszą odpowiedź ukształtowały wątpliwości, jakie pojawiły się na początku XXI wieku (lata 2000-2004) w czasie formułowania pierwszych refleksji związanych z przyjęciem Milenijnych Celów Rozwoju (2000) oraz z przygotowaniami i efektami 1 Choć zgodnie z propozycjami zawartymi w tym artykule ekonomię tę można też nazywać ekonomią zintegrowanego lub holistycznego rozwoju, por. H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-Ka, Poznań 2010. 51 II Szczytu Ziemi w Johannesburgu (2002). Dotyczyły one głównie dwóch następujących kwestii. Po pierwsze – problemu możliwości konkretyzacji i realności realizacji nowej koncepcji rozwoju w praktyce i realności jej implementacji do konkretnych dyscyplin naukowych. Nowe środowiska, które dotąd nie interesowały się nowym paradygmatem, zaczęły traktować koncepcję zrównoważonego rozwoju jako obcą, mętna, niekonkretną, utopijną, idealistyczną, postulatywną, wyłącznie polityczną i nienaukową, będącą wręcz oszustwem. Wystąpił tu więc typowy syndrom jej odrzucenia jako idei narzuconej z zewnątrz środowisku naukowego2. W polskiej literaturze znamienne są tu zwłaszcza dwie publikacje: Trwały rozwój – utopia czy realna możliwość3 i Refleksja na temat zrównoważonego rozwoju – czy rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją czy oszustwem?4. Po drugie – problemu niedojrzałości koncepcji rozwoju zrównoważonego, która jest tylko „dodatkową” zasadą, którą można starać się w jakiś sposób „przykleić” do starych paradygmatów, a w przypadku ekonomii – do jej starych lub zmodyfikowanych paradygmatów (ekonomii neoklasycznej, ekonomii głównego nurtu czy ekonomii instytucjonalnej) na przykład poprzez pewne modyfikacje homo oeconomicus. Takiemu myśleniu sprzyja między innymi niefortunny zapis konstytucyjny (mówiący o zasadzie zrównoważonego rozwoju), a także dokonane przed laty praktyki „doklejania” koncepcji zrównoważonego rozwoju do strategii lizbońskiej (poprzez przypisanie większej wagi do ochrony środowiska) oraz dość częste jeszcze wąskie rozumienie tej koncepcji jako prośrodowiskowego rozwoju gospodarczego. W podejściu tym odczuwa się też pewną niechęć lub rodzaj zmęczenia samym pojęciem zrównoważenia jako koncepcji narzuconej politycznie (konstytucyjnie) z którą trzeba w związku z tym coś zrobić (jakoś dopisać do starych schematów myślenia). Dodaje się do tego również dość „przedziwne” twierdzenie jakoby stanem naturalnym w naszym świecie (w gospodarce, w życiu społecznym), a nawet w kosmosie (!!!) jest stan nierównowagi, z czego wynika równie przedziwny wniosek, że lepszy jest rozwój niezrównoważony niż zrównoważony i trzeba go na przykład zastąpić pojęciem trwałości5. Drugą odpowiedź kształtuje dorobek naukowy rosnącej liczby konferencji6 i publikacji, w których zrównoważony rozwój traktowany jest jako pełnopostaciowy, nowy paradygmat rozwoju lub, w polskich warunkach prawnych, jako reprezentant nowego paradygmatu rozwoju, który eksponuje trzy cechy rozwojowe: równoważenie Por. T. Borys, S. Czaja, Badania nad zrównoważonym rozwojem w polskich ośrodkach naukowych, w: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 51-75. 3 L. Zacher, Trwały rozwój – utopia czy realna możliwość, “Problems of Sustainable Development” 2008 No. 2. 4 W. Szumski, Refleksja na temat zrównoważonego rozwoju – czy rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją czy oszustwem?, “Problems of Sustainable Development” 2008 No. 2. 5 Por. na przykład Zrównoważony rozwój na poziomie lokalnym i regionalnym, red. M. BurchardDziubińska, A. Rzeńca, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytet Łódzki 2010. 6 Należy tu wskazać na trudny do przeceniania dorobek konferencji z cyklu Mechanizmy i narzędzia zrównoważonego rozwoju, organizowanych przez białostocki ośrodek naukowy. 2 52 rozwoju, jego trwałość i samopodtrzymywanie. Brak tu jednak jeszcze zgodności w próbach odpowiedzi na pytanie: jak nazwać nowy paradygmat rozwoju łączący te trzy cechy? Pewną propozycją do rozważenia jest tu nazwa rozwoju zintegrowanego, wskazująca na holistyczny/ interdyscyplinarny charakter tego paradygmatu (rysunek 3.1). Warto zwrócić też uwagę, że od kilku lat towarzyszą temu pozytywne zjawiska wzmacniania fundamentów teoretycznych ekonomii ekologicznej i ekonomii rozwoju zrównoważonego7 oraz rozwój prośrodowiskowych i prospołecznych systemów zarządzania organizacją. Rysunek 3.1. Koncepcje tworzące i wzbogacające nowy paradygmat rozwoju – rozwój zintegrowany Źródło: opracowanie własne. W tym drugim, coraz bardziej powszechnym, podejściu podkreśla się, że nowy paradygmat przestał być już tylko ogólną ideą, której istotą jest sprawiedliwość międzypokoleniowa w dostępie do różnych środowisk: przyrodniczego, kulturowego, ekonomicznego. Koncepcja ta jest współcześnie kategorią w dużym stopniu operacyjną – o rosnącej konkretności w różnych dziedzinach i dyscyplinach nauki. Konstatacja ta odnosi się też do dyscypliny ekonomia. Przy obecnym stanie wiedzy można, jak się wydaje, wyróżnić kilkanaście różnych, w dużej mierze komplementarnych, form konkretyzacji nowego paradygmatu rozwoju, które określają ramy czy warunki brzegowe dla rozwoju dyscyplin naukowych opartych na tym paradygmacie. Podstawowe formy tej konkretyzacji związane są przede wszystkim z określeniem: por. przykładowo: H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego …, op. cit., s. 11-43; Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011. 7 53 • • • cech i zasad rozwoju; stopnia uwzględniania idei ładu zintegrowanego; relacji tego paradygmatu do kategorii odpowiedzialności biznesu, z podejściem do wizji człowieka i sposobu ujawniania w dyscyplinach naukowych systemu wartości/ aksjologii rozwoju. Zbiór tych konkretyzacji uzupełniają: konkretyzacja prawna, przez pomiar wskaźnikowy i edukację i kulturę, cele rozwojowe oraz konkretyzacje sektorowe (rysunek 3.2). Rysunek 3.2. Identyfikacja konkretyzacji nowego paradygmatu rozwoju jako warunków brzegowych dla dziedzin nauki opartych na tym paradygmacie Źródło: opracowanie własne. Integracja cech i zasad – pierwsza grupa warunków brzegowych Zespolenie cech i zasad wzajemnie wzmacniających się i wzbogacających nowy paradygmat rozwoju to istotna wskazówka do nakreślenia ram ekonomii zrównoważonego rozwoju. Wiąże się to z konkretyzacją paradygmatu przez trzy cechy zmian rozwojowych: samopodtrzymywania (sustensywności – sustainability), trwałości (durability) i zrównoważenia/równoważnia (balance). Z pewnością cecha samopodtrzymywania ma tu fundamentalne znaczenie, choć też i bardzo ogólny sens – co jest dla wielu badaczy uzasadnieniem krytyki tej koncepcji. Uwzględniająca tę cechę, współtworząca nowy paradygmat, koncepcja rozwoju samopodtrzymywującego (sustensywnego – Sustainable Development) wyznacza początek kreowania zrębów teoretycznych i implementacyjnych nowego paradygmatu rozwoju (por. rysunek 3.1). Przyjmując ogólną definicji rozwoju jako procesu zmian ocenianych pozytywnie z punktu widzenia określonego systemu wartości, możliwe staje się pierwsze przybli54 żenie koncepcji Sustainable Development. Chodzi tu o taki proces zmian, który ma mieć cechę samopodtrzymywania ocenianą pozytywnie z punktu widzenia co najmniej antropocentrycznego systemu wartości. Ujmując tę myśl bardziej lapidarnie, choć mniej precyzyjnie, jest to rozwój, który ma cechę samopodtrzymywania. Co należy podtrzymywać i w jakim sensie zmiany te oceniane są pozytywnie? – to ważne pytanie, na które odpowiada pierwsza historyczna już definicja Sustainable Development, sformułowana przez Komisję Brundtland i przedstawiona w pracy Our Common Future w 1987 roku. Realizacja tej cechy ma sprawić, że wszystkie przyszłe pokolenia mają prawo żyć i korzystać ze wszystkich sobie znanych walorów środowiska, tak samo jak ty, albo jeszcze lepiej8. W tej intencjonalnej – pochodzącej z XX wieku – definicji widać wyraźnie pewne zawężenie sustainability do podtrzymywania dostępu do środowiska przyrodniczego. Z biegiem czasu interpretacja sustainability została istotnie rozszerzona także na inne środowiska: ludzkie, ekonomiczne, kulturowe, ale nadal wąskie rozumienie rozwoju sustensywnego jest w „obiegu” nie tylko języka potocznego, ale także naukowego. To wąskie rozumienie sustainability wygenerowało także w dużym stopniu kategorię ekorozwoju (rysunek 3.2), a także nasilenie ataków na tę historyczną już koncepcję między innymi ze względu na jej ogólnikowość, tworzenie barier rozwoju gospodarczego. Wytyczną dla ekonomii zrównoważonego rozwoju jest z pewnością szeroka interpretacja sustainability. Współcześnie, wykorzystując rozszerzoną wersję zasady sprawiedliwości jako sprawiedliwości międzypokoleniowej (SMP) i wewnątrzpokoleniowej (SWP), można istotę Sustainable Development sformułować następująco: to taki proces zmian (rozwój), który podtrzymuje możliwości (umożliwia) zaspokojenia potrzeb obecnego i przyszłych pokoleń, a zatem chodzi tu o samopodtrzymywanie szeroko/holistycznie rozumianej jakości życia – jako celu nadrzędnego rozwoju. Konwencjonalne paradygmaty ekonomii nie przestrzegają lub często naruszają zasadę sustainability lub zawężają jej interpretację do pewnych form ochrony środowiska. Druga cecha nowego paradygmatu rozwoju, trwałość, tworząca jego kolejny moduł – koncepcję trwałego rozwoju (Durable Development), wyjaśniana jest przez zasady trwałości, które dotyczą, co jest szczególnie ważne, zarówno starych paradygmatów ekonomii, jak i ekonomii paradygmatu nowego. W kontekście zasad trwałości jest to kategoria szersza niż rozwój zrównoważony. Można przyjąć, że jest to rozwój, który ma cechę trwałości. Poszczególnym wariantom cechy trwałość (durability) przyporządkowany jest więc określony poziom pola etycznego i określony wariant koncepcji trwałego rozwoju (rysunek 3.7). Zasady trwałości odzwierciedlają różny poziom ekonomicznego, ekologicznego lub też czysto etycznego odniesienia. Odzwierciedlają one też istniejący konflikt między konserwacyjnym podejściem do środowiska i ekspansywnymi w stosunku do zasobów środowiska formami gospodarowania. Pojęcie trwałości jest więc stopniowane według „surowości” czy restrykcyjności zasady zachowania kapitału naturalnego 8 Our Common Future, United Nation, New York 1987, p. 47. 55 i odzwierciedlają przejście od założenia doskonałej substytucji kapitałów (zasada pierwsza) do ich rosnącej komplementarności (zasada druga i trzecia) i wreszcie dominacji ważności kapitału naturalnego (zasada czwarta). Zróżnicowane jest też powiązanie tych zasad z nowym paradygmatem ekonomii. Ilustruje to schemat na rysunku 3.7. Rozwój słabo trwały (realizujący „słabą” zasadę trwałości lub inaczej mówiąc, doskonałej substytucji kapitałów) oznacza zachowanie wielkości całkowitego kapitału bez względu na jego strukturę, na którą składają się kapitał przyrodniczy, kapitał wytworzony przez człowieka (antropogeniczny – ekonomiczny i kulturowy) i kapitał ludzki. Zakłada się, że różne rodzaje kapitału są doskonałymi substytutami, przynajmniej w granicach wyznaczonych bieżącym poziomem działalności gospodarczej i istniejącymi w danym momencie zasobami. Jest to podejście typowo technokratyczne (egocentryczne), będące kontynuacją tradycyjnej ekonomii dobrobytu, uzupełnionej czynnikami, które w pewnym zakresie uwzględniają najbardziej oczywiste wymagania związane z bezpiecznym użytkowaniem zasobów środowiska (w tym wymogi wyceny dóbr i usług środowiska). Rozwój respektujący tę zasadę jest więc rozwojem typowo konwencjonalnym i w sensie słabej zasady trwałości rozwój trwały nie może być utożsamiany z rozwojem samopodtrzymującym, rozwojem zrównoważonym i ekorozwojem (rysunek 3.7). Na zasadzie tej w dużym stopniu oparta jest tak zwana ekonomia środowiska. Wrażliwa wersja rozwoju trwałego (realizująca wrażliwą/umiarkowaną zasadę trwałości lub ograniczonej substytucji kapitałów) wymaga, aby przy zachowaniu całkowitej wielkości kapitału nienaruszona została pewna zasada określająca relację między jego składowymi. Jest to wynik założenia, że kapitał wytworzony przez człowieka i kapitał przyrodniczy mogą być substytutami, ale tylko w ściśle określonych granicach. Dlatego też właściwe funkcjonowanie systemu stawia wymaganie, aby składowe kapitału cały czas w nim występowały, ewentualnie określa nawet ich wzajemne proporcje lub minimalne udziały w całości. Ponieważ nie znamy granic wyznaczonych krytycznymi, niezbędnymi ilościami poszczególnych rodzajów kapitału, to praktycznym wnioskiem jest ostrożna eksploatacja zasobów przyrody i unikanie zbyt szybkiego ich zużywania. Bierze się więc pod uwagę ekologiczne ograniczenia działalności człowieka, przy uwzględnieniu możliwości osiągnięcia kompromisu i przełożenia ekologicznych przesłanek na język praktycznych zasad gospodarowania zasobami przyrody z zachowaniem trwałości ich użytkowania. Związane to jest z rozbudową różnego rodzaju instrumentów ochrony środowiska (prawnych, ekonomicznorynkowych). Na tej zasadzie trwałości oparta jest w dużym stopniu ekonomia ekologiczna. Rozwój mocno trwały (realizujący silną/mocną zasadę trwałości lub komplementarności kapitałów) wymaga, aby poszczególne rodzaje kapitału zostały zachowane każdy z osobna. Jest to wynik założenia, że kapitał przyrodniczy i kapitał wytworzony przez człowieka (antropogeniczny) nie są względem siebie substytucyjne, lecz komplementarne. Dotyczy to przede wszystkim regulacyjnych funkcji środowiska. Z tego, z kolei, wynika praktyczny wniosek, że ubytek pewnego rodzaju zasobu 56 (przykładowo degradacja zasobów wodnych) powinien być rekompensowany przyrostem tego samego zasobu, a nie inwestycją w inny rodzaj kapitału. Warunkiem rozwoju jest utrzymanie kapitału przyrody i niedopuszczenie do negatywnej zmiany w ilości i jakości dóbr i usług środowiska. Silna (mocna) zasada trwałości generuje wariant rozwoju trwałego, który współtworzy nowy paradygmat rozwoju – rozwoju zintegrowanego (rysunek 3.7). Należy podkreślić, że mocna zasada trwałości jest podstawą planowania strategicznego Unii Europejskiej. Jest uwidoczniona w Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE oraz w Szóstej polityce środowiskowej Unii. Wynikają z tej zasady konkretne zobowiązania Polski do uwzględnienia jej w celach planowania strategicznego na wszystkich poziomach zarządzania: lokalnym, regionalnym i krajowym. „Restrykcyjna” (bardzo silna) zasada trwałości prowadzi do zakazu uszczuplania któregokolwiek z zasobów. Zgodnie z nią zasoby nieodnawialne nie mogłyby być w ogóle eksploatowane. W wypadku zasobów odnawialnych dopuszczalne jest zużycie tylko tej części, która jest jego rocznym przyrostem, a więc nie umniejszy kapitału i nie wpłynie na zdolność zasobu do odnawiania się w kolejnych okresach. Koncepcja ta wychodzi od wiedzy ekologicznej o ekosystemach naturalnych i kładzie nacisk na zastosowanie zasady konserwacji przyrody we wszystkich możliwych obszarach funkcjonowania człowieka. Czwarta zasada oparta w dużym stopniu na biocentrycznym systemie wartości ukazuje silne związki rozwoju trwałego z koncepcją ekorozwoju. Jest to więc rozwój eksponujący ochronę kapitału naturalnego kosztem kapitału antropogenicznego, a zatem rozwój w zamierzeniu niezrównoważony (rysunek 3.7). Realizacja tej koncepcji rozwoju widoczna jest na obszarach przyrodniczo cennych. Trzecia cecha zmian rozwojowych – zrównoważenie/ równoważenie (balance) generuje kolejny, ostatni już moduł nowego paradygmatu rozwoju – koncepcję zrównoważonego rozwoju. I w tym przypadku można na podstawie ogólnej definicji rozwoju przyjąć, że rozwój zrównoważony to taki proces zmian (rozwój), który realizuje cechę zrównoważenia ocenianą pozytywnie z punktu widzenia co najmniej antropocentrycznego systemu wartości lub krócej, choć mniej precyzyjnie – to rozwój, który ma cechę zrównoważenia9. Rozwój zrównoważony jest swoistym reprezentantem prawnym nowego paradygmatu rozwoju. Występuje on zarówno w zapisach Konstytucji (art. 5), jak i w innych ustawach (między innymi w ustawie – Prawo ochrony środowiska). Ze swej istoty koncepcja ta wprowadza równowagę w poszanowaniu nie tylko środowiska przyrodniczego, ale także środowiska antropogenicznego (w tym ekonomicznego) i ludzkiego lub, jak twierdzi F. Piontek, zapewnia trwałą poprawę jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez właściwe kształtowanie proporcji między poszczególnymi rodzajami kapitału: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym10. Definicja ta łączy szeroko rozumianą cechę sustainability z równoważeniem ładu jako istotą cechy balance. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, BiałystokWarszawa 2005, s. 47. 10 Ekonomia a rozwój zrównoważony. Teoria i kształcenie, red. F. Piontek, t. 1, Wyd. „Ekonomia i Środowisko”, Białystok 2001, s. 22. 9 57 Analiza porównawcza wymienionych cech rozwojowych i zbiorów ich zasad daje duże możliwości integracji ich treści i nazw. Ich propozycję ilustruje tabela 3.1. Tabela 3.1. Zasady rozwoju według cech podtrzymywania, trwałości i zrównoważenia – trzech modułów nowego paradygmatu rozwoju Zasady („filary”) podtrzymywania Zasady („filary”) trwałości Zasady („filary”) równoważenia • sprawiedliwości (podtrzymywania równości) pokoleniowej w wersji wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej • nieprzekraczania granic poprzez podtrzymywanie (ochronę, zachowanie) wydolności/ pojemności) środowiskowej • „silna” (mocna) zasada • równoważenie ładów poprzez zrównoważoną ochronę: trwałości (komplementarności kapita– kapitału (środowiska) przyrodniczego, łów) – kapitału społecznego (w tym ludzkiego) i – kapitału antropogenicznego (wytworzonego przez człowieka, a zwłaszcza kapitału ekonomicznego i kulturowego), • subsydiarności, • zrównoważonej partycypacji, w tym partnerstwa międzysektorowego. Rozwój samopodtrzymujący Rozwój trwały Rozwój zrównoważony Sustainable Development Durable Development Balanced Development ROZWÓJ ZINTEGROWANY – Nowy paradygmat rozwoju Źródło: opracowanie własne; por. też. Wskaźniki zrównoważonego …, op. cit. Ład hierarchizowany czy ład zintegrowany – druga grupa warunków brzegowych Należy zauważyć, że w traktowaniu nowego paradygmatu rozwoju (rozwoju zintegrowanego) jako kategorii interdyscyplinarnej dającej kierunkowe impulsy dla rozwoju poszczególnych dyscyplin naukowych rolę pomostu ułatwiającego taką interpretację spełnia właśnie ład zintegrowany. Wymusza on wręcz tę interdyscyplinarność, ponieważ bez podejścia interdyscyplinarnego trudno zrozumieć sedno tej idei rozwoju. Stąd próby jej interpretacji, na przykład wyłącznie na gruncie nauk o ochronie środowiska lub na gruncie ekonomii są z natury niepełne i same generują kontrowersje, czasami oparte na iluzji. Ład zintegrowany można zdefiniować jako pozytywny stan docelowy zmian rozwojowych (podobnie jak cel), łączący łady składowe. Ład ten jest benchmarkingowym sposobem wyrażania wzorca rozwoju lub – inaczej mówiąc – układem docelowym rozwoju zrównoważonego, trwałego i samopodtrzymującego; jest punktem orientacyjnym (benchmarkiem) dla zmian rozwojowych charakteryzujących się cechami równoważenia, mocnej trwałości i samopodtrzymywania. Z tego wynika, że nie można utożsamiać rozwoju zintegrowanego z ładem zintegrowanym, ponieważ pierwsze pojęcie to proces, a drugie to stan docelowy zmian rozwojowych. Ład zintegrowany – w największym skrócie i w nawiązaniu do wcześniejszego określenia tego ładu – oznacza spójne (niesprzeczne), jednoczesne tworzenie ładów 58 społecznego, ekonomicznego i środowiskowego. W praktyce planowania strategicznego wyodrębnia się w zależności od poziomu zarządzania wymienione trzy łady bądź cztery, przez wyodrębnienie ładu instytucjonalno-politycznego z ładu społecznego lub ładu przestrzennego z ładu środowiskowego, bądź pięć, gdy stosuje się najbardziej rozwiniętą formę ładu zintegrowanego (rysunek 3.3). Rysunek 3.3. Ład zintegrowany jako zespolenie ładu gospodarczego, społecznego i środowiskowego Źródło: opracowanie własne. Podejście do ładów może mieć charakter hierarchiczny lub bez różnicowania ich ważności, jak to ma miejsce w przypadku idei ładu zintegrowanego. To drugie podejście – jak już wspomniano – jest charakterystyczne dla nowego paradygmatu, to pierwsze – dla paradygmatów starych, zwłaszcza w odniesieniu do ekonomii czy nauk o zarządzaniu. W ujęciu hierarchicznym udowadnia się wyższość przykładowo ładu gospodarczego nad ładem społecznym lub środowiskowym („gospodarka jest najważniejsza”). Ład zintegrowany to bardzo duże wyzwanie i jednocześnie warunek brzegowy dla ekonomii zrównoważonego rozwoju (rysunek 3.7). 59 Ku integracji różnych rodzajów odpowiedzialności biznesu – trzecia grupa warunków brzegowych Ostatnią grupę warunków brzegowych, kluczową dla konstytuowania ekonomii zrównoważonego rozwoju, tworzą trzy ściśle ze sobą powiązane, choć rzadko łącznie rozważane następujące zagadnienia: • etyki, moralności i odpowiedzialności biznesu oraz ujawniania w dyscyplinach naukowych systemów wartości/ aksjologii; • wizji człowieka, na której opierają się fundamenty nauki i jej rozwoju. Problem etyki i moralności biznesu stał się w ostatnich latach przedmiotem ożywionych dyskusji naukowych – licznych konferencji i prac badawczych. Te dwa powiązane ze sobą nurty badawcze nierzadko są rozpatrywane względnie autonomicznie, co nie sprzyja ich integracji. Etyce i moralności towarzyszy nieustannie aksjologia (gr. αξιοs – godny, cenny i λογοs – nauka) interpretowana w najszerszym ujęciu jako dziedzina filozofii tworząca ogólną teorię wartości (naukę o wartościach) poprzez rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości (wywodzących się z etycznych koncepcji dobra), analizy natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny czy względny), dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości. Aksjologia ma już swoje szczegółowe teorie wartości, wchodzące w skład poszczególnych dziedzin naukowych (ekonomicznych, socjologicznych). Rysunek 3.4. Kategoria odpowiedzialności a etyka, moralność i aksjologia Źródło: opracowanie własne por. też G. Borys, T. Borys, Zintegrowana odpowiedzialność biznesu – geneza i istota, w: Ekologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarki oraz przedsiębiorstw, red. J. Famielec, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków 2011. Czwarte kluczowe pojęcie tworzącej się ekonomii zrównoważonego rozwoju to odpowiedzialność. Zasada odpowiedzialności – obok wartości – należy z pewnością do centralnych kategorii etyki ogólnej oraz aksjologii (rysunek 3.4). Podobną rolę odgrywa w etyce biznesu. Można ją nie tylko porównać do takich kategorii moralnych, jak wolność, godność, sprawiedliwość czy uczciwość, ale spełnia w pewnym sensie rolę 60 reprezentacji tych wartości, ponieważ odpowiedzialność to cecha/wartość szczególna. Znamionuje ona człowieczeństwo, wyraża najkrócej jego sedno, czyli być człowiekiem to znaczy być odpowiedzialnym. Wyraża sedno prawdziwej tożsamości człowieka, a nie licznych etykiet tożsamości opartych często na sztucznych wizerunkach odpowiedzialności (iluzjach/pozorach odpowiedzialności). Odnosi się tylko do człowieka – do jego szeroko rozumianej świadomości, do każdej jego roli i funkcji w życiu. I tylko przez tak rozumianą odpowiedzialność (poprzez ludzi – uczonych, polityków, przedsiębiorców czy menedżerów) można ją odnosić do instytucji i organizacji – podmiotu gospodarczego, biznesu i jego poszczególnych sektorów, państwa, polityki.11 W rzeczywistości społecznej i gospodarczej można zaobserwować w pewnym uproszczeniu trzy podejścia do odpowiedzialności. Dwa pierwsze – charakterystyczne dla tak zwanej „dzikiej” ekonomii i starych paradygmatów ekonomii i trzecie – właściwe dla budowanej ekonomii zrównoważonego rozwoju. Te trzy podejścia do odpowiedzialności są ściśle powiązane z trzema różnymi odpowiedziami na kolejne fundamentalne pytanie: jaką wizję człowieka ekonomia przyjmuje? poprzez różne refleksje nad pytaniem: jaki jest człowiek z natury czy jaka jest jego natura? Te trzy podejścia ilustruje rysunek 3.5 a i b. W podejściu pierwszym, charakterystycznym dla tak zwanej „dzikiej” ekonomii czy „dzikiego” kapitalizmu, opartym na iluzji odpowiedzialności (braku odpowiedzialności /nieodpowiedzialności), przyjmuje się dość absurdalne z punktu widzenia wizji człowieka założenie, że człowiek jest z natury zły (chciwy, egoistyczny, zachłanny, agresywny), czyli człowiek z natury jest egocentrykiem (z wybujałym ego) i innym być nie może. Przejawia się to najczęściej w celach życiowych: głównym celem jest tu pomnażanie pieniędzy, dóbr materialnych i dewiza: „każdego i wszystko można kupić – problem tylko ceny” (można według egocentryka kupić zatem i człowieka i jego uczucia). Jest to więc człowiek „nieludzki”, którego człowieczeństwo jest mniej lub bardziej okaleczone. Powstaje tu dość retoryczne pytanie: czy człowiek może mieć z natury okaleczone swoje sedno/swoją istotę człowieczeństwa? Mimo, że odpowiedź ta sama się nasuwa, a oczywistość tej odpowiedzi jest nader widoczna, wielu ludzi, w wielu dziedzinach nauki nie przywiązuje do niej dostatecznej uwagi (przykładowo w ekonomii)12. W podejściu tym dominuje instrumentalne używanie pojęcie „moralności” w wygodnej dla egocentryka interpretacji, że moralność jest neutralna (tylko opisowa). Oznacza to, że przyjmuje się, że moralnością są wszelkie, jakiekolwiek zespoły wartości (norm i ocen) przyjmowanych i regulujących współżycie w danym środowisku, nie oceniając ich, bez względu na to, jak pojmuje się w nich dobro i zło. Pojęcia te są zrelatywizowane i warunkowe – jaki warunek, taka moralność. Każdy może mieć swoje wyobrażenie dobra i zła, ważna jest skuteczność, swoisty spryt, chytrość, bezwzględ11 por. G. Borys, T. Borys, Zintegrowana odpowiedzialność biznesu – geneza i istota, w: Ekologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarki oraz przedsiębiorstw, red. J. Famielec, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków 2011. 12 T. Borys, Sustainable Development as an Educational Challenge, “Argumenta Oeconomica” 2010 No. 1(24), p. 9. 61 ność („cel uświęca środki”). Naruszanie prawa także służy realizacji celu (na przykład maksymalnemu zyskowi). Mówi się w tym podejściu do odpowiedzialności o moralności na przykład złodziei, gospodarczych grup mafijnych (tak zwani „ludzie honoru”). Rysunek 3.5. Moralność, pole etyczne, wizje człowieka i trzy podejścia do odpowiedzialności a paradygmaty ekonomii Źródło: opracowanie własne por. też G. Borys, T. Borys, Zintegrowana odpowiedzialność…, op. cit. Bardziej wyraziście ten pogląd ujawnia się w przeciwstawności biznesu i etyki (moralności), co przez długi czas było dość powszechne w ekonomii i praktyce życia 62 gospodarczego. Czyli „etyka biznesu” to oksymoron, zestawienie wyrazów o przeciwstawnym, wykluczającym się wzajemnie znaczeniu. W życiu gospodarczym jest to aksjologiczna platforma przede wszystkim dla tak destrukcyjnych dla gospodarki rynkowej zjawisk, jak: nieuczciwa konkurencja i praktyki korupcyjne. Szczególnie dobitną ilustracją takiego podejścia do odpowiedzialności jest nieuczciwa konkurencja – brutalna, bez jakichkolwiek hamulców, „na śmierć i życie”, na eliminację, zniszczenie drugiej strony, coraz częstsze stosowanie metod zbrodniczych, jak zastraszanie, niszczenie obiektów (podpalania, czy „podrzucanie” materiałów wybuchowych). Z punktu widzenia moralności opartej na bazie bezwarunkowego dobra to niemoralna konkurencja – oparta na swoistym dla skrajnego egocentryka pojmowaniu skutecznej konkurencji. Ta ekonomia ma bardziej aspekt praktyczny i bardzo mętne podstawy teoretyczne oparte na „ruchomych piaskach” aksjologii. Podejście drugie w ujawnianiu podstaw aksjologicznych ekonomii zakłada hybrydowość aksjologiczną człowieka, który jest z natury jest trochę dobry i trochę zły, czyli „szary” – trochę uczciwy i trochę nieuczciwy, trochę życzliwy i trochę nieżyczliwy (por. rys. 3.5b), czyli człowiek zgodnie z takim poglądem ma schizofrenię (zakłamanie) wbudowaną „z natury” w swoje sedno. Nielogiczność i tego poglądu jest też oczywista, ponieważ oznaczałoby to, że człowiek ma „z natury” okaleczone swoje człowieczeństwo? czyżby konstruktor się pomylił?13. Jest to dość typowe dla ekonomii neoklasycznej podejście preferujące uznanie człowieka niemal wyłącznie jako homo oeconomicus w wersji oryginalnej lub po jego kosmetycznej modyfikacji. To podejście na ogół zakłada, że egoizm i towarzysząca egoizmowi zachłanność (dwie spokrewnione negatywne i często długotrwałe emocje) – to najistotniejsze cechy natury ludzkiej. I na niej ekonomia ta buduje swoje koncepcje. Egoizm uznawany jest w nich za podstawowy czynnik motywujący do efektywnej działalności gospodarczej. Toteż z tego punktu widzenia wartość człowieka, na przykład pracownika, mierzona jest przede wszystkim finansowo-materialnymi efektami jego działalności. Wiedza, zdolności, cnoty osobiste mają wartość o tyle, o ile przynoszą finansowo-materialne efekty. W etyce również można napotkać koncepcje przyjmujące, że egoizm jest naturalną cechą człowieka. Ale w większości z tych koncepcji etyka stara się egoizm, jeśli nie eliminować, to przynajmniej ograniczać, sprowadzając go do rozumnych wymiarów (tak zwany „egoizm rozumny”). W tym wybiórczym, selektywnym podejściu do odpowiedzialności eksponuje się przede wszystkim odpowiedzialność ekonomiczno-finansową prześwietlaną odpowiedzialnością prawną i generowaną głównie odpowiedzialnością wobec właściciela i akcjonariuszy. Wskazuje się zysk lub wartość właścicielską jako jedyny cel biznesu (tak zwana orientacja profitowa). Najbardziej charakterystyczne są tu poglądy M. Friedmana i E. Sternberga14. T. Borys, Sustainable Development as …, op. cit. por. M. Friedman, Społeczną powinnością biznesu jest pomnażanie zysków, w: Etyka biznesu, Z klasyki współczesnej myśli amerykańskiej, red. L. Ryan, J. Sójka, Wyd. „W drodze”, Poznań 1997, s. 49-50; E. Sternberg, Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 54-55 i 59-60. 13 14 63 Trzecie podejście do określenia ram ekonomii odnoszących się do etyki, moralności i odpowiedzialności biznesu oparte na wizji człowieka tworzy aksjologiczne warunki brzegowe właśnie dla ekonomii zrównoważonego rozwoju. Opiera się ono na diametralnie innym założeniu w odniesieniu do moralności człowieka. Moralność człowieka jest jego naturą, czyli człowiek jest z natury dobry (empatyczny, życzliwy), natomiast w swoich słabościach czasami odchodzi od swej natury/swego człowieczeństwa, między innymi z powodu błędów wychowania w rodzinie, błędów w systemie edukacji, poddawaniu się presji otoczenia (rysunek 3.5b). Głównym źródłem odpowiedzialności jest tu więc motywacja wewnętrzna – jakość świadomości człowieka, a impulsy zewnętrzne (na przykład prawne) mają jedynie charakter uzupełniający. Rosnąca samoświadomość człowieka, co jest sednem jego natury, spowodowała, że dotychczas realizowany w gospodarkach rozwiniętych krajów świata model prowadzenia działalności biznesowej jest coraz powszechniej kwestionowany i krytykowany. W jego miejsce proponuje się model społeczny, znajdujący z jednej strony oparcie w nowym paradygmacie rozwoju, a z drugiej – w behawioralnej teorii przedsiębiorstwa, której twórcami i najwybitniejszymi przedstawicielami są: Thompson, March, Turnbull, Barnard, Baumol, Cyert, Allison, Scott i Averch. Ukształtowała się w ten sposób niewątpliwie15: • idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (Corporate Social Respononsiblity –CSR) jako jedna z najbardziej inspirujących idei, zmianujących w ostatnich latach współczesną ekonomię ewoluującą powoli w kierunki ekonomii zrównoważonego rozwoju; jest ona oparta między innymi na teoretycznej koncepcji interesariuszy i odejściu od typowego dla starych paradygmatów ekonomii wąskiego podejścia do klienta; • behawioralna teoria przedsiębiorstwa obrazująca złożoność przedsiębiorstwa i złożoność jego zachowań, przedstawiając sprzeczność i zbieżność interesów różnych interesariuszy (stakeholders) przedsiębiorstwa oraz ich zachowania uwarunkowane zasobami i kompetencjami. Należy tu jednak zwrócić uwagę na nieco odmienne sformułowanie podstaw aksjologicznych ekonomii zrównoważonego rozwoju w kategoriach odpowiedzialności. Inspiracji należy szukać w analizowanej wcześniej kategorii ładu zintegrowanego jako benchmarkingowego wyrażenia istoty nowego paradygmatu rozwoju i w nowej proponowanej nazwie paradygmatu – rozwoju zintegrowanym. W tym aspekcie nowy paradygmat ma wyraźne odniesienie do integrowania różnych rodzajów odpowiedzialności skanowanych systemem „ciepłych” wartości (wartości duchowych – sedna rzeczywistej, nieiluzyjnej moralności), takich jak bezwarunkowe dobro, prawda, odwaga, przyjaźń, miłość, empatia, sumienie, uczciwość, sprawiedliwość, wrażliwość, godność, wiara, mądrość.16 Nadrzędną rolę w odpowiepor. przykładowo W. G. Simpson, T. H. Kohers, The link between Corporate Social and financial performance: evidence from the banking industry, “Journal of Business Ethics” 2002 No. 35, p. 57. 16 W odróżnieniu od wartości „zimnych” – głównie wartości materialnych (wszelkie przedmioty materialne, w tym pieniądze oraz wartości z nimi związane, na przykład władza, za: J. Bańka, Etyka prostoliniowości, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1986, s. 33. 15 64 dzialności zintegrowanej odgrywa zatem kategoria odpowiedzialności moralnej (etycznej, aksjologicznej) jako skanująca inne rodzaje odpowiedzialności. Ilustruje to rysunek 3.6. Rysunek 3.6. Odpowiedzialność zintegrowana jako podstawa aksjologiczna ekonomii zrównoważonego rozwoju Źródło: opracowanie własne por. też G. Borys, T. Borys, Zintegrowana odpowiedzialność …, op. cit. Osiągnięcie spójności aksjologicznej w integrowaniu różnych rodzajów odpowiedzialności to podstawowe obecnie wyzwanie cywilizacyjne dla podmiotów gospodarczych i ekonomii zrównoważonego rozwoju. Chodzi tu o integrowanie: • odpowiedzialności prawnej: w apelu do polskiego biznesu, wystosowanego w 2000 roku przez Centrum Etyki Biznesu (CEBI) podkreśla się, że przestrzeganie prawa jest podstawowym standardem etycznym w biznesie, ale nie jest standardem jedynym; warto podkreślić, że tak rozumiana odpowiedzialność powinna być też oparta na odpowiedzialności samego prawa (jego etyczności, logiczności, prostocie); • odpowiedzialności ekonomiczno-finansowej: za osiąganie rentowności, ale także ponoszeniem odpowiedzialności, na przykład za bankructwo, upadek przedsiębiorstwa; ale bankructwo celowe, fałszywe jest formą ucieczki od odpowiedzialności, uchronienia się przed nią, a także przejawem nieuczciwej gry; • odpowiedzialności społecznej akcentującej rozszerzenie odpowiedzialności na wszystkie grupy kluczowych interesariuszy; • odpowiedzialności ekologicznej, za stan środowiska przyrodniczego; zazwyczaj jest to sprawa współodpowiedzialności. 65 Idea integrowania czterech podstawowych rodzajów odpowiedzialności jest w zróżnicowany sposób eksponowana w definicjach odpowiedzialności biznesu z dominacją kategorii społecznej odpowiedzialności, co wymusza częste warunkowanie tych określeń osiąganiem zysku jako warunku sine qua non ponoszenia społecznej odpowiedzialności. Dominuje więc raczej tendencja dezintegracji odpowiedzialności biznesu, niż integracji co jest swoistym paradoksem. Przejawia się to zwłaszcza w traktowaniu odpowiedzialności moralnej (etycznej) na równi z innymi rodzajami odpowiedzialności. 3.2. ILE POTRZEBA KONTYNUACJI, A ILE NOWEGO PODEJŚCIA W EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU? To drugie pytanie postawione we wstępie tego opracowania jest bardzo ważne dla formułowania ram nowej ekonomii – ekonomii konstytuowanej przez istotę nowego paradygmatu rozwoju. Wstępna odpowiedź na nie jest oczywista. Nowa ekonomia powinna nawiązywać do tego, co jest uniwersalne w dotychczasowym dorobku różnych szkół naukowych ekonomii. Ale jest to z pewnością odpowiedź zbyt ogólna. Bardziej szczegółowa refleksja może ukształtować się po rozpatrzeniu relacji, jakie zachodzą między ekonomią „pozytywną” (analityczną, opisową, inżynierią ekonomii) i ekonomią „normatywną”. Jakie jest zatem miejsce nowego paradygmatu rozwoju w nurtach ekonomii pozytywnej i normatywnej? Na ogół ekonomiści zaliczają ten paradygmat do „mniej wartościowego” i „mniej naukowego” nurtu ekonomii normatywnej17. Pojawienie się w ostatnich latach kategorii ekonomii zrównoważonego rozwoju może tę ocenę radykalnie zmienić. Ekonomia normatywna zgodnie z dość powszechnie przyjętą interpretacją to ekonomia dokonująca wartościowań faktów opisywanych przez ekonomię pozytywną na bazie uniwersalnych lub indywidualnych systemów wartości. Z tego powodu ten nurt ekonomii nazywa się często ekonomią subiektywną lub postulatywną, choć wydaje się, że są też rzetelne przesłanki, aby nazwać ją ekonomią aksjologiczną. Badania prowadzone w ramach tej ekonomii mają (lub powinny mieć) jasno określoną aksjologię jako fundament do szukania odpowiedzi na pytanie „jak powinno być?”. Ekonomia rozwoju zrównoważonego ma właśnie jasno określone minimum aksjologiczne – jest nim co najmniej umiarkowany antropocentryzm. Ekonomia rozwoju zrównoważonego powinna w maksymalnym stopniu nawiązywać do uniwersalnego dorobku ekonomii pozytywnej, która ma wyjaśniać zjawiska ekonomiczne na podstawie metodologicznych badań rzeczywistości. Bada więc zjawiska gospodarcze takie, jakimi są. Wydaje się, że bardziej uzasadnione jest nazywanie tego fundamentu ekonomii jako ekonomii analitycznej lub – chyba trafniej – inżynierii ekonomii. Cechą tej ekonomii jest uniwersalność jej metodycznego dorobku (narzę- 17 por. na przykład: A. Bocian, Globalizacja a zrównoważony rozwój, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011. 66 dzi), który może być w różnych konfiguracjach wykorzystywany do kreowania różnych koncepcji ekonomii aksjologicznych (normatywnych), w tym ekonomii rozwoju zrównoważonego. *** Trwająca od kliku lat dyskusja nad podstawami teoretycznymi ekonomii zrównoważonego rozwoju wymaga wstępnego chociażby określenia ram czy „warunków brzegowych” tej nowej ekonomii. „Warunki brzegowe”, wymagające identyfikacji i posiadające kluczowe znaczenie w implementacji nowej koncepcji rozwoju, mają z natury swej charakter uniwersalny. Dotyczą nie tylko ekonomii jako dyscypliny nauk ekonomicznych, ale także innych dyscyplin tej dziedziny naukowej (na przykład nauk o zarządzaniu). Rysunek 3.7. Pasmo ważniejszych warunków brzegowych ekonomii zrównoważonego rozwoju SWP – sprawiedliwość wewnątrz pokoleniowa ; SMP – sprawiedliwość międzypokoleniowa Źródło: opracowanie własne. 67 Określenie tych ram powinno wynikać z możliwie najpełniejszego rozpoznania samej istoty nowego paradygmatu rozwoju, a zatem specyficznych dla tego paradygmatu cech i zasad rozwoju, stopnia uwzględniania idei ładu zintegrowanego oraz relacji tego paradygmatu do kategorii odpowiedzialności biznesu, podejścia do wizji człowieka i do sposobu ujawniania w dyscyplinach naukowych systemu wartości/ aksjologii rozwoju. Formą podsumowania dokonanego w tym opracowaniu rozpoznania swoistego „pasma” ważniejszych warunków brzegowych ekonomii zrównoważonego rozwoju jest schemat na rysunku 3.7. 68 4 HOMO OECONOMICUS VERSUS HOMO SUSTINENS . UWAGI O METODOLOGICZNYCH ODMIENNOŚCIACH MIĘDZY EKONOMIĄ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU A EKONOMIĄ GŁÓWNEGO NURTU DARIUSZ KIEŁCZEWSKI 4.1. EKONOMIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU A EKONOMIA GŁÓWNEGO NURTU – METODOLOGICZNE ZWIĄZKI I ZALEŻNOŚCI Podstawowe założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju zostały wypracowane na przełomie XX i XXI wieku. Dostrzegalne jest, ze początkowo była raczej idea polityczna nastawiona na praktyczny cel usprawnienia funkcjonowania gospodarki przede wszystkim w zakresie jej równowagi ze środowiskiem przyrodniczym, a później także społecznych celów rozwojowych. Obecnie badania nad zrównoważonym rozwojowe przechodzą w nową fazę. Jest to próba podjęcia wysiłku stworzenia całościowej teorii ekonomicznej zrównoważonego rozwoju (ekonomii zrównoważonego rozwoju). Z ambicją tą wiąże się konieczność odniesienia się do dotychczasowego dorobku nauk ekonomicznych, przede wszystkim odpowiedź na pytanie czy ekonomia zrównoważonego rozwoju ma stanowić nową teorię ekonomiczną opartą na odmiennych założeniach metodologicznych niż ekonomia głównego nurtu, czy też jedynie uzupełnieniem dotychczas funkcjonujących teorii. Dylemat ten zostanie przedstawiony na przykładzie relacji między dwoma koncepcjami człowieka gospodarującego – typowej dla tradycyjnej ekonomii koncepcji homo oeconomicus oraz proponowanej przez teoretyków ekonomii zrównoważonego rozwoju idei homo sustinens. Jednym z kluczowych pytań dotyczących kwestii ekonomii zrównoważonego rozwoju jest problem jej podstaw metodologicznych. Chodzi o to, w jakim stopniu ekonomia zrównoważonego czerpie z metodologii ekonomii głównego nurtu, a w jakim stanowi nową propozycję metodologiczną. Jest to pytanie, czy ekonomia zrównoważonego rozwoju jest kontynuacją wątków teoretycznych i metodologicznego podejścia „tradycyjnej” ekonomii, czy też raczej stanowi próbę przeformułowania teorii ekonomii jako takiej, na nowo definiując jej przedmiot badań i metodę. Wiąże się z tym kwestia, które z tych podejść należy uznać za właściwsze. Oba mają bowiem mocne strony i ograniczenia. 69 Pierwsze z podejść – ekonomia zrównoważonego rozwoju jako kontynuacja i uzupełnienie ekonomii głównego nurtu – ma tę zaletę, że jest ono bardziej akceptowalne dla ekonomistów związanych z tradycyjnymi kategoriami i dyskusjami ekonomicznymi. Daje tym samym większą szansę na to, by koncepcja zrównoważonego rozwoju była powszechnie traktowana jako fundamentalna zasada rozwojowa, którą respektowano by w wiodących nurtach teorii ekonomii oraz opartych na nich koncepcjach polityki gospodarczej. Tak rozwijana ekonomia zrównoważonego rozwoju, intensywnie wykorzystująca dorobek myśli ekonomicznej, zapewne szybko zostałaby elementem głównego nurtu rozważań o gospodarce inspirując i modyfikując go. Wydaje się przy tym, że „bliżej” byłoby jej do nowej ekonomii instytucjonalnej i nurtów postkeynesowskich, niż nurtom liberalnym, lecz spotyka się literaturze także publikacje wskazujące na związki ekonomii zrównoważonego rozwoju na przykład z ordoliberalizmem.1 Ograniczeniem takiego podejścia do ekonomii zrównoważonego rozwoju jest wszakże to, że; w znaczącej mierze musiałaby ona zaakceptować te założenia ekonomii, które do pewnego stopnia stanowiły i stanowią nadal o przyczynach współczesnego kryzysu środowiskowego i społecznego, celem działania jest zysk i maksymalizacja konsumpcji (a nie trwałość gospodarowania i konsumpcji); że środowisko przyrodnicze stanowi przedmiot wobec gospodarki zewnętrzny, wzrost gospodarczy jest podstawowym celem dążeń państwa, a jego spowolnienie zawsze oznacza zjawisko negatywne. Istnieje więc ryzyko, że pole badawcze ekonomii zrównoważonego rozwoju zostałoby zawężone ze względu na ograniczenia metodologiczne, a nawet być może nierealne stałyby się próby zmian w sposobie postrzegania, oceny i programowania zjawisk gospodarczych.. Odmienne podejście zakłada konieczność przedefiniowania podstawowych pojęć ekonomicznych na czele z samymi celami gospodarowania, postrzeganiem gospodarki oraz sposobem rozumienia kategorii rozwoju gospodarczego oraz jego pomiaru. Idzie więc o stworzenie nowych zasad uprawiania ekonomii i odrzucenie metody ekonomii głównego nurtu, która nie sprawdza się już w diagnozowaniu i rozwiązywaniu problemów gospodarczych, a oparta na niej praktyka sama te problemy stwarza. Alternatywne (heterodoksyjne) ujęcie ekonomii zrównoważonego rozwoju daje też szansę rozszerzenia pola badawczego ekonomii i bardziej dogłębnego poznania związków między gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem przyrodniczym. Pozbawiona ograniczeń metodologicznych ekonomia mogłaby w ten sposób odważniej eksplorować wymienione związki. Głównym ograniczeniem tego podejścia jest problem akceptacji tak rozumianej ekonomii zrównoważonego rozwoju przez ekonomistów głównego nurtu. Charakterystyczne jest tu postawa autorów monografii Rozwój2, którzy umieszczają ideę (i ekonomię) zrównoważonego rozwoju wśród nurtów alternatywnych takich, jak teoria postrozwoju czy teorie genderowe, mających znaczenie o tyle tylko, że podejmują dyskusję jedynie z pewnymi wątkami ekonomii głównego nurtu w celu ich modyfikaE. Kulińska-Sadłocha Idea zrównoważonego rozwoju a ordoliberalna koncepcja społecznej gospodarki rynkowej, „Optimum. Studia Ekonomiczne“ 2011 nr 4. 2 A. Payne, N. Phillips, Rozwój, Wyd. Sic!, Warszawa 2011, s. 143-173. 1 70 cji, a ich znaczenie jest niewielkie i przemijające. Stąd ekonomia zrównoważonego rozwoju miałaby problemy z „przebiciem się” do ekonomii głównego nurtu, zapewne też byłaby traktowana jako nadmiernie radykalna i idealistyczna, zwłaszcza że już obecnie nie brakuje takich opinii.3 Zdecydowana większość autorów piszących o ekonomii zrównoważonego rozwoju zajmuje stanowisko heterodoksyjne podkreślając, że chodzi nie tyle o stworzenie podstaw merytorycznych dla polityki zrównoważonego rozwoju, ile podstaw nowej ekonomii jako takiej wraz ze sformułowaniem nowego paradygmatu ekonomii. Podkreśla się przy tym, że takie postępowanie jest konieczne i równoległe do przemian w nauce jako takiej, określanych jako przejście od paradygmatu mechanistycznego (kartezjańskiego) do holistycznego4. Tym samym ekonomia zrównoważonego rozwoju miałaby być jedną z pierwszych propozycji uprawiania ekonomii jako nauki holistycznej, która z czasem zmarginalizowałaby ekonomię głównego nurtu. Istnieje jednak także podejście bardziej zachowawcze, którego istotą jest przywiązanie do tradycyjnych kategorii ekonomicznych w badaniach nad kwestią rozwoju zrównoważonego. Próbuje się poszukiwać tez, twierdzeń i metod, które pozwoliłyby na analizę tej kategorii bez intencji reformowania ekonomii jako takiej. Można w uproszczeniu powiedzieć, że jest to propozycja włączenia namysłu nad zrównoważonym rozwojem do ekonomii głównego nurtu.5 Autorzy podzielający ten pogląd uważają, że należy badać kwestie zrównoważonego rozwoju w ramach różnych dyscyplin naukowych, a tym samym tworzenie interdyscyplinarnej (holistycznej) ekonomii zrównoważonego rozwoju nie jest potrzebne. Które z tych podejść jest właściwsze i czy możliwe jest przełamanie antagonizmu między nimi? Wydaje się, że źródłem odpowiedzi na to pytanie może być analiza dwóch koncepcji antropologicznych znajdujących się u podstaw ekonomii głównego nurtu i ekonomii zrównoważonego rozwoju – homo oeconomicus oraz homo sustinens. 4.2. HOMO SUSTINENS JAKO ZAŁOŻENIE ALTERNATYWNEJ EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Koncepcja homo sustinens jest ściśle związana z ideą zrównoważonego rozwoju. Sam przymiotnik sustinens bezpośrednio odwołuje się do pojęcia sustainable development. Homo sustinens ma odpowiadać podstawowej ambicji rozwojowej, która w ramach sustainable development ma zostać zrealizowana, a mianowicie wypracowanie sytuacji, gdy ma miejsce: trwała forma gospodarowania, względnie ludzkiego współżycia, przy pomocy wyważonego podejścia do ekonomicznych, ekologicznych i społecznych kryteriów stabilizacyjnych i rozwojowych w celu zapewnienia dalszego senPor. ibidem, s. 161-163. Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Zarys problemów badawczych i dydaktyki, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2010, s. 11-60. 5 Por. np. T. Żylicz, Czy studentów ekonomii należy uczyć o trwałym rozwoju? [w]: Ekonomia zrównoważonego rozwoju…,op. cit., s. 84-94. 3 4 71 sownego życia dla odpowiedniej liczby pokoleń w oparciu o sprawiedliwość wewnątrzi międzypokoleniową przy zastosowaniu techniki zgodnej z wymogami ekologicznymi i społecznymi.6 Tego rodzaju związek sprawia, że homo sustinens jest jako idea krytykowany przez ekonomistów ortodoksyjnych jako kategoria ideologiczna podobnie, jak dzieje się z koncepcją zrównoważonego rozwoju rozumianą jako alternatywa rozwojowa. Zarzut sprowadza się do posądzeń o postulatywność i utopijność obu pojęć oraz generalnie o idealizację rzeczywistości ekonomicznej7. Homo sustinens po trosze jednak uwiarygodnia rozumianą jak wyżej ideę zrównoważonego rozwoju i nadaje jej charakter racjonalnej koncepcji opartej na uzasadnieniach naukowych. Wywodzi się bowiem równocześnie z kilku źródeł. Niektóre z nich mają charakter naukowy, inne – filozoficzny i etyczny, niektóre także ideologiczny8. Jest to zgodne podejściem metodologicznym alternatywnego ujęcia ekonomii zrównoważonego rozwoju zakładającego otwartość metodologiczną i korzystanie z dorobku dyscyplin naukowych innych, niż ekonomia.9 Bez wątpienia na ukształtowanie się koncepcji homo sustinens miał znaczenie nurt ekologiczny w badaniach naukowych. Zapoczątkował go rozwój ekologii człowieka, w ramach której zwrócono uwagę na środowiskowe uwarunkowania egzystencji ludzkiej10. Znaczenie miały też ekologiczne nurty w naukach społecznych, przede wszystkim ekologia społeczna11 rozwijana w ramach socjologii, socjobiologia12 oraz psychologia środowiskowa13. Nurty te wskazywały na rangę przyrodniczych uwarunkowań zachowań społecznych oraz rolę środowiska przyrodniczego w zaspokajaniu potrzeb. Dlatego ich wkładem było wskazanie bezpośredniego wpływu środowiska przyrodnicze zarówno na jakość życia ludzi, jak też na motywacje ich zachowań. Z drugiej strony znaczenie miały także koncepcje filozoficzne i etyczne. Wśród nich warto wymienić przede wszystkim koncepcję jaźni ekologicznej, którą wypracował A. Naess14. Wskazał on, że samorealizacja człowieka polega na jego utożsamieniu się z określoną grupą podmiotów i działaniu na rzecz podmiotów, z którymi się utożsamia. Najprostszą formą samorealizacji jest utożsamienie się z samym sobą i działanie na rzecz własnych interesów (egoizm). Jednak człowiek jest zdolny utożsamiać się z nieograniczonym zbiorem podmiotów: od swoich bliskich przez całość społeczeństwa aż do całości otaczającego go środowiska. Nurt ekologiczny w naukach społecznych wskazuje, że potrzeb człowieka nie da się sprowadzić do potrzeb materialnych i kulturowych, gdyż środowiskowe uwarunH. Zabel, Industriesymbiosen im Verhaltenkontext, in: Kleislauforientere Unternehmenkooperationen, Munchen – Oldenburg 1998, S. 163. 7 G.M. Hodgson, In the Shadow of Darwin and Marx, Edward Elgar Pbl., Cheltenham 2006. 8 Handbook of Sustainable Development, ed. by G.Atkinson, Edward Elgar Pbl., Cheltenham 2008. 9 Por. Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Zarys …, op. cit. 10 N. Wolański, Ekologia człowieka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007. 11 D. Kiełczewski, Ekologia społeczna, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001. 12 E.O.Wilson, O naturze ludzkiej, Wyd. PIW, Warszawa 1987. 13 A. Eliasz, Psychologia ekologiczna, Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1993. 14 A. Naess, Samorealizacja: ekologiczne podejście do istnienia w naszym świecie, w: A. Naess i in. Myśląc jak góra, Wyd. Pusty Obłok, Warszawa 1992. 6 72 kowania egzystencji i wynikające z nich potrzeby są tak samo ważne. Podważa to tezę o autonomiczności i samowystarczalności gospodarki. Natomiast idea jaźni ekologicznej wskazuje, że homo oeconomicus w istocie opisuje najprostszą i najbardziej prymitywną formę samorealizacji człowieka: utożsamianie się jedynie z samym sobą. Homo sustinens łączy kulturowe i środowiskowe uwarunkowania egzystencji ludzkiej oraz uwzględnia możliwość istnienia jaźni ekologicznej (altruistycznej) i jego wpływu na decyzje gospodarcze jednostek. Metodyka tworzenia koncepcji homo sustinens jest oparta na podejściu maksymalistycznym, co oznacza, że chodzi o wskazanie całokształtu uwarunkowań ludzkiej egzystencji i potencjału tkwiącego w jednostce ludzkiej. W ten sposób można opisać całokształt potrzeb człowieka oraz jego możliwych cech jako podmiotu gospodarującego. Przekłada się to na budowę twierdzeń o ekonomii-całości procesów produkcji, konsumpcji i wymiany – które uwzględniłyby wielowymiarowość homo sustinens. Punkt wyjścia koncepcji homo sustinens stanowi założenie, że zachowania człowieka są ukształtowane równocześnie przez środowisko przyrodnicze (dziedzictwo genetyczne) oraz środowisko społeczne (kulturowe), a trzecim czynnikiem zachowań jest podmiotowość jednostki. Oznacza to, że w procesach zaspokajania potrzeb należy uwzględniać zarówno potrzeby materialne, jak i niematerialne, których zaspokojenie wiąże się z relacjami ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym. Oznacza też, że jest możliwe ukształtowanie określonych cech podmiotowych ludzi, których pojawienie się będzie służyć wdrożeniu zasad zrównoważonego rozwoju. Do cech homo sutistnens zalicza się: • wolność woli i zdolność do działania odpowiedniego do podmiotowych cech jednostki; • odpowiedzialność; • zdolność do myślenia kompleksowego; • umiejętność rozumowania w perspektywie długookresowej; • zdolność do empatii, komunikacji i kooperacji; • kreatywność; • zdolność uczenia się; • emocjonalność.15 Tę złożoność cech jednostka ma w sobie wypracować przechodząc przez określone fazy rozwoju osobowości: • instynktowna fazę przeżywania genetycznych uwarunkowań w wieku niemowlęcym; • rozwój językowy we wczesnym wieku dziecięcym; • rozwój własnego „ja” w późniejszym wieku dziecięcym; • orientacja na uczenie się i normy moralne; • rozwój samodzielnej refleksji i samookreślania się; • rozwój poczucia odpowiedzialności; Por. E. Kośmicki, Główne zagadnienia ekologizacji społeczeństwa i gospodarki, Wyd. Ekopress, Białystok 2010, s. 216-217. 15 73 • homo sustinens.16 Dostrzegalne jest więc, że homo sustinens ma odzwierciedlać całokształt potencjału jednostek. Chodzi w tej koncepcji nie tyle o wyjaśnianie ekonomicznych zachowań, ile o wskazanie kierunku procesów rozwoju zrównoważonego odniesionego do samorealizacji ludzi. Analiza literatury poświęconej homo sustinens pozwala na wyodrębnienie dwóch interpretacji tej kategorii. W pierwszej przyjmuje się, że jest to idea realistyczna, pewien obraz człowieka, który można ukształtować, a wraz z nim utrwalić pewną koncepcję gospodarki (i gospodarowania).17 Ufa się zatem, że homo sustinens ukształtuje się na pewnym etapie gospodarowania i gospodarka całkowicie zmieni swój charakter. Drugi pogląd przyjmuje, że jest to raczej pewien abstrakcyjny model teoretyczny (antropologiczny), a mianowicie na swój sposób wyidealizowany koncept natury ludzkiej, który w całości zapewne nigdy się nie utrwali w skali masowej, choć jest dobrym obrazem wielowymiarowości natury człowieka. Natomiast jest on punktem odniesienia dla polityki państwa i jej celów. Wskazuje bowiem na różnorodność potencjalnych oddziaływań państwa na przedsiębiorców i konsumentów wynikającą z różnorodności motywacji, którymi kierują się oni. Zgodnie z tym podejściem w spontanicznej wymianie rynkowej idea homo sustinens nigdy urzeczywistniona w pełni nie będzie, ponieważ jednostkowa natura człowieka nie jest idealna. Pierwsze z tych podejść może być postrzegane jako dyskusyjne. Można dostrzec pewną sztuczność koncepcji homo sustinens, która jest zbudowana na zasadzie antynomii wobec homo oeconomicus (motywacja niematerialna versus motywacja materialna, altruizm versus egoizm, empatia versus indywidualizm). To sugeruje, że jest ona abstrakcyjna i postulatywna. Rodzą się także inne pytania: jak i kto ma kształtować postawy homo sustinens, jaka ma być demokratyczna legitymacja do narzucenia tej koncepcji całości społeczeństwa, jak długo postawa homo sustinens ma być wypracowywana i jak się to ma do faktu, że problemy realizacyjne trwałego rozwoju powinny być podejmowane „tu i teraz”, jak się ma homo sustinens do zasady ochrony różnorodności kulturowej należącej do fundamentalnych reguł funkcjonowania społeczeństwa „zrównoważonego”? Na te pytania nie ma, jak dotąd, zadowalającej odpowiedzi. Wszystko to nie dyskwalifikuje jednak idei homo sustinens, jeśli potraktować go jako konstrukt teoretyczny, pewną antropologiczną wizję stanowiącą punkt odniesienia dla polityki zrównoważonego rozwoju – obraz człowieka stanowiący podstawę decyzji politycznych. Nie tyle chodziłoby o powszechną faktyczność homo sustinens, ile o wskazanie wielowymiarowości egzystencji człowieka i potencjału jego możliwości. Analiza istniejącej literatury z zakresu ekonomii zrównoważonego rozwoju wskazuje wszak, że dominuje pierwsze z podejść. Homo sustinens nie jest traktowany jako pewna abstrakcyjna idea, lecz jako oczekiwany stan faktyczny, który można ukształtować głównie za pośrednictwem właściwej edukacji.18 Autorzy ci podkreślają Ibidem, s. 219. Ibidem, s. 214. 18 Por. np. H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Wyd. Zysk i s-ka, Poznań 2010, s. 44-60 oraz 109-122. 16 17 74 też, że podobnie homo oeconomicus stał się w ostateczności realnym bytem, gdyż głównie właśnie z tej koncepcji wzięła się nastawiona na jak najszybszy wzrost gospodarka oraz dążący do natychmiastowego zaspokajania swoich zachcianek konsument. Czy nie są to jednak wnioski zbyt odważne i zbyt daleko idące? I czy na pewno służą one rozwojowi ekonomii zrównoważonego rozwoju oraz wzrostowi znaczenia tej koncepcji naukowej? Pewien wgląd na możliwość odpowiedzi na te pytania daje analiza powstania idei homo oeconomicus. 4.3. GENEZA HOMO OECONOMICUS Idea homo oeconomicus jest podstawą antropologiczną twierdzeń ekonomii głównego nurtu. Autorzy proponujący ideę homo sustinens wskazują często, że homo oeconomius jako koncepcja ma charakter etyczny. Ma wypływać przede wszystkim z etyki liberalnej, której zwolennikiem był między innymi A. Smith tworzący podwaliny tej idei antropologicznej. Pogląd ten można jednak uznać za dyskusyjny. Smith był zwolennikiem nurtu etyki liberalnej zwanej etyką ładu moralnego.19 Uważał, że etykę można oceniać w kategoriach ładu społecznego oraz estetycznych. Znaczy to, że wartości moralne mają wzbudzać pozytywne odruchy estetyczne, a przez to wewnętrzną ich akceptację przez dana jednostkę. Przy tym ład etyczny istnieje obok innych ładów. Stąd ład ekonomiczny funkcjonuje na bazie innego mechanizmu, niż ład etyczny, a jego istotą jest indywidualna chęć zysku istniejąca niezależnie od postawy etycznej danej osoby. Istota takiego rozumowania (zakładającego odrębność poszczególnych dyscyplin i płaszczyzn refleksji), a tym samym idea homo oeconomicus, wypływają z założeń teoretycznych, które znalazły się u podstaw konstrukcji metodologicznej nowożytnej nauki, określanych jako paradygmat kartezjański, zwany również mechanistycznym, technicystycznym lub redukcjonistycznym.20 Opierał się na takich założeniach: • dynamikę danej całości da się wyjaśnić na podstawie cech poszczególnych części składowych tej całości; • procesy istnieją dzięki pierwotnym strukturom oraz siłom i mechanizmom powodującym ich reakcję; • opis naukowy ma charakter obiektywny; • nauka daje wiedzę pewną.21 Przyjęcie tego paradygmatu oznaczało w ekonomii dążenie do wypracowania następujących zasad uprawiania tej nauki. Chodziło po pierwsze, o znalezienie podstawowego punktu odniesienia dla gospodarowania, kluczową część składową procesów wzrostu i rozwoju gospodarczego. Jest nim podejmujący decyzje gospodarcze człowiek (jednostka), który jest do nich zmuszony, gdyż zmaga się z niedoborem dóbr P. Vardy, P. Grolsch, Etyka, Zysk i S-ka, Poznań 1995, s. 68-77. Por. np. F. Capra, Punkt zwrotny, Wyd. PIW, Warszawa 1987. 21 Por. także D. Kiełczewski, Ekologia …, op. cit.. 19 20 75 i usług zaspokajających jego potrzeby.22 Po drugie, należało poszukać takich cech człowieka jako podmiotu gospodarującego, które są bezsporne i uniwersalne dla każdej jednostki, niewątpliwie przynależą do natury ludzkiej. Tym samym trzeba odrzucić wszelkie cechy jednostkowe świadczące o zróżnicowaniu zachowań jednostek. Tylko bowiem znajdując uniwersalne cechy człowieka można formułować uniwersalne i obiektywne prawa ekonomiczne. Konsekwencją takiego podejścia badawczego jest homo oeconomicus. Zawiera w sobie wylistowanie minimum cech człowieka gospodarującego, które posiada każda jednostka. Dzięki temu możliwe stało się, jak sądzono, sformułowanie praw ekonomicznych mających obiektywny i uniwersalny charakter. Każdego gospodarującego człowieka łączy fakt, że stara się możliwie najlepiej zmagać się z niedoborem dóbr i usług oraz poszukiwać w sytuacji niedoboru najkorzystniejszych dla siebie rozwiązań.23 Pojawiają się w literaturze zarzuty, że idea homo oeconomicus jest zideologizowana i uproszczona, a u jej podstaw znajduje się pewien wybór etyczny, dotyczący poglądu o naturze człowieka.24 Pogląd stanowiący podstawę homo oeconomicus ma być przy tym oparty na filozofii jednostkowego egoizmu, co przeczy praktyce społecznej, a której nierzadkie są przejawy zachowań altruistycznych. Uproszczenie natury ludzkiej nie wzbudza wątpliwości, nie przeczą temu ekonomiści głównego nurtu, ale, w przeciwieństwie na przykład do ekonomistów ekologicznych25, nie uważają, by miało to dyskwalifikować wymienioną konstrukcję teoretyczną. W nauce, także w ekonomii, funkcjonuje wiele uproszczeń, jak choćby założenie ceteris paribus. Ekonomiści głównego nurtu są świadomi uproszczeń homo oeconomicus świadomi i je akceptują. Kwestia ideologizacji homo oeconomicus może zostać uznana za dyskusyjną. Otóż, ekonomiści konstruujący tę ideę dostrzegali fakt, że natura ludzka jest bardzo złożona, a tym samym zachowania jednostek bardzo różnorodne. Gdyby chciało się uwzględnić całą złożoność ludzkiego postępowania, sformułowanie uniwersalnych prawd o gospodarowaniu byłoby bardzo utrudnione, nauka ekonomii niezwykle złożona i skomplikowana, a istota mechanizmów rynkowych być może niedokładnie opisana.26 Stąd konieczne jest uproszczenie w postaci odnalezienia tych cech człowieka gospodarującego, które są przynależne wszystkim ludziom i oparcie na nich twierdzeń ekonomii, które byłyby reprezentatywne dla wszystkich jednostek. Ewentualne odstępstwa od teorii wynikające ze złożoności zachowań ludzkich można by przy tym wyjaśnić za pomocą opisu konkretnych odstępstw od reguł. Tak jest na przykład H. Landreth, D. C. Colander Historia myśli ekonomicznej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 23-25. 23 Ibidem. 24 Przykładem takiego podejścia są choćby twierdzenia autorek zaangażowanych w nurt tak zwanej ekonomii feministycznej, które wiążą homo oeconomicus z paternalistycznym dążeniem do agresji i rywalizacji. Homo oeconomicus jest w ich opinii „po męsku” wojowniczy, a gra rynkowa rodzajem wojny prowadzonej środkami innymi, niż militarne: Feminist Economics, eds. by L. Beneria, A.M. May, D.L. Starssman, Edward Elgar Pbl., Cheltenham 2010. 25 Por. np. E. Kośmicki, Główne zagadnienia …, op. cit, s. 185-192, także Post Keynesian and Ecological Economics, eds. by R.P.F. Holt, S. Pressman, C.L. Spash, Edward Elgar Pbl., Cheltenham 2009. 26 H. Landreth, D. C. Colander, Historia…, op. cit., s. 25-43. 22 76 w przypadku teorii popytu i konsumpcji, w których uniwersalnym prawom towarzyszą paradoksy i nietypowe efekty, jak efekt sceny albo efekt snoba.27 Dzięki takiemu podejściu metodologicznemu uzyskano wiarygodny obraz zachowań ogółu konsumentów oraz wyjaśniono te zachowania, które wymykają się uniwersalnym prawidłowościom. Homo oeconomicus wynika z tego sposobu rozumowania i wtedy, gdy konstrukcja ta powstawała, bez wątpienia była ona metodologicznie poprawna, a o wyborach etycznych znajdujących się u jej podstaw zapewne w ogóle nie myślano. Chodziło raczej po prostu o poszukiwanie twierdzeń pewnych i sprawdzalnych. Abstrahowanie od innych nauk i kwestii aksjologicznych nie miało znaczenia. Zgodnie z metodologią kartezjańską dotarcie do wiedzy pewnej jest możliwe wyłącznie pod warunkiem rozbicia rzeczywistości i nauki na odrębne części (dyscypliny naukowe) oraz osobne badanie części składowych w ramach odrębnych dyscyplin naukowych posiadających własne metodologie. Kirchgassner uważa, że zachowanie homo oeconomicus jest oparte na trzech podstawowych przesłankach: • ludzie podejmują swoje decyzje niezależnie od siebie; stąd też indywiduum jest podstawową jednostką analizy ekonomicznej; • jednostki zachowują się racjonalnie w sensie ekonomicznym; • całość zachowania jednostek jest zorientowana na pomnażanie własnych korzyści.28 Stąd biorą się dalej idące wnioski.29 Po pierwsze, należy przyjąć, że nośnikiem aktywnych działań są jednostki, a nie grupy i organizacje. Kolektywne działania wyjaśnia się jako sumę indywidualnych sposobów działania. Należy dostrzec, że jest to prostą konsekwencją założeń kartezjańskiej teorii bytu przyjmującej, że rzeczywistość jest zbudowana na kształt mechanizmu, którego funkcjonowanie można wyjaśnić na podstawie funkcjonowania jego części składowych.30 Po drugie, jednostka w przypadku danej decyzji zawsze decyduje się na takie działania, które umożliwiają jej maksymalna korzyść zgodnie z jej preferencjami przy możliwie najmniejszym nakładzie własnym. U podstaw tych trzech założeń, prawidłowo odzwierciedlających istotę konstrukcji homo oeconomicus znajdują się dwa kolejne. Pierwszym z nich jest przeświadczenie, że człowiek jest istotą wolną, a więc jego decyzje są racjonalne w tym sensie, że podejmuje się je w sposób świadomy i dobrowolny.31 Dana jednostka dobrowolnie godzi się na konsekwencje podejmowanych przez siebie decyzji. Świadome podejmowanie decyzji oznacza też, że jednostka nie kieruje się instynktami ani codziennymi 27 D. Kiełczewski, Konsumpcja a perspektywy zrównoważonego rozwoju, Wyd. UwB, Białystok 2008. 28 G. Kirchgessner, Homo oeconomicus, Tubingen 1991. 29 Por. także E. Kosmicki, Główne zagadnienia…, op. cit., s. 187. 30 Ibidem, s. 185. 31 Takie założenie znajduje się u podstaw klasycznych i neoklasycznych teorii ekonomicznych. Inne wizje natury ludzkiej, jak przykładowo marksistowska w teorii i praktyce ekonomicznej nie sprawdziły się, co można potraktować jako swoiste memento także dla wizji „człowieka ekologicznego”. 77 rutynami. Drugim założeniem jest przekonanie, że światem człowieka jest świat kultury.32 To oznacza, że jego zachowania można sprowadzić do relacji między ludźmi, co w przypadku ekonomii znaczy, że chodzi o wymianę rynkową dokonywaną dla zaspokajania potrzeb materialnych. To, co w człowieku „instynktowne” i „naturalne” zostało zatem odrzucone jako zewnętrzne i nieistotne dla procesów gospodarczych. Tym samym można było przyjąć, że gospodarka jest autonomicznym, zamkniętym i samowystarczalnym systemem, którego funkcjonowanie opiera się na prawidłowościach odkrywanych i opisywanych w ramach ekonomii. W dalszej konsekwencji możliwe było opracowanie ortodoksyjnej (neoklasycznej) teorii ekonomii związanej głównie z ideami liberalnymi i neoliberalnymi opartej, jak słusznie wskazuje E. Kośmicki33, na następujących założeniach: • uczestnicy rynku działają całkowicie racjonalnie, a zatem realizują na rynku interesy skwantyfikowane monetarnie; • konsumenci mają nieograniczone potrzeby, które realizują w warunkach ograniczoności zasobów, co oznacza konieczność wzrostu produkcji oraz poszukiwania dróg bardziej efektywnej alokacji; • jednostki wiedzą, co jest dla nich najlepsze, zatem dobrobyt społeczny wywodzi się z jednostkowych preferencji i wynika z zasady suwerenności konsumenta; • wszyscy uczestnicy rynku posiadają doskonałą informację o warunkach rynkowych; • uczestnicy rynku są zindywidualizowani; • z sumy indywidualnych działań rynkowych wynika ogólna racjonalność i wydajność ekonomiczna; • rynek reguluje się sam. W innych dominujących nurtach ekonomii, zatem ekonomii keynesowskiej i postkeynesowskiej oraz w nowej ekonomii instytucjonalnej, dostrzega się ułomności opisanego modelu, ale nie neguje się samej idei homo oeconomicus.34 Ewentualna nieracjonalność zachowań jest interpretowana istnieniem niedostatków gospodarki rynkowej35 ewentualnie wadliwym funkcjonowaniem instytucji.36 Należy więc stosować różnorodne formy interwencjonizmu państwa (tworzyć „protezy” rynku) oraz skupić się na doskonaleniu funkcjonowania instytucji. Trzeba podkreślić, że idea homo oeconomicus, mimo uproszczeń w niej zawartych, okazała się bardzo przydatna w rozwoju ekonomii. Stała się podstawą rozbudowy jej twierdzeń, wiarygodnie wyjaśnia też liczne zachowania jednostek. W przypadku teorii konsumpcji i konsumenta do interesujących założeń można zaliczyć przede wszystkim: To przekonanie jest typowe dla modernistycznych koncepcji nauk społecznych, zwłaszcza socjologii i psychologii. Ortodoksyjna ekonomia mieści się po prostu w tym nurcie. 33 E. Kośmicki, Główne zagadnienia…, op. cit., s. 185. 34 H. Landreth, D. C. Colander, Historia…, op. cit., s. 415-433. 35 Ibidem, s. 491-497. 36 Nowa ekonomia instytucjonalna: aspekty teoretyczne i praktyczne, Wyd WSEiA, Kielce 2005; The Evolution of Economic Institutions, ed. by G.M. Hodgson, Edward Elgar Pbl., Cheltenham 2007. 32 78 • • • wybór konsumenta między dobrami konsumpcyjnymi; wybór konsumenta między konsumpcją i oszczędnościami; wybór konsumenta między konsumpcją a pracą. W przypadku wyboru konsumenta między dobrami konsumpcyjnymi zakłada się, że konsument dąży do maksymalizacji konsumpcji wszystkich pożądanych przez siebie dóbr równocześnie, ale ponieważ nie może w pełni zaspokoić odczuwanych z tego powodu potrzeb, stara się tak skonstruować koszyk dóbr, by uzyskać największą w danej sytuacji satysfakcję z konsumpcji. Jest to nie tylko realistyczny opis zachowań konsumenckich, ale pozwala na skonstruowanie także modelu trwałej (zrównoważonej) konsumpcji, w którym kwestię wyboru konsumenta można opisać za pomocą wyboru między zasobami przyrody konsumowanymi bezpośrednio (powietrze, woda, krajobraz) a pośrednio (przetworzonymi na dobra finalne).37 Wybór konsumenta między konsumpcją a oszczędnościami można opisać następująco. Konsument dąży do spożycia dóbr zarówno teraz, jak w przyszłości, dlatego stara się programować swoją konsumpcję w perspektywie długookresowej (również ta kwestia może zostać podjęta w ramach badań nad zrównoważona konsumpcją, wystarczy bowiem w konstruowanych modelach uwzględnić interesy przyszłych pokoleń)38. Wybór konsumenta między konsumpcją a pracą oznacza, że konsument stara się optymalizować proporcję między konsumpcją i pracą. Dąży on do takiej relacji „pracakonsumpcja”, by poziom satysfakcji z konsumpcji równoważył poczucie przykrości z wykonywania pracy39. Taki obraz nie uwzględnia wprawdzie kwestii związanych choćby z motywacją do pracy i satysfakcją z niej, lecz jest w nim zawarta pewna uniwersalna reguła – każdy chce ukształtować optymalną dla siebie relacją między wykonywana przez siebie pracą a konsumpcją. W każdym przypadku optimum jest zapewne inne, ale zarazem w każdej sytuacji ono występuje. 4.4. HOMO SUSTINENS I HOMO OECONOMICUS JAKO ODMIENNE KONCEPCJE NAUKOWE W analizie genezy idei homo sustinens i homo oeconomicus charakterystyczne okazuje się, że obie koncepcje są oparte na odmiennych podstawach metodologicznych. Homo oeconomicus wywodzi się z tradycyjnego redukcjonistycznego podejścia naukowego, przede wszystkim z dążenia do uzyskania możliwie najbardziej klarownej i najprostszej koncepcji ekonomicznej, która byłaby podstawą do wiarygodnych (niewątpliwych) twierdzeń naukowych. Rodowód homo sustinens jest inny. Jego podstawy Istotę takiego podejścia autor przedstawił w publikacji Konsumpcja a perspektywy zrównoważonego rozwoju, przy czym zdaje sobie sprawę, że operacjonalizacja tego założenia nie została jeszcze dokonana. 38 Por. np. M. Friedman, A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Princeton 1957. 39 Por. np. Van J. Daal, A. Jolink, The Equilibrum Economics of Leon Walras, Routledge, London 1993. 37 79 wywodzą się z nauk wobec ekonomii zewnętrznych: filozofii, etyki, nauk psychologicznych i nauk przyrodniczych. Obie koncepcje wywodzą się z różnych tradycji, odmienny jest ich rodowód i przyczyna ich ukształtowania (wypracowania). W uproszczeniu można stwierdzić, że homo oeconomicus to twór metodologiczny, a homo sustinens to idea antropologiczna. Pierwsza z opisywanych koncepcji może być kojarzona głównie z ekonomią obiektywną, druga – powinna być kojarzona wyłącznie z ekonomią normatywną. Czy homo sustinens jest właściwą podstawą metodologiczną dla ekonomii zrównoważonego rozwoju? Zapewne wyłącznie w wymiarze normatywnym, a więc w ramach określenia modelu gospodarki zrównoważonej. Jednakże w wymiarze obiektywnym, a więc w samym opisie procesów gospodarczych koncepcja ta może się okazać dość kłopotliwa, gdyż zbyt wiele jej składowych wzbudza wątpliwości. Przede wszystkim nie wiadomo na ile i w jakich sferach homo sustinens może stać się realnym elementem ludzkiej egzystencji. Istnieje ryzyko, że oparta na ten podstawie „obiektywna” ekonomia zrównoważonego rozwoju powieli błędy niegdysiejszej ekonomii politycznej socjalizmu, której oceny i opisy były prawdziwe pod warunkiem zmiany natury człowieka, co, jak wiadomo, nigdy się nie dokonało. Ponadto należy podkreślić, że rozwój zrównoważony nie jest stanem, lecz procesem, a koncepcja homo sustinens mówi raczej o stanie świadomości, do jakiego może, a zdaniem większości ekonomistów zrównoważonego rozwoju, powinien dotrzeć każdy podmiot gospodarujący. Jednak w realnie funkcjonującej gospodarce człowiek będzie się zachowywać po prostu różnorodnie. W tej sytuacji kusząca jest perspektywa, by w sferze ekonomii obiektywnej pozostać przy idei homo oeconomicus, a przynajmniej by koncepcję tę możliwie najszerzej wykorzystywać przy opisywaniu zjawisk w systemie gospodarka–społeczeństwo– środowisko. Jednakże przyjęcie tej koncepcji w badaniu relacji „gospodarka–społeczeństwo” lub „gospodarka–środowisko” okazuje się zbyt ubogą podstawą metodologiczną. Nie można przede wszystkim za jej pomocą programować tych relacji zgodnie z duchem zrównoważonego rozwoju. Homo oeconomicus dla ekonomii zrównoważonego rozwoju okazuje się przydatny o tyle, o ile pozwala na interpretację przyczyn nierównowagi między gospodarką a społeczeństwem i środowiskiem oraz na przewidywanie możliwych problemów towarzyszącym próbom równoważenia wymienionych systemów wynikających z egoistycznego i krótkowzrocznego nastawienia podmiotów gospodarujących. 4.5. UWAGI KOŃCOWE Przeciwstawianie sobie koncepcji homo sustinens oraz homo oeconomicus jest wśród ekonomistów zrównoważonego rozwoju dość powszechne. Podkreśla się przy tym, że homo sustinens jest wizją aksjologiczną stanowiącą postęp wobec homo oeconomicus, co sprawia, że przypisuje się ekonomii zrównoważonego rozwoju funkcję zarezerwowaną raczej dla pedagogiki, czy nawet etyki. Jest nią dążenie do poprawy 80 zachowań jednostek, czynienia ich lepszymi, empatycznymi osobami. Wydaje się, że taka postawa jest nieco zbyt daleko idąca. Konstrukt homo sustinens jest jednak niewątpliwie przydatny dla ekonomii zrównoważonego rozwoju w jej aspekcie normatywnym. Bez wątpienia powinna ona bowiem określić pożądany model gospodarki zrównoważonej stanowiący punkt odniesienia dla polityki zrównoważonego rozwoju. Jednakże w wymiarze obiektywnym, w samym badaniu relacji „gospodarka–społeczeństwo–środowisko”, homo sustinens wydaje się mniej przydatny, gdyż jest to kategoria postulatywna, a nie obiektywna. Samo porównywanie obu koncepcji również może być uznane za kontrowersyjne, gdyż ich rodowód jest odmienny. Homo oeconomicus to koncepcja metodologiczna wywodząca się z paradygmatu kartezjańskiego. Natomiast homo sustinens to idea wartościująca, określona wizja natury ludzkiej. Pomimo wszelkich zastrzeżeń homo sustinens ma wielkie znaczenie dla ekonomii zrównoważonego rozwoju, w której milcząco zakłada się, że rozwój zrównoważony jest procesem pożądany i oczekiwanym, ale nie prowadzą do niego spontaniczne procesy rynkowe. Wymaga on zatem aktywnej polityki, której kierunki w kategoriach normatywnych ekonomia zrównoważonego rozwoju może i powinna określić. Jednak uznanie homo sustinens za obiektywnie istniejący uniwersalny obraz człowieka wydaje się twierdzeniem nieco zbyt daleko idącym, w dodatku sprzecznym z deklarowaną przez zwolenników zrównoważonego rozwoju otwartością i tolerancją dla różnorodności kulturowej (a więc także dla różnorodności postaw i motywacji jednostek). 81 5 OBRONA SYNTETYCZNYCH WSKAŹNIKÓW ROZWOJU TRWAŁEGO JERZY ŚLESZYŃSKI 5.1. UWAGI WSTĘPNE Koncepcja rozwoju trwałego1 (sustainable development) jest próbą radzenia sobie z problemami współczesnego świata poprzez poszukiwanie kompromisu, w którym podstawowe sfery ludzkiej działalności – gospodarcza, społeczna i środowiskowa – w miarę harmonijnie współegzystują, unikając konfliktów na rzecz racjonalnego i długookresowego kompromisu. Rozwój trwały jest siłą rzeczy antropocentryczny, ponieważ jest ukierunkowany na wszechstronną poprawę warunków życia ludzkiego, również dzięki produkcji i konsumpcji. Jednocześnie jednak uwzględnia konieczność zagwarantowania odpowiednich warunków funkcjonowania przyrody, a w szczególności zapewnić musi nieprzerwane istnienie zasobów i usług służących podtrzymaniu życia. W takiej perspektywie rozwój trwały należy rozpatrywać jako kompromisową strategię wszechstronnej poprawy jakości życia w granicach wyznaczonych dopuszczalną pojemnością (czytaj: odpornością na antropopresję) najważniejszych ekosystemów tworzących biosferę2. Wszystkie znaczące definicje rozwoju trwałego obejmują trzy składniki – ekonomiczny, społeczny i środowiskowy, które ujmowane razem i powiązane ze sobą stanowią podstawę tej koncepcji Wymienione składowe wzajemnie się warunkują, co sprawia, że osiągnięcie rozwoju trwałego wymaga jednocześnie pracy nad wszystkimi trzema komponentami, a tym samym istotnych zmian w gospodarce, społeczeństwie Termin sustainable development stosowany jest konsekwentnie w tekście w tłumaczeniu „rozwój trwały”. Trzeba jednak zaznaczyć, że w polskim piśmiennictwie bardziej popularne jest tłumaczenie „rozwój zrównoważony”; nota bene niczym nieuzasadnione biorąc pod uwagę etymologię i znaczenie angielskiego czasownika „sustain” i rzeczownika „sustainability”. W najnowszych dokumentach rządowych przeważa coraz częściej kompromisowa formuła, pisze się mianowicie o rozwoju trwałym i zrównoważonym. 2 Caring for the Earth: A Strategy for Sustainable Living. Summary, IUCN – UNEP – WWF, Gland 1991; G. Atkinson, S. Dietz, E. Neumayer, Handbook of Sustainable Development, Edward-Elgar Publ., Cheltenham 2006. 1 82 i środowisku, a przede wszystkim w myśleniu indywidualnym i świadomości społecznej. Składnik ekonomiczny rozwoju trwałego oznacza dążenie do rozwoju gospodarczego, który daje rzeczywisty wzrost dobrobytu, ale pozwala uniknąć krótkowzrocznej polityki prowadzącej ostatecznie do zubożenia w długim okresie. Oznacza to, że społeczeństwa wytwarzają zaspokajający potrzeby konsumpcyjne strumień dochodu, zachowując jednocześnie podstawowe zasoby kapitałowe. Trwałość w sensie ekonomicznym pośrednio implikuje również poprawę efektywności, a więc internalizację wszystkich istotnych kosztów zewnętrznych, włączając w to społeczne i środowiskowe koszty związane z produkcją i dystrybucją dóbr oraz konsumpcją. Społeczny wymiar rozwoju trwałego sprowadza się do pozbawionego uprzedzeń lub dyskryminacji zaspokajania zróżnicowanych ludzkich potrzeb i zapewnienia równych szans rozwoju. Trwałość w długim horyzoncie czasu oznacza wejście na ścieżkę rozwoju, na której zasoby, dobrobyt, a także inne czynniki tworzące satysfakcjonującą jakość życia, byłyby dzielone w sposób zapewniający ludziom zadowalający poziom bezpieczeństwa i praw obywatelskich, udział w korzyściach powstających w układzie społeczno-ekonomicznym. Oznacza to zaspokojenie racjonalnych oczekiwań związanych z wyżywieniem, służbą zdrowia, edukacją, schronieniem, możliwościami samorealizacji. Równość szans wyraża się zapewnieniem wszystkim ludziom dostępu do edukacji i możliwości produktywnego i sprawiedliwie wynagradzanego włączenia się do tworzenia wspólnego dobrobytu. Środowiskowy aspekt rozwoju trwałego polega na zachowaniu ekologicznej infrastruktury i długookresowej integralności kapitału przyrodniczego, a tym samym sprawnego funkcjonowania oraz produktywności systemów podtrzymujących życie na Ziemi. Przyrodnicze dobra i usługi powinny być użytkowane w taki sposób, aby nie naruszało to sieci złożonych współzależności zapewniających trwanie ekosystemów, a z drugiej strony, aby niezależnie od ich wartości użytkowej miały one trwały wkład w tworzenie ludzkiego dobrobytu powstającego w oparciu o zasoby naturalne. Zastosowanie „ostrożnej” zasady postępowania powinno stać się regułą we wszystkich programach rozwojowych, w których ważne jest unikanie szkód, a przede wszystkim nieodwracalnych i niepożądanych zmian w środowisku. Wszystkie trzy składniki rozwoju trwałego powinny w miarę harmonijnie przyczyniać się do wytwarzania dochodów, zapewniania akceptowanej przez społeczeństwa koncepcji równości, zachowania kapitału wytworzonego przez człowieka i kapitału przyrodniczego, w tym procesów zachodzących w środowisku. Raport Brundtland3 był pierwszą tak wyraźną wskazówką, że pewne stereotypy i konflikty trzeba próbować przezwyciężać. Po pierwsze, pesymistyczne domniemanie, że niemożliwe jest pogodzenie ze sobą wzrostu gospodarczego i wzrostu dobrobytu z zachowaniem środowiska i jego zasobów w dobrym stanie. Po drugie, niepoprawną supozycję, że zagadnienia gospodarcze, środowiskowe i społeczne lepiej analizować oddzielnie. 3 Nasza wspólna przyszłość, Światowa Komisja do spraw Środowiska i Rozwoju, Wyd. PWE, Warszawa 1991. 83 Po trzecie, szkodliwe przekonanie, że dopiero kryzys ekologiczny lub załamanie społeczno-gospodarcze powinny skłaniać do poważnego zajęcie się problemami środowiskowymi, społecznymi i ekonomicznymi. Trwałość rozwoju budowana jest zatem na trzech filarach: gospodarczym, środowiskowym, społecznym. Takie podejście wymaga, w miarę możliwości, precyzyjnego określenia dopuszczalnego zakresu i pożądanej intensywności wzajemnego oddziaływania na siebie części składowych tak bardzo złożonego ładu. Stąd bierze się potrzeba kwantyfikacji – obserwacji, pomiaru i analizy wskaźników, które opiszą kluczowe zależności i najistotniejsze trendy układu gospodarka–społeczeństwo–środowisko. Temu właśnie zadaniu służyć mają różnorodne wskaźniki tworzone przez środowisko akademickie i stopniowo wprowadzane w życie przez polityków. Podejście wskaźnikowe to podstawa niezbędnego monitorowania złożonego procesu rozwoju, który powinien cechować się trwałością4. Co istotne, trwałość nie powinna być identyfikowana z niezmiennością, ale ze zdolnością do adaptacyjnego reagowania na zmieniające się warunki życia i rozwoju. 5.2. RODZAJE WSKAŹNIKÓW TRWAŁEGO ROZWOJU Tworzenie wskaźników rozwoju trwałego polega na właściwym wyborze zagadnień, pod kątem zgodności z koncepcją rozwoju trwałego, które mają zostać włączone do analizy, a następnie na określeniu, jakie dane lub dane przetworzone będą te zagadnienia opisywały liczbowo. Ponadto, wszędzie tam, gdzie to możliwe trzeba poszukiwać punktu odniesienia (poziomu krytycznego, stanu idealnego, roku bazowego), który pozwala ocenić, czy obserwowane trendy prowadzą we właściwym kierunku Szczególnej roli nabiera aktywna łączność między odbiorcami wskaźników (eksperci, decydenci polityczni, społeczeństwo) a naukowcami proponującymi nowe rozwiązania w zakresie monitorowania zjawisk ekonomicznych, społecznych i przyrodniczych składających się na rozwój trwały. Istnieje wiele typologii wskaźników rozwoju trwałego. Poniższe rozróżnienie bierze łącznie pod uwagę kilka ważnych kryteriów: sposób konstruowania wskaźników, przeznaczenie wskaźników, specyfikę samych odbiorców wskaźników. 1. Wskaźniki przekrojowe, stosowane są jako zbiór specjalnie wybranych wskaźników. Są to bezpośrednio wykorzystywane obserwacje statystyczne lub przetworzone dane surowe. Mogą opisywać wybrane zagadnienie na poziomie globalnym, narodowym, regionalnym, a częściowo również lokalnym. 2. Wskaźniki syntetyczne lub agregatowe kumulują w sobie, według pewnej opracowanej metodyki, dane cząstkowe i opisują badane zjawisko za pomocą jednej liczby. Synteza gubi precyzję miar cząstkowych, dając jednocześnie w zamian wygodną do analiz i porównań pojedynczą wartość liczbową. I. Moffat, Sustainable Development. Principles, Analysis and Policies, Parthenon, London 1996; D. Pearce, Blueprint 3. Measuring sustainable development, Earthscan, London 1998. 4 84 3. Wskaźniki dla małych, lokalnych społeczności to wynik kompromisu między obiektywizmem statystyk a subiektywizmem ocen konkretnych obywateli. Lokalna społeczność opisywana jest zbiorem wskaźników przekrojowych i syntetycznych, z których spora część wynika z miejscowych, specyficznych priorytetów i aspiracji. Najpopularniejsze i stosunkowo najłatwiejsze jest posługiwanie się wskaźnikami przekrojowymi, które przedstawiają obiekt – świat, obszar, kraj, składnik środowiska, wybrane zagadnienie – za pomocą zestawu od kilkunastu do kilkudziesięciu wybranych informacji statystycznych. Celowy wybór jest sprawą niezbędną i kluczową, ponieważ potencjalnie zbiór wskaźników jest zbiorem nieskończonym. Wybór zestawu wskaźników przekrojowych powinien uwzględniać kilka kryteriów. Po pierwsze, konieczne jest dopasowanie zestawu wskaźników do wybranego zagadnienia i konkretnego odbiorcy, a więc dobór merytoryczny i odpowiadający na konkretne zapotrzebowanie. Nie istnieje idealny zbiór wskaźników. Są one dobierane pod kątem badanej sytuacji w danym czasie i miejscu, mają charakter relacyjny łącząc ze sobą zdarzenie, analityków i odbiorców wskaźników. Po drugie, ważne jest uwzględnienie faktu, że zestaw wskaźników nie może być zbyt duży, o ile ma być pomocny dla decydentów politycznych i czytelny dla szerokiej publiczności. Naukowcy zapominają często, że nadmiernie liczny zbiór wskaźników może być tak samo nieprzydatny jak mapa w skali 1:1 dla zbłąkanego turysty. Po trzecie wreszcie, istotne jest również zapewnienie ciągłości prezentacji wskaźników, co stawia przed szeregami czasowymi wymaganie dostępności i porównywalności danych. Z racji występowania problemów globalnych i kontaktów międzynarodowych nie bez znaczenia jest umożliwienie porównań dzięki włączeniu do zbioru wskaźników występujących w wielu krajach. Konstrukcja zbioru wskaźników przekrojowych zakłada, że w stworzonym banku danych należy zgromadzić informacje statystyczne umożliwiające szczegółową analizę opisywanych zjawisk oraz konstruowanie kolejnych wskaźników. Zewnętrzną wizytówką kraju opisanego zbiorem wskaźników przekrojowych powinien być stosunkowo mały zestaw wskaźników kluczowych, za którymi stoją mierniki bardziej zaawansowane i pogłębione. Na poziomie gospodarki narodowej, w zależności od kraju, obserwuje się, że jest to czasami zestaw od kilkunastu (rozwój trwały Norwegii przedstawiany w internecie) do kilkudziesięciu (publikowana w Wielkiej Brytanii informacja o jakości życia) wskaźników kluczowych, traktowanych jako swoisty barometr stanu i kierunku rozwoju gospodarki. Przyjęło się, że wskaźniki przekrojowe porządkuje się według schematu PresjaStan-Reakcja (Pressure-State-Response – PSR), chociaż Europejska Agencja Środowiska proponuje analizę z uwzględnieniem pięciu stopni szczegółowości. Podstawą tego podejścia jest przyjęcie zasady przyczynowości, co jest szczególnie ważne w opisie presji na środowisko wywieranej przez działalność człowieka i powodującej niekorzystne zmiany w zasobach przyrody. Społeczeństwo reaguje na te zmiany poprzez politykę ochrony środowiska, a więc tworząc sprzężenie zwrotne, które za pomocą odpowiednich regulacji ma ograniczać presję na środowisko. Podejmowane działania składają 85 się na szeroko rozumianą politykę ochrony środowiska, która obejmuje identyfikację niepożądanej presji, rozpoznanie stanu środowiska, sformułowanie polityki naprawczej i jej monitorowanie, wreszcie ocenę skuteczności podjętych kroków. Na wszystkich etapach potrzebne i pomocne są wskaźniki. Wskaźniki presji wywieranej na środowisko odnoszą się do tych form działalności ludzkiej, które zmniejszają ilość i jakość zasobów środowiska. Rozróżnienie może zostać dokonane między wskaźnikami presji bezpośredniej – wyrażonej w kategoriach emisji zanieczyszczeń lub konsumpcji zasobów środowiska, a wskaźnikami presji pośredniej – opisujących te szkodliwe formy działalności, które dopiero w całym łańcuchu przyczyn i skutków w efekcie prowadzą do wywierania presji bezpośredniej. Wskaźniki stanu środowiska odnoszą się do kompleksowej oceny jakości środowiska lub jakości jego poszczególnych elementów, a tym samym do ostatecznego celu realizacji polityki ochrony środowiska, jakim jest poprawa jakości środowiska. Powinny być konstruowane w taki sposób, żeby możliwe było dokonanie przeglądowej oceny stanu środowiska i jego zmian w czasie. W praktyce zdarza się, że z braku dokładnych danych presja wywierana na środowisko jest używana zastępczo jako miara stanu środowiska. Wskaźniki odnoszące się do społecznej reakcji na zmiany w środowisku pokazują, w jakim stopniu społeczeństwo zainteresowane jest odpowiedzią na stres środowiskowy. Reakcja społeczna dotyczy kolektywnych działań prowadzących do ograniczenia lub uniknięcia negatywnego oddziaływania na środowisko, ewentualnie powstrzymania postępującej już degradacji środowiska. Zrealizowane przedsięwzięcia mogą być opisane wielkością wydatków poniesionych na ograniczenie presji na środowisko, a przede wszystkim wskaźnikami poprawy stanu środowiska odniesionymi do okresów poprzednich. Gospodarka narodowa może być opisana zespołem wskaźników przekrojowych, ale również do tego celu służą wskaźniki jednoliczbowe, które w syntetycznej formie informują o kondycji całego układu gospodarczego. W praktyce występują dwie tendencje. Pierwsza bierze za punkt wyjścia obecne rachunki narodowe w systemie SNA (System of National Accounts). Na podstawie obserwacji i wniosków poczynionych w krajach wysoko rozwiniętych i popularyzowane przez organizacje międzynarodowe prowadzone są badania nad dostosowaniem krajowego systemu makroekonomicznych rachunków narodowych do wymagań trwałego rozwoju. Nowe przedstawienie rachunków narodowych generuje nowe, syntetyczne wskaźniki dla gospodarki. W drugim nurcie mieszczą się liczne, niezależne próby polegające na swobodnym konstruowaniu syntetycznych mierników presji na środowisko wyrażanych w jednostkach fizycznych lub wyliczaniu sumarycznego wpływu wielorakich czynników w postaci unormowanej. Szczególną cechą wskaźników syntetycznych „trzymających” się podejścia ekonomicznego jest sprowadzenie zbioru wybranych i istotnych informacji statystycznych do jednoliczbowej i datowanej miary wyrażonej wartościowo. Ekonomia od dawna posługuje się wielkościami makroekonomicznymi, które charakteryzują gospodarkę narodową, a nawet mogą być prezentowane dla poziomu gospodarki global86 nej. Powszechność Produktu Krajowego Brutto dowodzi dwóch spraw. Po pierwsze, możliwe jest wypracowanie metodologii, która zostanie zaakceptowana przez wszystkie kraje świata w celu ułatwienia opisu zjawisk gospodarczych, które mają zasięg ogólnoświatowy. Po drugie, jedna liczba – PKB dla danego kraju w danym roku, jest w stanie dostarczyć informacji o wysokim stopniu wiarygodności, o wysokiej wartości informacyjnej dla fachowców i szerokiej publiczności, o dużych walorach poznawczych, biorąc pod uwagę odnoszenie tej wartości do lat poprzednich, ujmowanie jej per capita lub w połączeniu z innymi danymi o poziomie gospodarczej aktywności. Ostatnia z grup wyróżnionych w typologii wskaźników rozwoju trwałego, to wskaźniki dla społeczności lokalnych. Ich cechą wyróżniającą i charakterystyczną jest szerokie uwzględnianie aspiracji lokalnej społeczności oraz uwarunkowań specyficznych dla danego czasu i miejsca5. Efektem takiego podejścia jest zaproponowanie zbioru wskaźników z aktywnym udziałem społeczeństwa. Pewna część wskaźników proponowana jest przez zewnętrznych ekspertów i władze samorządowe na bazie dotychczasowych doświadczeń i potrzeb sprawozdawczości statystycznej. Druga część proponowana jest przez obywateli w wyniku przeprowadzenia badań ankietowych lub wiarygodnych i konstruktywnych konsultacji. Należy zauważyć, że skonstruowane w ten sposób wskaźniki mogą znacznie odbiegać od znanych w statystyce kategorii. Nie zawsze mogą, ze względów technicznych lub logicznych, podlegać agregacji do poziomu regionu, czy tym bardziej poziomu ogólności całego kraju. Wskaźniki takie jak odległość do najbliższego przystanku komunikacji miejskiej, stosunek obszaru zajętego przez parkingi do obszaru zieleni, udział mieszkańców w zebraniach samorządowych, czy bezpieczeństwo w miejscu zamieszkania, to przykłady miar, które są ściśle związane z lokalną specyfiką i nie mają dobrych odpowiedników w informacji statystycznej gromadzonej na potrzeby krajowej statystyki. Do ograniczonego zbioru zestawu wskaźników dla danej społeczności lokalnej wchodzą wskaźniki przekrojowe oraz czasami wybrane wskaźniki syntetyczne, jednoliczbowe. Ponieważ użytecznych wskaźników jest bardzo dużo, to selekcja zestawu wskaźników powinna być ściśle podporządkowana miejscowym priorytetom i powinna odzwierciedlać miejscowe aspiracje, system wartości lokalnych mieszkańców. Ostateczny wybór zestawu wskaźników przekrojowych powinien być procesem demokratycznym wymagającym zaangażowania wszystkich zainteresowanych stron. 5.3. PRZEGLĄD WSKAŹNIKÓW SYNTETYCZNYCH W krótkim opracowaniu nie jest możliwe kompleksowe wyliczenie i scharakteryzowanie wskaźników syntetycznych. W ostatnich latach podejmowano próby inwentaryzacji, ale są one skazane na niepowodzenie, ponieważ trudno jednoznacznie określić granice tego pola badawczego, a kolejne dni przynoszą nowe pomysły oraz 5 S. Bell, S. Morse, Sustainability indicators. Measuring the immeasurable? Earthscan, London 2000; S. Bell, S. Morse, Measuring sustainability. Learning from doing, Earthscan, London 2003. 87 modyfikacje już istniejących wskaźników. Osobnym problemem jest dyskusja, w jakim stopniu wskaźniki syntetyczne odzwierciedlają interesujące nas cechy rozwoju trwałego. W celu częściowego przynajmniej zilustrowania dotychczasowych prac poświęconych tworzeniu wskaźników syntetycznych, wymieniono poniżej te wskaźniki, które są pozytywnie oceniane, najbardziej popularne, najczęściej wyliczane i najczęściej cytowane w literaturze przedmiotu6. 1. Human Development Index (HDI). Wskaźnik utworzony przez Organizację Narodów Zjednoczonych w celu pomiaru rozwoju poszczególnych krajów z uwzględnieniem trzech podstawowych obszarów: oczekiwana długość życia, poziom PKB na głowę mieszkańca, edukacja (reprezentowana przez dane mówiące o efektach prowadzonej w społeczeństwie edukacji). Wynik liczbowy jest syntezą trzech wskaźników cząstkowych reprezentujących wymienione trzy obszary badawcze. HDI jest wyskalowany w przedziale <0,1>. Obliczenia wskaźnika rozpoczęto w 1990 roku i są one kontynuowane i publikowane w postaci corocznego rankingu krajów. W 2007 roku średnia wartość HDI dla krajów OECD wynosiła 0,932, a dla krajów Unii Europejskiej 0,937. Wśród krajów świata najwyższy wskaźnik osiągnęła w 2007 roku Norwegia (0,971), a najniższy Niger (0,340). HDI nie jest wskaźnikiem trwałości rozwoju sensu stricto. Wypowiada się ogólnie o poziomie rozwoju populacji ludzkiej zwracając uwagę na zdrowotność, warunki życia, a pośrednio zatem również na stan środowiska. Z drugiej strony, bierze również pod uwagę najprościej rozumianą produktywność gospodarki (PKB), łącząc ją z informacją o jakości kapitału ludzkiego mierzonej poziomem edukacji społeczeństwa. 2. Commitment to Development Index (CDI). Autorem wskaźnika jest Center for Global Development. Przedmiotem oceny są kraje bogate, oceniane od strony ich przyczyniania się do poprawy sytuacji ekonomicznej i środowiskowej w krajach uboższych. Ocena syntetyczna unormowana w przedziale <0,10> powstaje w wyniku połączenia siedmiu ocen cząstkowych dotyczących następujących dziedzin: bezpośrednio udzielana pomoc, handel zagraniczny, inwestycje, migracje, stan środowiska, bezpieczeństwo, technologie. Publikowanie wyników rozpoczęto w 2003 roku dla 22 najbogatszych krajów świata. Porównanie lat 2003 i 2009 prowadzi do wniosku, że średnia wartość wskaźnika wzrosła z 4,1 do 5,2. Można to interpretować w ten sposób, że kraje bogate zwiększyły, summa summarum, swoje zaangażowanie w poprawę sytuacji krajów Trzeciego Świata. Również ten miernik nie mierzy całościowo trwałości rozwoju, ponieważ kładzie nacisk na solidarność i gotowość do pomocy ekonomicznej mierzoną w ramach społeczności międzynarodowej. 6 G. Atkinson, S. Dietz, E. Neumayer, Handbook of Sustainable …, op. cit.; Ph. Lawn, Sustainable development indicators in ecological economics, Edward-Elgar Publ., Cheltenham 2007; G. van de Kerk, A. Manuel, Short survey of relevant indexes and ets of indicators concerning development towards sustainability, ANPED Northern Alliance for Sustainability, Brussels 2010. 88 3. Wellbeing of Nations (WoN). Wskaźnik autorstwa wielu organizacji międzynarodowych, ale zwykle łączony z nazwiskiem Roberta Prescotta-Allena. Celem wskaźnika miała być promocja właściwego stanu społeczeństw i ekosystemów. Wielkość wynikowa jest unormowana w przedziale <0,100> i jest efektem złożenia 54 wskaźników cząstkowych, wyznaczanych w 17 kategoriach i w 10 obszarach tematycznych. Praktycznie rzecz ujmując, wynik jest sumą dwóch rozważanych zagadnień: dobrostan populacji ludzkiej i dobrostan ekosystemów. W odniesieniu do ludzi uwzględnia się zdrowie, bogactwo, wiedzę i kulturę, wartości wspólnotowe i te związane z równością. Z kolei ekosystemy opisane są w podziale na ziemię, wody, powietrze, gatunki i informacja genetyczna, zasoby naturalne. Wyliczenia prowadzi się od 2001 roku dla 180 krajów. Zastanawiające może być spostrzeżenie, że wskaźnik dla dobrostanu populacji ludzkiej jest z reguły prawie dwukrotnie wyższy od wskaźnika dla jakości ekosystemów. 4. Sustainable Society Index (SSI). Za prekursora tego podejścia uważa się Sustainable Society Foundation. Celem jest pomiar trwałości rozwoju na poziomie gospodarki narodowej poprzez określenie dystansu jaki dzieli ją od z góry zdefiniowanego stanu pożądanego. W efekcie kolejnych zmian SSI zamyka się w trzech obszarach odpowiadających z grubsza definicji rozwoju trwałego znanej z „Raportu Brundtlandzkiego”. Pierwszy obszar to dobrostan ludzi, na który składają się: zaspokojenie podstawowych potrzeb, rozwój indywidualny, równowaga społeczna. Drugi obszar obejmuje dobrostan środowiskowy, w skład którego wchodzą: zdrowe środowisko naturalne, problematyka klimatyczna i energetyczna, zasoby naturalne. Ostatnim obszarem jest „bezpieczne zapewnianie dobrostanu” rozumiane swoiście, jako zdolność adaptacyjna (względem zmieniającej się rzeczywistości) oraz prawidłowe funkcjonowanie gospodarki. Wskaźnik zaistniał po raz pierwszy w roku 2006 i obejmuje 151 krajów. Wartość wskaźnika mieści się w unormowanym przedziale <0,10>. W roku 2008 średnia wartość wskaźnika dla świata wynosiła 5,65, natomiast dla krajów OECD 6,15, a dla Unii Europejskiej 6,05. 5. Happy Planet Index (HPI). Wskaźnik zaproponowany przez New Economics Foundation. Zgodnie z zamiarem pomysłodawców, chodzi o uwzględnienie trzech podstawowych sfer: satysfakcja z życia, przewidywana długość życia, ślad ekologiczny. Długie i dające satysfakcję życie powinno pozostawać w harmonii ze środowiskiem jako źródłem niezbędnych ludziom zasobów i usług. Trzy wskaźniki odpowiadające trzem wyróżnionym sferom dają wynik unormowany w przedziale <0,100>. Pierwsze publikacje pojawiły się w 2006 roku, a najnowsza wersja wskaźnika syntetycznego w 2009 roku. Rachunkami objęto 143 kraje. Przykładowo, w 2005 roku maksymalna wartość wskaźnika wynosiła 76,1, a minimalna 16,6, co wskazuje na bardzo duże zróżnicowanie badanej grupy krajów. 6. Living Planet Index (LPI). Wskaźnik promowany przez Word Wildlife Foundation. Celem pomiaru jest identyfikacja różnorodności biologicznej zagrożonej działalnością człowieka. Podstawowy podział wyróżnia trzy składowe biosfery: lądy, 89 obszary morskie, obszary słodkowodne. Każdy z wymienionych obszarów opisany jest stanem populacji analizowanych gatunków w porównaniu z sytuacją, jaka miała miejsce w roku 1970. W obliczeniach uwzględnia się blisko 5000 populacji 1686 gatunków ssaków, ptaków, płazów, gadów i ryb. Rok 1970 jest rokiem bazowym, a w obliczeniach jest to wartość jeden, w stosunku, do której wyliczana jest ocena stanu w kolejnych latach. Wykres LPI pokazuje, że po roku 1990 zarysowuje się wyraźny, niekorzystny trend – wskaźnik przyjmuje wartość poniżej 1 i szybko się zmniejsza. Może to ilustrować szeroko komentowane zagrożenie związane z antropogenicznym przyspieszeniem wymierania gatunków. 7. Environmental Sustainability Index (ESI). Twórcami wskaźnika są pracownicy naukowi Columbia University oraz Yale University. Jest to wskaźnik syntetyczny o bardzo rozbudowanej strukturze. Podstawowe rozróżnienie, to 5 głównych obszarów zainteresowania: system przyrodniczy, stres spowodowany degradacją środowiska, wrażliwość i narażenie populacji ludzkiej, potencjał działań naprawczych podejmowanych przez człowieka, globalna solidarność wyrażająca się przeciwdziałaniem globalnym zagrożeniom. W pięciu składowych wyróżnia się 21 wskaźników cząstkowych oraz 76 zmiennych. Wskaźnik jest unormowany w przedziale <0,100>. Początkowo zamierzano objąć badaniem 238 krajów, ale, co warto podkreślić, brak danych ograniczył publikowane wskaźniki do 146 krajów. W okresie od roku 2002 do roku 2005 w wartości wskaźników nie nastąpiły duże zmiany. Średnia wartość wskaźnika wzrosła z 49,5 do 49,9. 8. Environmental Performance Index (EPI). Ten wskaźnik również powstał na amerykańskich uniwersytetach Columbia i Yale. Złożony wskaźnik miał za zadanie opisać realizację polityki ochrony środowiska ze szczególnym uwzględnieniem siódmego celu milenijnego programu ONZ. Celem wskaźnika miało być zwrócenie uwagi na obniżenie presji na środowisko wpływającej negatywnie na zdrowie człowieka, a także na ochronę ekosystemów i żywotności zasobów naturalnych. W podziale na 6 dziedzin polityki ochronnej i 10 subkategorii wyróżniono 25 wskaźników cząstkowych. Jednoliczbowy wynik został unormowany w przedziale <0,100>. Badanie rozpoczęto dla 2006 roku i do 2008 roku objęto nim 146 krajów. W tym przypadku średnia wartość wskaźnika odnotowała zmianę w okresie dwóch lat. Dla roku 2006 wynosiła 64,5, a dwa lata później 71,9. 9. Ecological Footprint (EF). Za ojców chrzestnych tego wskaźnika uważa się dwóch autorów – Wackernagel i Rees7, ale obecnie publikacją wyników zajmuje się Global Footprint Network. EF wyróżnia 6 kategorii obszarów mierzonych dosłownie jednostkami powierzchni: rolnicze i hodowlane użytkowanie ziemi, lasy, obszary połowowe, obszary zabudowane, obszary zielone absorbujące dwutlenek węgla powstający w wyniku spalania paliw kopalnych. Ślad ekologiczny pokazuje przede wszystkim, jak bardzo obszary o wysokim uprzemysłowieniu zależne są od 7 M. Wackernagel, How Big is Our Ecological Footprint? Using the Cocept of Appropriated Carrying Capacity for Measuring Sustainability, The Write Stuff, Vancouver 1994. 90 zasobów naturalnych znajdujących się w innych miejscach świata. W odniesieniu do każdego obszaru wylicza się wskaźnik wyrażony w jednostkach powierzchni, najczęściej w hektarach na głowę mieszkańca. Wskaźnik jest wynikiem zsumowania wskaźników cząstkowych i również jest wyrażony jednostkach powierzchni per capita. EF, najchętniej tłumaczony jest na język polski jako „ślad ekologiczny”, Ostatnio coraz bardziej popularne staje się liczenie „śladu węglowego” (związanego z samą emisją dwutlenku węgla) dla poszczególnych państw, ale również regionów, miast, gospodarstw domowych. Obliczenia rozpoczęto w 2000 roku i są one regularnie publikowane i udoskonalane dla blisko 127 krajów. Wyrażając wielkość presji na środowisko EF konfrontuje ją z dostępną, biologiczną przestrzenią spełniając tym samym ważny dla wskaźnika trwałego rozwoju warunek – odniesienia danych bieżących do wielkości opisujących zakres bezpiecznej ingerencji w środowisko. I tak, w roku 1961 EF per capita dla całego świata oszacowano na 7,1 hektarów, podczas gdy dla mieszkańca Ziemi dostępna była biologiczna przestrzeń 11,4 hektarów. W 2006 roku sytuacja zmieniła się diametralnie. Obszar biologiczny przypadający na obywatela świat wynosił 11,9 hektara, a całkowita wartość EF per capita już 17,1 hektarów. 10. Total Material Requirement (TMR). Największy wkład w stworzenie i dość powszechne stosowanie tego wskaźnika na świecie ma Wuppertal Institute. W badaniach i publikacjach pojawiają się różnorodne modyfikacje, rozwinięcia i mutacje tego wskaźnika. Podstawowy wskaźnik TMR mierzy całkowite nakłady materialne, na które składają się krajowe i importowane nakłady materialne. Suma nakładów uwzględnia bezpośrednie nakłady materialne oraz pośrednie nakłady, czyli balast ekologiczny (Ecological Rucksack). Balastem określa się te ukryte przepływy materialne, które towarzyszą pozyskaniu użytecznego gospodarczo nakładu materialnego. W jednostkach wagowych (tony per capita) określa się rozmiar bezpośredniej i pośredniej presji wywieranej na środowisko przez układ gospodarczy w trakcie pozyskiwania i przetwarzania surowców oraz w czasie ich produkcji. Obliczenia prowadzone są w różnych przekrojach od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, a oprócz Niemiec najbardziej zaangażowane w obliczanie TMR dla gospodarek narodowych są Japonia, Holandia i USA. TMR dla Polski był przedmiotem projektu badawczego zakończonego przedstawieniem wyników dla lat 1992, 1995 i 19978. 11. Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW). Punktem wyjścia analizy ISEW jest indywidualna konsumpcja ważona współczynnikiem nierówności społecznej. W wersji oryginalnej, zgodnej z pomysłem autorów9, do wartości konsumpcji indywidualnej dodaje się następujące wartości: usług z pracy w gospodarstwie domowym, usług z dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku, usług z dróg i autostrad, konsumpcję związaną z edukacją i służbą zdrowia, wzrost kapitału netto, 8 H. Schütz, M. J. Welfens, J. Śleszyński, W. Stodulski, Sustainable Development through Dematerialization: The Case of Poland, “Osteuropa−Wirtschaft” 2002 No 2 (47). p. 173-199. 9 H. E. Daly, J.B. Cobb Jr., For the Common Good. Green Point, London 1989. 91 bilans inwestycji za granicą i zagranicznych w kraju. Odejmuje się natomiast następujące elementy rachunku: wydatki ochronne związane ze zdrowiem i edukacją, reklamą, dojazdami, urbanizacją, wypadkami drogowymi i zanieczyszczeniami środowiska. Odejmuje się również wydatki na konsumpcyjne dobra trwałego użytku, koszty związane z ubytkiem zasobów naturalnych, w tym ubytkiem mokradeł i obszarów rolnych, a także straty wynikające z długookresowych zmian w środowisku (efekt cieplarniany, zanikanie warstwy ozonowej). Wartość wynikowa, wyrażona wartościowo, powstaje w wyniku zsumowania 20-25 również liczonych wartościowo wskaźników cząstkowych. Pierwsze prace pojawiły się w roku 1989 i nie są regularnie uaktualniane. Warto zaznaczyć, że obecnie wyliczenia ISEW dostępne są dla Austrii, Belgii, Francji, Niemiec, Włoch, Holandii, Chile, Hiszpanii, Tajlandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, USA oraz Polski10. Jedna z najnowszych propozycji modyfikacji polega na konstruowaniu wskaźnika SISEW (Simpliefied ISEW), który opuszcza te kategorie, które są najtrudniejsze do wyliczenia, a jednocześnie, co sprawdzono empirycznie, ich wpływ na końcową wartość wskaźnika jest mało znaczący. 12. Genuine Progress Indicator (GPI). Wskaźnik powstał w wyniku kontynuacji prac nad udoskonaleniem ISEW, a obecnie jego promocją zajmuje się organizacja Redefining Progress. W porównaniu z ISEW metodyka jest podobna i również za punkt wyjścia przyjmuje poziom konsumpcji indywidualnej. Uwzględnia się w GPI o kilka zaledwie więcej niż w ISEW „trudnych” kategorii. Na przykład: wartość pracy społecznej, koszt rozpadu rodziny, koszt przestępstw kryminalnych, koszt utraty czasu wolnego, koszt bezrobocia. Końcowy, jednoliczbowy wynik jest wyrażony wartościowo w postaci sumy 25-30 wskaźników cząstkowych również wyrażonych wartościowo. Niebanalnym problemem jest wycena lub oszacowanie wartości tych składowych, które nie mają ceny rynkowej. Wyliczanie GPI rozpoczęło się już w 1995 roku, ale do dnia dzisiejszego tylko 8 krajów ma opublikowane wyniki krajowych oszacowań. 13. Index of Economic Well-Being (IEWS). Należy go łączyć z organizacją Centre for the Study of Living Standards w Kanadzie. Podobnie jak ISEW i GPI, wskaźnik IEWS skupia się na tych obszarach zainteresowania, które w dziedzinie gospodarowania tworzą dobrobyt i społeczne zadowolenie. 18 wskaźników cząstkowych pochodzi z czterech obszarów: strumienie konsumpcji, zasoby, równość społeczna, ryzyko społeczno-ekonomiczne. Wskaźniki cząstkowe dają w wynikową wielkość unormowaną w przedziale <0,1>. Pierwsze prace publikowano w 1998 roku i są one aktualizowane dla Kanady oraz 14 krajów należących do OECD. W okresie od 1980 do 2007 roku, średnia wartość wskaźnika wzrosła z 0,47 do 0,61, co pokazuje trend optymistyczny w porównaniu z większością obliczeń dokonanych według metodyki ISEW lub GPI. 10 R. Prochowicz, J. Śleszyński, Wskaźnik trwałego dobrobytu ekonomicznego, „Wiadomości Statystyczne” 2006 nr 7/8, s. 56-67. 92 14. Genuine Savings (GS). Wskaźnik stosowany i wspierany przez Bank Światowy, ale za jego autorów uważa się Hamiltona i Clemensa11. Celem wskaźnika jest uchwycenie problemu trwałości funkcjonowania gospodarki narodowej. Z tego powodu, zgodnie z przyjętą teorią oszczędności ekonomicznych, od wielkości produktu krajowego brutto odejmuje się publiczną i prywatną konsumpcję, bilans udziału w handlu międzynarodowym, deprecjację kapitału służącego produkcji, deprecjację eksploatowanych zasobów naturalnych, straty spowodowane degradacją środowiska (w wyniku wprowadzanych do niego zanieczyszczeń). Jedyną dodawaną kategorią są bieżące wydatki na edukację, interpretowane jako inwestycja w kapitał ludzki. Przedstawianie wyników obliczeń zapoczątkowano w roku 1999 i są one regularnie publikowane przez Bank Światowy dla 115 krajów świata. Zależnie od stopnia szczegółowości analizy uwzględnia się do 10 wskaźników cząstkowych, które przedstawiane są zawsze w ujęciu wartościowym. Można stwierdzić, że ten wskaźnik nie koncentruje się na uwzględnianiu wielorakich aspektów trwałego rozwoju, a bada tylko szanse zapewnienia dobrobytu w długim okresie. Szanse są reprezentowane wartością zmian netto podstawowych zasobów (wytworzonych przez człowieka, przyrodniczych i ludzkich) przyczyniających się do wzrostu dobrobytu. Zebrane w tym zestawieniu wskaźniki syntetyczne zostały uporządkowane z pewną szczególną myślą. Pierwsze z wymienionych wskaźników (1-5) mają charakter bardzo ogólny. Szalenie różnią się od siebie, ale, z lepszym lub gorszym skutkiem, próbują ogarnąć całokształt procesów składających się na jakość życia, trwałości gospodarowania, sumaryczny efekt wzajemnych oddziaływań sfery ekonomicznej, społecznej i środowiska przyrodniczego. Kolejne wskaźniki (6-10) zdecydowanie skupiają się na problematyce środowiskowej. Z różnego punktu widzenia opisują i mierzą presję wywieraną na środowisko przez działalność człowieka. Ich charakterystyczną ambicją jest odpowiedź na pytanie: czy presja przekroczyła naturalne granice wytyczone przez adaptacyjne zdolności środowiska przyrodniczego? Ostanie wskaźniki na liście (11-14) mają bardzo wyraźną ekonomiczną charakterystykę. Ich konstrukcja przywodzi na myśl konkretne założenia ekonomii dobrobytu lub ekonomii sfery publicznej. Ciężar wysiłku badawczego koncentruje się na połączeniu dostępnej informacji statystycznej z danymi, w ujęciu wartościowym, odnoszącymi się do ważnych dla dobrobytu i trwałości gospodarowania zjawisk społeczno-gospodarczych, nawet jeżeli nie są rejestrowane przez rynek i oficjalne statystyki. 11 K. Hamilton, M. Clemens, Genuine Savings Rates in Developing Countries, “The World Bank Economic Review” 1998, Vol. 13, No. 2, p. 333-356. 93 5.4. ZALETY I WADY WSKAŹNIKÓW SYNTETYCZNYCH Na podstawie przedstawionych rozważań można pokusić się o wyliczenie zalet i wad łączonych ze wskaźnikami syntetycznymi12. Jest oczywiste, że nie wszystkie dyskutowane dalej charakterystyki pasują do wszystkich wskaźników. Tak więc, przedstawiona ocena jest tylko próbą uwypuklenia stosunkowo typowych atrybutów wskaźników syntetycznych. Lista zalet, zamieszczona poniżej, jest zarazem listą argumentów za rzeczowym i pozbawionym uprzedzeń podejściem do problemu budowy, wyliczania i analizowania wskaźników, które za pomocą jednej liczby wypowiadają się o badanym obiekcie uwzględniając, w różnym stopniu i z różną precyzją, kluczowe wymagania rozwoju trwałego. 1. Wskaźnik syntetyczny przedstawiany w odpowiednio długim okresie tworzy szereg czasowy, który umożliwia śledzenie podstawowych trendów charakteryzujących daną gospodarkę narodową. Podobnie jak w przypadku PKB, niezależnie od jego wad, zyskuje się przejrzysty obraz sytuacji (na przykład w postaci graficznego przebiegu krzywej), a wnioskowanie jest możliwe zarówno na poziomie eksperckim, jak i na poziomie decydenta politycznego i szerokiej publiczności. 2. Rozwój trwały to z założenia problem wielowymiarowy. Tylko syntetyczna ocena o wystarczająco mocno umotywowanej metodyce stwarza szansę ilościowego i oceniającego wypowiadania się, kiedy w grę wchodzą jednocześnie zagadnienia tak zróżnicowane, jak gospodarcze, społeczne i środowiskowe. Co istotne, oceny cząstkowe składające się na wynik jednoliczbowy nie ograniczają możliwości wypowiadania się, które ze składowych w większym lub w mniejszym stopniu przyczyniają się do finalnej oceny trwałości rozwoju. 3. W przypadku mierników dokonujących agregacji wielu zróżnicowanych wskaźników cząstkowych udaje się osiągnąć unormowany pomiar cech i zjawisk, które wyrażane są w różnych jednostkach lub nawet ujmowane są tylko jakościowo (na przykład na skali punktowej). Włączenie do rachunku wartości niemianowych będących wyrazem ocen jakościowych stwarza wyjątkową okazję szerszego uwzględnienia zjawisk, które istotnie wpływają na poziom i jakość życia indywidualnego i społecznego, a także łączą się z pozaużytkową wartością środowiska przyrodniczego, a nie występują w standardowych rachunkach narodowych. 4. Wskaźniki syntetyczne znakomicie nadają się do porównań międzynarodowych. Znalezienie wspólnej płaszczyzny porozumienia w zakresie monitorowania trwałego rozwoju w wielu krajach świata za pomocą rozległego zbioru wskaźników przekrojowych graniczyłoby z cudem. Najszybciej można byłoby to osiągnąć z wykorzystaniem kilku, wspólnie uzgodnionych i komplementarnych wskaźni12 G. Atkinson, S. Dietz, E. Neumayer, Handbook of …, op. cit. 94 ków syntetycznych. Tutaj znowu przydałoby się doświadczenie zdobyte w czasie upowszechniania metodyki rachowania PKB. Udało się to zrobić w stosunkowo krótkim czasie po drugiej wojnie światowej, pomimo szalenie dużych różnic w rozwoju gospodarczym krajów świata oraz sprzecznych opinii na temat liczenia dochodu narodowego reprezentowanych przez zwolenników Keynesa i krytyków nadawania nadmiernego znaczenia wydatkom publicznym. Lista wad, które wymieniono poniżej, to „druga strona medalu” i swoiste memento, czyli ostrzeżenie, że wskaźniki syntetyczne niosą ze sobą niebezpieczeństwo nietrafnej lub wprowadzającej w błąd interpretacji. Nie mogą być traktowane jako wyjaśniające wszystko w sposób precyzyjny. Zawsze wymagają wyjaśnienia wskazującego ich silne strony i immanentne słabości. Nie powinny być absolutyzowane i nigdy nie zastąpią właściwie skonstruowanych zbiorów wskaźników przekrojowych, zwłaszcza tych ilustrujących wybrane zagadnienia szczegółowe. 1. Warunkiem prawidłowej obserwacji długookresowych trendów z pomocą i wykorzystaniem wskaźników syntetycznych jest porównywalność obliczeń prowadzonych dla poszczególnych lat. Niestety, pewną niemiłą prawidłowością są częste przekształcenia krajowych statystyk. Zmiany podstawowych kategorii lub ich klasyfikacji, które nawet jeśli następują z korzyścią dla poprawności formalnej i dokładności gromadzonych danych, mogą osłabiać siłę interpretacji wskaźników obliczanych w oparciu o niejednorodny materiał statystyczny. Konsekwencją może być niska wiarygodność odkrywanych trendów. 2. Ocena jednoliczbowa może stwarzać wrażenie idealnej syntezy obszarów zainteresowania rozwoju trwałego – gospodarczej, społecznej i środowiskowej sfery rozwoju. W rzeczywistości w każdym mierniku syntetycznym można wskazać, które komponenty odgrywają wyraźnie większą rolę. Tym samym, bez fachowego komentarza i dodatkowego wysiłku interpretacyjnego można narazić się na zarzut tuszowania słabości w jednej z dziedzin poprzez nieprzejrzyste sumowanie osiągnięć we wszystkich dziedzinach razem. W gruncie rzeczy wszystkie wskaźniki syntetyczne dałoby się podzielić na te, które są zbyt ogólne, żeby dało się wykazać wpływ każdej z osobna z trzech sfer rozwoju, jak również na takie wskaźniki, które wyraźnie preferują jedną z trzech sfer. Dlatego też niektóre wskaźniki syntetyczne wyraźnie nazywa się wskaźnikami presji na środowisko, a inne łączy od razu z dobrobytem ekonomicznym. 3. Przypadek mierników zagregowanych z wielorakich wskaźników cząstkowych i unormowanych w pewnym przedziale liczbowym pokazuje, przynajmniej w niektórych z publikowanych realizacji, że włączenie do rozważań wielu zagadnień w połączeniu z jednoczesnymi komplikacjami obliczeniowymi na poziomie pojedynczej kategorii sprawia, że sam wskaźnik staje się nieprzejrzysty. Jednoznaczna i czytelna jest liczba – unormowany wynik końcowy, ale wniknięcie w metodykę rachunku, ocena wag poszczególnych składowych, a przede wszystkim wyciągniecie wniosków decyzyjnych co do stanu aktualnego i kierunku pożądanych zmian nie są prostym zadaniem. 95 4. Obliczenia wskaźników syntetycznych dla społeczności międzynarodowych stale natrafiają na trudności z dostępnością jednorodnych i porównywalnych danych statystycznych. Miernik syntetyczny, siłą rzeczy, wymaga danych z różnych dziedzin i najlepiej dostępnych w długim okresie. Tego wymagania nie mogą spełnić kraje o krótkiej tradycji zbierania danych ilustrujących stan środowiska lub problemy społeczne oraz kraje, które przeszły fundamentalne zmiany społecznogospodarcze wywracające do góry nogami interpretację podstawowych kategorii społeczno-ekonomicznych. Brak pewnych danych, ich niska jakość lub ograniczona porównywalność nie wykluczają możliwości skonstruowania zbioru wskaźników przekrojowych, ale mogą być zaporą nie do przebycia w trakcie obliczeń wiarygodnych wskaźników syntetycznych dla długich okresów. *** Realizowanie strategii trwałego rozwoju odbywa się na wielu poziomach. W wymiarze międzynarodowym, na przykład w polityce Unii Europejskiej, zobowiązuje do podejmowania określonych zadań lub zmodyfikowania praktyki decyzyjnej i wykonawczej tradycyjnych przedsięwzięć społeczno-gospodarczych, a tym samym rewizji i modyfikacji praktyki w zakresie konsumpcji i produkcji. Gospodarki narodowe odpowiedzialne są za praktyczną realizację trwałego rozwoju wynikającą z ustaw zasadniczych, programów rozwojowych i złożonych przez polityków deklaracji wyborczych. Lokalne społeczności biorą władze w swoje ręce po to, żeby w zgodzie z zasada pomocniczości starać się postępować według wytycznych Lokalnej Agendy 21, a jednocześnie w zgodzie z oczekiwaniami i aspiracjami swoich wyborców. Ogromnego znaczenia nabiera konieczność monitorowania realizowanej polityki na wszystkich wymienionych szczeblach. Chodzi o monitorowanie zmian dokonujących się w środowisku, społeczeństwie i gospodarce za pomocą specjalnie dobranych i wiarygodnych wskaźników. Ich zadaniem jest czytelne pokazanie: czy rozwój społeczno-gospodarczy pozostaje w harmonii ze dobrym stanem środowiska, czy poszukuje się rozwiązań korzystnych zarówno dla wzrostu poziomu życia, wzrostu gospodarczego, jak i dla poprawy jakości środowiska? Bardziej zaawansowane wskaźniki mogą pokazywać, czy w układzie społeczno-gospodarczym dokonują się zmiany świadomościowe i strukturalne umożliwiające wszechstronna i skuteczną realizacje rozwoju trwałego. Niezależnie od obiektywnych trudności wskaźniki przydatne do monitorowania rozwoju trwałego powinny być rozwijane, doskonalone i dyskutowane. Przemawia za tym wiele rzeczowych argumentów. Przede wszystkim, potrzebna jest precyzyjna kontrola postępu w realizacji celów polityki służących idei trwałego rozwoju – leży to w interesie społeczeństwa i polityków dbających o swoją wiarygodność. Dobrym i pozytywnym przykładem są prace prowadzone w różnych agendach Unii Europejskiej mające na celu ustalenie zbioru wskaźników przekrojowych monitorujących strategię 96 trwałego rozwoju Unii13. Wiele krajów unijnych od dawna posługuje się swoimi zestawami wskaźników publikowanych regularnie i dostępnych dla wszystkich obywateli. Przykładem może być niemiecka, ogólnie dostępna publikacja Nachhaltige Entwicklung in Deutschland. Indikatorenbericht 2010 czytelnie ilustrująca liczbami i wykresami wszystkie obszary rozwoju trwałego w państwie14. Praca nad wskaźnikami, to dobra okazja do uporządkowania i udoskonalenia istniejących baz danych o środowisku i systemu krajowej sprawozdawczości statystycznej. Opracowanie oryginalnych wskaźników odpowiednich dla danego kraju pozwala uwypuklić i wyjaśnić jego specyfikę. Sprowadzone na szczebel lokalny wskaźniki rozwoju trwałego są istotnym bodźcem do rozwoju lokalnej demokracji i samorządności. Pierwszorzędną rolę maja tu do spełnienia wskaźniki przekrojowe, ale nie należy rezygnować ze wskaźników syntetycznych. Celem tego artykułu było pozytywne zwrócenie uwagi na wskaźniki syntetyczne na poziomie gospodarki narodowej. Posługiwanie się powszechnie zaakceptowanymi wskaźnikami syntetycznymi stwarza możliwość dokonywania wiarygodnych porównań międzynarodowych, co jest bardzo ważne w kontekście aktywnej współpracy międzynarodowej. Stworzenie międzynarodowej bazy danych dla wskaźników syntetycznych znacznie ułatwiłoby porozumiewanie się na forum międzynarodowym i profesjonalną prezentację krajowych osiągnięć w dziedzinie rozwoju trwałego. W tych postulatach należy doszukiwać się silnych argumentów za zwróceniem uwagi na zalety wskaźników syntetycznych15. Wiele nadziei łączyć można z dwoma podejściami. W pierwszym nie rezygnuje się ze zdobyczy ekonomii neoklasycznej i wylicza się wskaźnik w ujęciu wartościowym dokonując tylko modyfikacji i zmian w stosunku do tradycyjnego systemu rachunków narodowych. W ostatnim okresie chętnie obliczano wskaźniki trwałego ekonomicznego dobrobytu takie jak ISEW i GPI16. Drugim przykładem będzie wskaźnik „śladu ekologicznego” (Ecological Footprint lub coraz częściej stosowany Carbon Footprint), który skupia się na pomiarze w jednostkach fizycznych rozmiaru presji wywieranej na środowisko w celu ustalenia relacji tej presji z dostępną pojemnością środowiska naturalnego. Oba mierniki pomyślane zostały jako narzędzie monitorowania trwałości rozwoju gospodarek narodowych, ale również oba, ze szczególnym wskazaniem na „ślad ekologiczny”, mogą być stosowane na niższym poziomie organizacji działalności społeczno-gospodarczej oraz służyć celom edukacyjnym. J. Śleszyński, Wskaźniki trwałego rozwoju Unii Europejskiej, w: Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, red. D. Kiełczewski, B.M. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2007, s. 11-33. 14 Nachhaltige Entwicklung in Deutschland. Indikatorenbericht 2010, Statistisches Bundesamt, Wiesbaden 2010. 15 D. Pearce, Blueprint 3. Measuring sustainable …, op. cit. 16 Ph. Lawn, Sustainable development indicators …, op. cit. 13 97 EKONOMICZNE KATEGORIE IMPLEMENTACJI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 6 KATEGORIE EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA POZIOMIE GOSPODARSTWA DOMOWEGO BOŻENA RYSZAWSKA-GRZESZCZAK Dotychczasowy model rozwoju gospodarczego oparty na wzroście gospodarczym, w ramach którego doszło ostatnio do kryzysu globalnego, wymaga zadawania pytań o jego sens. Politycy i naukowcy zajmujący się rozwojem gospodarczym wyrażają przekonanie, że konieczna jest zmiana myślenia o gospodarce i uważają, że kontynuacja dotychczasowego modelu rozwoju nie jest możliwa. Kryzys spowodował wielorakie negatywne skutki gospodarcze i społeczne. Jednocześnie w nowych trendach w gospodarce ujawnił rosnące zainteresowanie zrównoważonym rozwojem jako alternatywą dotychczasowego sposobu rozwoju. Pojawiły się też nowe trendy społeczne. Po utracie zaufania społecznego do rynku, ekonomistów, finansistów i polityków, obiecujących bezpieczeństwo i dobrobyt, uwaga obywateli skupia się na wartościach związanych z jakością życia, zdrowiem i stanem środowiska. Wokół tych idei prowadzone są działania organizacji pozarządowych tworzących społeczeństwo obywatelskie. Pozytywnym skutkiem kryzysu w społeczeństwach krajów bogatych staje się świadomość współodpowiedzialności za kryzys, gdyż to właśnie nieograniczona konsumpcja napędza produkcję. Celem artykułu jest ukazanie rosnącego znaczenia zrównoważonej konsumpcji w koncepcji zrównoważonego rozwoju, a w szczególności wiodącej roli gospodarstw domowych w tym procesie. Stworzenie alternatywy dla dotychczasowego rozwoju i strategii wychodzenia z kryzysu wymaga nie tylko aktywności państwa i biznesu, ale także aktywnego włączenia się konsumentów/obywateli. W artykule, zaprezentowane zostały przykłady działań, jakie może podjąć gospodarstwo domowe w ramach swoich funkcji. 6.1. ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ JAKO MOTOR WYCHODZENIA Z KRYZYSU Wyzwania, które ujawniły się w związku z globalnym kryzysem podkreślają znaczenie zrównoważonego rozwoju. Jest on nie tylko dodatkiem do strategii rozwoju Unii Europejskiej. Obecnie zrównoważony rozwój, zapisany w strategii Europa 2020, 100 staje się motorem ożywiającym gospodarkę, głównym celem inwestycji i transferu publicznych pieniędzy, na przykład z funduszy strukturalnych oraz sposobem na stwarzanie nowych miejsc pracy.1 Międzynarodowe inicjatywy podejmowane po 2009 roku podkreślają, że konieczne jest nowe zdefiniowanie gospodarki i tworzenie jednoczesnej równowagi finansowej, społecznej i ekologicznej w ramach nowego modelu rozwoju społeczno-gospodarczego, zwanego „zielonym rozwojem gospodarki”, w którym szczególną uwagę zwraca się na kwestie ochrony środowiska. W przeciwieństwie do obecnego modelu, w znacznej mierze opartego na wykorzystaniu paliw kopalnych i innych surowców nieodnawialnych, nowy model powinien czerpać z doświadczeń ekonomii środowiskowej oraz zapewniać właściwe relacje pomiędzy gospodarką i ekosystemami. „Zazielenianie gospodarki” rozpatrywane jest w wielu płaszczyznach oraz obejmuje szereg węższych zagadnień, takich jak rozwój czystych technologii, odnawialnych źródeł energii, poprawę efektywności energetycznej i materiałowej, zmianę modelu konsumpcji i produkcji na bardziej zrównoważony, zintegrowaną politykę produktową, zielone zamówienia publiczne, zielone miejsca pracy, czy ekologiczną reformę podatkową.2 W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera obowiązująca w Unii Europejskiej odnowiona Strategia zrównoważonego rozwoju (Sustainable Development Strategy – SDS), w której podstawowymi obszarami zainteresowania są:3 • zmiany klimatyczne i czysta energia; • ekologiczny transport; • zrównoważona konsumpcja i produkcja; • zdrowie publiczne; • ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi; • globalne ubóstwo i wyzwania ekologiczne; • wykluczenie społeczne, procesy demograficzne, migracje. Bieżące wydarzenia gospodarcze stymulują międzynarodowe dyskusje nad gospodarką rynkową i jej regułami, nad ekonomią neoklasyczną opisującą działanie gospodarek, przedsiębiorców i konsumentów. Szczególnie konsekwentnie podejmowana jest debata nad rolą państwa w gospodarce i życiu społecznym. Zadawane jest pytanie, czy można osiągnąć cel, jakim jest zrównoważony rozwój bez aktywnej polityki państwa? Konsekwencją tej debaty jest wyzwanie stawiane nauce, polegające na konieczności wypracowania zasad i założeń ekonomii zrównoważonego rozwoju. Zadanie to zostało podjęte przez wielu naukowców, ale teoria ekonomii zrównoważonego rozwoju jest ciągle w procesie tworzenia. Ekonomia zrównoważonego rozwoju powinna zdefiniować swoje podstawowe tezy i kategorie. Wśród nich rolę i funkcje gospodarstw domowych. Gospodarstwo domowe jest podstawową jednostką ekonomiczną w gospodarce. Spełnia kilka funkcji, spośród których najważniejsza to funkcja konsumpcyjna. W procesie konsumowania 1 Europa 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010, www.europa.eu 2 Ministerstwo Gospodarki, Zielona gospodarka www.mg.gov.pl (dostęp: 18.12.2010). 3 Odnowiona strategia UE dotycząca trwałego rozwoju, Bruksela 2006, załącznik 9780/06, s. 2-5. 101 towarzyszą mu inne podmioty, w szczególności państwo, samorządy, instytucje publiczne, które wydatkują pieniądze budżetowe na różnego rodzaju dobra i usługi. Konsumentami są także przedsiębiorstwa, banki, instytucje finansowe. Dla rozważań o konsumpcji gospodarstw domowych ma to duże znaczenie, ponieważ sektor publiczny i biznes, wydatkując swoje środki finansowe w określony sposób, tworzą popyt na rynku, stymulują rozwój określonych sektorów produkcji i dają przykład do naśladowania indywidualnym konsumentom. Rysunek 6.1. Podmioty konsumpcji mające największy wpływ na tworzenie się popytu na produkty i usługi ekologiczne Konsumpcja gospodarstw domowych Konsumpcja instytucji rządowych i samorządowych Świadomość i odpowiedzialność konsumentów Zielone zamówienia publiczne Konsumpcja w firmach, bankach CSR – Corporate Social Responsibility Źródło: opracowanie własne. Podmiotami, które realizować mają ideę zrównoważenia gospodarki i koncepcję zrównoważenia konsumpcji są trzej główni aktorzy na rynku: państwo (rząd, samorządy), biznes (przedsiębiorstwa i instytucje finansowe) oraz ludzie reprezentowani poprzez organizacje pozarządowe jako obywatele i poprzez gospodarstwa domowe jako konsumenci (rysunek 6.1). Partnerstwo i współpraca tych trzech podmiotów jest warunkiem skutecznego wprowadzania nowej strategii. Konsumpcja gospodarstw domowych odpowiada za stronę popytową zrównoważonego rozwoju. Problematyka podaży dóbr i usług ekologicznych jest dość dobrze opracowana w literaturze przedmiotu, istnieje także rozbudowany zestaw instrumentów i narzędzi polityki państwa stymulujących podaż przyjaznych środowisku pro102 duktów. Warto jednak postawić pytanie – jaka wizja, jakie cele i jakie działania mogą pojawić się w odniesieniu do zrównoważonej konsumpcji gospodarstw domowych? Unia Europejska dokonała wyboru priorytetów zrównoważonej konsumpcji i produkcji w odnowionej Strategii zrównoważonego rozwoju oraz podjęła zintegrowane działania w zakresie zrównoważonej konsumpcji i produkcji. Oznacza to zmianę sposobu projektowania, produkowania, wykorzystywania (używania) i utylizowania towarów i usług, które są konsumowane indywidualnie i zbiorowo. 6.2. ZRÓWNOWAŻONA KONSUMPCJA JAKO PRIORYTET ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU We współczesnym rozumieniu konsumpcja jest jednym z kamieni węgielnych dobrobytu społecznego oraz ważną częścią ludzkiego życia, miarą sukcesu i sposobem określania własnej tożsamości. Jednocześnie, rosnący poziom konsumpcji w krajach uprzemysłowionych jest jednym z głównych czynników wspierających degradację środowiska i przeciwdziała realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. Dlatego też rozwój systemu społeczno-ekonomicznego zapewniającego wysoką jakość życia i zrównoważony (podtrzymujący) wpływ na środowisko wraz ze zdolnością ochrony przyrody powinien być postrzegany jako aktualny cel społeczny. Końcowe pytanie, które staje dzisiaj przed społeczeństwami krajów uprzemysłowionych brzmi: Czy konsumpcjonizm naprawdę sprzyja dobrobytowi i szczęściu ludzi?4 Alternatywą dla bezrefleksyjnego konsumpcjonizmu ma być konsumpcja zrównoważona i trwała (sustainable consumption) w strategii zrównoważonego rozwoju UE przyjęto następujące priorytety: • propagowanie zrównoważonej konsumpcji i produkcji poprzez rozwój społeczno-gospodarczy, respektujący możliwości ekosystemów oraz oddzielenia wzrostu gospodarczego od degradacji środowiska; • zwiększenie znaczenia kryteriów ekologicznych i społecznych w procesach produkcyjnych i wyprodukowanych towarach oraz zachęcanie przedsiębiorstwa i konsumentów do ich respektowania; • dążenie do osiągnięcia do 2010 roku średniego poziomu proekologicznych zamówień publicznych (Green Public Procurement – GPP) równego poziomowi osiąganemu obecnie przez przodujące w tej dziedzinie państwa członkowskie; • zwiększenie udziału UE w globalnym rynku ekoinnowacji i technologii prośrodowiskowych. Pojęcie konsumpcji zrównoważonej powszechnie przyjęte w literaturze przedmiotu zostało sformułowane w ramach projektu realizowanego przez Norweskie Ministerstwo Ochrony Środowiska w 1994 roku. Zapisano, że zrównoważona konsumpcja to wykorzystanie dóbr i usług, które zaspokajają podstawowe potrzeby człowieka 4 O. Mont, A. Plepys, Sustainable consumption Progress: should we be proud or alarmed? “Journal of Cleaner Production” 2008 No. 16, p. 536. 103 i poprawiają jakość jego życia, jednocześnie minimalizując zużycie zasobów naturalnych, toksycznych materiałów oraz produkcję odpadów i zanieczyszczeń w cyklu życia, bez narażania na niebezpieczeństwo potrzeb przyszłych pokoleń. W strategii zrównoważonego rozwoju UE konsumpcja i produkcja stanowią dwa aspekty zrównoważonego rynku. Produkcja reprezentuje stronę podażową rynku, a konsumpcja pokazuje popyt na produkty i usługi ekologiczne. W trakcie obecnej sytuacji gospodarczej idea trwałego, zrównoważonego rozwoju wydobywana jest na pierwszy plan. Nie jest już ona dodatkiem ekologicznym do idei konkurencyjności, przedsiębiorczości, gospodarki opartej na wiedzy, ale staje się motorem zmian napędzającym transformację w kierunku zielonej gospodarki i globalnie zrównoważonego rozwoju. W odniesieniu do produkcji i konsumpcji w gospodarce, jako nierozłącznych elementów działalności gospodarczej, należy zauważyć, że idea zrównoważenia rozwoju może się zrealizować tylko w całym procesie. Rysunek 6.2. Etapy cyklu życia w procesie produkcji i konsumpcji Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sustainable consumption and production policy. The policy toolbox for practical use, Copenhagen Resource Institute 2010, p. 5. Konsumpcja i produkcja są też funkcją czasu, dadzą się więc opisać poprzez swoisty cykl życia, podobnie jak LCA – cykl życia produktu. W efekcie tego wydobywanie surowców, użycie ich w produkcji, podaż tych produktów na rynku, sama konsumpcja i działania podejmowane po konsumpcji są etapami jednego dynamicznego procesu (rysunek 6.2). Od początku zainteresowania degradacją środowiska działania skupiały się na produkcji, czyli większej ekoefektywności w przemyśle, redukcji zużycia zasobów na 104 jednostkę produktu i ekologicznych innowacjach (głównie technicznych i technologicznych). W raportach przygotowywanych dla rządów poszczególnych krajów i dla Komisji Europejskiej5 zwraca się uwagę na konieczność radykalnych zmian zachowań konsumpcyjnych obywateli, ponieważ dotychczasowe obserwacje potwierdzają, że same zmiany technologiczne, kampanie informacyjne i ekoetykietowanie nie wystarczą. 6.3. GOSPODARTWO DOMOWE I JEGO TRADYCYJNE FUNKCJE Gospodarstwo domowe znajduje się w szczególnym miejscu w gospodarce. Produkcja i konsumpcja są dwiema stronami procesu gospodarczego, dotąd szczególną rolę przypisywano produkcji, czyli podaży dóbr i usług na rynek. Obecnie wskazuje się na rosnącą wagę świadomości, wiedzy o odpowiedzialności konsumentów (popyt). Gospodarstwo domowe stanowi centralny punkt gospodarki, w której produkcja toczy się dla zaspokojenia jego członków dostarcza ono kapitału ludzkiego, który jest kluczowym czynnikiem wytwórczym we współczesnej gospodarce opartej na wiedzy. Konsumenci kupując i spożywając określone produkty i usługi tworząc popyt, który napędza produkcję. Konsumpcja gospodarstw domowych staje się ostatecznym kryterium weryfikacji każdej produkcji, a przez to całego procesu gospodarowania. Tradycyjnie w mikroekonomii definiuje się gospodarstwo domowe jako zespół osób wspólnie gospodarujących posiadanym majątkiem w celu zaspokojenia potrzeb jego członków. Głównym kryterium uznania danej grupy osób za gospodarstwo domowe jest wspólnota majątku oraz budżetu. Podobnie definiuje gospodarstwo domowe Główny Urząd Statystyczny, który stwierdza, że gospodarstwo domowe to zespół osób mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się. Również często gospodarstwo domowe pojmowane jest jako jednoosobowy lub wieloosobowy podmiot gospodarczy, oparty zazwyczaj na więzach rodzinnych, działający w sferze konsumpcji, którego celem jest zaspokojenie potrzeb wszystkich członków, dzięki wspólnemu rozporządzaniu dochodami uzyskanymi przez wszystkich lub tylko niektórych z nich.6 Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju gospodarstwo domowe jest aktywnym uczestnikiem procesów gospodarczych, którego decyzje i działania wywołują skutki ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. Do najważniejszych działań gospodarstw domowych znaczących dla środowiska należą: • kupowanie dóbr i usług (powstrzymywanie się od kupowania, kupowanie mało, kupowanie świadome produktów przyjaznych środowisku, kupowanie nadmierne, nadkonsumpcja); What kind of growth is sustainable? Dla Federalnego Ministerstwa Rolnictwa,Lasów, Środowiska i Gospodarki Wodnej w Austrii, dla Komisji Europejskiej Sustainable Consumption Research Exchange network (SCORE), dla Ministerstwa Środowiska w Wielkiej Brytanii Sustainable Consumption Roudtable. 6 T. Zalega, Gospodarstwo domowe jako podmiot konsumpcji, Uniwersytet Warszawski, „Studia i Materiały” 2007 nr 1, s. 7. 5 105 • • • wytwarzanie dóbr w gospodarstwie domowym na własne potrzeby, samozaopatrzenie, produkcja naturalna, przygotowywanie w domu produktów nabytych; konsumpcja (w domu, poza domem, w gospodarstwie jednoosobowym i wieloosobowym); Czynności pokonsumpcyjne (sprzątanie, segregowanie odpadów, wyrzucanie śmieci), (rysunek 6.3). Rysunek 6.3. Fazy działalności gospodarstwa domowego Źródło: opracowanie własne. Analiza poszczególnych faz działalności gospodarstwa domowego pozwala na szukanie w każdym etapie takich działań, które mogą pozytywnie oddziaływać na środowisko. Charakter tego oddziaływania zależy od wielkości gospodarstwa, miejsca zamieszkania, dochodów. Wszystkie czynniki mogą być brane pod uwagę przy konstruowaniu narzędzi polityki zrównoważonej konsumpcji. Gospodarstwa domowe mają zdolność do podejmowania określonych decyzji (w tym decyzji ekonomicznych) oraz dążą do uzyskania maksymalnej satysfakcji i zapewnienia członkom gospodarstwa domowego maksymalnej korzyści i nabywanych dóbr. 106 • • • Racjonalność postępowania opiera się na trzech założeniach: gospodarstwa domowe mają swoje preferencje i w pewnych granicach potrafią określić swoje dążenia; są zdolne do uporządkowania tych dążeń nadając im hierarchiczny układ; dokonują koniecznych wyborów kierując się zasadą maksymalizacji swojej użyteczności (zadowolenia). Cele i funkcje gospodarstwa domowego przedstawiono na rysunku 6.4. Rysunek 6.4. Cele i funkcje gospodarstwa domowego Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia, t. 1, Mikroekonomia, Wyd. PWE, Warszawa 1995. Oprócz funkcji ekonomicznych gospodarstwo domowe spełnia dodatkowo funkcje społeczne jako tworząca je rodzina lub rodziny (rysunek 6.5). Na zachowania i decyzje gospodarstw domowych mają wpływ czynniki obiektywne i subiektywne. Subiektywne decyzje odnośnie wydatków oparte są na normach tradycyjno-zwyczajowych ukształtowanych w rodzinie i w grupach społecznych oraz na indywidualnych przekonaniach i świadomości konsumenta. Podlegają one przekształceniom w dłuższym horyzoncie czasowym. Wśród czynników obiektywnych należy wyróżnić: • czynniki pozaekonomiczne, takie jak: demograficzne, społeczne, zawodowe; • czynniki wewnętrzne ekonomiczne, takie jak, poziom dochodów, stan posiadania; • czynniki zewnętrzne wobec konsumenta o charakterze ekonomicznym i pozaekonomicznym, na przykład poziom i relacje cen, system informacji o rynku.7 7 J. Kramer, Rynek jako przedmiot badań, Katowice 1995, s. 16-17. 107 Rysunek 6.5. Funkcja ekonomiczna i społeczna Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia ..., op. cit. Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju zasadne wydaje się zadanie następujących pytań: czy zmienia się w ostatnich latach sytuacja decyzyjna gospodarstw domowych w związku z narastaniem presji ze strony konsumpcji na środowisko naturalne? Jakie nowe informacje docierają do konsumentów i kształtują ich preferencje zakupowe? Jakie narzędzia wprowadzane przez państwo wpływają na zmianę decyzji ekonomicznych gospodarstw domowych i rozumienie maksymalnych korzyści związanych z zakupem dóbr i usług? Jak zmienia się świadomość konsumentów i hierarchia ich wartości wyrażana potem przez dokonywane zakupy? Jakiej ważności nabiera kategoria jakości życia, w tym utrzymania zdrowia przy realizacji zasady maksymalizacji użyteczności (zadowolenia)? 6.4. GOSPODARSTWO DOMOWE A ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ Rozważając zmieniającą się sytuację w gospodarce i środowisku naturalnym należy zastanowić się nad nowymi wyzwaniami stojącymi przed gospodarstwem domowym. W gospodarce rynkowej rozwój sił wytwórczych i specjalizacja pracy doprowadziły do trwałego oddzielenia funkcji produkcyjnej od konsumpcyjnej w gospodarstwie domowym. Obecnie realizacja funkcji konsumpcyjnej dokonuje się w ramach gospodarstwa domowego, a środki na tę konsumpcję uzyskiwane są głównie poza je108 go obrębem. Postulaty ograniczenia konsumpcji, uczynienia jej mniej energochłonną i materiałochłonną, skłaniają do odświeżenia i przypomnienia roli gospodarstwa domowego w gospodarce naturalnej. W gospodarce naturalnej gospodarstwo domowe samo wytwarzało środki zaspokajające jego potrzeby, łącząc funkcję konsumpcyjną i produkcyjną, na przykład: • uprawiano pola produkując zboża, rośliny oleiste, warzywa; • hodowano zwierzęta, produkując mięso i mleko; • przetwarzano żywność w gospodarstwie domowym (kopcowanie, suszenie, pasteryzowanie, kiszenie, solenie); • posiłki były gotowane i jedzone w domu; • pieczono chleb i ciasta; • resztkami jedzenia karmiono zwierzęta; • odpady spalano, wykorzystywano dla zwierząt (słoma) lub kompostowano; • wytwarzano proste narzędzia, meble i naczynia kuchenne; • naprawy i renowacje w gospodarstwie domowym; • tkanie i szycie odzieży; • wymiana żywności i innych towarów między sąsiadami; • sprzątanie; • wykonywano też inne usługi na przykład edukacyjne, opiekuńcze i wychowawcze. Tradycyjne gospodarstwa domowe były wieloosobowe i wielorodzinne. W większości były to też gospodarstwa wiejskie. Miały one rozbudowaną funkcję produkcyjną, a zakres konsumpcji był wyznaczany przez aktywność wytwórczą gospodarstwa, w mniejszym stopniu zależał od zakupów. Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju istotne wydaje się aktualny trend zwiększania się ilości gospodarstw jednoosobowych i gospodarstw miejskich. Tradycyjnie konsumpcja w tych gospodarstwach jest bardzo zróżnicowana. Większą presję na środowisko wywierają gospodarstwa jednoosobowe, gdyż dokonują one w większym stopniu zakupów gotowych przetworzonych produktów, mniejsza jest skala zakupów i nie oszczędza się na opakowaniach. Gospodarstwa wiejskie w większym stopniu dokonują przetworzenia produktów we własnym zakresie, kupują oszczędniej, mniej produktów jest wyrzucanych. Współczesny model konsumpcji w Europie kształtowany jest przez zmieniającą się strukturę demograficzną społeczeństw. Jednym z generalnych trendów jest starzenie się populacji. Coraz więcej jest osób żyjących samotnie, zainteresowanych kupowaniem gotowych, obranych i pokrojonych warzyw, mrożonych dań gotowych tylko do odgrzania i coraz częściej jedzących w barach i restauracjach. W ostatnich latach rosną dochody Europejczyków, jednocześnie kurczy się ilość wolnego czasu, bo praca i dojazdy do niej zajmują dużo czasu, więc przy wyborze jedzenia liczy się głównie wygoda i szybkość przygotowania. Gospodynie domowe coraz powszechniej wykorzystują zamrażarki, lodówki i kuchenki mikrofalowe, które pozwalają przygotować posiłek z gotowego jedzenia, bez planowania zakupów i przeznaczania czasu na przygotowanie jedzenia. W efekcie ta zmiana podejścia do codziennej konsumpcji wymaga większego zużycia energii przez przemysł spożywczy przygotowujący gotowe dania, zwiększa też ilość opakowań, czyli odpadów. 109 Kolejnym ważnym elementem konsumpcji gospodarstw domowych są główne grupy ich wydatków i wywierany przez nie wpływ na środowisko. W raporcie przygotowanym przez OECD wyodrębnia się cztery kluczowe obszary konsumpcji gospodarstw domowych, pokazujące obszary największej presji konsumentów na środowisko. Są to: • Transport i komunikacja: rodzaje transportu, ilość kilometrów przejechanych, udział transportu publicznego, katalizatory w samochodach, udział starych aut powyżej 10 lat użytkowania, emisja zanieczyszczeń przez transport, zużycie paliwa i rodzaj paliwa, ceny paliwa, podatki od paliw, gazety i periodyki kupowane przez konsumentów, linie telefoniczne, połączenia internetowe. • Konsumpcja dóbr trwałych i nietrwałych: wydatki na poszczególne grupy produktów, posiadanie radia, telewizora, video, lodówki, pralki, kuchenki mikrofalowej, czas użytkowania danego urządzenia. Konsumpcja żywności według typów (na przykład mięso, ryby), udział produktów wysoko przetworzonych (gotowych do spożycia), ilość produktów z upraw ekologicznych. Zużycie papieru i odzyskiwanie makulatury. Produkcja śmieci i odpadów przez gospodarstwo domowe. • Wypoczynek i turystyka: konsumenci mieszkający blisko terenów zielonych, wyjazdy turystyczne, wydatki gospodarstw domowych na wypoczynek i rekreację, wyjazdy wypoczynkowe w stosunku do całkowitej ilości wyjazdów. • Wydatki mieszkaniowe (zużycie energii i wody): struktura zużycia energii, udział energii ze źródeł odnawialnych, emisja zanieczyszczeń przy produkcji energii dla gospodarstw domowych, rodzaje energii: elektryczna, gazowa inna, zużycie wody na osobę, struktura zużycia (kąpiel, pranie, mycie naczyń, toaleta, picie i gotowanie, podlewanie ogrodu. Podatki energetyczne. Ceny wody i oszczędzanie wody.8 Wymienione grupy produktów: żywność i napoje, transport i produkty związane z budowaniem i prowadzeniem domu odpowiadają w UE za 70% wpływu prywatnej konsumpcji na środowisko, biorąc pod uwagę perspektywę cyklu życia. Te trzy grupy odpowiadają jednocześnie za 55% wydatków konsumentów w 25 krajach, które w 2006 roku tworzyły Unię Europejską.9 Jak można konsumować w bardziej zrównoważony sposób? Potrzebne są inicjatywy na rzecz informowania i edukowania konsumentów, stymulowania „zielonego” rynku i wspierania współpracy w sektorze detalicznym. Sektor żywności i napojów, wydatki mieszkaniowe gospodarstw domowych oraz transport prywatny łącznie stanowią 80% unijnego wpływu na środowisko generowanego przez prywatną konsumpcję. Podejmując decyzje w sprawie zakupów konsumenci muszą być świadomi i lepiej poinformowani. Przede wszystkim potrzebują jasnych, rzetelnych i popartych 8 9 Towards Sustainable Household Consumption, OECD 2002. T. Bergier, J. Kronenberg, Wyzwania zrównoważonego rozwoju, Kraków 2010, s. 346. 110 badaniami naukowymi informacji na temat wpływu towarów na środowisko. Dostęp do tych danych zachęci sektor publiczny i prywatny do bardziej „zielonych” zakupów. Innym sposobem na zmianę zachowań konsumentów jest wykorzystanie instrumentów rynkowych. Mogą one służyć ustalaniu cen uwzględniających realne koszty dla środowiska, co daje lepszy obraz wpływu danego produktu na środowisko i – w związku z tym – pomaga kupującym dokonać wyboru. Jednym z tych narzędzi są podatki. Obecnie około 48% przychodów z podatków w UE stanowią dochody z pracy, a jedynie 6,5% z podatków od eksploatacji zasobów i zanieczyszczeń. Taka polityka podatkowa wydaje się faworyzować eksploatację zasobów. Aby zachęcić ludzi do wyboru ekologicznych produktów, można by szerzej stosować podatki konsumpcyjne i inne instrumenty rynkowe, które ułatwią konsumentom prośrodowiskowe decyzje. 6.5. KATEGORIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU ISTOTNE DLA GOSPODARSTWA DOMOWEGO Konsumpcja jest bardzo drażliwym tematem w debacie publicznej, gdyż identyfikuje wiele dylematów, takich jak: sprzeczność pomiędzy zasadą suwerenności konsumenta a problemami dystrybucji dóbr i usług. Istotne i drażliwe są pytania: Jak dużo jest wystarczająco? Czy materialny dobrobyt dostarcza nam szczęścia? Czy możliwa jest równowaga z wizją zrównoważonego rozwoju? Czy kraje rozwijające się mają prawo osiągnąć poziom życia krajów rozwiniętych? Czy można kwestionować to prawo? Te pytania kolidują zwrotnie z wieloma osobistymi, politycznymi i ekonomicznymi interesami udziałowców życia społecznego. Kluczowe jednak jest pytanie: Co to jest zrównoważony poziom konsumpcji, jakie są najlepsze strategie osiągnięcia zrównoważonej konsumpcji bez ustępstw dla interesów politycznych i społeczno-ekonomicznych?10 Globalny kryzys sprawił, że pilnie poszukuje się odpowiedzi na te pytania. Trudność polega na tym, że we współczesnym rozumieniu konsumpcja jest jednym z kamieni węgielnych dobrobytu społecznego, jednym z motorów napędzających produkcję i wzrost gospodarczy. Jest także ważną częścią ludzkiego życia, jest miarą sukcesu i sposobem określania własnej tożsamości. Jednocześnie, rosnący poziom konsumpcji w krajach uprzemysłowionych jest jednym z głównych czynników wspierających degradację środowiska i przeciwdziała realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. Dlatego też rozwój systemu społeczno-ekonomicznego, zapewniającego wysoką jakość życia i zmniejszenie presji na środowisko naturalne, powinien być postrzegany jako aktualny cel społeczny.11 Rolę gospodarstwa domowego w ekonomii zrównoważonego rozwoju wynika z jej podstawowych tez, które według H. Rogalla 12 są następujące: O. Mont, A. Plepys, Sustainable consumption …, op. cit., p. 531. Ibidem, p. 536. 12 H. Rogall, Podstawowe założenia ekonomii zrównoważonej w: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju, Białystok 2007, s. 77-79. 10 11 111 • • • • • • • • • • trwałości gospodarowania, istnienie absolutnych granic naturalnych. W centrum zainteresowania znajduje się długotrwałe zachowanie, a nie optymalne zużycie zasobów naturalnych; odrzucenie założenia absolutnej suwerenności konsumenckiej, odrzucenie idei dyskontowania przyszłych kosztów środowiska, ponieważ niemożliwa jest substytucyjność wszystkich zasobów naturalnych; odpowiedzialność etyczna i poczucie odpowiedzialności za czyny; wewnątrzpokoleniowa i międzypokoleniowa sprawiedliwość; zasady: opiekuńczości, demokracji bezpośredniej i państwa prawa, z których wynika konieczność otwartego dialogu i udziału społecznego; rezygnacja z koncepcji homo oeconomicus na rzecz nakłania do stosowania realnego obrazu człowieka, który jest zgodny z jego heterogennością, przechodzenie w kierunku homo cooperativus; zrozumienie konieczności podejmowania osobistych działań na rzecz zrównoważonego rozwoju; interdyscyplinarne i systemowe postrzeganie zależności społeczno-ekologicznych przy założeniu istnienia powiązań między człowiekiem i środowiskiem. nieutożsamianie jakość życia i dobrobytu materialnego; aktywna interwencja ze strony polityki państwa, w celu przyśpieszenia transformacji społeczeństwa przemysłowego w społeczeństwo trwałego rozwoju gospodarczego. uwzględnienie kluczowych globalnych uwarunkowań zrównoważonego rozwoju, takich jak: wprowadzenie globalnego porządku ramowego (ładu instytucjonalnego), spadek zużycia zasobów przez kraje przemysłowe w przeliczeniu na mieszkańca o 80-90% do 2050 roku oraz zmniejszenie przyrostu naturalnego; kraje rozwinięte, w związku z kierunkiem ich historycznego rozwoju i wysokim jego poziomem, powinny ponosić szczególną odpowiedzialność osiągnięcie takich celów, jak: sprawiedliwość międzypokoleniowa, globalna trwałość i zrównoważenie oraz sprawiedliwe relacje handlowe. W odniesieniu do gospodarstw domowych powyższe idee oznaczać mogą zasadnicze zmiany w procesie konsumpcji. Nowe trendy obserwowane są od kilku lat w Europie i na świecie. Przykładowo, rozszerza się areał upraw ekologicznych, rośnie rynek produktów ekologicznych (podaż i popyt), rozwija się sfera usług (wypożyczanie, banki czasu, wspólne użytkowanie). Pogłębia się wiedza i świadomość konsumentów i coraz większego znaczenia nabierają aspekty etyczne konsumpcji, na przykład odpowiedzialność za presję konsumpcji na środowisko, sprawiedliwość dystrybucji dóbr w krajach Północy i Południa. Konsumenci/gospodarstwa domowe, w szczególności we współczesnych wysoko rozwiniętych krajach, postawieni są wobec takich wyzwań, jak: • ograniczanie konsumpcji i marnotrawstwa w jej procesie; • przechodzenie do konsumpcji rozsądnej, trwałej; • ponoszenie osobistej odpowiedzialności za skutki konsumpcji; • otwarcie na wiedzę, która zwiększa świadomość; 112 • • • etyczność konsumpcji, oznaczającej sprawiedliwość wewnątrz i międzypokoleniową; rozwiązanie problemu głodu i nadkonsumpcji prowadzących do przedwczesnej śmierci; dbanie o jakość życia i zachowania zdrowia, a nie tylko materialnego dobrobytu. Zmiany zachowań konsumentów przejawiać się mogą w ich decyzjach (rysunek 6.6). Jak piszą autorzy książki Wyzwania zrównoważonego rozwoju decyzje konsumentów, dotyczą w szczególności: • decyzji o zakupie („czy kupić?”); • wyboru konkretnych produktów lub usług („co kupić?”); • wyboru miejsca zakupu („gdzie kupić?”); • sposobu użytkowania („jak używać?”); • postępowania z produktem po zakończeniu jego użytecznego życia („jak wyrzucić?”). Rysunek 6.6. Decyzje konsumentów Źródło: opracowanie własne. Podejmując powyższe decyzje, konsumenci decydują o skali swego wpływu na środowisko, a w konsekwencji przyczyniają się do zagregowanego wpływu wywieranego przez wszystkich konsumentów oraz przez nich samych na przestrzeni całego ich życia.13 Odpowiedzialne zachowanie konsumentów polega najczęściej na powstrzymywaniu się od zakupu określonych produktów lub usług („czy kupić?”) lub wybieraniu produktów lub usług o konkretnych cechach („co kupić?”), (rysunek 6.6). W drugim przypadku konsumenci mogą wybierać produkty, z którymi wiąże się dodatkowa wartość w postaci możliwości przyczynienia się do rozwiązania określonego problemu społecznego lub środowiskowego.14 Podsumowując powyższe rozwiązania można sformułować następujące zasady ekologicznej konsumpcji gospodarstw domowych: • równowaga, czyli zdolność człowieka do budowania homeostazy wewnątrz swego organizmu oraz tworzenia dynamicznej równowagi między nim a środowiskiem naturalnym, dewastacja środowiska nie może obrócić się przeciwko człowiekowi pogarszając jakość jego życia i niszcząc zdrowie fizyczne i psychiczne; 13 14 T. Bergier, J. Kronenberg, Wyzwania zrównoważonego…, op. cit., s. 345. Ibidem, s. 348. 113 • • • • • lokalność – człowiek związany jest ze swoim specyficznym, lokalnym środowiskiem, do którego dopasowuje swój sposób życia i odżywiania, uwzględniając pory roku, klimat, lokalną tradycję (lokalne rolnictwo, produkcja, transport ograniczony do regionu, lokalne źródła energii); ekologia – szacunek do przyrody, do pożywienia, preferowanie naturalnie uprawianych pokarmów, bez środków chemicznych i przemysłowego (nadmiernego) nawożenia, ekologiczna świadomość przy robieniu zakupów i korzystaniu ze środków transportu, oszczędzanie wody i energii, segregacja śmieci; holistyczność, czyli podejście całościowe, systemowe do człowieka i świata, dostrzeganie powiązań w systemie konsumpcji–produkcji i świadomość presji konsumpcji na środowisko; ekonomiczność, czyli spożywanie całościowego pożywienia, unikanie produktów rafinowanych, oczyszczonych, wysoko przetworzonych oraz ograniczanie konsumpcji, wykorzystywanie trwałych rzeczy przez wiele lat, wypożyczanie, korzystanie z usług zamiast nabywania towarów na własność; etyczność: (odpowiedzialność – za świat, za środowisko naturalne, za swoje zdrowie i sprawiedliwość wewnątrzpokoleniową i międzypokoleniową, czyli równe szanse w procesie konsumpcji i zachowanie środowiska dla przyszłych pokoleń), (rysunek 6.7). Wielu naukowców, między innymi H. Rogall, podkreśla, że w nowym podejściu zakwestionować należy zasadę suwerenności konsumenta.15 Produkcja i konsumpcja jako podstawowe aktywności gospodarcze tworzą podaż i popyt. Jednakże coraz większą rolę w procesie produkcji odgrywa państwo poprzez regulacje prawne i instrumenty ekonomiczne. Doświadczenie ostatnich kilkunastu lat realizacji programów działań środowiskowych UE oraz strategii zrównoważonego rozwoju pokazują, że jakość produkcji, normy środowiskowe, limity zanieczyszczeń i emisji sprawiły, ze podaż produktów i usług przyjaznych środowisku wzrosła. Podobny proces może zachodzić po stronie konsumpcji. Gospodarstwa domowe nie mogą pozostawać w roli nieświadomego, neutralnego gracza, nieponoszącego odpowiedzialności za swoje decyzje, których celem jest maksymalizacja użyteczności. Konieczne jest przewartościowanie zasady maksymalizacji satysfakcji i korzyści suwerennego konsumenta. Konsument dzisiaj jest aktywny w systemie gospodarka – człowiek – środowisko. Jego zachowania wpływają na kształt gospodarki, energochłonności i materiałochłonność produkcji, emisję gazów cieplarnianych i ilość tworzonych odpadów. Konsumenci/obywatele są ofiarami zdegradowanego środowiska i agresywnej reklamy prowadzącej do nadkonsumpcji, ale jednocześnie są sprawcami, kreatorami tych procesów. Zobacz: T. Jackson, Prosperity without growth. Economics for a Finite Planet, London 2009, P. Hawken, A.B. Lovins, L.H. Lovins, Natural Capitalism. The next industrial revolution, London 2002. 15 114 Rysunek 6.7. Podstawowe cechy zrównoważonej konsumpcji gospodarstw domowych. Źródło: opracowanie własne. Dalsze ukrywanie destrukcyjnej roli konsumentów jest niemożliwe. Procesy zachodzące w gospodarce i środowisku są wzajemnie powiązane, wieloaspektowe i wielowymiarowe oraz dodatkowo globalne. Dlatego też podobnie jak wobec producentów konieczna jest aktywna rola państwa i instytucji publicznych (szkół, uczelni, organizacji) zmierzająca do nagradzania proekologicznych zachowań i ograniczania, a nawet blokowania tych, które nie służą zrównoważonemu rozwojowi. Odnosząc się do funkcji gospodarstwa domowego można przedstawić przykłady zachowań wspierających ideę zrównoważonej konsumpcji (tabela 6.1). Sprzedaż produktów to przestarzały biznes – takie opinie pojawiają się zarówno w literaturze z zakresu zarządzania, jak i z zakresu ekoefektywności i projektowania rozwiązań relatywnie mniej uciążliwych dla środowiska16. Wypożyczanie nie jest oczywiście jedyną formą zastępowania produktów usługami, choć dobrze ilustruje jego istotę. W wielu przypadkach do zaspokojenia potrzeby konsumenta niezbędny jest nie sam produkt, ale usługa, jakiej dostarcza. Usługę zaspokajającą daną potrzebę można dostarczyć, udostępniając produkt konsumentowi, albo świadcząc ją we własnym zakresie (na przykład wiercenie jako element usługi remontowej). 16 A. Tukker, Fostering change to sustainable consumption and production: an evidence based view, “Journal of Cleaner Production” 2008 No. 16. 115 Tabela 6.1. Działania gospodarstwa domowego w ramach funkcji ekonomicznej Funkcja ekonomiczna gospodarstwa domowego Kupowanie Wytwarzanie Konsumpcja Czynności pokonsumpcyjne Ekonomia zrównoważonego rozwoju Ograniczanie zakupów, kupowanie produktów ekologicznych, zastępowanie produktów przez usługi (product–service system) na przykład wypożyczanie, wspólne użytkowanie, kupowanie produktów lokalnych, trwałych Uprawianie własnej żywności, samozaopatrzenie, produkcja naturalna, przygotowywanie w domu posiłków, przetwarzanie żywności, naprawianie i renowacja Ograniczanie konsumpcji, mniej ale lepszej jakości, spożywanie produktów całościowych, nierafinowanych, ograniczanie marnotrawstwa żywności, korzystanie z publicznego transportu, oszczędzanie energii i wody Sprzątanie, segregowanie śmieci i usuwanie innych skutków konsumpcji, wielokrotne wykorzystanie dóbr Źródło: opracowanie własne. Rozwój różnych rozwiązań tego typu doprowadził do powstania zjawiska, które określa się pojęciem systemu produktowo-usługowego (product–service system – PSS). Z ekonomicznego punktu widzenia, zastępowanie produktów przez usługi prowadzi do rosnącej intensywności wykorzystania tych produktów, a w konsekwencji do ograniczenia zużycia materii i energii przeciętnie na każde ich użycie. Zastępowanie produktów przez usługi stanowi daleko idącą innowację, pozwalającą na znaczną poprawę efektywności wykorzystania środowiska przez społeczeństwo i gospodarkę. Tworzenie systemów produktowo-usługowych wymaga podejścia systemowego, uwzględniającego cały system, w ramach którego funkcjonuje dany produkt. Stanowią one alternatywę dla tradycyjnych wzorców konsumpcyjnych opartych na własności, ponieważ nacisk kładzie się w ich ramach na nabywanie funkcji dostarczanych przez produkty, a nie ich materialnej postaci.17 Działania podejmowane w ramach funkcji społecznej gospodarstwa domowego przez ekonomię zrównoważonego rozwoju zostały przedstawione w tabeli 6.2. Odniesiono je do trzech funkcji: oświatowej, wychowawczej i zdrowotnej (ochrony zdrowia). Przedstawione w tabeli 6.2 działania potwierdzają zarysowujący się trend w społeczeństwach, polegający na zainteresowaniu się jakością życia, ale nie tylko mierzoną dobrobytem materialnym, ilością posiadanych rzeczy, wielkością konsumpcji. Gospodarstwa domowe podejmują obecnie decyzje na podstawie coraz szerszego spectrum informacji dotyczących dewastacji środowiska, w tym także przez konsumpcję. Ich świadomość i poczucie współodpowiedzialności rośnie. Wiedzą, że ich zdrowie fizyczne i psychiczne oraz zdrowie ich dzieci, wnuków zależy od jakości środowiska, jakości powietrza, wody, gleby i żywności. Wiedzą o nierównościach w poziomie konsumpcji na świecie. Coraz mniej akceptują wzrost gospodarczy, który poM. Kang, R. Wimmer, Product service system as systemic cures for obese consumption and production, “Journal of Cleaner Production” 2008 No. 16, p. 1147-1148. 17 116 przez rosnącą produkcję miał dostarczać dóbr, rzeczy, towarów i w ten sposób poprzez ich konsumpcję zapewnić dobrobyt i szczęście, a tak naprawdę pogarsza jakość ich życia. Kluczowa dla decyzji konsumentów idea maksymalizacji satysfakcji, korzyści i zadowolenia nabiera dzisiaj zupełnie innego znaczenia. Tabela 6.2. Działania gospodarstwa domowego w ramach funkcji społecznej Funkcja społeczna gospodarstwa domowego Oświatowa Wychowawcza Ochrony zdrowia Ekonomia zrównoważonego rozwoju Dostarczanie informacji o presji konsumpcji określonych produktów na środowisko, kształtowanie świadomości ekologicznej członków rodziny, pokazywanie powiązań pomiędzy gospodarką, człowiekiem i środowiskiem (większa zdolność do podejmowania decyzji). Pokazywanie etycznych aspektów konsumpcji, osobistej odpowiedzialności oraz sprawiedliwości wewnątrz i zewnątrz pokoleniowej, tworzenie nawyków przyjaznych środowisku, propagowanie rozsądnej i trwałej konsumpcji, koncentracja na jakości życia (maksymalizacja zadowolenia i szczęścia). Zrównoważona konsumpcja, wybieranie ekologicznych produktów, ograniczanie konsumpcji, które sprzyjają środowisku i wspierają zdrowie ludzi. Źródło: opracowanie własne. 6.6. POLITYKA PAŃSTWA WSPIERAJĄCA ZRÓWNOWAŻONĄ KONSUMPCJĘ GOSPODARSTW DOMOWYCH Zmiany w kierunku zrównoważonego rozwoju i zrównoważonej konsumpcji gospodarstw domowych nie dokonają się bez aktywnej roli rządów i samorządów. Doświadczenia globalnego kryzysu finansowego wskazują, że wychodzenie z kryzysu i zmiany strategii nie dokona się w wyniku „mądrości rynku”. Rola państwa rośnie nie tylko w tradycyjnym sensie tworzenia regulacji prawnych i wykorzystywania instrumentów ekonomicznych. Polega dzisiaj na inicjowaniu zmian, poprzez diagnozę sytuacji i wspólne z biznesem, uczelniami, organizacjami pozarządowymi opracowanie strategii rozwoju, organizowanie „okrągłych stołów” na temat kierunków zmian, a także tworzenie partnerskich relacji ze wszystkimi interesariuszami, tak aby nowe cele i sposoby dochodzenia do celów były podzielane przez wszystkich. Państwo powinno też dawać dobry przykład i zachęcać biznes do dobrowolnego przyłączenia się do działań na rzecz zrównoważonej konsumpcji, na przykład przez zielone zamówienia publiczne. Unia Europejska poprzez realizuje politykę zrównoważonego rozwoju w ten właśnie sposób. Kraje członkowskie są stawiane wobec konieczności tworzenia krajowych planów działania na rzecz zrównoważonej konsumpcji, implementacji regulacji prawych, wprowadzania narzędzi ekonomicznych i informacyjnych. 117 Narzędzia polityki zrównoważonej konsumpcji przedstawiono w tabeli 6.3. Tabela 6.3. Narzędzia polityki zrównoważonej konsumpcji Strategie i plany działania Instrumenty regulacyjne Instrumenty ekonomiczne Instrumenty informacyjne Dobrowolne porozumienia • plan działania na rzecz zrównoważonej produkcji i konsumpcji • strategie zrównowazonego rozwoju • plany działań środowiskowych • limity emisji, standardy produkcji, • regulacje prawne dotyczące energochłonności budynków • dyrektywa UE dotycząca eko-projektowania • podatki od paliw i energii, podatki energetyczne i wodne • dotacje na odnawialne energie i energooszczędne budownictwo, • opłaty, handel emisjami • przewodniki konsumenckie i portale, kampanie informacyjne • ekoetykietowanie • oznakowanie żywności ekologicznej • partnerdtwo publiczno-prywatne • system zarządzania środowiskowego EMAS • forum handlu detalicznego, rejestr emitentów gazów Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sustainable consumption and production policy. The policy toolbox for practical use, Copenhagen Resource Institute, p. 10-11. Najbardziej wyrazistym przykładem zrównoważonej konsumpcji są zielone zamówienia publiczne (ZZP). Wprowadzają je kraje członkowskich Unii na mocy dyrektyw i powoli wymuszane jest ich stosowanie. Są znakomitym narzędziem stymulowania popytu na produkty i usługi przyjazne środowisku, a przez to przyczyniają się do rozwijania się rynku produktów i usług ekologicznych. Państwo i samorządy dają przykład swoim zachowaniem innym grupom konsumentów. Ekologiczne zamówienia publiczne mają na celu integrację kwestii społecznych, środowiskowych i etycznych przy podejmowaniu decyzji o zakupie. Ponieważ zakupy towarów i usług przez sektor publiczny stanowią mniej więcej 16% całkowitego PKB w Unii Europejskiej (1,8 mld euro) – zmiana przyzwyczajeń konsumpcyjnych w tym sektorze będzie silnym sygnałem i będzie mieć znaczący wpływ na rynek produktów ekologicznych. Ponadto zaangażowanie się sektora publicznego w zrównoważone zamówienia publiczne jest dla obywateli przykładem odpowiedzialnej konsumpcji.18 Biznes realizuje zasady ekologicznych zakupów towarów i usług już od wielu lat w ramach programów społecznej odpowiedzialności biznesu oraz programów zarządzania środowiskowego. W ich ramach podejmowane są starania na rzecz realizacji praktyki zarządzania środowiskiem wewnątrz firmy, w tym oszczędności energetycznych, recyklingu i obniżania poziomu odpadów. Buying Green – Making a difference through GPP, European Commission, DG Environment-G2, B-1049, Bruxelles. 18 118 Możliwości działania firm i banków na rzecz zrównoważonego rozwoju można uporządkować następująco: • działania wewnętrzne – polegające na ocenie zużycia energii i materiałów wewnątrz instytucji, a także produkcji odpadów; wprowadzane są systemy zarządzania, które maja sprawić, że firma jako miejsce pracy stanie się odpowiedzialna ekologicznie i zredukuje obciążenia dla środowiska, które sama produkuje; konkretne projekty związane są z oszczędzaniem energii elektrycznej, wykorzystaniem papieru z recyklingu, segregowaniem śmieci; działanie te powodują określone oszczędności finansowe i w efekcie obniżają koszty; • rozpoznawanie i ocenianie ryzyka ekologicznego przedsięwzięć podejmowanych przez firmę; • wprowadzanie produktów i rozwój usług aktywnie promujących ochronę środowiska; • promowanie ekologicznej odpowiedzialności w całym sektorze gospodarki (dialog z innymi instytucjami, udostępnianie informacji ekologicznych klientom i innym podmiotom otoczenia firmy, wspieranie badań naukowych, dzielenie się praktycznymi doświadczeniami). Realizując powyższy program firmy wspierają zakupy ekologicznych produktów i usług, między innymi żywności ekologicznej, żarówek energooszczędnych, papieru z recyklingu, urządzeń biurowych oszczędzających energię. Powyższe przykłady pokazują współdziałanie dwóch istotnych grup interesariuszy: państwa i biznesu w praktykowaniu zrównoważonej konsumpcji. Proces ten zachodzi niejako obligatoryjnie, na mocy decyzji rządowych i samorządowych oraz na mocy decyzji właściciela (dyrektora) firmy, czy prezesa banku lub instytucji finansowej. Takie oddziaływanie na gospodarstwo domowe nie jest jeszcze możliwe. Zrównoważona konsumpcja może być wdrażana kompleksowo przez różne podmioty. Są to: • biznes: czysta produkcja, ekoetykietowanie, pełna informacja o produktach, edukacja konsumentów, nowe ekologiczne produkty i usługi, większa trwałość produktów, innowacje, ekologiczne wzornictwo i projektowanie, produkt service system PSS (rozwój usług pożyczania, leasingowania, udostępniania towarów), innowacje ekologiczne, ekologiczny marketing, zarządzanie środowiskowe, ekologiczne fundusze w bankach, zielone karty kredytowe; • rząd: regulacje prawne dotyczące efektywnej ekologicznie produkcji, ustalanie standardów, certyfikatów, stymulowanie zielonych innowacji, wspieranie niszowych przedsięwzięć, formułowanie i wzmacnianie ekologicznych metawartości, internalizacja kosztów środowiskowych, przeciwstawianie się monopolom i oligopolom a wspieranie siły i wyborów konsumenckich, zlikwidowanie subsydiów dla szkodliwych inwestycji, produktów i usług, promowanie przejrzystości w sprawach społecznych i środowiskowych w odniesieniu do produktów, pilnowanie podstawowych zasad reklamy i marketingu, ograniczanie ich negatywnego wpływu na środowisko i konsumentów, zielone zamówienia publiczne, tworzenie infrastruktury dla zrównoważonych wyborów konsumenckich; 119 • konsumenci/obywatele/ organizacje pozarządowe: dokonywanie ekologicznych wyborów, artykułowanie i wzmacnianie ekologicznych metawartości, żądanie odpowiednich regulacji prawnych od polityków, głosowanie na partie polityczne stawiające środowisko wysoko w rankingu swoich priorytetów. Rysunek 6.8. Świadoma konsumpcja gospodarstw domowych, sektora publicznego i biznesu – przykłady instrumentów polityki Źródło: opracowanie własne na podstawie Sustainable consumption ..., op. cit., s. 17. Wizje i cele są sformułowane, scenariusze działań są gotowe, instrumenty dostępne (rysunek 6.8), a co najważniejsze towarzyszy temu akceptacja społeczna. Środowisko naturalne, zmiany klimatu, zdrowie są wysoko na liście wartości we współczesnych społeczeństwach. Niezbędna jest determinacja państwa w egzekwowaniu kolejnych kroków na tej drodze. W perspektywie średniookresowej rząd powinien inicjować we współpracy z biznesem i organizacjami pozarządowymi, systemy zarządzania zmianą, procesy uczenia się i tworzenia wizji, które pomogą wydobyć się ze stanu zamknięcia, zablokowania w dotychczasowym modelu konsumpcji i zapewnią orientację na zrównoważoną konsumpcję w dłuższej perspektywie. Radykalne i rewolucyjne zmiany dokonują się lokalnie w społecznych lub biznesowych niszach. Potrzebne jest wsparcie tych eksperymentów i innowacji i potraktowanie ich jako pól doświadczalnych w upowszechnianiu nowych trendów. 120 *** W dłuższej perspektywie konieczne jest ustosunkowanie się do spraw fundamentalnych związanych z rynkiem, polityką państwa i wzrostem gospodarczym. Debata temu poświęcona już się rozpoczęła. Stawiane są następujące pytania: Co może być motorem zrównoważonego rozwoju? Jak promować rynek, który wspiera sprawiedliwość i równość? Czy konsumpcja pozwala osiągnąć wysoką jakość życia? Jak wspierać aspiracje społeczne w nie materialistyczny sposób? Jak rozłożyć wpływy i siłę oddziaływania w trójkącie – biznes, rząd, obywatele? Nie ulega jednak wątpliwości, że jednym z kluczowych podmiotów zrównoważonej konsumpcji jest gospodarstwo domowe. Jest ono elementem systemu gospodarka–środowisko i nie może pozostawać poza najważniejszymi wyzwaniami, które pojawiają się. W najbliższych latach będzie rosła presja na indywidualnych konsumentów i poszczególne gospodarstwa, aby w procesie konsumpcji uwzględniać interesy wspólnot społecznych, potrzeby przyszłych pokoleń i nie unikać odpowiedzialności za obecny stan świata. Suwerenność konsumenta ograniczona zostanie ramami zrównoważonego rozwoju. 121 7 KATEGORIE EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA POZIOMIE PRZEDSIĘBIORSTWA MAŁGORZATA BURCHARD-DZIUBIŃSKA Koncepcja zrównoważonej produkcji stała się przedmiotem wzmożonego zainteresowania naukowców i kręgów biznesu po Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro (1992 rok) w związku z potrzebą wypracowania praktycznych rozwiązań służących wdrażaniu zrównoważonego rozwoju. Za główne przyczyny narastania globalnych problemów rozwojowych uznano bowiem niezrównoważoną produkcję i konsumpcję, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych1. Podkreślić należy, że określenie „zrównoważony” wciąż odbierane jest jako mało precyzyjne, a przez to trudne do przełożenia na język praktyki gospodarczej. Nie ulega wątpliwości, że mówiąc o zrównoważonym rozwoju mamy na myśli rozwój odbywający się w warunkach harmonii pomiędzy systemami społecznym, gospodarczym i przyrodniczym. Ta triada jest poszerzana jeszcze o systemy przestrzenny i instytucjonalny, choć nie wydaje się błędem łączne potraktowanie systemu przyrodniczo-przestrzennego i powiązanie instytucji ze społeczeństwem. Dążenie do zrównoważonego rozwoju jest zatem budowaniem „ładu zintegrowanego”2. W przypadku analizy funkcjonowania przedsiębiorstw oznacza to konieczność spojrzenia z innej perspektywy na kategorie celu i czasu działania, a także związanych z tym kosztów oraz zakresu odpowiedzialności. 7.1. PROBLEM DEFINICJI Przenosząc kategorię zrównoważonego rozwoju na poziom przedsiębiorstwa również należy ją postrzegać jako integrującą sfery: produkcyjną, społeczną, przyrodniczą, przestrzenną i instytucjonalną. Rozstrzygnięcia wymaga problem definicji. Sustainable production należy do grupy terminów, które w potocznym języku są wykorzystywane często, choć niesłusznie, zamiennie z Coroprate Social Responsibility (CSR). Obie koncepcje, z założenia, wnoszą wkład w realizację celów związanych ze zrównoważonym rozwojem. Funkcjonują równolegle, choć mogą się wzajemnie zazęGlobalny Program Działań, AGENDA 21, Wyd. Our Common Future, 1992. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005. 1 2 122 biać. W przypadku CSR zwykle podkreśla się dobrowolność podejmowanych działań. W przypadku zrównoważonej produkcji najważniejszy jest rezultat, a nie powody, dla których realizowane są dane inicjatywy. Zatem, może się zdarzyć, że działania na rzecz zrównoważonej produkcji będą podejmowane dobrowolnie, co oznacza zgodność z ideą CSR, ale może być i tak, że będą wymuszone przez przepisy prawa, co przekreśla ich związek z CSR, choć nadal służy zrównoważonemu rozwojowi. Dość częstą praktyką jest również utożsamianie zrównoważonej produkcji z ekologizacją wytwarzania. Znajduje to odzwierciedlenie w używaniu takich określeń jak „ekoprodukcja”, „zielony kapitalizm”, „zielony przemysł” chociaż jest ujęciem zbyt wąskim. Zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju, za zrównoważoną produkcję można uznać działania zmierzające do wytworzenia dobra lub usługi tak, aby proces ten nie wpływał niekorzystnie zarówno na społeczeństwo, jak i na środowisko przyrodnicze, z uwzględnieniem kryteriów sprawiedliwości wewnątrzgeneracyjnej i międzygeneracyjnej. Zrównoważoną produkcję definiuje się jako wytwarzanie dóbr i usług poprzez zastosowanie procesów i systemów, które służą oszczędnemu wykorzystywaniu energii i zasobów naturalnych, charakteryzują się niską emisją zanieczyszczeń, są realne z gospodarczego punktu widzenia, bezpieczne pod względem zdrowotnym dla pracowników, konsumentów i społeczeństwa, a także satysfakcjonujące dla ludzi pracy ze względu na swą prospołeczną i kreatywną orientację3. Według Lowell Center for Sustainable Production (University of Massachusetts Lowell) mówiąc o zrównoważonej produkcji należy wziąć pod uwagę sześć następujących elementów: zużycie energii i materiałów, środowisko przyrodnicze, sprawiedliwość społeczną i społeczny rozwój, ekonomiczną wydajność, pracowników i produkt. Przedsiębiorstwo, które dąży do działania w sposób bardziej zrównoważony musi uwzględnić te wszystkie elementy. Niedopuszczalne jest transferowanie ryzyka pomiędzy tymi kategoriami4. Podobne zalecenia wynikają z dziesięciu zasad Global Compact, zgłoszonych w 1999 roku przez Sekretarza Generalnego ONZ Kofi Anana (tabela 7.1). Obecnie tę inicjatywę popiera już ponad 8700 członków z 130 krajów5. Zasady zawarte w Global Compact wynikają z kilku fundamentalnych dokumentów: Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Deklaracji Międzynarodowej Organizacji Pracy o Fundamentalnych Zasadach i Prawach w Pracy, Deklaracji z Rio o Środowisku Naturalnym i Rozwoju, Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji. Przestrzeganie przepisów opartych na tych dokumentach można uznać za obligatoryjne działanie służące zrównoważonemu rozwojowi. “Journal of Cleaner Production” 2001 Vol. 9, No. 6, p. 519-549. Centre for Sustainable Production, sustainable Production: A working definition. Informal Meeting of the Committee Members, 1998 “Journal of Cleaner Production” 2001 Vol. 9 No.6, p. 519-549. 5 http://www.globalcompact.org.pl/ [dostęp: 12.04.2011]. 3 4Lowell 123 Tabela 7.1. Zasady Global Compact Kategoria Prawa człowieka Standardy pracy Środowisko naturalne Przeciwdziałanie korupcji Zasady Zasada 1. Popieranie i przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez społeczność międzynarodową Zasada 2. Eliminacja wszelkich przypadków łamania praw człowieka przez firmę Zasada 3. Poszanowanie wolności zrzeszania się Zasada 4. Eliminacja wszelkich form pracy przymusowej Zasada 5. Zniesienie pracy dzieci Zasada 6. Efektywne przeciwdziałanie dyskryminacji w sferze zatrudnienia Zasada 7. Prewencyjne podejście do środowiska naturalnego Zasada 8. Podejmowanie inicjatyw mających na celu promowanie postaw odpowiedzialności ekologicznej Zasada 9. Stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych środowisku technologii Zasada 10. Przeciwdziałanie korupcji we wszystkich formach, w tym wymuszeniom i łapówkarstwu. Źródło: http://www.globalcompact.org.pl/ [dostęp: 12.04.2011]. 7.2. ROZWÓJ DZIAŁAŃ NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEJ PRODUKCJI Należy podkreślić, że przedsiębiorstwa nie działają w instytucjonalnej próżni. Zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych przedsiębiorcy muszą przestrzegać cały szereg przepisów, które regulują kwestie zatrudnienia, zdrowia, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska przyrodniczego, a także kontakty biznesowe i relacje z instytucjami państwowymi. Prawidłowo skonstruowane, wdrożone i egzekwowane przepisy mogą z powodzeniem służyć promocji wzorców zrównoważonej produkcji. Cały czas następują zmiany przepisów prawa, w wyniku których zakres prospołecznych i proekologicznych obowiązków przedsiębiorstw stale się rozszerza. Proponujemy zatem podział działań na rzecz zrównoważonej produkcji na trzy kategorie: obligatoryjne, oczekiwane przez społeczeństwo (klientów) i dobrowolne. Pierwsze wynikają z konieczności przestrzegania przepisów prawa (krajowego i Unii Europejskiej), drugie, odzwierciedlają odpowiedź przedsiębiorstwa na istnienie popytu na produkty/usługi wytworzone w określony sposób, trzecie, zbieżne z koncepcją CSR, oznaczają robienie dla interesariuszy i środowiska przyrodniczego czegoś więcej, niż wynika z obowiązującego prawa. Przykładowo, ustawa – Prawo ochrony środowiska w Polsce zobowiązuje przedsiębiorstwa do6: • racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska; • zapobiegania negatywnemu oddziaływaniu na środowisko; 6 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska, Dz. U. nr 62, poz. 627. 124 • • • • • • stosowania technologii spełniających wymagania ochrony środowiska oraz zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego produktów; uzyskania pozwoleń wymaganych prawem oraz przestrzegania ustalonych norm korzystania ze środowiska; ustanowienia na żądanie właściwego organu zabezpieczenia roszczeń z tytułu szkód mogących powstać w środowisku; sporządzenia raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko; przedłożenia na żądanie organu administracji przeglądu ekologicznego; ponoszenia opłat za korzystanie ze środowiska. Lista obowiązków jest zatem pokaźna, a ich wypełnienie dla niejednego przedsiębiorstwa stanowi poważne wyzwanie zarówno natury organizacyjnej, jak i finansowej. Przedsiębiorstwa muszą równocześnie sprostać innym wymaganiom prawnym związanym z zatrudnieniem, bezpieczeństwem i higieną, podatkami i innymi zobowiązaniami charakterze parafiskalnym, przestrzeganiem umów, sprawozdawczością. Stosunkowo nieliczne przedsiębiorstwa decydują się na dodatkowy wysiłek mający na celu zaspokojenie specyficznych oczekiwań klientów, poszukujących produktów sprawdzonych pod kątem przestrzegania wysokich standardów etycznych i ekologicznych w procesie wytwarzania. Tego typu klienci generują powstawanie nisz rynkowych, których wypełnienie może być kuszące dla przedsiębiorstw z powodów komercyjnych, a jednocześnie przyczyniać się do działania zgodnego z ideą zrównoważonego rozwoju. Przykładem mogą być produkty rolnictwa ekologicznego, czy FAIR TRADE, których dostarczanie na rynek jest odpowiedzią na rosnące społeczne zapotrzebowanie na zdrową, nieskażoną chemicznie żywność czy odzież, oraz na produkty, których dostarczenie na rynek nie jest związane z łamaniem praw człowieka. Przedsiębiorstwa również w tym przypadku muszą poddać się różnym procedurom sprawdzającym i wypełniać szereg regulacji, robią to jednak z pobudek komercyjnych. Można powiedzieć, że ich podaż jest ciągniona przez popyt. Wreszcie trzecią grupę stanowią przedsiębiorstwa, które całkowicie dobrowolnie decydują się na przyjęcie i wypełnienie dodatkowych zobowiązań wobec swojego otoczenia społecznego, biznesowego i przyrodniczego. Oznacza to świadome wejście na ścieżkę społecznej odpowiedzialności biznesu. Dobrowolność działań jest mocno akcentowana w przepisach Unii Europejskiej. Definicje społecznej odpowiedzialności biznesu formułowane przez inne gremia mówią raczej o zobowiązaniach do zachowań etycznych i przyczyniających się do rozwoju ekonomicznego poprzez poprawę jakości życia pracowników i ich rodzin, lokalnych społeczności i społeczeństwa jako całości7. Zgodnie z projektem standardu ISO 26000 jest to: odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko poprzez przejrzyste i etyczne zachowania, które przyczyniają się do rozwoju, zdrowia i dobrobytu społecznego. Podejmowane zobowiązania biorą pod uwagę oczekiwania interesariuszy, są zgodne z mającym zastosowanie prawem oraz międzynarodowymi normami postępowania, a także 7 Definicja World Business Council for Sustainable Development. 125 są zintegrowane z działaniami organizacji i praktykowane w relacjach z otoczeniem8. Poprzez standaryzację i certyfikację próbuje się doprecyzować obszary odpowiedzialności i nadać większą spójność rozumieniu CSR. Jest to rodzaj kontroli zaangażowania przedsiębiorstw, ale jednocześnie krok w kierunku komercjalizacji idei. Zwykle przedsiębiorstwa poddają się procedurom certyfikacyjnym w celu demonstracji zdolności do „sprostania wyższym standardom”, co w efekcie ma dodatnio wpływać na rynkową wartość przedsiębiorstwa. Poszukując odpowiedzi na pytanie, jak zorganizować proces produkcyjny, aby był zgodny z ideą zrównoważonego rozwoju warto zacytować cechy postępowania zalecane przez Centrum Lowella na rzecz Zrównoważonej Produkcji: • produkty i opakowania powinny być projektowane w taki sposób, aby były bezpieczne i przyjazne dla środowiska przyrodniczego w całym cyklu swojego życia; usługi są projektowane w taki sposób, aby były bezpieczne i przyjazne dla środowiska przyrodniczego; • odpady i produkty uboczne powinny być stopniowo redukowane, eliminowane lub poddawane recyklingowi; • energia i materiały są użytkowane w sposób oszczędny, a formy ich użytkowania są najbardziej odpowiednie. • substancje chemiczne, czynniki fizyczne, technologie, praktyki produkcyjne, które są niebezpieczne dla ludzkiego zdrowia lub środowiska przyrodniczego są ciągle ograniczane lub eliminowane; • miejsca pracy są projektowane w sposób ograniczający lub wykluczający powstawanie zagrożeń fizycznych, chemicznych, biologicznych i ergonomicznych; • zarządzanie jest procesem demokratycznym i otwartym na partycypację, poddawanym ciągłej ocenie i poprawie, zorientowanym na długookresowy sukces przedsiębiorstwa; • praca jest organizowana w sposób, który służy oszczędnemu nią gospodarowaniu, podnoszeniu wydajności i kreatywności pracowników; • priorytetem jest bezpieczeństwo i dobrobyt wszystkich pracowników, gdyż służy to rozwojowi ich talentów i zdolności; • uwzględnia się potrzeby lokalnej społeczności, która dzięki działalności przedsiębiorstwa powinna zyskiwać pod względem ekonomicznym, społecznym, kulturowym i fizycznym, a we wzajemnych relacjach obowiązywać powinny sprawiedliwość i uczciwość9. Powyższe cechy można uznać za rodzaj kodeksu zrównoważonej produkcji. Podkreślić należy, że wszystkie bez wyjątku wymieniane obszary powinny być brane pod uwagę. Nie można zatem wykupić załodze rozszerzonego pakietu usług medycznych i jednocześnie nie przestrzegać norm ochrony środowiska. Jednak analiza różnych dokumentów i inicjatyw prowadzi do wniosku, że na czołowej pozycji w promowaniu zrównoważonej produkcji znajdują się kwestie ekologiczne. 8 9 WWW.iso.org/sr [dostęp:28.04.2011]. Ibidem. 126 Podjęte zostały próby opracowania wskaźników, które precyzowałyby, czy zbliża się do wytyczonych celów, czy się od nich oddalamy, aby oddalić od pojęcia „zrównoważona produkcja” zarzut, że jest ono niejasne, a przez to trudne do wdrażania i kontrolowania, Wskaźniki te powinny odnosić się do wszystkich elementów składowych zrównoważonej produkcji, co oznacza, że powinny uwzględniać wymiar ekologiczny, społeczny i ekonomiczny. Należy wziąć pod uwagę, że nie każde przedsiębiorstwo będzie w jednakowym stopniu zainteresowane analizą wszystkich aspektów zrównoważonej produkcji. Za pożądane uznać należy rozpoczęcie stosowania wybranych wskaźników i z czasem, w miarę możliwości, rozszerzanie ich listy. Jest to szczególnie uzasadnione przypadku małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), dla których ważność poszczególnych zasad zrównoważonej produkcji, może być jednak zróżnicowana. Celem stosowania wskaźników jest „włączenie myślenia” w kategoriach zrównoważonej produkcji i uruchomienie procesu uczenia się poprzez analizę uzyskiwanych wyników. Zaangażowanie załogi generalnie prowadzi (na ogół) do wzrostu świadomości i chęci wykorzystania kapitału intelektualnego pracowników. W literaturze wymienia się cztery kategorie wskaźników: • jednostki pomiaru (na przykład sztuki, kilogramy, tony, pieniądze, procenty, godziny); • typu pomiaru – pomiar wielkości całkowitej, (na przykład całkowite zużycie energii) lub w przeliczeniu (na przykład energia zużyta na jednostkę wyrobu); • okresu pomiaru – okres brany pod uwagę przy obliczaniu wskaźnika (na przykład rok, miesiąc); • granic pomiaru – wybrany przez przedsiębiorstwo zasięg pomiaru (na przykład linia produkcyjna, dostawcy, odbiorcy, cykl dostaw surowca lub cykl życia produktu)10. Wskaźniki mogą występować jako stymulanty lub destymulanty. Wskaźniki presji powinny być konstruowane jako destymulanty. Ich wysokie wartości można z dużym prawdopodobieństwem interpretować jako potwierdzenie istnienia określonych problemów, na przykład ekologicznych. Wskaźniki stanu mogą mieć formę stymulant bądź destymulant. Wybór formy zależy od tego, co chce się poprzez wskaźniki wyrazić. Jeśli ma to być stopień realizacji celu rozumiany jako zmiana pozytywna, wówczas naturalne jest stosowanie wskaźników budowanych jako stymulanty. Wybór destymulant jest uzasadniony, gdy chce się odzwierciedlić wielkość problemu, jako stanu negatywnego. Wskaźniki reakcji powinny przybierać formę stymulant. Wyższe wartości oznaczają, że zmniejszeniu uległo działanie przyczyny problemu, nastąpiły pozytywne zmiany jego wielkości albo w realizacji celu strategicznego.11 Ibidem. Obszerne omówienie tych zagadnień można znaleźć w książce pod redakcją T. Borysa poświęconej teoretycznym i praktycznym aspektom budowy wskaźników zrównoważonego rozwoju. 10 11 127 Nie wdając się w szczegółową analizę teoretycznych podstaw budowy takich wskaźników, można zaproponować przykładowe rozwiązania (tabela 7.2). Tabela 7.2. Przykłady wskaźnikowej analizy zrównoważonej produkcji Aspekt zrównoważonej produkcji Cele ogólne Oszczędzanie energii, Zmniejszenie zużycia energii surowców i materiałów Zmniejszenie zużycia surowca Zmniejszenie zużycia wody Wzrost użycia surowców pochodzących z recyklingu Dbałość o środowisko Zmniejszenie ilości wytwarzanych odnaturalne z włączeniem padów nienadających się do recyklingu ludzkiego zdrowia Redukcja emisji gazów cieplarnianych Redukcja emisji gazów odpowiedzialnych za kwaśne depozycje (SO2 i NOx) Eliminacja z procesu produkcyjnego substancji niebezpiecznych dla zdrowia pracowników Przedsięwzięcia ekonomiczne Poprawa jakości wyrobów w celu wyeliminowania reklamacji i zwrotów Zwiększenie udziału interesariuszy w zarządzaniu przedsiębiorstwem (w przypadku MŚP mogą być to pracownicy) Społeczność lokalna Zwiększenie zaangażowania na rzecz lokalnej społeczności Rozwój szkolnictwa zawodowego dla miejscowej młodzieży Pracownicy Stabilność zatrudnienia Zwiększenie bezpieczeństwa pracy Produkt Zapewnienie nowoczesności wyrobów Zmniejszenie presji wyrobów na środowisko Przykładowe wskaźniki Zużycie energii na jednostkę wyrobu Zużycie surowca na jednostkę wyrobu Całkowite zużycie wody w ciągu roku Procentowy udział surowca z recyklingu w zużyciu tego surowca ogółem. Ilości wytwarzanych zanieczyszczeń płynnych [m3], gazowych [t] i stałych [t lub m3] Obniżenie emisji gazów cieplarnianych w stosunku do poprzedniego roku [%] Obniżenie emisji gazów SO2 i NOx w stosunku do poprzedniego roku [%] Liczba pracowników narażonych na obecność substancji niebezpiecznych w procesie produkcji Udział reklamacji i zwrotów w stosunku do wielkości produkcji ogółem [%] Zmiana kosztów obsługi niezadowolonych klientów w stosunku do roku ubiegłego [%] Liczba interesariuszy biorących udział w spotkaniach z zarządem Liczba pomysłów usprawniających produkcję zgłoszonych przez pracowników Liczba pracowników biorących udział w wolontariacie pracowniczym do liczby zatrudnionych [%] Liczba nowozatrudnionych rekrutujących się z grona uczniów w stosunku do liczby uczniów biorących udział w szkoleniach. Wskaźnik rotacji pracowników [%] Odsetek pracowników, którzy ulegli wypadkowi podczas pracy [%] Odsetek wyrobów produkowanych w niezmieniony sposób dłużej niż 5 lat Zużycie energii/ wody/surowców na jednostkę wyrobu Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury. W rozwój stosownych wskaźników, które mogłyby zostać wykorzystane do opisu zrównoważonej produkcji zaangażowanych jest wielu naukowców, a także międzynarodowe organizacje. Inspirujące mogą być dokonania International Organization 128 for Standarization (ISO), Global Reporting Initiative (GRI), World Business Council for Sustainable Development (WBCSD) and Centre for Waste Reduction Technologies (CWRT). Wskaźniki w ramach GRI obejmują następujące kategorie: • wpływ ekonomiczny (aspekty: wyniki ekonomiczne; obecność na rynku oraz pośrednie wpływy ekonomiczne); • wpływ środowiskowy (aspekty: materiały; energia; woda; bioróżnorodność; emisje, ścieki i odpady; produkty i usługi; transport; ogólne wydatki i inwestycje na ochronę środowiska); • praktyki pracy i godne warunki pracy (aspekty: zatrudnienie; stosunki między pracownikami; higiena pracy; szkolenia i edukacja; różnorodność i równość szans); • prawa człowieka (aspekty: praktyki inwestycji i zaopatrzenia; dyskryminacja; wolność stowarzyszeń i negocjacji w sprawie zbiorowych układów pracy; praca dzieci; przymus pracy; bezpieczeństwo; prawa rdzennych mieszkańców); • odpowiedzialność wobec społeczeństwa (aspekty: społeczeństwo; korupcja; polityka publiczna; zachowania konkurencyjne; zgodność); • odpowiedzialność za produkt (aspekty: zdrowie i bezpieczeństwo konsumentów; znakowanie produktów i usług; komunikacja marketingowa; prywatność konsumenta; zgodność) 12. Możliwości realizacji zadań na rzecz zrównoważonego rozwoju są bardzo zróżnicowane pomiędzy przedsiębiorstwami. Czynnikami silnie je determinującymi są zwłaszcza wielkość przedsiębiorstwa i zasięg jego działania. Znakomita większość propozycji działań, specjalnych programów i narzędzi zarządzania została opracowana z myślą o dużych korporacjach, zwłaszcza tych transnarodowych, które nagminnie wykorzystywały różnice w restrykcyjności prawa pracy i ochrony środowiska pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi i słabo rozwiniętymi. Lokując produkcję w krajach słabo rozwiniętych wykorzystywały niedorozwój tamtejszych instytucji i unikają szeregu kosztów, które musiałyby ponieść w krajach bogatej Północy. Poszukując rozwiązań przydatnych dla MŚP należy wziąć pod uwagę często bardzo skromne możliwości finansowe tych podmiotów gospodarczych, ograniczające inwestowanie w nowe technologie, czy rozwój nowych produktów. Dlatego za najbardziej obiecujące należy uznać te działania zbieżne ze zrównoważoną produkcją, które pozwolą dodatnio oddziaływać na wynik finansowy przedsiębiorstwa. Z podanych w tabeli 7.2 przykładów do tej grupy można zaliczyć wszystkie inicjatywy, które: • służą oszczędnościom „na wejściu”, czyli zmniejszeniu zużycia energii, surowców i materiałów, gdyż pozwalają jednocześnie obniżyć koszty produkcji; • pozwalają osiągnąć oszczędności „na wyjściu”, czyli zmniejszyć ilość generowanych odpadów (stałych, płynnych i gazowych), co z kolei prowadzi do redukcji kosztów związanych z opłatami i ewentualnymi karami ekologicznymi; Global Reporting Initiative – czyli trochę o raportowaniu społecznym http://www.nu.fob.org. pl/strona.php?id_a=692&kat= 12 129 • • pozwalają poprawić jakość produktów, gdyż ograniczenie ilości braków i liczby reklamacji służy zmniejszeniu ilości odpadów i uniknięciu kosztów związanych z naprawami gwarancyjnymi; prowadzą do eliminowania z procesów produkcji czynników niebezpiecznych, które mogą być przyczyną awarii i zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników i lokalnej społeczności. Są to zatem działania związane bezpośrednio lub pośrednio z klasycznymi aspektami ochrony środowiska oraz BHP. Pozostałe wymienione w tabeli 7.2 propozycje celów działania na rzecz zrównoważonej produkcji z punktu widzenia przedsiębiorstwa oznaczają głównie realne koszty, które trzeba ponieść wobec niedających się precyzyjnie określić korzyści, które potencjalnie czekają w przyszłości. 7.3. WPŁYW IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA ZARZĄDZANIE PRZEDSIĘBIORSTWEM Działania zgodne z koncepcją zrównoważonej produkcji wymagają włączenia ich do systemu zarządzania. Wiele przedsiębiorstw podejmuje takie inicjatywy w sposób spontaniczny, wynikający z przekonania właścicieli i kadry menedżerskiej, że tak właśnie należy działać. Jednak w odpowiedzi na rosnące społeczne zainteresowanie biznesem zgodnym z zasadami zrównoważonego rozwoju, pojawiła się też potrzeba wprowadzenia odpowiednich procedur kontroli, czy deklarowane przez niektóre organizacje zainteresowanie sprawami społecznymi i ekologicznymi nie jest tylko czysto PR-owską praktyką. Podjęte zostały również udane próby stworzenia programów pomocnych we wdrażaniu działań typowych dla zrównoważonej produkcji. Narzędzia przydatne w realizacji tego przedsięwzięcia są rozwijane i propagowane przez wiele organizacji biznesowych i społecznych. Najczęściej są one zorientowane na sprawy środowiska, zdrowia i bezpieczeństwa13. Dzięki nim przedsiębiorstwa mogą wnieść znaczący wkład w praktyczną realizację zrównoważonego rozwoju, niezależnie od sektora w którym działają, wielkości i lokalizacji. Analiza narzędzi możliwych do wykorzystania w zarządzaniu pozwala stwierdzić, że w pierwszej kolejności rekomenduje się systemy zarządzania środowiskowego, a następnie rozszerzenie działań na otoczenie biznesowe i społeczne. Oznacza to zmianę podejścia na holistyczne, integrujące wszystkie sfery działania przedsiębiorstwa. Zastosowanie odpowiednich procedur i narzędzi zarządzania zwykle prowadzi do osiągnięcia przez przedsiębiorstwa większej otwartości we współpracy z pracownikami i pozostałymi interesariuszami nie tylko w kwestiach środowiskowych. Wymaga to przejścia od myślenia o zrównoważonym rozwoju jedynie w kategoriach kosztów i trudności, do poszukiwania okazji do uzyskania korzyści. Może temu służyć np. zmiana postrzegania ochrony środowiska przez pryzmat „końca rury” na rzecz działań prewencyjnych poCorporate Management Tools for Sustainable Development ICC / WBCSD Background document UN commission on Sustainable Development, 20 April – 1 May 1998. 13 130 przez zastosowanie czystszych technologii, wzrost znaczenia recyklingu, myślenie o odpowiedzialności w kwestiach ekologii, zdrowia i bezpieczeństwa nie tylko w odniesieniu do własnych pracowników, ale także w szerokim kontekście społecznym i środowiskowym, wykazywanie większej otwartości w komunikowaniu się z otoczeniem. Jak dotąd, najwięcej inicjatyw związanych z zarządzaniem przedsiębiorstwami na rzecz zrównoważonego rozwoju dotyczy wdrażania zachowań proekologicznych, zwanych także „zielonym zarządzaniem”. Zaliczyć do nich można następujące inicjatywy: podnoszenie eko-efektywności, ekologiczną analizę cyklu życia, przeprowadzanie audytów ekologicznych, wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego zgodnych z normą ISO 14001 i EMAS, raportowanie, opracowywanie i rozwój programów szczegółowych czy wdrażanie etycznych kodeksów postępowania. Podnoszenie ekoefektywności polega na osiąganiu większego wolumenu produkcji przy mniejszym zużyciu zasobów i mniejszych emisjach zanieczyszczeń oraz zwiększanie konkurencyjności dzięki proekologicznym innowacjom. Godnym polecenia wzorcem działania jest zatem wdrażanie czystszej produkcji14. Jest to inicjatywa idealnie pasująca do potrzeb i możliwości MŚP, choć oczywiście możliwa do wykorzystania przez wszystkie przedsiębiorstwa niezależnie od ich wielkości. Analiza ekologicznego cyklu życia produktu (Life Cycle Approach LCA), jest postrzeganiem wpływu produktu na środowisko przyrodnicze „od kołyski po grób” i takim projektowaniem wyrobów, aby od momentu pozyskiwania surowców i materiałów, poprzez fazę produkcji i użytkowania, aż do fazy poprodukcyjnej i pokonsumpcyjnej utylizacji, wpływ na środowisko przyrodnicze był możliwie najmniejszy. Takie podejście pozwala ujawnić niektóre wcześniej ukryte koszty środowiskowe w celu ich minimalizacji lub eliminacji. Przeprowadzanie audytów ekologicznych jest działaniem, które może być podejmowane jako sposób na określenie środowiskowych aspektów działalności przedsiębiorstwa lub jako integralna część bardziej zaawansowanych systemów zarządzania środowiskowego. Specyficznym rodzajem audytów są audyty łańcucha dostaw. Wdrażanie standardów zarządzania zgodnych z normą ISO 14001 jest dobrowolnym działaniem związanym z opracowaniem i wdrożeniem strategii zarządzania środowiskowego opartej na ciągłym doskonaleniu zgodnym z czteroetapowym cyklem Deminga: planuj, działaj, sprawdzaj, koryguj. Norma ISO 14001 pozwala uzyskać potwierdzenie stosownym certyfikatem wdrożenia takiego systemu. Norma została W Polsce tradycje związane z ruchem czystszej produkcji są długie, gdyż pierwsze szkoły CP były organizowane już na początku lat dziewięćdziesiątych, przy finansowym wsparciu rządu norweskiego. Obecnie trwa nabór do 45 edycji. Jest to inicjatywa idealnie pasująca do potrzeb i możliwości MŚP, choć oczywiście możliwa do wykorzystania przez wszystkie przedsiębiorstwa niezależnie od ich wielkości. Te wieloletnie doświadczenia pozwalają niestety skonstatować, że zainteresowanie programem jest niewielkie, choć uzyskiwane efekty, zarówno ekologiczne, jak i ekonomiczne, są pozytywne. Choć obecnie ruch CP może liczyć na wsparcie m.in. z środków NFOŚiGW, na stronie internetowej reklamowanej jako „nowa” znajdują się dane o laureatach Polskiego Rejestru Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości za rok 2008. Programowi brak jest dynamiki i szerszego wsparcia finansowego, zwłaszcza etapu „uczenia się”. 14 131 opracowana przez Międzynarodową Organizacje Standaryzacji i wdrożona po raz pierwszy w 1996 r. Obecnie wykorzystuje się jej zmodyfikowaną wersję, której towarzyszy szereg innych norm z grupy ISO 14000 dedykowanych różnym aspektom środowiskowym. Wdrażanie standardów zarządzania zgodnych z EMAS (Eco-Management Audit Scheme), jest dobrowolnym działaniem mającym na celu podniesienie rangi ochrony środowiska w zachowaniu podmiotów gospodarczych. Początkowo schemat przeglądów ekologicznych stanowił samodzielną inicjatywę Wspólnoty Europejskiej, wprowadzoną na mocy regulacji 1836/93 i adresowaną wyłącznie do przedsiębiorstw przemysłowych. Obecna wersja została zmodyfikowana w 2001 roku i dostosowana do wymogów normy ISO 14001, co w praktyce oznacza, że rejestracja w systemie EMAS wymaga wdrożenia w organizacji systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, ale bez potrzeby certyfikacji. Dla systemu EMAS opracowano wytyczne dotyczące wdrożenia w krajach członkowskich. Posiada własne logo. Raportowanie, czyli opracowywanie i rozpowszechnianie sprawozdań w sprawie postępu w osiąganiu zrównoważonego rozwoju. Przykładowo, zgodnie z Global Reporting Iniciative (GRI), której celem jest rozpowszechnianie na całym świecie wytycznych dotyczących zasad opracowywania raportów w sprawie zrównoważonego rozwoju, tak zwanych Sustainability Reports, w sprawozdaniu powinny zostać uwzględnione następujące zagadnienia: 1. Wizja i strategia: przedstawienie strategii organizacji składającej sprawozdanie odnośnie kwestii zrównoważonego rozwoju, w tym oświadczenie kierownictwa. 2. Profil: przegląd struktury i działań organizacji składającej sprawozdanie oraz zakres raportu. 3. Struktura i systemy zarządzania: opis struktury organizacyjnej, programów działania i systemów zarządzania, w tym dotyczących włączenia interesariuszy w działania firmy. 4. Wskaźnik zawartości GRI (GRI Content Index): tabela dostarczona przez organizację składającą sprawozdanie, wskazująca, gdzie znajdują się informacje w raporcie organizacji. 5. Wskaźniki wyników: ocena wpływu albo oddziaływania organizacji składającej sprawozdanie, obejmująca wskaźniki wyników zintegrowanych, ekonomicznych, środowiskowych i społecznych. GRI ma służyć rozwojowi rzetelnej, weryfikowalnej sprawozdawczości w zakresie kwestii ekologicznych, gospodarczych i społecznych aspektów ich działalności oraz produktów lub usług. Obecnie GRI stała się międzynarodowym standardem wykorzystywanym przez ponad 1300 przedsiębiorstw do raportowania ich przedsięwzięć w wymienionych obszarach15. Rozwój programów szczegółowych, dotyczących tylko wybranych kwestii. Szczególnie często pojawia się kwestia ochrony klimatu. Przykładem takiego działania 15 http://www.globalreporting.org/Home [dostęp: 12.04.2011]. 132 jest The Sustainable Governance Forum on Climate Risk, wspólne dzieło Yale University i firmy ubezpieczeniowej Marsh. Celem forum jest pomoc w zarządzaniu ryzykiem związanym ze zmianami klimatu. Współpraca na rzecz ochrony klimatu jest przedmiotem zainteresowania także na innych forach, czego efektem były między innymi następujące raporty: Corporate Governance and Climate Change: Making the Connection (marzec 2006), From Risk to Opportunity: How Insures Can Proactively and Profitably Manage Climate Change (sierpień 2006), Climate Risk Disclosure by the S&P500 (styczeń 2007). Tabela 7.3. Inicjatywy na rzecz zarządzania środowiskowego Rok 1976 1977 1988 1989 1992 1995 1996 1997-98 1999 2001 2002 Inicjatywa Opracowanie przez OECD Wytycznych dla przedsiębiorstw wielonarodowych Opublikowanie Zasad Sullivana dotyczących działalności korporacji wielonarodowych w RPA Ethical Accounting Statement Peter Pruzan The Ceres Princilpes (pierwotnie The Valdez Principles) Przyjęcie przez Radę Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Karty Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Opracowanie przez Interfaith Center on Corporate Responsibility Principles for Global Corporation Responsibility Opracowanie przez Foundation for Ethics and Meaning Social Responsibility Initiative Opracowanie przez amerykańskie korporacje działające w Meksyku The Maquiladora Standards of Conduct Opracowanie przez Stakeholder Alliance Sunshine Standards for Coroprate Reporting to Stakeholders Zainicjowanie przez CERES Global Reporting Initiative Opracowanie przez South African Council of Churches Code of Conduct Opracowanie Globalnych Zasad Sullivana Global Compact – inicjatywa Sekretarza NZ World Council for Corporate Governance Powołanie do życia Goodcorporation Zainicjowanie przez World Business Council for Sustainable Development (WBCSD) and the International Chamber of Commerce (ICC) Business Action for Sustainable Development. BSDGlobal general guide for the private sector Źródło: opracowanie własne. Opracowywanie i wdrażanie deklaracji, wytycznych oraz etycznych kodeksów postępowania jest spontanicznym, ale jednocześnie bardzo przemyślanym działaniem podejmowanym przez różne środowiska zawodowe i biznesowe w odpowiedzi na rosnące zagrożenia dla zdrowia, bezpieczeństwa i środowiska przyrodniczego. Często jednorazowo podejmowane akcje przerodziły się w trwałą działalność, z powodzeniem kontynuowaną dzięki wykorzystywaniu możliwości globalnej współpracy poprzez łączność z wykorzystaniem Internetu. Przykłady tego typu inicjatyw zawiera tabela 7.3. 133 7.4. PRZYDATNOŚĆ „PODRĘCZNIKOWEJ” TEORII PRZEDSIĘBIORSTWA DO ANALIZ W KATEGORIACH EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Analizując funkcjonowanie przedsiębiorstwa w świetle teorii ekonomii należy przyjrzeć się bliżej zwłaszcza kategoriom zysku i kosztów. W znakomitej większości podręczników do mikroekonomii analiza przedsiębiorstwa sprowadza się do prezentacji teorii neoklasycznej, która, choć kusi elegancją wywodów, dotyczy nierealnego świata i pozostawia czytelnika z wiedzą pasującą już raczej do historii myśli ekonomicznej. Homo oeconomicus gospodarując, dokonuje wolnych wyborów kierując się maksymalizacją własnych korzyści. Dość powszechnie zakłada się przy tym, że jest to wybór egoistyczny, a świat w którym działa sprowadza się do rynków, które są doskonałe, co oznacza: • homogeniczność dobra na poszczególnych rynkach; • dużą liczbę uczestników rynku, z których żaden nie ma wpływu na cenę; • doskonałą mobilność czynników produkcji; • pełną swobodę zawierania transakcji; • doskonałą transparentność, co wiąże się z darmowym dostępem do informacji rynkowych. Transakcje dokonywane są jedynie na podstawie ceny, a działalność danego podmiotu nie wywołuje skutków ubocznych, to znaczy skutków dla osób trzecich, niebiorących udziału w transakcji. Jedynym, celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku osiągana w warunkach zrównania kosztów krańcowych z utargiem krańcowym. Samo przedsiębiorstwo traktowane jest jako swoista „czarna skrzynka”, co oznacza, że w analizie pomija się procesy zachodzące wewnątrz przedsiębiorstwa i jego wewnętrzną organizację, a uwagę skupia na relacjach występujących pomiędzy strumieniami na wejściu i na wyjściu, które są charakteryzowane prze funkcję produkcji. W typowym neoklasycznym przedsiębiorstwie nie występuje również rozdzielenie funkcji właścicielskich od zarządczych. Taki obraz przedsiębiorstwa jest daleki od rzeczywistości i to zarówno tej typowej dla małych i średnich przedsiębiorstw, jak i tej właściwej dla wielkich korporacji. Bardziej zaawansowana analiza funkcjonowania przedsiębiorstwa pozwala porzucić te wąskie teoretyczne ramy i stwierdzić, że świat rzeczywisty jest dużo bardziej złożony i tylko częściowo transparentny, że istnieją koszty transakcyjne, że podmioty ekonomiczne nie zawsze są racjonalne oraz że pojawiają się efekty zewnętrzne. Już w pracach wczesnych instytucjonalistów można znaleźć ciekawe spostrzeżenia dotyczące tego, czym jest prowadzenie biznesu. Zdaniem J.R. Commonsa podstawową kategorią działalności gospodarczej jest transakcja, która pozwala znaleźć wspólne elementy dla ekonomii, prawa i etyki16. Oczywiście nadal kluczowe znaczenie w działalności przedsiębiorstwa odgrywa zysk, ale już niekoniecznie musi on być maksymalny, gdyż w praktyce nie jest możliwe dokonanie oceny wszystkich dostępnych alternatywnych wyborów i wskazanie tego jednego op16 J. R. Commons, Institutional Economics, “American EconomicReview” 1931 No. 21, p. 648-657. 134 tymalnego. Nie pozwalają na to choćby: niedoskonała przejrzystość rynków, koszty związane z gromadzeniem i przetwarzaniem informacji oraz potrzebny na to czas. W efekcie wybór dokonywany jest pomiędzy niewielką liczbą alternatywnych decyzji, co prowadzi do osiągania stanów satysfakcjonujących, ale niekoniecznie optymalnych. Wystąpić może również zjawisko nieoptymalnej alokacji zasobów wywołane zachowaniem pracowników i osób zarządzających przedsiębiorstwem. Ich postawy mogą bowiem odbiegać od zachowań typowych dla homo oeconomicus. Dlatego rozwijane współcześnie alternatywne teorie przedsiębiorstwa, dopuszczają istnienie innych niż maksymalny zysk, celów działania przedsiębiorstwa. Biorą również pod uwagę analizę procesów zachodzących wewnątrz przedsiębiorstwa między różnymi grupami interesu, oportunizm, asymetrię w dostępie do informacji i działanie w warunkach niepewności. Do najbardziej znanych i docenianych alternatywnych teorii przedsiębiorstwa zaliczyć można: • teorie menedżerskie, dla których reprezentatywne są modele: Baumola – maksymalizacji przychodów ze sprzedaży; Marrisa maksymalizacji stopy wzrostu; Williamsona maksymalizacji menedżerskiej funkcji użyteczności; • teoria behawioralna H.A. Simona, J.G. Marcha, R. M. Cyerta, w której przedsiębiorstwo postrzegane jest jako koalicja różnych grup interesu; • teorie formułowane na gruncie nowej ekonomii instytucjonalnej, związane z analizą praw własności, kosztów transakcyjnych oraz agencji17. Teorie te nie będą przedmiotem szczegółowych analiz, a ich przywołanie ma służyć ilustracji tezy, że w teorii ekonomii przydatnej do opisu funkcjonowania przedsiębiorstwa dokonał się już znaczący postęp na drodze do kompleksowej oceny tego złożonego procesu. Z punktu widzenia ekonomii zrównoważonego rozwoju, pewnej inspiracji można szukać w podejściu behawioralnym, choć wymagałoby to wyjścia poza ramy analizy przyjęte przez twórców tej teorii. Nie do przyjęcia jest zwłaszcza koncentracja na krótkim okresie i na wewnętrznych procesach zachodzących w przedsiębiorstwie. Ekonomia zrównoważonego rozwoju zdecydowanie wymaga przyjęcia orientacji długookresowej i uwzględniania zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych sieci powiązań i oddziaływań przedsiębiorstwa. Jednak sama wizja przedsiębiorstwa jako koalicji interesariuszy poszukujących satysfakcjonujących zysków, zachęca do dalszych analiz. Przedsiębiorca jest zobowiązany do generowania zysku poprzez oferowanie dóbr i usług, na które jest zapotrzebowanie, w uczciwej cenie. Zysk powinien być także źródłem wynagradzania tych, którzy wnieśli kapitał, i umożliwiać ochronę aktywów przedsiębiorstwa oraz zrównoważony wzrost wartości finansowych. W praktyce oznacza to godzenie celów finansowych i niefinansowych oraz dbałość o równoważne traktowanie interesów wszystkich interesariuszy. Z punktu widzenia ekonomii zrównoważonego rozwoju ważne jest również to, jak zysk powstaje i jak jest dzielony, a nie tylko to, jak jest wysoki. Konsekwencje braku zainteresowania tym, jak powstają zyski P. Urbanek, Nadzór korporacyjny a wynagrodzenia menedżerów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 19-40. 17 135 mogą być bowiem dotkliwe zarówno dla generujących je przedsiębiorstw, jak i gospodarki jako całości. Dobitnym przykładem takiego scenariusza jest kryzys, jaki przetoczył się przez światową gospodarkę w latach 2008-2010. Jego genezy należy szukać w nieumiarkowanej pogoni za zyskami, co doprowadziło do ukształtowania się często patologicznych więzi między systemem finansów a gospodarką jako taką18. Kolejnym ważnym elementem analizy funkcjonowania przedsiębiorstwa są generowane przez nie koszty zewnętrzne. W tym przypadku podręczniki zwykle dostarczają pewnej wiedzy na temat tej kategorii kosztów, ale wiąże się je ze słabościami rynku, jako mechanizmu alokacji, czyli odsuwa źródło powstawania tych kosztów od rzeczywistych sprawców. Celowe wydaje się zatem powiązanie problemu powstawania kosztów zewnętrznych, ponoszonych de facto przez społeczeństwo, z działalnością produkcyjną (i konsumpcyjną) konkretnych podmiotów. Powstawanie ujemnych efektów zewnętrznych stwarza także niebezpieczeństwo pojawienia się barier ekologicznych, które mogą być trudne do przewidzenia na szczeblu przedsiębiorstwa. Dlatego w typowych warunkach pozostają one poza zasięgiem zainteresowania kadry menedżerskiej. Analiza przedsiębiorstwa w świetle ekonomii zrównoważonego rozwoju wymaga rozszerzenia zakresu badań i objęcia nimi nie tylko procesu wytwórczego odbywającego się w ramach przedsiębiorstwa, ale również fazy przedprodukcyjnej i poprodukcyjnej, z wzięciem odpowiedzialności za odpady pokonsumpcyjne włącznie. Świadomość istnienia kosztów zewnętrznych i identyfikacja ich rodzajów mogą być pomocne w rozwijaniu praktyk prowadzących do minimalizacji negatywnych oddziaływań na społeczeństwo i środowisko przyrodnicze. To zaś powinno oznaczać rozwijanie więzi kooperacyjnych z producentami dostarczającymi surowców, materiałów i półproduktów, z podmiotami działającymi w sferze handlu, konsumentami oraz przedsiębiorstwami zajmującymi się utylizacją zanieczyszczeń. Warto również podkreślić, że przedsiębiorstwa dzięki swojemu zaangażowaniu we wdrażanie zrównoważonej produkcji, mogą również generować dodatnie efekty zewnętrzne, czyli przyczyniać się do powstawania korzyści społecznych i środowiskowych. Wreszcie, powinno się uwzględniać możliwość pojawienia się konfliktu pomiędzy racjonalnością mikroekonomiczną, rozumianą jako dążenie do maksymalizacji zysków, a potrzebą utrzymania trwałości rozwoju, w tym zachowania dostępu do zasobów przyrodniczych. Z punktu widzenia indywidualnego przedsiębiorcy nawet najbardziej długofalowe analizy są z natury wewnątrzgeneracyjne. Przesunięcie horyzontu w dalszą przyszłość może być jednak trudne ze względu choćby na rosnącą niepewność, (co oznacza trudności w oszacowaniu ryzyka), oraz problemy z dyskontowaniem przyszłych wartości kosztów i korzyści. Jednym z czynników determinujących jest w tym przypadku wielkość przedsiębiorstwa. Z reguły mikro i małe przedsiębiorstwa operują z myślą o okresach zdecydowanie krótszych niż duże korporacje. 18 J.C.Bogle, Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia, Wyd. PTE, Warszawa 2009, s. 31-35. 136 *** Inkorporacja celów zrównoważonego rozwoju do codziennej praktyki biznesowej już się rozpoczęła, jednak musi jeszcze upłynąć dużo czasu zanim wiedza i świadomość potrzeby takich działań staną się powszechne. Warunkiem niezbędnym do dokonania takiej zmiany jest popularyzacja wiedzy na ten temat poprzez włączenie stosownych treści do nauczania ekonomii i zarządzania, również, a może zwłaszcza, na poziomie podstawowym. Dotychczasowy dorobek teoretyczny i praktyczny w tej dziedzinie jest już na tyle duży, że można wyrazić optymistyczne przekonanie, że proces zmian w kierunku wdrażania zrównoważonego rozwoju toczy się coraz szybciej. 137 8 SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU W SEKTORZE MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW JAKO KATEGORIA EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NATALIA SZUBSKA Społeczna odpowiedzialność biznesu (Corporate Social Responsibility – CSR) jako inicjatywa wspierająca zrównoważony rozwój gospodarczy wywołuje wciąż wiele kontrowersji wśród ekonomistów. Zarówno pojęcie zrównoważonego rozwoju, jak i społecznej odpowiedzialności biznesu nie zostały jednoznacznie zdefiniowane. Zrównoważony rozwój opiera się na działaniach umożliwiających zharmonizowany rozwój obszarów środowiskowego, społecznego, ekonomicznego i przestrzennego. Celem opracowania jest próba wykazania konieczności wypracowania odrębnego, bardziej zindywidualizowanego podejścia do podmiotów należących do sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) jako głównych realizatorów społecznej odpowiedzialności biznesu ze szczególnym uwzględnieniem mikro i małych przedsiębiorstw. 8.1. PROBLEMATYKA SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI BIZNESU Problematyka CSR oparta jest przede wszystkim na trudnych do sprecyzowania zależnościach pomiędzy korzyściami ekonomicznymi a społecznymi i środowiskowymi. Działania podejmowane w ramach realizacji koncepcji powinny być zróżnicowane z uwzględnieniem rodzaju branży, do której należy firma, oferowanego produktu i usługi oraz otoczenia społecznego. Społeczna odpowiedzialność biznesu wymaga zindywidualizowanego podejścia do kwestii zarządzania właścicieli/zarządzających przedsiębiorstwem. W literaturze przedmiotu napotkać można wiele przykładów dużych przedsiębiorstw realizujących CSR. Mało jest natomiast przykładów dobrych praktyk z sektora MŚP. Niewystarczająca liczba przeprowadzonych badań, zwłaszcza w mikro i małych przedsiębiorstwach uniemożliwia zaproponowanie zadowalających rozwiązań. Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu stwarza trudności interpretacyjne wynikające z przesłanek ideologicznych, uwarunkowanych dominacją filozofii zachodnich korporacji transnarodowych. 138 Wielość definicji (tabela 8.1) obrazuje możliwość wieloaspektowej analizy zaangażowania poszczególnych podmiotów gospodarczych w realizację społecznej odpowiedzialności biznesu. Cecha ta nie zawsze pozytywnie wpływa na rozpowszechnianie prawidłowego postrzegania idei. Przedsiębiorstwa angażując się tylko w rozwiązania proekologiczne, takie jak wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego bez przestrzegania praw pracowniczych i kwestii społecznych nie mogą być uznawane za podmioty realizujące CSR. Społeczna odpowiedzialność biznesu wymaga uwzględniania w działalności przedsiębiorstwa obszaru środowiskowego, społecznego i ekonomicznego równocześnie. Dodatkowo obszary te są równorzędne, a podejmowane działania oparte są na zasadach inhibicji. Tabela 8.1. Wybrane definicje społecznej odpowiedzialności biznesu (1980 – 2003) Źródło definicji Jones (1980) Hopkins (1998) Khoury, Rostami, Turnbull (1999) WBCSD (2000) Business for Social Responsibility (2000) Rząd Wielkiej Brytanii (2001) Definicja Koncepcja zobowiązująca firmy do wyboru spośród grupy społecznej odpowiednich interesariuszy. Dodatkowo zobowiązuje firmę do przestrzegania obowiązującego prawa oraz zawartych kontraktów, jak również opowiada się za działaniem nie tylko na rzecz własnego przedsiębiorstwa Zainteresowanie interesariuszy etycznymi lub społecznie odpowiedzialnymi działaniami. Interesariusze oddziałują na przedsiębiorstwo i otoczenie zewnętrzne. W konsekwencji społeczna odpowiedzialność powinna umożliwiać rozwój wszystkich interesariuszy Całokształt związków/relacji przedsiębiorstwa z wszystkimi interesariuszami (konsumentami, pracownikami, społecznością lokalną, właścicielami, inwestorami, państwem, dostawcami, konkurentami). Działania obejmują inwestycje w pomoc społeczności, relacje z pracownikami, kreację i utrzymywanie poziomu zatrudnienia, zarządzanie środowiskowe i efekty finansowe Zasięg/obszar wpływu Wolontariat Interesariusze Wolontariat Interesariusze Społeczeństwo Interesariusze Społeczeństwo Środowisko Gospodarka Wolontariat Interesariusze Społeczeństwo Gospodarka Wolontariat Decyzje otoczenia biznesu uwzględniające wartości etyczne, zgodność Interesariusze Społeczeństwo z wymogami prawnymi, poszanowanie osób, społeczeństwa i środowiska Środowisko Gospodarka Rynkowa strategia przedsiębiorstw należących do sektora prywatnego wymagająca odpowiedniego zarządzania, które wpłynie na rozwój Wolontariat społeczny i środowiskowy. Odpowiednie zarządzanie opiera się na Interesariusze szerzeniu dialogu pomiędzy współwłaścicielami, interesariuszami Społeczeństwo (klientami, zatrudnionymi, inwestorami, dostawcami i ogółem społeŚrodowisko czeństwa). Opiera się na działaniach zgodnych z prawem, obejmuje Gospodarka wolontariat z uwzględnieniem wszystkich aspektów działalności biznesowej Zobowiązanie biznesu do postępowania etycznego i przyczyniania się do ekonomicznego rozwoju zapewniającego poprawę jakości życia pracowników i ich rodzin jako lokalnej społeczności i części większego społeczeństwa 139 Źródło definicji Definicja Zasięg/obszar wpływu Wolontariat Interesariusze Komisja EuroSpołeczeństwo pejska (2001) Środowisko Gospodarka Wolontariat Global CorpoInteresariusze rate Social RePraktyki biznesowe oparte na wartościach etycznych, poszanowaniu Społeczeństwo sponsibility pracowników, społeczności i środowiska Policies Project Środowisko (2003) Gospodarka Interesariusze Proces zachodzący w otoczeniu biznesu, podczas którego instytucje IndianNGOs.com oraz podmioty prywatne mają na względzie dobro oraz troskę o bez- Społeczeństwo (2003) pośredni i pośredni wpływ efektów ich działalności na społeczeństwo Środowisko (wewnątrz firmy i na zewnątrz), środowisko i świat Gospodarka Koncepcja, dzięki której przedsiębiorstwa integrują obszar społeczny i środowiskowy z działaniami biznesowymi wraz z zaangażowaniem wszystkich interesariuszy na bazie działań dobrej woli (wolontariat) Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Dahlsrud, How Corporate Social Responsibility is Defined: an Analysis of 37 Definitions, John Wiley & Sons, Trondheim 2006, p. 7-11. Wspólną cechą przedłożonych definicji jest przejęcie części odpowiedzialności za podmioty powiązane bezpośrednio lub/i pośrednio z firmą. Inne obszary wskazane w definicjach to środowisko, wolontariat, gospodarka, społeczeństwo. Działalność filantropijna nie stanowi warunku koniecznego do przyjęcia zasad CSR, gdyż dobroczynność nie jest najważniejszą cechą tej koncepcji. Przedsiębiorstwa angażując się w działalność charytatywną, bez uwzględnienia warunków pracy oraz wpływu oferowanych produktów na społeczeństwo, środowisko i zdrowie nie spełniają założeń koncepcji. Elementem wartym podkreślenia jest konieczność wystąpienia „chęci zrobienia czegoś więcej” i „dobrej woli” u właścicieli i zarządzających przedsiębiorstwem. Ostatni kryzys ekonomiczno-finansowy uwidocznił, że zaufanie klientów i społeczeństwa do otoczenia biznesu jest nieznaczne. Społeczna odpowiedzialność biznesu pozwala na budowę reputacji przedsiębiorstwa w długim okresie. Dobrze postrzegana firma umożliwia ograniczenie poziomu ryzyka, stabilizację pozycji firmy, prowadzenie odważnej polityki cenowej, zmniejszenie kosztów działalności. Budowa dobrej reputacji przedsiębiorstwa w perspektywie CSR błędnie odbierana jest jako typowe działania public relation. Społeczna odpowiedzialność biznesu wymaga powszechnego zaangażowania pracowników w realizację zadań, a czynności public relation dotyczą zwykle konkretnego wydziału w przedsiębiorstwie. Koncepcja nie zostanie prawidłowo wdrożona i realizowana bez pełnej mobilizacji wszystkich pracowników przedsiębiorstwa oraz pozostałych interesariuszy. Powinna ona uzyskać wsparcie poprzez tworzenie sieci powiązań i kontaktów biznesowych i pozabiznesowych. Idea oparta jest na kreatywności i innowacyjności, które stanowią aspekty przedsiębiorczości wpływające na poprawę konkurencyjnej pozycji firmy oraz generują zysk. Społeczna odpowiedzialność biznesu przez większość przedsiębiorców nie jest postrzegana jako atrakcyjna strategia gry rynkowej. Została zdegradowana do nie 140 zawsze szczerej filantropi umożliwiającej odwrócenie uwagi od nieetycznego postępowania zarządzających przedsiębiorstwem. Błędne postrzeganie koncepcji oraz jej eliminowanie z zestawu potencjalnych narzędzi gry rynkowej są uwarunkowane źle rozumianymi relacjami pomiędzy obszarem ekonomicznym a środowiskowym i społecznym. Przedsiębiorcy wykazujący chęć wprowadzenia społecznej odpowiedzialności biznesu powinni rozpocząć budowę strategii od odpowiedzi na zestaw pytań obejmujących: jak pracujemy, jak traktujemy naszych pracowników, czy produkty oferowane do sprzedaży przez naszą firmę są bezpieczne, czy nie obciążamy zbytnio środowiska naturalnego, czy stosujemy odpowiedzialny marketing, czy uczciwie przestrzegamy zasad reklamacji, czy dążymy do stworzenia jak najbardziej zamkniętego cyklu produkcji wykorzystując odpady poprodukcyjne, czy segregujemy odpady. Społeczna odpowiedzialność biznesu wymaga systematycznej edukacji i popularyzacji wśród przedsiębiorców. Warunek ten jest niezbędny do wykazania, że ta gra rynkowa nie zawsze jest kosztowna, a przez to możliwa do realizacji przez małe i średnie przedsiębiorstwa1. 8.2. SEKTOR MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW JAKO OBSZAR ROZWOJU SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI BIZNESU Unia Europejska doceniając rolę sektora MŚP w rozwoju gospodarczym promuje CSR w tej grupie podmiotów. W tym celu wskazała działania niezbędne do rozwoju społecznej odpowiedzialności biznesu obejmujące propagowanie innowacji i przedsiębiorczości, rozwój umiejętności i kompetencji, wspieranie równości szans oraz tolerancji, zapewnienie zdrowia publicznego i bezpieczeństwa, ochronę środowiska. Mają one umożliwić osiągnięcie zrównoważonego wzrostu poprzez tworzenie miejsc pracy. Rozwój kapitału ludzkiego poprzez stworzenie możliwości pracy wspomaga prawidłowy rozwój tożsamości jednostki, która odpowiednio ukształtowana wpływa korzystnie na gospodarkę państw2. Zadaniem polityki Unii Europejskiej, jak również polityk państw członkowskich, jest stworzenie odpowiednich ram, określenie przejrzystych zasad i kreacja narzędzi umożliwiających realizację społecznej odpowiedzialności biznesu. Koncepcja wymaga wieloaspektowych działań oraz zmiany wzorców produkcji i konsumpcji. Propozycje obszarów aktywności obejmują między innymi ekoinnowacje, ekozarządzanie, zieloną rachunkowość oraz etyczne/odpowiedzialne inwestycje3. Dla przedstawicieli MŚP zaproponowane działania na podstawie J. Dymowski, CSR to nie bajka, w: Kompendium CSR, red. P. Warsza, Media Planet 2009, s. 4. CSR Europe, Roadmap. A European Roadmap for business. Towards a Sustainable and Competitive Enterprise, CSR Europe 2005; Komisja Wspólnot Europejskich, Komunikat Komisji dla parlamentu europejskiego, Rady I Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Realizacja partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia: uczynienie Europy liderem w zakresie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, Bruksela, dnia 22.03.2006, KOM(2006) 136 wersja ostateczna, s. 2-9. 3 European the of Commission Communities, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of 1 2 141 odgórnej inicjatywy Unii Europejskiej nie stanowią atrakcyjnych rozwiązań. Realizacji społecznej odpowiedzialności biznesu ze względu, na jej wieloaspektowy charakter, służyć może modelowy przykład postępowania adresowany specjalnie do MŚP. Zrównoważony rozwój gospodarczy i wdrożenie społecznej odpowiedzialności biznesu będą możliwe przy szerokim udziale przedsiębiorstw należących do MŚP. Zmiany liczby zarejestrowanych przedsiębiorstw według REGON w Polsce w latach 2003-2009 z uwzględnieniem klas wielkości ilustruje tabela 8.2. Widoczna jest znaczna przewaga mikro przedsiębiorstw, których liczba zwiększyła się od 2003 do 2009 roku o 209700 podmiotów. Małe i średnie przedsiębiorstwa także wykazały trend wzrostowy, a duże firmy odnotowały spadek liczby zarejestrowanych podmiotów. Tabela 8.2. Liczba przedsiębiorstw w latach 2003-2009 w Polsce według klas wielkości Rok 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Mikroprzedsiębiorstwa Małe przedsiębiorstwa Średnie przedsiębiorstwa Duże przedsiębiorstwa 3463200 3486000 3528200 3548700 3599300 3666500 3672900 144600 149200 154600 156400 159400 164800 170200 30100 30000 30200 30200 30300 31200 31600 6023 5757 5506 5437 5471 5560 5554 Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Wilmańska, Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008-2009, PARP, Warszawa 2010, s. 33. W 2009 roku udział mikroprzedsiębiorstw ukształtowany został na poziomie 95% wszystkich zarejestrowanych podmiotów. Małe przedsiębiorstwa stanowią 4,4% ogółu, a pozostały odsetek to firmy należące do innych klas wielkości. Powodzenie koncepcji uwarunkowane jest zatem zaangażowaniem przedsiębiorstw z dominującej grupy. Sektor MŚP stanowi znaczący obszar potencjalnego rozwoju społecznej odpowiedzialności biznesu w kraju. CSR jako strategia, czy też model funkcjonowania MŚP nie jest powszechnie rozpoznawalna. Główne zarzuty wysuwane ze strony MŚP wobec koncepcji to wysokie koszty wprowadzenia. Rozwój społecznej odpowiedzialności biznesu na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat jest znikomy. Na ewolucję idei miały wpływ wyzwania ekologiczne, społeczne oraz globalny kryzys ekonomiczny, które spowodowały postrzeganie CSR nie zawsze jako koncepcji determinującej rozwój przedsiębiorstwa. Brak odpowiedniego dostosowania metod i narzędzi do obecnych warunków funkcjonowania organizacji, zachęca do wykorzystywania etykiety idei na the regions on the Sustainable Consumption and Production and Sustainable Industrial Policy Action Plan, Brussels, 16.07.2008, COM(2008) 397 final, p. 2-12. 142 potrzeby public relation, zawężając tym samym sens i wpływ koncepcji. Społeczna odpowiedzialność biznesu w takim wydaniu poprawia „dobre samopoczucie” firm, usprawiedliwiając działania powodujące degradacje środowiska naturalnego oraz negatywny wpływ na społeczeństwo. Dodatkowo postrzegana jest jako dodatek, działanie nieopłacalne oraz uboczne. Nieprawidłowe wprowadzanie mechanizmu CSR do systemu zarządzania przedsiębiorstw wpływa niekorzystnie na popularność idei. Prawidłowe rozumienie skutkować może zmianą w strukturze zarządzania podmiotów gospodarczych, jak również sektora publicznego. Dotychczas, społeczna odpowiedzialność biznesu odbierana była jako synonim filantropi lub wykorzystywana była do celów marketingowych. Jako gra rynkowa w polskich przedsiębiorstwach została dopiero zainicjowana, a jej interpretacja i postrzeganie już wymaga modyfikacji. Istnieje konieczność odejścia od modelu społecznej odpowiedzialności biznesu jako tworu zachodnich korporacji transnarodowych rozszerzających swoją działalność na nowe rynki zbytu. CSR wymaga transformacji mechanizmów tak, aby uwzględniając perspektywę globalną warunkowała efektywne działania na poziomie lokalnym4. W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery główne obszary, które różnicują podejmowaną aktywność. Pierwszy obszar to działalność i mobilność. Małe przedsiębiorstwa funkcjonują przede wszystkim na rynku lokalnym, natomiast duże firmy wykorzystują korzyści skali rozszerzając działalność na arenę międzynarodową. Postęp technologiczny uwarunkowany procesem globalizacji umożliwia konkurowanie małych firm z dużymi przedsiębiorstwami. Natomiast duże przedsiębiorstwa posiadają większe możliwości adaptacyjne oraz charakteryzują się wyższym wskaźnikiem innowacyjności. Czynniki te umożliwiają osiągnięcie zadowalającej pozycji konkurencyjnej. Małe przedsiębiorstwa ze względu na ograniczoność środków finansowych wykazują mniejsze możliwości rozwoju konkurencyjności w skali międzynarodowej5. Obszar drugi stanowią innowacje i zamiana organizacyjna. W literaturze przedmiotu spotyka się tezę, że małe firmy są źródłem innowacyjności gospodarki. Barierą rozwoju tej dziedziny działalności jest brak wystarczającej ilości środków umożliwiających szybkie wdrożenie zmiany organizacyjnej i technologicznej. Inwestycje w strefę B+R są cechą charakterystyczną dużych firm. Małe przedsiębiorstwa nie wykazują znaczącej aktywności w obszarze badań i rozwoju. Istnieje zapotrzebowanie na budowę odpowiedniej polityki popularyzującej podejmowanie działań w strefie B+R małych przedsiębiorstw. Należy podkreślić, że wszelkie formy propagowania tego obszaru w MŚP winny uwzględniać przede wszystkim promocję istniejących rozwiązań organizacyjnych i form produkcji, opierając się na szkoleniach dla właścicieli, zarządzających i pracowników. Natomiast wszelkie działania wymagające poniesienia dodatkowych nakładów pieniężnych nie mają szansy powodzenia wśród większości przedstawicieli tego sektora. Regulacje prawne z zakresu ochrony środowiska, opodatkowania, warunków zatrudnienia i zwalniania pracowników dla małych firm utrudniają uzyskanie korzyści skali, a przez to osiągnięcie wysokiej pozycji konkurencyjnej. W. Wisser, CSR na świecie – odrodzenie, „Kompendium CSR” 2010 nr 4, s. 2. L. Anam, E. Zamościńska, 4 zasady skutecznej komunikacji CSR, „Kompendium CSR” 2010 nr 4, s. 8. 4 5 143 Przedstawiciele MŚP odbierają regulacje prawne jako barierę utrudniającą rozwój. Działalność przedsiębiorstw skoncentrowana jest na spełnieniu wymogów prawnych tak, aby jak w najmniejszym stopniu wpływały ograniczająco na funkcjonowanie podmiotów. Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się większą pracochłonnością i wyższym kosztem jednostkowym pracy w porównaniu z dużymi przedsiębiorstwami. Niektóre zmiany regulacji dotyczące kosztów pracy wpływają niekorzystnie na rozwój i konkurencyjność tego sektora6. Obszar trzeci stanowi skuteczna komunikacja. Jasność przekazu jest niezbędna do uzyskania zamierzonego celu i powodzenia misji organizacji. Prawidłowy przepływ informacji umożliwia trafne rozpoznanie potrzeb społeczeństwa. Dodatkowo komunikacja jest niezbędna do zaangażowania interesariuszy oraz budowy długookresowej strategii opartej na dobrym wizerunku. Wyróżnia się cztery zasady umożliwiające skuteczną komunikację przedsiębiorstwa mającego na celu realizacje CSR: zaangażowanie kluczowych interesariuszy, wykorzystanie istniejących kanałów komunikacji, rozpoznanie charakterystycznych dla CSR narzędzi komunikacji, kreatywność7. Czwarty obszar stanowi monitoring. Działanie to jest oparte na wykonywaniu zadań mierzonych za pomocą kluczowych wskaźników zrównoważonego rozwoju (Key Sustaninability Idicators). Wybór odpowiednich miar możliwy jest poprzez Key Performance Indicators lub Key Risk Indicators, do których należą między innymi: ilość i zakres szkoleń CSR, ilość i wysokość kar dotyczących środowiska naturalnego, wielkość zużycia energii przeliczona na jeden wytworzony produkt bądź usługę, monitorowanie poziomu bezpieczeństwa oraz stosowania się do zasad BHP, ilość przeprowadzonych działań w celu realizacji zadań dotyczących zrównoważonego rozwoju8. 8.3. SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU W PRAKTYCE 8.3.1. Charakterystyka badania Z badania przeprowadzonego na potrzeby pracy magisterskiej Rozwój społecznej odpowiedzialności biznesu w województwie łódzkim wśród przedstawicieli mikro i małych przedsiębiorstw z województwa łódzkiego wynika, że CSR jest praktycznie nierozpoznawalna. Badanie składało się z dwóch części. Pierwsze narzędzie stanowił wywiad ankietowy. Druga część miała na celu pogłębioną analizę opartą na modelu Deminga Plan – Do – Check – Act9. Próbę stanowiło czterdzieści przedsiębiorstw należących do klasy mikro i małych, z której została wybrana grupa respondentów licząca dwanaście podmiotów. Zatrudnienie w Polsce 2009. Przedsiębiorczość dla pracy, red. M. Bukowski, Wyd. Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2010, s. 148. 7 L. Anam, E. Zamościńska, 4 zasady skutecznej…, op. cit., s. 8. 8 T. Gasiński, G. Piskalski, Zrównoważony biznes. Podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009, s. 36-43. 9 N. Szubska, Społeczna odpowiedzialność biznesu w regionie łódzkim, praca magisterska, Łódź 2010, maszynopis. 6 144 Respondenci byli reprezentantami następujących branż: usługowo – handlowej, nieruchomości, odzieżowej, finansowej. Analiza badania wykazała, że tylko jedna z przebadanych firm posiada potencjał realizacji społecznej odpowiedzialności biznesu. Pozostali respondenci nie prowadzą żadnych działań zbliżających do założeń, jak również nie wykazali znajomości koncepcji. Wyróżnione przedsiębiorstwo zajmuje się sprzedażą i serwisem sprzętu IT. Społeczna odpowiedzialność biznesu dla właściciela wyróżnionego przedsiębiorstwa stanowi ideę, którą skłonny jest wprowadzić w obszary działalności jako narzędzie wspierające dalszy rozwój. Mikroprzedsiębiorstwo, działające od 14 lat, funkcjonuje w branży usługowo – handlowej. Zatrudnia siedem osób. Firma umożliwia korzystanie z usług serwisowych. Przeprowadzone badanie dowiodło, że organizacja realizuje działania, które mogą stanowić fundament strategii społecznej odpowiedzialności biznesu. Właściciel zapewnia pracownikom telefony komórkowe, opłacając abonament, umożliwia dalszy rozwój kompetencji poprzez systematyczne szkolenia (5–10 szkoleń rocznie). Firma odnotowuje średnio 500 reklamacji rocznie, z których 99% jest pozytywnie rozpatrywana. Właściciel umożliwia także rozwój społeczności lokalnej poprzez oferowanie odbycia stażu w firmie. Osoby wykazujące się ponadprzeciętnymi umiejętnościami mogą uzyskać stałe zatrudnienie. Pracownicy będący w trudnej sytuacji finansowej mogą liczyć na nieoprocentowaną pożyczkę, której spłata rozłożona jest na raty odciągane systematycznie z comiesięcznej wypłaty. Właściciel zmniejsza negatywny wpływ działalności firmy na środowisko naturalne poprzez segregację odpadów oraz stosowanie urządzeń i żarówek energooszczędnych. 8.3.2. Analiza podręcznika Programu Rozwoju Narodów Zjednoczonych jako instrumentu umożliwiającego wsparcie społecznej odpowiedzialności biznesu W 2010 roku został opublikowany podręcznik, który powstał na podstawie wyników projektu „Zwiększenie przejrzystości i wiarygodności praktyk w zakresie CSR poprzez ustanowienie oceny realizacji CSR oraz wdrożenie systemów monitorowania w nowych państwach członkowskich Unii Europejskiej”. Skierowany jest zarówno do dużych przedsiębiorstw, jak i należących do sektora MŚP. Publikacja została oparta na 25 wskaźnikach przedstawionych w formie pytań, które przydzielono do pięciu, istotnych dla CSR, obszarów. Są to: zarządzanie, środowisko, stosunki pracy, stosunki społeczne, środowisko biznesowe. Podręcznik posiada formę kwestionariusza samooceny dla przedsiębiorstw, którego celem jest wsparcie koncepcji w praktyce poprzez realizację ciągłego monitoringu działań. Przegląd wskaźników zawartych w publikacji zawiera tabela 8.3. 145 Tabela 8.3. Społeczna odpowiedzialność biznesu jako strategia przedsiębiorstwa jest efektywnej realizowana w przypadku istnienia opisu stanowisk uwzględniającego działania CSR oraz wdrożeniu ich do oceny pracowniczej. Czy firma łączy kwestie związane z CSR z oceną wyników pracowników? Czy w firmie wyznaczono personel wyższego szczebla odpowiedzialny za CSR? Czy firma posiada już strategię CSR, która określa jej zaangażowanie w praktyki społecznej odpowiedzialności biznesu? Poszczególne wpływy pozytywne i negatywne przedsiębiorstwa powinny uwzględniać rodzaj prowadzonej działalności, okres eksploatacji produktu/usługi, interesariuszy, środowisko, łańcuch dostaw. Zdefiniowanie pojęcia CSR Przedsiębiorstwo posiada straz perspektywy działalności tegię CSR jeżeli została ustanoprzedsiębiorstwa oraz oprawiona w formie pisemnej oraz cowanie polityki CSR jest nie- w swej treści uwzględnia: prozbędne do prawidłowego gram, cele, kluczowe wskaźniki wdrożenia i późniejszej reali- wydajności (KPI), aspekty śrozacji CSR. dowiskowe, politykę pracy, stosunków społecznych oraz środowiska biznesowego. Prawidłowa realizacja CSR jest Realizacją strategii może zajmożliwa w przypadku szczemować się kilka osób, a działagółowo określonych zadań. nia powinny być poddawane kontroli konkretnej osoby. Działania winny podlegać kontroli osoby decyzyjnej. Punktacja Dokumentacja uwzgledniająca opis stanowisk pracy oraz zadań w zakresie CSR. Forma pisemna strategii, raporty ze spotkań zarządu, dokumenty potwierdzające monitoring strategii. 4 pkt – tak 2 pkt – tak, ale częściowo 0 pkt – nie Raporty, wszelkiego ro4 pkt – tak dzaju rachunki związane z 2 pkt – tak, ale częściowo prosperowaniem przed0 pkt – nie siębiorstwa, sprawozdania finansowe. Dokumentacja 4 pkt – pełnoetatowy pracownik wyższego szczebla odpowiedzialny za wdrożenie CSR 2 pkt – pracownik wyższego szczebla częściowo odpowiedzialny za wdrożenie CSR 0 pkt – brak pracownika Firma winna motywować finan- Dane statystyczne wykazu- 4 pkt – tak sowo pracowników za działania jące wydajność realizacji 2 pkt – tak, ale częściowo realizujące założenia koncepcji CSR, oceny pracowników 0 pkt – nie CSR z uwzględnieniem wskaźników KPI, dokumentacja uwzględniająca godzenie motywacji finansowej i etycznej pracowników. Obszar zarządzanie Prawidłowo określone wpływy ekonomiczne, społeczne i środowiskowe warunkują skuteczne wdrożenie strategii CSR. Czy przedsiębiorstwo określiło swoje główne ekonomiczne, środowiskowe i społeczne wpływy? Kryteria Istotność Numer wskaźnika Wykaz wskaźników wspomagających samoocenę przedsiębiorstw z zakresu prowadzenia CSR Plan działania środowiskowego, polityka ochrony środowiska przedsiębiorstwa. Raporty administracyjne, rachunki od firm zajmujących się utylizacja odpadów, rachunki za opłaty eksploatacyjne. Plan działania powinien uwzględniać nie tylko cele, ale także potencjalne rozwiązania problemów środowiskowych generowanych przez przedsiębiorstwo. Kluczowym narzędziem jest posiadanie systemu określającego zużycie surowców oraz ich wpływ na środowisko. Wsparcie obszaru środowiska wymaga konieczność wyznaczenia celów i ustalenie odpowiedniej strategii. Dobrze skonstruowany, system jest niezbędny do uzyskania informacji w celu wykonania prawidłowo powierzonego zadania. Odpowiedni system stanowi rozwiązanie umożliwiające prawidłową ocenę wpływu przedsiębiorstwa na środowisko. Czy firma posiada system monitorowania mierzący jej wpływ na środowisko, a zwłaszcza zużycie zasobów naturalnych i emisję dwutlenku węgla? Obszar środowisko Materiały informacyjne z zakresu CSR i polityki przedsiębiorstwa, listy obecności w szkoleniach z zakresu CSR, opis stanowiska pracy. Czy firma posiada plany i programy działania mające na celu obniżenie wpływu na środowisko? Wszelkie wymagania związane z realizacją strategii CSR powinny być uwzględnione na piśmie. Firma musi skutecznie przekazać swoje oczekiwania odnośnie realizacji CSR pracownikom, także tym nie związanym bezpośrednio z wykonywaniem działań na rzecz CSR. CSR jako strategia firmy będzie prawidłowo realizowana tylko wtedy, gdy pracownicy będą odbierać realizację działań CSR jako swój obowiązek, z którego później zostaną rozliczeni. Dokumentacja Czy firma definiuje kluczowe priorytety CSR i odpowiednio uwidacznia je w ramach swojej organizacji? Kryteria Istotność Numer wskaźnika 147 4 pkt – plan działań firmy na rzecz środowiska zawiera wszystkie wymienione elementy i ocenę realizacji poprzez wskaźniki KPI 2 pkt – plan działania firmy nie zawiera wszystkich wymienionych składników, ale zawiera ocenę realizacji KPI 0 pkt – firma nie posiada planu działań 4 pkt – tak 0 pkt – nie 4 pkt – istnieje mechanizm, za pomocą którego podaje się informacje z obszaru CSR, również podczas przyjmowania nowego pracownika 2 pkt – firma corocznie podaje informacje z obszaru CSR 0 pkt – pracownicy nie otrzymują informacji na temat CSR Punktacja Istotność Wskaźnik ten ma na celu praktyczne wykorzystanie polityki ochrony środowiska w realizację CSR oraz pomoc w wdrażaniu strategii. Wykaz mierzalnych efektów podejmowanych działań w zakresie ochrony środowiska. Utylizacja odpadów jest jednym z głównych instrumentów wspierających ochronę środowiska naturalnego. Wskaźnik ten wykazuje realizację zobowiązań społecznych w praktyce, umożliwia monitoring prowadzonych działań. Numer wskaźnika Czy firma posiada program mający na celu wsparcie pracowników w wdrożeniu polityki ochrony środowiska i planu działań? Czy firma jest w stanie wykazać mierzalną redukcję emisji dwutlenku węgla na przestrzeni lat? Czy firma posiada program utylizacji odpadów? Czy firma posiada plan działania dotyczący stosunków pracy podlegający okresowej ewaluacji? Plan działań w obrębie aspektów pracowniczych powinien wykraczać poza wymogi prawne oraz posiadać narzędzia umożliwiające jego ocenę. Obszar stosunki pracy Niezbędne jest prowadzenie przez firmę recyklingu. Każda redukcja emisji oraz utrzymanie emisji na odpowiednim poziomie jest sukcesem. Należy pamiętać, iż zmniejszenie emisji na skutek spadku produkcji nie powinno być brane pod uwagę. Konieczność wykonywania minimum raz w roku szkoleń o tematyce CSR z uwzględnieniem polityki ochrony środowiska oraz przedstawieniem planu działań. Kryteria Punktacja Plan działań dotyczący prawa pracy i zasobów ludzkich wykraczających poza wymogi prawne. 4 pkt – firma posiada plan działań i dokonuje oceny jego realizacji 2 pkt – firma posiada plan działań 0 pkt – firma nie posiada planu 4 pkt – firma przeprowadza coroczny program szkoleniowy i dla nowych pracowników, a uczestnicy podpisują się na liście obecności 2 pkt – firma posiada udokumentowany program szkoleniowy 0 pkt – firma nie posiada programu szkoleniowego Wszelka dokumentacja 4 pkt – firma jest w stanie wykapotwierdzająca podjęte zać mierzalną, udokumentowaną kroki w zakresie ochrony redukcję wpływu na środowisko środowiska czyli: rachunki z trzech lat za zużytą energię. 2 pkt – firma jest w stanie wykazać brak zwiększenia negatywnego wpływu 0 pkt – firma nie jest w stanie wykazać wpływu na środowisko Umowy z firmami specjali- 4 pkt – firma gromadzi odpady zującymi się utylizacja i przekazuje je specjalistycznej odpadów czy też specjalnie firmie utylizacyjnej przygotowane miejsca 2 pkt – firma zbiera materiały do na składowanie odpadów utylizacji i oddaje je innej firmie tj.: kosze. 0 pkt – firma nie podejmuje żadnych działań Prowadzenie dokumentacji szkoleniowej. Dokumentacja Czy firma posiada programy łagodzenia skutków redukcji zatrudnienia? Czy w firmie istnieją procedury, mające na celu przeciwdziałanie problemom w dziedzinie BHP? Czy pracownicy w firmie są oficjalnie reprezentowani? Numer wskaźnika Pracownicy winni mieć prawo głosu na posiedzeniach zarządu. Natomiast zarządzający zobowiązani są do rozważania pomysłów pracowników. Kryteria Dokumentacja Wszelkie dowody potwierdzające uwzględnianie głosu pracowników na poziomie zarządczym, tworzenie rady pracowniczej, związków zawodowych. Listy obecności na szkoleWskaźnik ten rozpatrywany Wskaźnik wykracza poza obojest z uwzględnieniem ogólne- wiązki wynikające z ram praw- niach BHP, rejestr wypadgo wskaźnika wypadków nych. Celem jest przede wszyst- ków i urazów. śmiertelnych w skali kraju. kim rejestracja i sprawdzalność Istotna jest ocena warunków skutecznie wprowadzonych pracy i częstotliwości rozwiązań umożliwiających wypadków. stosowanie się do zasad BHP oraz organizacja szkoleń. Działania skierowane na zaSprawozdania finansowe, Zarządzający firmą odpowietrzymanie pracowników zestawienie kosztów ogóldzialny jest za kierownictwo w firmie (przekwalifikowanie nych, listy płac, uzasadniezasobami ludzkimi, które nia redukcji etatów. obejmują również zwolnienia zawodowe) posiadają wyższą skale punktacji niż pomoc pracowników i redukcje etaw znalezieniu nowej pracy. tów. Zakres działań firmy w tym obszarze regulowany jest przez prawo. Wskaźnik ma na celu wykaz działań podejmowanych dodatkowo tj.: umożliwienie szkoleń w zakresie przekwalifikowania zawodowego, pomoc w znalezieniu nowej pracy. Wskaźnik ten umożliwia negocjowanie warunków pracy oraz mierzenie siły relacji pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Istotność 149 1pkt – firma pomaga pracownikom znaleźć nową pracę 1 pkt – firma wykorzystuje inne rozwiązania, aby zatrzymać pracowników 1 pkt – firma przyznaje pracownikom odprawy poza wymogami wynikającymi z przepisów prawnych 1 pkt – firma zapewnia szkolenia przebranżawiające 4 pkt – firma posiada procedury zapobiegające 2 pkt – firma regularnie szkoli swoich pracowników z przepisów BHP 0 pkt – brak jakichkolwiek działań 4 pkt – mają miejsce spotkania związków i/lub inny sposób reprezentowania pracowników w firmie 0 pkt – pracownicy nie są reprezentowani Punktacja Istotność Pracownicy firmy powinni mieć możliwość składania skarg i zażaleń, w przeciwnym razie istnieje możliwość zaistnienia strajków, obniżenia wydajności pracowników itd. Firma winna posiadać poczucie odpowiedzialności społecznej oraz program zaangażowania w rozwój społeczności. Komunikacja jest elementem niezbędnym do prowadzenia skutecznej strategii CSR, która może skutkować długoterminowymi powiązaniami przedsiębiorstwa z otoczeniem. Numer wskaźnika Czy firma posiada efektywną procedurę rozpatrywania skarg? Czy firma posiada program społecznego zaangażowania? Czy firma regularnie komunikuje się z interesariuszami? Celem tego wskaźnika jest motywacja do ciągłych rozmów i debat, które powinny dostarczyć informację o stopniu wdrożenia i zaawansowania CSR oraz wykazanie zaistniałych problemów niezbędnych do rozwiązania. Platformę rozwoju społecznego stanowi szerzenie komunikacji i zaufania w relacji firma–społeczeństwo. Obszar stosunki społeczne Istotne jest stworzenie systemu składania skarg i zażaleń umożliwiającego anonimowość oraz gwarancję ich rozpatrzenia. Kryteria Notatki i protokoły ze spotkań z interesariuszami społecznymi, plan działań rozwiązania kwestii spornych i zaangażowania społecznego. Notatki i protokoły ze spotkań z interesariuszami społecznymi, plan rozwiązania wykrytych problemów. Prowadzenie dokumentacji potwierdzającej rozpatrzenie składanych skarg, protokoły ze spotkań, przykłady zażaleń itd. Dokumentacja 4 pkt – firma nawiązała regularną komunikację z interesariuszami 3 pkt – firma nawiązuje komunikację z interesariuszami, jeśli zgłaszają oni zastrzeżenia co do jej działalności 2 pkt – firma regularnie przedstawia stan wdrożenia CSR 0 pkt – firma nie współpracuje z interesariuszami 4 pkt – firma posiada plan działań i dokonuje jego oceny 2 pkt – firma posiada plan działań 0 pkt – firma nie posiada planu działań 4 pkt – firma rozpatruje zażalenia anonimowo, za pomocą firmy zewnętrznej lub działu Zasobów Ludzkich 2 pkt – firma rozpatruje zażalenia wewnętrznie bez anonimowości 0 pkt – firma nie stosuje żadnej procedury Punktacja Istotność Uczestnictwo firmy w forach tematycznych i organizacjach umożliwia wymianę doświadczeń z innymi uczestnikami rynku realizującymi koncepcje CSR, stanowi źródło informacji, innowacji i kreatywności. Wskaźnik ten obrazuje poziom zaufania do firmy lokalnych społeczności. Angażowanie firmy w działania wspierające inicjatywy lokalne umożliwiają także rozwój kreatywności pracowników poprzez poszukiwanie twórczych pomysłów. Działania takie budują zaufanie społeczności do firmy, jak również poprzez efektywne programy praktyk zawodowych stymulują rozwój społeczności (poprawa jakości kapitału ludzkiego, który w przyszłości może zostać wykorzystany jako potencjalne źródło siły roboczej dla firmy). Numer wskaźnika Czy firma wspiera organizacje i fora tematyczne CSR oraz angażuje się w pomoc lokalnych organizacji pozarządowych? Czy firma poświęca swój czas, inwestuje lub wspiera inicjatywy lokalnych społeczności? Czy firma oferuje programy praktyk zawodowych w celu wspierania rozwoju umiejętności w społeczności lokalnej? Szczególny nacisk kładziony jest na innowacyjność rozwiązań wykorzystywanych do produkcji własnych produktów i usług, jak również działania nie związane bezpośrednio z funkcją produkcji przedsiębiorstwa, ale mające bezpośredni wpływ na społeczność lokalną. Umożliwienie praktykantom nabycie nowych umiejętności ułatwiających znalezienie zatrudnienia w przyszłości. Samo członkostwo nie jest tak istotne jak wykazanie angażu w organizację inicjatyw tematycznych. Kryteria Punktacja Umowy z praktykantami, stażystami, programy praktyk. 151 4 pkt – firma posiada programy płatnych praktyk z możliwością otrzymania dyplomu 2 pkt – firma oferuje program bezpłatnych praktyk, ale bez możliwości uzyskania świadectwa 0 pkt – firma nie posiada programu praktyk 4 pkt – firma uczestniczy w działaniach i inicjatywach CSR lub w lokalnych organizacjach pozarządowych 2-5 razy do roku 2 pkt – firma jest członkiem organizacji CSR lub lokalnej organizacji pozarządowej, ale nie angażuje się w jej prace 0 pkt – firma nie angażuje się w żadne działania Dokumentacja potwierdza- 4 pkt – firma zajmuje się inwejąca współprace z organi- stowaniem społecznym w ramach zacjami społecznościowy- podstawowej działalności mi czyli: plany współpracy, 2 pkt – firma zajmuje się inweporozumienia z partnera- stowaniem społecznym w ramach mi, notatki i protokoły ze dodatkowej działalności spotkań. 0 pkt – firma nie podejmuje działań Dowody opłat za członkostwo, udokumentowany udział w inicjatywach i projektach pilotażowych. Dokumentacja Istotność Analiza łańcucha dostaw dla firmy staje się niezbędna do prawidłowego wdrożenia i późniejszej realizacji CSR. Nieprawidłowy dobór dostawców oraz kontrahentów warunkuje wzrost czynnika ryzyka w prosperowaniu przedsiębiorstwa. Wskaźnik ten niezbędny jest do realizacji aspektu środowiskowego w firmie. Obszar ten wspierany jest przez regulacje prawne, natomiast nie zawsze normy są przestrzegane. Istnieje konieczność opracowania indywidualnego programu firmy uwzględniającego wartości etyczne. Numer wskaźnika Czy firma dokonuje oceny kluczowych dostawców i kontrahentów uwzględniając zasoby ludzkie, przepisy BHP, zapobieganie korupcji, praktyki środowiskowe? Czy firma praktykuje „zielone zakupy/zamówienia”? Czy firma posiada procedury służące do analizy i przeciwdziałania nielegalnych praktyk tj.: praktyki łapówkarskie, korupcja? Program powinien zostać oparty o przejrzyste działania wspierające praktyki antykorupcyjne. Działania podejmowanie w obszarze tego wskaźnika musza wykraczać poza normy prawne obowiązujące w kraju. Istotne jest przeprowadzenie rozpoznania kluczowych dostawców i ich oceny, jak również monitoring całego łańcuch dostaw. Obszar środowisko biznesowe Kryteria Polityka antykorupcyjna, oświadczenia podpisane przez pracowników o stosowaniu się do zaleceń. Kreacja polityki zielonych zamówień/zakupów publicznych, kontrakty outsourcingowe uwzgledniające wymogi środowiskowe. Kodeks postępowania dla dostawców, narzędzia służące do oceny dostawców pod względem praktyk CSR. Dokumentacja 4 pkt – firma ocenia cały łańcuch dostaw oraz podejmuje decyzje w zakresie outsourcingu i współpracuje z dostawcami niespełniającymi wymogów w celu poprawy ich standardów 2 pkt – firma dokonuje oceny kluczowych dostawców 0 pkt – firma nie ocenia swoich dostawców 4 pkt – firma podejmuje decyzje w zakresie zamawiania produktów i usług w oparciu o praktyki środowiskowe stosowane przez dostawców w całym łańcuchu dostaw, wspiera dostawców niespełniających wymogów w celu poprawy standardów środowiskowych 2 pkt – firma stara się praktykować zielone zamówienia na wszystkich możliwych obszarach 0 pkt – firma nie praktykuje zielonych zakupów 4 pkt – firma posiada procedury służące do przeciwdziałania praktykom łapówkarskim oraz korupcyjnym 0 pkt – firma nie posiada procedur Punktacja Istotność Polityka w zakresie przejrzystości lobbingu, coroczne raportowanie CSR z uwzględnieniem ujawnionych praktyk. Listy obecności pracowników uczestniczących w szkoleniach praktyk etycznych. Systematyczne szkolenia z zakresu etyki biznesu i praktyk etycznych powinny być przeprowadzane wśród pracowników. Dokumentacja Wymaga się przejrzystości działania, która wynika z niewyraźnej granicy pomiędzy etycznymi a nieetycznymi praktykami. Kryteria 4 pkt – firma posiada program szkoleniowy z etyki dla pracowników i listy obecności (szkolenie raz do roku) 2 pkt – firma posiada udokumentowany program szkoleniowy z etyki biznesu 0 pkt – firma nie posiada programu 4 pkt – firma posiada odrębną politykę i procedury w zakresie przejrzystości działań lobbingowych 0 pkt – firma nie posiada odrębnej polityki oraz procedur w zakresie przejrzystości działań lobbingowych Punktacja 153 Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNDP, Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR). Podręcznik do samooceny dla przedsiębiorstw, 2010. Wskaźnik ten powiązany jest ze wskaźnikiem 23, firmy chcąc uzyskać dogodne warunki prosperowania wymuszają na władzach podejmowanie decyzji znajdujących się w interesie firmy bez uwzględniania słabszych partnerów. Firmy powinny ujawniać swoje praktyki lobbingowe w celu budowy zaufania społeczeństwa. Czy firma szkoli swoich pracowni- Istnieje konieczność budowy ków w zakresie etycznego łańcu- Kodeksu Etycznego zaakceptowanego przez pracowników. cha dostaw i praktyk unikania nielegalnych działań? Czy firma posiada procedury i politykę zapewniająca przejrzystość lobbingu? Numer wskaźnika Podręcznik nie posiada analizy porównawczej skali punktacji. Publikacja nie wskazuje poszczególnych etapów warunkujących społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstwa. W kreacji koncepcji konieczna jest elastyczność podejmowanych działań. Podręcznik stanowi narzędzie inicjujące odpowiedni kierunek myślenia oraz pewnego rodzaju elementarz możliwych do podjęcia działań. 8.3.3. Samoocena mikroprzedsiębiorstwa Zaproponowany powyżej kwestionariusz samooceny dla przedsiębiorstw dużych i należących do MŚP stanowi usystematyzowany zbiór wiedzy wskazujący kierunki działań, które mogą zostać podjęte w przypadku kreacji strategii CSR. Należy zastanowić się czy budowa tego typu narzędzi powinna być identyczna dla wszystkich rodzajów organizacji? W celu próby odpowiedzi na postawione pytanie dokonana została samoocena omawianej już firmy, zajmującej się sprzedażą produktów IT. Każdy z wyszczególnionych obszarów w kwestionariuszu umożliwia uzyskanie maksymalnie 20 punktów. Obszar pierwszy to zarządzanie. Na tym etapie przedsiębiorstwo uzyskało 4 punkty. Maksymalną liczbę punktów otrzymał wskaźnik nr 1. Właściciel posiada określone wpływy ekonomiczne (zysk), jak również wykazuje troskę o pracowników i społeczeństwo lokalne. Pozostałe wskaźniki nie zostały uwzględnione. Przedsiębiorstwo nie posiada strategii CSR w formie pisemnej (wskaźnik nr 2) oraz nie został wyznaczony personel wyższego szczebla odpowiedzialny za opis stanowisk oraz zadań realizujących koncepcję. Właściciel nie łączy oceny pracowników z podejmowaniem zadań w obrębie idei (wskaźnik nr 4), jak również nie zostały zdefiniowane kluczowe priorytety CSR wraz z udostępnieniem materiałów i szkoleń tematycznych oraz opisu stanowisk (wskaźnik nr 5). W obszarze drugim obejmującym środowisko, przedsiębiorstwo nie uzyskało punktów. Organizacja nie posiada planów ani programu działań umożliwiających zmniejszenie wpływu na środowisko naturalne (wskaźnik nr 6), jak również systemu monitorowania (wskaźnik nr 7) i programu szkoleniowego dla pracowników o tematyce ochrony środowiska (wskaźnik nr 8). Co więcej, przedsiębiorstwo nie jest w stanie wykazać mierzalną redukcję emisji dwutlenku węgla (wskaźnik nr 9) oraz nie posiada programu utylizacji odpadów (wskaźnik nr 10). Natomiast analiza ankiety zbudowanej w oparciu o model Deminga PDCA wskazała, że przedsiębiorstwo podejmuje nieznaczne działania w celu zmniejszenia negatywnego wpływu na środowisko naturalne takie, jak: segregację odpadów czy też korzystanie z energooszczędnych urządzeń. Ten zakres aktywności nie zostałby odnotowany na podstawie wskaźników zawartych w podręczniku. Obszar trzeci to stosunki pracy, w którym przedsiębiorstwo uzyskało 9 punktów. Widoczny jest plan działania niezbędny do osiągniecia zamierzonych celów firmy oraz podział ściśle określonych obowiązków (wskaźnik nr 11). Plan działania wykracza poza obowiązujące prawa pracy i zasobów ludzkich. Wszelkie sprawy pracowników (wskaźnik nr 12) rozpatrywane są na szczeblu zarządzającego/właściciela z możliwo154 ścią negocjacji warunków pracy. Pomysły pracowników podlegają wspólnej dyskusji. Firma nie podsiada procedur mających na celu przeciwdziałanie problemom w dziedzinie BHP (wskaźnik nr 13) w ujęciu zgodnym z podręcznikiem, to znaczy przedsiębiorstwo nie prowadzi rejestru wypadków i urazów oraz list obecności na szkoleniach BHP. Respondent regularnie umożliwia szkolenia pracownikom w celu zdobywania i poszerzania wiedzy tematycznej (wskaźnik nr 14) oraz rozpatruje zażalenia bez uwzględniania anonimowości (wskaźnik nr 15). W obszarze tym na podstawie wskaźników zawartych w podręczniku nie wykazano działań przedsiębiorstwa mających na celu poprawę relacji na płaszczyźnie pracodawca – pracownik takich, jak opłaty abonamentu telefonicznego przez właściciela firmy i umożliwienie podjęcia pożyczki. Obszar czwarty to relacje społeczne, w którym przedsiębiorstwo uzyskało 4 punkty. Organizacja nie posiada notatek i protokołów ze spotkań z interesariuszami oraz planu działań rozwiązywania kwestii spornych (wskaźnik nr 16). Dodatkowo nie odnotowano regularnie prowadzonej komunikacji z interesariuszami (wskaźnik 17) oraz zauważono brak wsparcia organizacji i forów tematycznych CSR (wskaźnik nr 18). Przedsiębiorstwo nie wykazało także żadnych działań wspierających inicjatywy lokalnych społeczności (wskaźnik nr 19). Firma oferuje jedynie program praktyk zawodowych w celu wspierania rozwoju umiejętności społeczności lokalnej (wskaźnik nr 20), który został oceniony na maksymalną liczbę punktów – 4. Przedsiębiorstwo systematycznie współpracuje z Urzędem Pracy w Łodzi umożliwiając odbycie stażu. Dwie osoby zatrudnione w firmie podpisały umowę o prace po odbyciu stażu. Obecnie organizacja posiada dwóch stażystów. Obszar piąty to środowisko biznesowe, w którym przedsiębiorstwo nie uzyskało punktów, ponieważ nie spełniło wymogów zawartych w podręczniku. Firma nie dokonuje oceny kluczowych dostawców i kontrahentów (wskaźnik nr 21) oraz nie praktykuje „zielonych zakupów/zamówień” (wskaźnik nr 22). Organizacja nie posiada: procedur służących do analizy i przeciwdziałania nielegalnym praktykom (wskaźnik nr 23), procedur i polityki zapewniających przejrzystość lobbingu (wskaźnik nr 24), szkoleń pracowników w zakresie etycznego łańcucha dostaw i praktyk unikania nielegalnych działań (wskaźnik 25). Przedsiębiorstwo uzyskało 17 punktów na 100 możliwych. Samoocena wywiadu kwestionariuszowego nie wykazała wielu praktyk wpisujących się w założenia CSR. *** Sektor MŚP wymaga specjalistycznego i odrębnego podejścia, chociażby ze względu na przeważającą liczbę mikroprzedsiębiorstw. Istnieje potrzeba budowy odrębnego narzędzia wspierającego rozwój CSR w małych i mikroprzedsiębiorstwach. Firmy należące do tej klasy wielkości posiadają ograniczenia, zwłaszcza finansowe, dlatego należy wykazać przykłady działań wpisujących się w koncepcję niewymagających ponoszenia dużego wkładu finansowego. Dobre praktyki wspierane poprzez edukację i reklamę skutkować mogą pobudzeniem kreatywnego myślenia wśród właścicieli przedsiębiorstw należących do tej grupy. 155 Istnieje wiele obszarów problemowych dotyczących realizacji społecznej odpowiedzialności biznesu w małych i mikroprzedsiębiorstwach. Powodzenie tej koncepcji jako strategii MŚP uwarunkowane jest przede wszystkim przeprowadzeniem systematycznych badań specjalistycznego modelu CSR usystematyzowanego odpowiednio pod względem klasy wielkości, branży, oferowanych produktów i usług. Społeczna odpowiedzialność biznesu w MŚP wymaga edukacji w zakresie wypracowania odpowiedzialnego myślenia przedsiębiorców oraz reklamy. Realizacja celów CSR w praktyce u przedstawicieli tej grupy podmiotów nie jest niemożliwa. Dobra wola jednostki wsparta odpowiednim poziomem wiedzy warunkuje powodzenie społecznej odpowiedzialności biznesu w tym sektorze. Zakres działań dotyczących popularyzacji idei jest szeroki oraz wymaga zaangażowania uczelni wyższych. Tworzenie sieci powiązań przedstawicieli MŚP ze środowiskiem naukowym jest niezbędne do połączenia teorii z praktyką, skutkując tym samym powstaniem nowych, kreatywnych rozwiązań umożliwiających realizację CSR w gospodarce. Uwzględniając wszystkie uwarunkowania, społeczna odpowiedzialność biznesu ma szanse zostać postrzegana jako skuteczna gra rynkowa, a nie tylko jako zmitologizowana idea szerzącą hasła budowy lepszego świata. 156 9 KATEGORIE EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA POZIOMIE GOSPODARSTWA ROLNEGO BARBARA ROSZKOWSKA-MĄDRA 9.1. UWAGI WSTĘPNE Współczesne europejskie podejście do rozwoju rolnictwa jest oparte na zgodnym łączeniu celów środowiskowych i ekonomicznych. Początki takiego postrzegania rozwoju, w krajach Unii Europejskiej, sięgają lat siedemdziesiątych XX wieku. Pojawiło się ono jako odpowiedź na negatywne skutki rozwoju według paradygmatu rolnoindustrialnego, czyli produktywizmu. Rozwój według tego paradygmatu miał wszechstronny wpływ nie tylko na rolnictwo, ale również na ogólny rozwój cywilizacyjny, uwidaczniając się na jego różnych płaszczyznach. W konsekwencji prowadził do niekontrolowanego rozwoju gospodarczego, wzrastającego zanieczyszczenia i degradacji środowiska naturalnego oraz pojawiania się wielu problemów społeczno-gospodarczych. Wielce niekorzystnym zjawiskiem dla rozwoju rolnictwa według industrialnego modelu jest sprowadzanie celu gospodarowania wyłącznie do maksymalizacji korzyści ekonomicznych (zysku) i skupianie się na intensyfikacji produkcji za wszelką cenę, nie uwzględniając przy tym ograniczeń środowiskowych i stanu odnawialnych zasobów naturalnych, traktując je jako dobra wolne. Takie podejście do rozwoju prowadziło do zachwiania równowagi ekologicznej, czego skutki są odczuwane obecnie i objawiają się zanieczyszczeniem wód, powietrza, degradacją gleb oraz niekorzystnymi zmianami w krajobrazie1. Ponadto, zbyt intensywne (skupiające się wyłącznie na maksymalizacji zysku z jednostki powierzchni) wykorzystywanie w przeszłości użytków rolnych, spowodowało ich erozję wodną i wietrzną, znaczący wzrost zakwaszenia i zmniejszenie zawartości próchnicy w glebach oraz drastyczny wzrost zanieczyszczeń toksycznymi związkami chemicznymi. Dostrzeżenie licznych ograniczeń i zagrożeń dalszego rozwoju rolnictwa, związanych z gospodarowaniem według industrialnej formuły, sprawiło, że ważną kwestią stało się zrównoważenie jego rozwoju. Takim antidotum stała się, powszechnie współcześnie akceptowana koncepcja zrównoważonego rozwoju, będąca europejskim 1 G. Niewęgłowska, Zdolność rodzinnych gospodarstw rolnych do realizacji programu rolnośrodowiskowego, IERiGŻ „Studia i Monografie”, 2005 nr 130, s. 22-30. 157 paradygmatem teorii rozwoju i konstytucyjną normą rozwojową, obowiązującą we wszystkich obszarach polskiej gospodarki2. Innowacja tej koncepcji, w stosunku do wcześniejszych, polega na kompleksowym podejściu do rozwoju, odwołaniu się do wartości społecznych i wyobraźni, czego brakowało wcześniejszym teoriom rozwojowym. Zasadniczym przesłaniem koncepcji zrównoważonego rozwoju jest zwrócenie szczególnej uwagi na konieczność harmonijnego powiązania gospodarczych, społecznych i przyrodniczych aspektów rozwoju w celu stworzenia takich warunków gospodarowania, które zapewniałyby dostatecznie wysokie standardy ekologiczne, ekonomiczne i społeczno-kulturowe wszystkim ludziom żyjącym obecnie i wszystkim przyszłym pokoleniom w granicach tolerancji natury. Nie oznacza to, że rozwój według tej koncepcji powinien być prowadzony według wypośrodkowanej trwałości, ponieważ ta kategoria nie jest stabilna w czasie i przestrzeni. Ponadto, jej siła (stopień) jest uzależniona od aktualnych grup interesów i przyjmowanych wartości społecznych oraz realizowanych polityk ekologicznych. Istota tego rozwoju nie polega na równoważeniu relacji między takimi dziedzinami (ładami), jak gospodarka, społeczeństwo, przestrzeń czy przyroda, lecz w wyborze stopnia trwałości, który oznacza określony nacisk na ochronę środowiska i dążenie do zachowania kapitału naturalnego względem potrzeb gospodarki i społeczeństwa3. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie kategorii stosowanych w ocenie stopnia realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarstwa rolnego. Zakres pracy obejmuje przeprowadzenie studium literaturowego w zakresie trzech zasadniczych obszarów: • historii koncepcji zrównoważonego rozwoju; • możliwości realizacji tej koncepcji na poziomie gospodarstwa rolnego z odniesieniem analizy do typów systemów rolniczych, których filozofia gospodarowania jest zgodna z ideą zrównoważonego rozwoju; • przeglądu kryteriów i wskaźników analitycznych stosowanych do oceny realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarstwa rolniczego. 9.2. GENEZA KONCEPCJI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W ROLNICTWIE POLSKIM Koncepcją zrównoważonego rozwoju zainteresowano się w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Zyskała ona wówczas powszechne zainteresowanie i akceptację. W 1991 roku Sejm RP przyjął Politykę ekologiczną państwa, która określiła cele i kierunki działania na rzecz poprawy stanu środowiska. Konieczność stosowania się do jej wymagań potwierdzono w art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 2 B. Roszkowska-Mądra, Obszary wiejskie o niekorzystnych warunkach gospodarowania w aspekcie ich zrównoważonego rozwoju, Wyd. UwB, Białystok 2010, s. 10. 3 P. Jeżowski, Kategoria rozwoju zrównoważonego w naukach ekonomicznych, w: Ekonomiczne problemy ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego w XXI wieku, red. P. Jeżowski, Wyd. SGH, Warszawa 2007, s. 11-24. 158 z 1997 roku oraz w wielu dokumentach rządowych, między innymi w Strategii zrównoważonego rozwoju do 2025 roku (z 2000 roku). Zasady ochrony zasobów oraz warunki korzystania z nich, z uwzględnieniem wymagań zrównoważonego rozwoju określono w ustawie z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (art. 3). W ustawie tej zdefiniowano ideę zrównoważonego rozwoju jako taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń4. Ponadto określono w niej zasady ustalania: warunków ochrony zasobów środowiska, warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska, kosztów korzystania ze środowiska, udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, udziału społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska, obowiązków organów administracji oraz odpowiedzialności i sankcji5. Współcześnie prowadzona w Polsce polityka zrównoważonego rozwoju jest wytyczną przyjętą w dokumencie krajowym Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007-2015. Kwestie dotyczące rozwoju zrównoważonego również można znaleźć w wielu programach krajowych, takich jak: Narodowa Strategia Spójności i Narodowe Ramy Odniesienia 2007-2013, a także w regionalnych i kierunkowych programach operacyjnych6. Zrównoważony rozwój rolnictwa, w którym cele socjalne i gospodarcze są w pełni zintegrowane ze środowiskowymi, został zapoczątkowany reformą Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) przeprowadzoną w 1992 roku pod przewodnictwem Komisarza Mc Sharry’ego, którą kontynuowano w tak zwanym Pakiecie Fishlera (Program Agenda 2000). Zasadnicze postanowienia zawarte w tym programie uznano jako niezbędne dla realizacji koncepcji tak zwanego Europejskiego Modelu Rolnictwa (EMR), w którym do głównych jego komponentów zaliczono działania realizujące idee zrównoważonego rozwoju7. Taki kierunek ewolucji WPR wobec rolnictwa i obszarów wiejskich został potwierdzony w Salzburgu w listopadzie 2003 roku, a także w trakcie uzgodnień finansowych przyjętych w lutym 2004 roku, w sprawie finansowania rozwoju i ochrony środowiska wiejskiego w latach 2007-2013 oraz na podstawie przeglądu Rozwój regionalny a rozwój zrównoważony, red. A.F. Bocian, Wyd. UwB, Białystok 2008. F. Kapusta, Profesor Bohdan Kopeć prekursorem zrównoważonego gospodarstwa i rolnictwa, „Journal of Agribusiness and Rural Development” 2009 nr 2(12), s. 311-317. 6B. Roszkowska-Mądra, Upowszechnianie idei zrównoważonego rozwoju na obszarach wiejskich i w rolnictwie, „OPTIMUM Studia Ekonomiczne” 2010 nr 1(45), s. 173-183. 7 Do działań tych zaliczono: utrzymywanie aktywnych ekonomicznie obszarów wiejskich, zdolnych do zagwarantowania swoim mieszkańcom nowych miejsc pracy, podtrzymywanie rolnictwa zróżnicowanego, kontynuującego bogatą tradycję europejską w zakresie produkcji żywności, prowadzenie produkcji rolniczej metodami bezpiecznymi dla środowiska naturalnego, dostarczającymi surowców o wysokich parametrach jakościowych, prowadzenie polityki rolnej gwarantującej realizację oczekiwanych przez społeczeństwo działań rolników (bezpieczna żywność, ochrona i kształtowanie środowiska). 4 5 159 zdrowotnego WPR w 2008 roku (The CAP Health Check), co utwierdza w przekonaniu, że po 2013 roku WPR będzie w dalszym ciągu promować i wspierać zrównoważone systemy gospodarowania w rolnictwie. 9.3. CHARAKTERYSTYKA MODELU ZRÓWNOWAŻONEGO ROLNICTWA Zainteresowanie wdrażaniem do rolnictwa idei zrównoważonego rozwoju w krajach rozwiniętych gospodarczo jest konsekwencją krytycznej oceny rolnictwa intensywnego, charakteryzującego się wysoką specjalizacją, mechanizacją i dużą koncentracją produkcji8. Zrównoważone rolnictwo jest jednym z głównych kierunków działań we wdrażaniu koncepcji zrównoważonego rozwoju na obszarach wiejskich9. Według definicji Organizacji do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) zrównoważony rozwój rolnictwa polega na takim wykorzystaniu i ochronie zasobów naturalnych i takim zorientowaniu technologii i instytucji, aby uzyskać zaspokojenie ludzkich potrzeb i przyszłych pokoleń10. Zdaniem T. Marsdena i R. Sonnino, rolnictwo według tego modelu rozwoju powinno w sposób racjonalny gospodarować posiadanymi zasobami ziemi tak, aby w przyszłości mogły z niej korzystać i zaspokajać swoje potrzeby kolejne pokolenia producentów i konsumentów. Jego istotą jest dążenie do uzyskania stabilnej i jednocześnie opłacalnej ekonomicznie oraz akceptowalnej społecznie produkcji, w sposób niezagrażający środowisku przyrodniczemu11. Zatem, powinno ono produkować żywność i surowce dla przemysłu w wystarczającej ilości, w pożądanej jakości i przy dobrej wydajności. Ponadto, nie powinno ono zubażać środowiska przyrodniczego, ale je chronić i pielęgnować, troszcząc się o zachowanie bioróżnorodności i zapewnienie zadowalających warunków życia dla ludności zamieszkującej środowisko rolnicze i wiejskie12. J. Kuś, Ekologiczne podstawy integrowanej produkcji roślinnej, Mat. Szkol. IUNG Puławy, LODR Końskowola 2005, s. 101-108. 9 Do pozostałych kierunków działań we wdrażaniu tej idei na obszarach wiejskich zalicza się: ochronę obszarów wiejskich, w tym ochronę krajobrazu wiejskiego, różnorodności biologicznej i przeciwdziałanie erozji gleb; ochronę wody, gleby i powietrza przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego oraz zachowanie ostrożności przy rozwoju biotechnologii i inżynierii genetycznej. W przypadku rolnictwa szczególne znaczenie w tej idei odnosi się do płaszczyzny środowiskowej, natomiast w przypadku obszarów wiejskich priorytetowe znaczenie przypisuje się wymiarowi terytorialnemu. Zob. M. Adamowicz, Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa, „Prace Naukowe SGGW” 2006 nr 38, s. 11-25; A. Woś, J. Zegar, Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa 2002. 10 J. Wilkin, Dlaczego potrzebujemy długookresowej strategii zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. „Wieś i Rolnictwo” 2004 nr 2(123), s. 157-170. 11 T. Marsden, R. Sonnino, Rural development and the regional state: Denying multifunctional agriculture in the UK, “Journal of Rural Studies” No. 24 2009, p. 422-431; A. Woś, J. St. Zegar, Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa 2002. 12 B. Roszkowska-Mądra, Obszary wiejskie o niekorzystnych warunkach gospodarowania w aspekcie ich zrównoważonego rozwoju, Wyd. UwB, Białystok 2010, s. 39. 8 160 Ten rodzaj rozwoju (w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie) chroni glebę, zasoby wodne, rośliny oraz genetyczne zasoby zwierząt, nie degraduje środowiska, wykorzystuje odpowiednie technologie, jest żywotny ekonomicznie i akceptowany społecznie13. Zdaniem F. Kapusty, rolnictwo zrównoważone polega na tworzeniu harmonijnego rozwoju produkcji rolniczej i racjonalnego jej wykorzystywania oraz spożytkowania zasobów tkwiących w gospodarstwach rolniczych, a osobom pracującym w nim zapewnia przynajmniej przeciętny w kraju standard życia14. Według A. Wosia rolnictwo zrównoważone ma następujące cechy15: • zasoby naturalne powinny być w taki sposób wykorzystywane, aby w pełni mogły zachowywać zdolności do dalszego samoodnawiania się; • przyrost produkcji żywności może być realizowany wyłącznie przez wzrost produkcyjności zasobów, poprzez wprowadzanie technologii chroniących i jednocześnie zachowujących wysoką jakość zasobów dla kolejnych pokoleń; • rolnictwo to wykazuje małą podatność na wahania i wstrząsy; • zrównoważone systemy rolnicze umożliwiają jednoczesne wypełnianie celów produkcyjnych i ekologicznych; • zarządzanie zasobami naturalnymi, umożliwia zaspokajanie zmieniających się potrzeb przy jednoczesnym zachowaniu wysokiej jakości środowiska naturalnego i ochrony jego zasobów. Najważniejszymi cechami gospodarstwa rolnego, do osiągnięcia których powinno ono dążyć, aby móc realizować cele produkcyjne, ekonomiczne i ekologiczne przypisane idei zrównoważonego rozwoju to16: • zapewnienie trwałej żyzności gleby; • dostosowanie gałęzi i kierunków produkcji oraz odmian i zwierząt gospodarskich do warunków przyrodniczych (siedliskowych) i ekonomiczno-organizacyjnych; • zrównoważony bilans substancji organicznej; • zrównoważony bilans składników pokarmowych (nawożenie uzależnione od zapotrzebowania roślin i zasobności gleb); • wysoki indeks pokrycia gleby roślinnością, • integrowana ochrona roślin; • przestrzeganie zasad prawidłowej agrotechniki i zootechniki; • troska o zachowanie bioróżnorodności; • obsada zwierząt dostosowana do potencjału absorpcyjnego ekosystemu, 13 J. Wilkin, Wielofunkcyjność rolnictwa i obszarów wiejskich, w: Wyzwania przed obszarami wiejskimi i rolnictwem w perspektywie lat 2014-2020, red. M. Kłodziński, IRWiR PAN, Warszawa 2008, s. 9-20. 14 F. Kapusta, Teoria agrobiznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2003. 15 A. Woś, 1998, Rolnictwo zrównoważone, w: Encyklopedia Agrobiznesu. Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s. 735. 16 S. Krasowicz, Sposoby realizacji idei zrównoważonego rozwoju w gospodarstwie rolniczym, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu 2006, t. 87 nr 540, s. 255-261. 161 • • • • • racjonalne wyposażenie gospodarstw w zakresie infrastruktury; przestrzeganie w procesie gospodarowania zasad Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej; racjonalna organizacja pracy i umiejętne zarządzanie gospodarstwem; postrzeganie gospodarstwa w jego związkach z otoczeniem (obszarami wiejskimi); uzyskiwanie dochodów zapewniających porównywalne z pracą poza rolnictwem wynagrodzenie za pracę i środki na rozwój (inwestycje). Według B. Czyżewskiego gospodarstwo rolnicze osiąga poziom równowagi ekonomicznej, gdy generuje nadwyżkę ekonomiczną (rentę gruntową) umożliwiającą reprodukcję rozszerzoną zasobów i struktur w gospodarstwie, a równowagę społeczną wówczas, gdy wytworzony dochód rezydualny jest większy od zera lub równy zeru, tzn. wygenerowana nadwyżka ponad dochód rolniczy netto, wystarcza na pokrycie opłaty pracy własnej (po całkowitym opłaceniu czynnika kapitału)17. Aczkolwiek, aby uzyskać realizację celów przypisanych rolnictwu zrównoważonemu nie wystarczy tylko dążenie do zapewnienia równowagi wewnątrz gospodarstwa rolniczego. Niezbędne jest jednocześnie dążenie do równowagi w układzie gospodarstwo rolnicze – otoczenie. Wymaga to postrzegania rozwoju w sposób holistyczny, w kategoriach systemu biologiczno-techniczno-społecznego, na który składa się wiele wzajemnie powiązanych elementów, i który pozostaje w ścisłych relacjach z szeroko rozumianym otoczeniem. Godzenie praw przyrody i ekonomii, odbywa się w nim, dzięki przestrzeganiu w działaniach gospodarczych obranego kierunku rozwoju, który powinien być dostosowany do istniejących uwarunkowań przyrodniczych potrzeb i woli lokalnych społeczności oraz norm ekologicznych 18. Cechy rolnictwa zrównoważonego na poziomie kraju są więc syntezą cech poszczególnych gospodarstw i odzwierciedleniem ich specyfiki oraz różnorodności. Badania prowadzone przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy wykazały, że głównymi cechami rolnictwa zrównoważonego na poziomie kraju jest19: • racjonalne wykorzystywanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej przy jednoczesnym utrzymaniu potencjału produkcyjnego gleb; • zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju netto; • produkcja bezpiecznej żywności; • produkcja żywności i surowców dla przemysłu o pożądanych przez konsumentów i przemysł parametrach jakościowych; B. Czyżewski, A. Matuszczak, Rola rent gruntowych w zrównoważonym rozwoju rolnictwa, ACTA Scientiarum Polonorum, „Oeconomia” 2010 nr 9(3), s. 65-72. 18 S. Urban, Rola ziemi w rolnictwie zrównoważonym a aktualne jej zasoby w Polsce, „Acta Agraria et Sivestria, series Agraria” 2003 Vol. 60, s. 25-36; S. Krasowicz, Sposoby realizacji ..., op. cit., s. 255-261; R. Baum, J. Śleszyński, Trwały i zrównoważony rozwój gospodarstwa rolnego, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 223-237. 19 S. Kukuła, S. Krasowicz, Główne problemy i uwarunkowania zrównoważonego rozwoju rolnictwa w Polsce, „Problemy Inżynierii Rolniczej” 2007 nr1, s. 5-15. 17 162 • • • troska o zachowanie bioróżnorodności; eliminowanie i ograniczanie wszelkich zagrożeń dla środowiska przyrodniczego, tak aby trwało ono w dobrej kondycji; uzyskiwanie dochodów umożliwiających na porównywalną z innymi działami gospodarki opłatę pracy oraz uzyskiwanie środków finansowych na modernizację i rozwój gospodarstw. Model zrównoważonego rolnictwa jest oparty na koncepcji jego zrównoważonej postaci osiąganej głównie poprzez słabą i silną wielofunkcyjność gospodarstw rolnych, realizowaną poprzez dywersyfikację ich działalności gospodarczej, ale też przez gospodarstwa intensywne o dużej konkurencyjności na globalnym rynku20. W warunkach Polski bardzo często utrudniona jest realizacja wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju. Wymaga ona bowiem zdecydowanego wprowadzania do rolnictwa postępu biologicznego i technologicznego oraz umiarkowanej, racjonalnej i ekologicznie uzasadnionej intensyfikacji produkcji oraz ograniczania degradacji potencjału produkcyjnego gleb. Niezbędna jest również rozbudowa i modernizacja infrastruktury technicznej obszarów wiejskich i samych gospodarstw. Ponadto sposoby osiągania równowagi w gospodarowaniu są zróżnicowane i zależą od warunków przyrodniczych, w jakich prowadzona jest produkcja rolnicza, wielkości gospodarstwa, kierunku i intensywności produkcji oraz intensywności organizacji21. W najbliższych latach w Polsce realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju rolnictwa powinna uwzględniać: zachowanie walorów środowiska przyrodniczego, standardy dotyczące jakości i higienicznych parametrów produkcji żywności i zapewnienie godziwych dochodów i warunków życia ludności zamieszkującej obszary wiejskie22. 9.4. SPOSOBY REALIZACJI MODELU ZRÓWNOWAŻONEGO ROLNICTWA Zrównoważone rolnictwo jest koncepcją gospodarowania uzależnioną od istniejących uwarunkowań ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. W związku z tym stosuje ono różne metody wytwarzania, systemy produkcji rolniczej i inne formy wykorzystania ziemi, będące składnikami systemu gospodarowania w rolnictwie23. H. Renting et al., Exploring multifunctional agriculture. A review of conceptual approaches and prospects for an integrative transitional framework, “Journal of Environmental Management” 2009 No. 90, p. 112-123; M. Rizov, Rural Development Perspectives in Enlarging Europe: The Implications of CAP Reforms and Agricultural Transition in Accession Countries. “European Planning Studies” 2006 No. 14, s. 219-238. 21 S. Kukuła, S. Krasowicz, Główne problemy ..., op. cit., s. 5-15; S. Krasowicz, Możliwości rozwoju różnych systemów rolniczych w Polsce. „Roczniki Nauk Rolniczych” 2009, Seria G, t. 96, z. 4, s. 110-121. 22 R. Baum, Analiza barier zrównoważonego rozwoju rolnictwa, w: Wpływ integracji europejskiej na przemiany strukturalne obszarów wiejskich o wysokim bezrobociu, Wyd. Akademii Rolniczej, Szczecin 2004, s. 203-212. 23 Pojęcie systemu produkcji rolniczej gospodarstwa autorka niniejszego opracowania odnosi do rzeczowej i ekonomicznej struktury produkcji w gospodarstwie rolniczym (udział produkcji 20 163 Autorka niniejszej pracy definiuje system rolniczy, podobnie jak W. Niewiadomski, jako: sposób zagospodarowania przestrzeni rolniczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz ich przetwarzania, wyceniony kryteriami ekologicznymi i ekonomicznymi24. Za podstawę wyróżnienia poszczególnych systemów rolniczych przyjmuje, za A. Harasimem, stopień uzależnienia rolnictwa od przemysłowych środków produkcji (nawozy, pestycydy) oraz stopień jego oddziaływania na środowisko naturalne25. Autorka podziela pogląd R. Manteuffla, który uważa, że każde gospodarstwo rolne posiada swój własny indywidualny, niepowtarzalny system rolniczy, a także system produkcji rolniczej26. We współczesnym rolnictwie europejskim wyróżniane są trzy systemy rolnicze, które przez różnych autorów w rozmaity sposób są nazywane (w nawiasach podano stosowane synonimy tych systemów)27: 1. System konwencjonalny (rolnictwo: intensywne, uprzemysłowione, klasyczne, zindustrializowane, industrialne, ekstensywne, niskonakładowe) – ukierunkowany na maksymalizację zysku, osiąganego dzięki dużej wydajności roślin i zwierząt. W systemie tym działalność rolnicza jest rozpatrywana przede wszystkim w relacji nakład-produkt. Inne kwestie, takie chociażby jak wpływ na środowisko, krajobraz lub przyrodę, w konsekwencji zaś wpływ na rozwój wsi, w tym aspekty kulturowe, są najczęściej pomijane lub też uznawane jako nieistotne. System ten nie gwarantuje trwałego utrzymania zdolności produkcyjnej ekosystemów, gdyż wywiera w większym lub mniejszym stopniu ujemny wpływ na środowisko. W systemie konwencjonalnym najstarsze jest rolnictwo ekstensywne, zaś młodszym systemem jest rolnictwo intensywne. Rolnictwo ekstensywne charakteryzuje się stosunkowo niską wydajnością i dochodowością, brakiem wystarczającej dbałości o zachowanie i kształtowanie poprawnej struktury krajobrazu oraz dobrą biologiczną jakością żywności. Natomiast rolnictwo intensywne charakteryzuje uproszczona organizacja i specjalizacja produkcji oraz bardzo często występowanie gospodarstw bezinwentarzowych przy rozwiniętej roślinnej, zwierzęcej oraz przetwórstwa w produkcji globalnej gospodarstwa). O nazwie rodzaju lub typu systemu produkcji rolniczej decyduje przeważające znaczenie danego kierunku produkcji. W związku z tym wyróżnia się trzy ogólne typy systemów produkcji rolniczej, tj.: roślinny system produkcji, zwierzęcy system produkcji oraz mieszany, czyli roślinno-zwierzęcy system produkcji rolniczej. Natomiast pojęcie systemu gospodarowania w rolnictwie definiuje jako szeroki opis gospodarstwa rolnego pod względem: prowadzonego systemu produkcji rolniczej w gospodarstwie, zakresu i rodzaju gospodarczej działalności pozarolniczej oraz poziomu uzyskiwanych dochodów i życia członków rolniczego gospodarstwa domowego, a także pod względem: środowiska przyrodniczego, społecznego, ekonomicznego, infrastrukturalnego i instytucjonalnego, które warunkują prowadzone działalności w gospodarstwie. Zob. B. Roszkowska-Mądra, Obszary wiejskie…, op. cit., s. 40. 24 W. Niewiadomski, Materiały z sympozjum Biotyczne środowisko uprawne a zagrożenie chorobowe roślin, Wyd. ART, Olsztyn 1993, s. 9-23. 25 A. Harasim, Przewodnik ekonomiczno-rolniczy w zarysie, IUNG, Puławy 2006. 26 R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1981. 27 L. Zimny, Definicje i podział systemów rolniczych, „Acta Agrophysica” 2007 nr 10(2), s. 507-518. 164 2. 3. wyłącznie produkcji roślinnej lub występowanie gospodarstw o bardzo dużej koncentracji produkcji zwierzęcej. System ekologiczny – (rolnictwo: biologiczne, organiczne, alternatywne, biologiczno-organiczne, znaturalizowane28, chroniące biologiczną różnorodność29) – sposób gospodarowania, który, aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne przez stosowanie środków naturalnych nieprzetworzonych technologicznie, zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolniczych. Rolnictwo ekologiczne w swoich kryteriach zawiera zasady kodeksu dobrej praktyki rolniczej. Dzięki temu chroni konsumenta przed obecnością niepożądanych składników w żywności, ale również środowisko. Jest to system, który spełnia, zdaniem autorki, niniejszej pracy, wymogi rolnictwa zrównoważonego i do jego stosowania szczególnie są predestynowane obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania w rolnictwie (kwalifikowane jako tak zwane obszary ONW), które w dużej mierze są położone na obszarach o znaczących walorach środowiskowych; System integrowany – (rolnictwo: zintegrowane, harmonijne, zrównoważone, ekologiczno-ekonomiczne) – najmłodszy z systemów rolniczych umożliwiający harmonijną realizację celów ekonomicznych i ekologicznych, przez: wykorzystywanie nowoczesnych technik wytwarzania, systematyczne usprawnianie zarządzania oraz wdrażanie różnych form postępu biologicznego w sposób sprzyjający realizacji tych celów. Rolnictwo integrowane jest pożądanym kierunkiem ewolucji rolnictwa intensywnego. Jest to system, na którym w pełni opiera się rolnictwo zrównoważone30. Komisja Europejska do systemów rolniczych, zgodnych z filozofią i wymogami zrównoważonego rozwoju, zakwalifikowała tak zwane „alternatywne” systemy rolnicze, do których zaliczyła rolnictwo ekologiczne – metody produkcji mające na celu ochronę środowiska i dobrostan zwierząt przy unikaniu lub znacznym ograniczaniu stosowania syntetycznych związków chemicznych; rolnictwo zintegrowane – holistyczny model produkcji minimalizujący zużycie nakładów (energetycznych) zewnętrznych przy zachowaniu, a nawet wzroście efektywności produkcji; rolnictwo ochronne – rolnictwo zmierzające do ochrony gleby, zachowania jej produktywności; rolnictwo jakościowe – metody wytwarzania produktów o dodatkowej wartości rynkowej ze względu na jego pochodzenie, metodę wytwarzania i własności organoleptyczne; rolnictwo precyzyjne – wykorzystywanie technologii do dopasowania dawek nakładów (nawozy, środki ochrony) do potencjalnego zapotrzebowania roślin; rolnictwo miejskie – rolnictwo rozwijane w miastach i na jego obrzeżach jako hobby w krajach rozwiniętych i na samozaopatrzenie w krajach rozwijających się; rolnictwo trwa28 Jest wynikiem połączenia zasad obowiązujących w rolnictwie ekologicznym z wymaganiami wynikającymi z potrzeb ochrony bioróżnorodności. Rolnictwo to spełnia wymogi systemu rolnictwa ekologicznego i oferuje płody rolne o najwyższej jakości. 29 Głównym celem jest ochrona przyrody. Agrotechnika jest dostosowana do potrzeb chronionych gatunków roślin i zwierząt na określonym obszarze. 30 S. Krasowicz, Możliwości rozwoju …, op. cit., s. 110-121. 165 łe, permakultura (permanent agriculture) – zastosowanie zasad ekologicznych w planowaniu zintegrowanych systemów produkcyjnych. Wykorzystuje się je do projektowania zrównoważonych siedlisk ludzi (ogrodów, domów, wiosek, miast). Według zwolenników tej idei, właściwe jest produkowanie żywności blisko miejsc zamieszkania, dla niewielkich grup ludności i na niewielkich obszarach (ogródki działkowe). W ten sposób ogranicza się zużycie energii nie tylko na produkcję żywności, ale również i na jej transport, co wpływa na mniejsze zanieczyszczenie powietrza spalinami31. Charakterystyczne cechy systemów rolniczych, wyróżnianych w europejskim rolnictwie, przedstawiono w tabeli 9.1. Ponadto każdy z nich poddano ocenie za pomocą metody punktowej, pod względem spełniania wymogów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych, umożliwiających harmonijną realizację celów przypisywanych modelowi rolnictwa zrównoważonego. Przeprowadzona analiza wskazuje, że rolnictwo ekstensywne, ze względu na pełnioną w znaczącym zakresie funkcję społeczną (w zdecydowanie mniejszym, funkcję ekologiczną) można zaliczyć do sposobu gospodarowania w rolnictwie, w dużym stopniu zgodnego z filozofią zrównoważonego rozwoju. Systemy rolnictwa integrowane i ekologiczne, uzyskały najwyższą ocenę pod względem pełnionej funkcji ekonomicznej, ekologicznej i społecznej. Zatem, można je zakwalifikować do zrównoważonych systemów rolniczych. Aczkolwiek, system rolnictwa integrowanego w większym zakresie, aniżeli system rolnictwa ekologicznego, wypełnia funkcję ekonomiczną, w mniejszym zaś ekologiczną. Podobny pogląd prezentują A. Granstedt i J. Tyburski, którzy do systemów rolniczych, zgodnych z filozofią i wymogami zrównoważonego rozwoju, zaliczyli rolnictwo ekstensywne, nazywane także rolnictwem niskonakładowym, włączając je do konwencjonalnego systemu rolniczego, oraz rolnictwo: ekologiczne, chroniące bioróżnorodność i wielofunkcyjne, określając jako system niekonwencjonalny i traktując jako drugi, obok systemu konwencjonalnego, główny system rolniczy32. Autorka niniejszego opracowania podziela pogląd E. Majewskiego, że przeprowadzona w tabeli 9.1 ocena wybranych, współcześnie wyróżnianych, systemów rolniczych, mimo że została dokonana na podstawie wyników wielu badań i prac wdrożeniowych, jest do pewnego stopnia subiektywna33. Aczkolwiek wskazuje ona siłę oddziaływania systemów rolniczych na stopień realizacji filozofii zrównoważonego rolnictwa, będącego jednym z czterech głównych kierunków zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich34. Perspective Analysis of Agricultural Systems, Technical Report EUR 21311, Luxembourg European Commission, Directorate General Joint Research Centre, Brussels 2005. 32 A. Granstedt, J. Tyburski, Współczesne europejskie systemy rolnicze, „Fragmena Agronomica” 2006 nr 2, s. 72-95. 33 E. Majewski, Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produkcji Rolniczej (SIPR) w Polsce, Wyd. SGGW, Warszawa 2002, s. 42-44. 34 A. Woś A, J.S. Zegar, Rolnictwo społecznie ..., op. cit. 31 166 Tabela 9.1. Charakterystyka porównawcza wybranych współczesnych systemów rolniczych Wyszczególnienie Rolnictwo ekstensywne intensywne Struktura produkcji wielostronna silna specjalizacja Nawożenie mineralne wysoki poziom nawożenia, często nieadekwatny do rzeczywistych potrzeb Obsada zwierząt niski poziom nawożenia, nieadekwatny do rzeczywistych potrzeb sporadycznie stosowane metody chemiczne niska Struktura zasiewów zróżnicowana Uproszczona Ochrona roślin głównie chemiczna, wysokie nakłady, dominacja zabiegów profilaktycznych wysoka integrowane umiarkowana specjalizacja zgodne z rzeczywistymi potrzebami, uzupełniające w stosunku do organicznego zróżnicowane metody ekologiczne wielostronna nie stosowane bez metod chemicznych dostosowana ograniczona do „potencjału absorpcyjnego” ekosystemu, zgodna z wymogami zróżnicowana agrotechniki KRYTERIA EKONOMICZNE Produktywność + +++ ++(+) + Jakość produktów ++ + ++ ++ Koszty wytwarzania + ++ +++ ++ Dochody ++ ++ ++ ++ KRYTERIA EKOLOGICZNE Zróżnicowanie biologiczne Zróżnicowanie dla środowiska biotycznego Oddziaływanie na krajobraz ++ + ++ +++ ++ + ++ ++(+) + + ++ ++ KRYTERIA SPOŁECZNE Dobrostan ludzi i zwierząt ++ + ++ ++ Zatrudnienie + + + ++ Zachowanie tradycji ++ + ++ Zaspokojenie potrzeb konsumentów ++ ++ +++ ++ Liczba punktów razem 18 15 22(23) 22 + siła oddziaływania na realizację poszczególnych funkcji (ekonomicznej, ekologicznej, społecznej) Źródło: opracowano na podstawie: E. Majewski, Ekonomiczno-organizacyjne…, op. cit., s. 43-44. 167 9.5. OCENA STOPNIA ZRÓWNOWAŻENIA ROZWOJU ROLNICTWA NA POZIOMIE GOSPODARSTWA ROLNEGO Wdrażanie i upowszechnianie oraz ocena realizacji koncepcji zrównoważonego rolnictwa odbywa się na różnych poziomach zarządzania, począwszy od gospodarstwa rolnego, które jest podstawową jednostką produkcyjną w rolnictwie, poprzez poziom lokalny, regionalny, a także międzynarodowy. Dużym problemem w dokonywaniu oceny jest określenie, kiedy stan zrównoważonego gospodarowania jest osiągany35. Aczkolwiek jest on uznawany jako stan równowagi dynamicznej, to znaczy taki, do którego gospodarstwo powinno ustawicznie dążyć i którego, po jego osiągnięciu, nie można uznać za stan trwały. Jest to pewien oczekiwany kierunek zmian z wyznaczonymi, satysfakcjonującymi wartościami progowymi w analizowanych obszarach. Bardzo ważną sprawą w utrzymaniu stanu równowagi, jest jednoczesne osiągnięcie go wewnątrz gospodarstwa (pomiędzy czynnikami produkcji i procesami produkcyjnymi), jak i na płaszczyźnie gospodarstwo-otoczenie. W tym celu gospodarstwo powinno stosować strategie działania, dostosowane do zmieniającej się rzeczywistości. Według R. Bauma funkcjonowanie gospodarstwa rolnego zgodne z koncepcją zrównoważonego rozwoju, to: działalność, która łączy podstawową aktywność społeczno-gospodarczą i chęć osiągnięcia zysku ekonomicznego z dbałością o spełnienie oczekiwań związanych z szeroko rozumianym dobrobytem oraz poszanowaniem środowiska naturalnego36. Zatem, kluczowe znaczenie w realizacji zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarstwa rolnego przypisywane jest uwarunkowaniom przyrodniczym, ekonomicznym i organizacyjnym. Uwarunkowania przyrodnicze i organizacyjne znacząco wpływają na poziom intensywności produkcji rolniczej w gospodarstwie, a uwarunkowania ekonomiczne decydują o intensywności gospodarowania i są mierzone poziomem nakładów materiałowych i kosztów na 1 ha użytków rolnych. Jednak sposobów uzyskiwania stanu równowagi na poziomie gospodarstwa nie można ustalać a priori, lecz dostosowywać indywidualnie do konkretnego gospodarstwa37. Kryteria oceny zrównoważonego rozwoju rolnictwa na poziomie gospodarstwa rolnego (produkcyjne, ekonomiczne, ekologiczne, społeczno-kulturowe) i wskaźniki, których przyjmowana liczba bywa zróżnicowana, przedstawiono w tabeli 9.2. S. Kukuła, S. Krasowicz, Główne problemy…, op. cit., s. 5-15; S. Krasowicz, Możliwości rozwoju…, op. cit., s. 110-121; A. Harasim, Realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w gospodarstwach rolniczych o różnych kierunkach produkcji, „Studia i Raporty IUNiG-PIB” 2010, z. 22, s. 57-64. 36 ; R. Baum; J. Śleszyński, Trwały i zrównoważony ..., op. cit., s. 223-237. 37 S. Krasowicz, W Polsce powinno dominować rolnictwo zrównoważone. Materiały I Kongresu Nauk Rolniczych „Nauka – Praktyce”, Puławy 2009, s. 21-38. 35 168 Tabela 9.2. Wskaźniki stosowane w ocenie stopnia zrównoważenia gospodarstwa rolnego według różnych kryteriów Autor Ocena stopnia zrównoważenia gospodarstwa Kryteria oceny ekonomiczne, ekologiczne i społeczne Feledyn-Szewczyk Baum Majewski Ocenę stopnia zrównoważenia gospodarstwa przeprowadzono za pomocą modelu RISE (Response–Inducing Sustainability Evaluation), w skład którego wchodzi 12 wskaźników, dotyczących gospodarowania energią, wodą, glebą, bioróżnorodności, gospodarki nawozowej, ochrony roślin, gospodarki odpadami, efektywności i stabilności ekonomicznej gospodarstwa, a także warunków socjalnych. Model służy do całościowej oceny stopnia zrównoważenia produkcji rolniczej w gospodarstwie i optymalizacji poszczególnych działań oraz daje możliwość zaproponowania działań naprawczych. W ocenie realizacji zasad zrównoważonego rozwoju przyjęto wskaźnik syntetyczny, który utworzono na podstawie (45 wskaźników analitycznych) oceny kryterium ekonomicznego: 14 wskaźników; ekologicznego: 18 i społecznego 13 wskaźników. Wartość wskaźnika syntetycznego informuje o stopniu zrównoważenia gospodarstwa (metoda punktowa), wskaźnik przybiera wartości do 200 pkt.) Wskaźnik syntetycznya (metoda wag wielokrotnych), na podstawie wartości wskaźnika syntetycznego (przyjmuje wartości niemianowane w przedziale od 0 do 1),można wnioskować o możliwościach doskonalenia gospodarstwa. Kryteria oceny ekonomiczne i ekologiczne Fotyma i Kuś; Harasim i Włodarczyk; Kopiński, Krasowicz, Kuś i Krasowicz Harasim i Madej W ocenie stopnia zrównoważenia gospodarstwa przyjęto 8 wskaźników (salda bilansu N, P, K; saldo bilansu glebowej substancji organicznej w t suchej masy na ha GO; indeks pokrycia gleby roślinnością w %; dochód rolniczy netto w zł na gospodarstwo oraz na 1 ha UR; relacja dochodu rolniczego netto na osobę pełnozatrudnioną do przeciętnego wynagrodzenia rocznego w pozarolniczych działach gospodarki narodowej; liczba osób, która może otrzymać wynagrodzenie za pracę w gospodarstwie porównywalne z osiąganym w działach pozarolniczych. W tej ocenie wskazano czynniki różnicujące stopień zrównoważenia, do których zaliczono: powierzchnię gospodarstwa; grupy obszarowe w ha UR; wskaźnik bonitacji; jakość gleb (warunki przyrodnicze); kierunek produkcji (specjalizacja produkcji): produkcja mleka, tucz trzody chlewnej, towarowa produkcja roślinna, gospodarstwo wielokierunkowe). Do oceny zgodności praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównoważonego posłużyły wskaźniki analityczne (ilościowe i jakościowe), których przyjęta liczba nie jest stała i zależy od dostępności danych źródłowych (autorzy w badaniach wykorzystali 24 wskaźniki analityczne). Następnie wskaźniki te wykorzystuje się do obliczenia wskaźnika syntetycznego. W konstrukcji wskaźnika przyjmuje się, że siła oddziaływania pojedynczego wskaźnika ilościowego jest 2-krotnie większa niż wskaźnika jakościowego. Kryteria oceny produkcyjno-środowiskowe i ekonomiczno-społeczne Jankowiak, Bieńkowski Ocenę rozwoju gospodarstw przeprowadzono za pomocą syntetycznego wskaźnika z wykorzystaniem do tego celu nieparametrycznej metody optymalizacyjnej DEA. Do oceny wykorzystano 14 wskaźników analitycznych. Wskaźnik syntetyczny wyrażono w liczbach względnych, zawartych w przedziale (0-1). Pod uwagę brane są wskaźniki odnoszące się do zróżnicowanych zjawisk o cechach ilościowych i jakościowych. a Źródło: A. Harasim, Realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w gospodarstwach rolniczych o różnych kierunkach produkcji, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 22, 2010, s. 57-64; S. Krasowicz, W Polsce powinno ..., op. cit., s. 21-38; B. Feledyn-Szewczyk, Opis modelu RISE do oceny stopnia zrównoważenia gospodarstw, „Studia i Raporty IUNiG-PIB” 2007 z. 5, s. 141-156. 169 Ocena gospodarowania, według przyjętych (celów) kryteriów, odbywa się za pomocą odpowiednich wskaźników analitycznych (szczegółowych, cząstkowych) odnoszących się do analizowanego kryterium lub wskaźnika syntetycznego (o różnym stopniu agregacji), informującego o ogólnym poziomie zrównoważenia gospodarstwa rolnego. Ważną cechą wskaźników analitycznych stosowanych w ocenie zrównoważonego rozwoju gospodarstw powinna być łatwość dostępu do danych i miarodajnych źródeł informacji oraz powszechność stosowania w ocenach przeprowadzanych przez wiele podmiotów zainteresowanych ich rozwojem (decydenci, doradcy, producenci, pracownicy nauki). Przyjęte do oceny wskaźniki powinny być reprezentatywne, proste, łatwe do interpretacji i zrozumiałe dla wszystkich ich użytkowników. Ponadto powinny one być przydatne do oceny stosowanych praktyk rolniczych i poprawy metod zarządzania gospodarstwem38. W ocenie zrównoważenia gospodarowania na poziomie gospodarstwa rolnego stosowane są różne aspekty (kryteria) gospodarowania i mierniki. IUNG-PIB do oceny stopnia zrównoważenia na poziomie gospodarstwa rolnego wykorzystuje głównie wskaźniki analityczne (8 wskaźników), powiązane z ekonomicznymi i ekologicznymi celami gospodarowania zrównoważonego. Te kryteria i wskaźniki przedstawiono w tabeli 2. Zaliczono do nich: salda bilansu N, P, K, saldo bilansu glebowej substancji organicznej w t suchej masy na ha GO, indeks pokrycia gleby roślinnością w %; dochód rolniczy netto w zł na gospodarstwo oraz na 1 ha UR, relację dochodu rolniczego netto na osobę pełnozatrudnioną do przeciętnego wynagrodzenia rocznego w pozarolniczych działach gospodarki narodowej; liczbę osób, która może otrzymać wynagrodzenie za pracę w gospodarstwie porównywalne z osiąganym w działach pozarolniczych. Rozwój rolnictwa zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju jest również przedmiotem zainteresowania IERiGŻ-PIB, który szczególnie duże znaczenie w jego realizacji, przypisuje uwarunkowaniom ekonomicznym i społecznym, chociaż w ocenie, nie pomija uwarunkowań przyrodniczych39. Mierniki poziomu zrównoważenia na poziomie gospodarstwa, które można zastosować w konstrukcji wskaźników analitycznych zamieszczono w tabeli 9.3. Badania prowadzone przez autorkę niniejszej pracy wskazują, że ogromne znaczenie w procesie podejmowania decyzji gospodarczych przez rolników odgrywa ocena dotycząca ekonomicznej sfery trwałości. Prawdopodobieństwo korzystania przez rolników z kredytów zależało głównie od oceny uwarunkowań ekonomicznej działalności rolniczej oraz jej efektów produkcyjno-ekonomicznych40. A. Faber, Przegląd wskaźników rolnośrodowiskowych zalecanych do stosowania w ocenie zrównoważonego gospodarowania w rolnictwie, „Studia i Raporty IUNG-PIB” 2007, z. 5, s. 9-24. 39 S. Krasowicz, W Polsce powinno…, op. cit. 40 B. Roszkowska-Mądra, D.Mańkowski, Determinanty decyzji rolników o korzystaniu z funduszy Unii Europejskiej kredytów na działalność rolniczą z rozwiniętym systemem produkcji mlecznej w województwie podlaskim, „Rocznik Nauk Rolniczych” 2010, seria G, t. 97, z. 1, s. 14-27. 38 170 Tabela 9.3. Mierniki zalecane do wykorzystania przy konstrukcji wskaźników analitycznych, służących ocenie zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarstwa rolnego Rodzaje mierników Fizykochemiczne Odczyn gleb, Zasobność w składniki pokarmowe, Stosunki wodne, Zawartość substancji toksycznych w glebie, Właściwości fizyczne gleby. Ekologiczne Substancja organiczna w glebie, Mikroorganizmy glebowe, Zróżnicowanie biologiczne, Zużycie energii, Bilans azotu (białka), Infrastruktura ekologiczna. Ekonomiczne Poziom nakładów i produkcji, Jakość i ceny produktów, Zadłużenie, Dochód rolniczy i osobisty. Społeczno-kulturowe Wiek rolników, Następcy, Pozycja społeczna, Estetyka gospodarstwa. Źródło: E. Majewski, Trwały rozwój i trwałe rolnictwo. Teoria a praktyka gospodarstw rolniczych, Wyd. SGGW, Warszawa 2008, s. 82. W badaniach nad oceną stopnia realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarstw rolnych najczęściej oceniane są gospodarstwa towarowe o różnych systemach produkcji (typach), głównie roślinne, bydlęce, trzodowe i mieszane41. Badania w gospodarstwach rolnych o wymienionych wyżej typach produkcji przeprowadzili M. Fotyma i J. Kuś. Do oceny stopnia zrównoważenia produkcji przyjęli następujące wskaźniki: dochód rolniczy brutto, bilans składników mineralnych, bilans substancji organicznej, efektywność wykorzystania energii i wybrane wskaźniki ekologiczne (indeks pokrycia gleby, i liczba chemicznych zabiegów ochrony roślin). Każdy z analizowanych systemów produkcji, z wyjątkiem mieszanego, występował na dwóch poziomach intensywności. Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że gospodarstwa ukierunkowane na produkcję roślinną, pomimo osiąganych wysokich plonów z hektara i tego, że ich obszar był blisko 4-krotnie większy od wielkości przeciętnej dla kraju, nie realizowały zasad zrównoważonego rozwoju. Przyczyną tego było generowanie zbyt małych dochodów rolniczych, niska efektywność energetyczna i duża liczba wykonywanych zabiegów chemicznych, stwarzająca realne zagrożenie ekologiczne dla środowiska przyrodniczego42. Podobne wyniki badań, w gospodarstwach o typie ukierunkowanym na produkcję roślinną, uzyskał Krasowicz, wskazując, że nie można było uzyskiwać zadawalającego poziomu celów ekonomicznych w gospodarstwach ekstensywnie prowadzonych i o niskiej intensywności organizacji43. Gospodarstwa specjalizujące się w chowie bydła mlecznego, w zasadzie, w pełni realizowały zasady zrównoważonego rozwoju. W gospodarstwach tych, zwykle wszystkie oceniane wskaźniki miały wartości zbliżone do wartości uznawanych za Badania tego typy prowadzone były głównie przez IUNG – PIB w Puławach. M. Fotyma, J. Kuś, Zrównoważony rozwój gospodarstwa rolnego, „Pamiętnik Puławski” 2000 z. 120, s. 102-116. 43 S. Krasowicz, Ocena możliwości zrównoważonego rozwoju gospodarstw o różnych kierunkach produkcji, Roczniki Nauk. Seria 2005 nr 7 (1), s. 144-149. 41 42 171 normatywne. Występowały jednak odstępstwa, objawiały się one ujemnym saldem potasu i niskim indeksem pokrycia gleby roślinnością44. Badania przeprowadzone przez A. Harasima i Madeja, w gospodarstwach o tym typie produkcji, wykazały, że wysoki stopień zgodności praktyk rolniczych z zasadami zrównoważonego rozwoju uzyskiwano w gospodarstwach, w których udział powierzchni TUZ nie przekraczał 60% użytków rolnych45. W gospodarstwach specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej nie otrzymano jednoznacznej oceny46. W gospodarstwie ekstensywnym o dużej powierzchni (70 ha) większość ocenianych wskaźników wskazywało na zrównoważenie sposobów gospodarowania. Poprawy wymagała gospodarka płodozmianowa i bardzo niski indeks pokrycia gleby roślinnością. Natomiast w gospodarstwie intensywnym uzyskiwano satysfakcjonujące wyniki finansowe, ale nie realizowano koncepcji rolnictwa zrównoważonego ze względu na kryteria ekologiczne. Jednakże, te stwierdzenia odnoszą się do określonych warunków ekonomicznych, które ulegają ciągłym zmianom. Gospodarstwa poddane wielostronnym badaniom, spełniały zwykle wszystkie wymogi zrównoważonego rozwoju, w ramach ocenianych kryteriów, z wyjątkiem pokrycia gleby roślinnością47. Badania prowadzone przez B. Feledyn-Szewczyk z wykorzystaniem modelu RISE48 pozwoliły na dokonanie całościowej (holistycznej) oceny stopnia zrównoważenia produkcji rolnej w gospodarstwie. Narzędzie to może być stosowane zarówno w celu diagnozy sytuacji, jak i poprawy gospodarowania w kierunku bardziej zrównoważonej produkcji. Model ten przeznaczony jest przede wszystkim dla rolników, ale może być przydatny dla doradców rolnych oraz firm działających w sektorze agrobiznesu. Pozwala on na prowadzenie analiz porównawczych, przez co może być wykorzystywany przez administracje różnego szczebla do określania trendów rozwoju sektora rolnego oraz planowania działań i tworzenia strategii49. W Polsce dotychczas był stosowany w niewielkiej grupie gospodarstw rolnych, na obszarze jednego województwa i dlatego trudno obecnie dokonać jego obiektywnej oceny. Wykonywanie analizy, zmierzającej do syntetycznej oceny stanu zrównoważenia gospodarowania na poziomie gospodarstwa rolnego i regionu, za pomocą nieparametrycznej optymalizacyjnej metody DEA zaproponowali J. Jankowiak i J. Bieńkowski. Ta analiza umożliwia uwzględnienie wielu ważnych czynników (nakładów produkcyjnych) mających wpływ na wyniki produkcji, przez co zapewnia pełne, syntetyczne oszacowanie efektywności działania obiektów, działów produkcji lub całych sektorów gospodarki50. A. Harasim, Realizacja zasad zrównoważonego…, op. cit. Ibidem, s. 61. 46 M. Fotyma, J. Kuś, Zrównoważony rozwój…, op. cit. 47 Ibidem; S. Krasowicz, Ocena …, op. cit.; A. Harasim, Realizacja…, op. cit. 48 Model ten został opracowany przez zespół ze Swiss College of Agriculture w Zollikofen (Szwajcaria). 49 B. Feledyn-Szewczyk, Model RISE jako narzędzie oceny i optymalizacji stopnia zrównoważenia produkcji rolnej na poziomie gospodarstwa, „Studia i Raporty IUNG-PIB” 2010 z. 21, s. 29-38. 50 J. Janowiak, J. Bieńkowski, Syntetyczna ocena stanu zrównoważenia produkcyjnego, środowiskowego i ekonomicznego rolnictwa w skali gospodarstwa i regionu, w: Wielofunkcyjność rolnic44 45 172 To podejście może mieć duże znaczenie dla doskonalenia zarządzania gospodarstwem rolnym, wyznaczania kierunków jego rozwoju i adaptacji do zewnętrznych uwarunkowań. Pomimo generalnej zgody odnośnie istoty, celów i potrzeby dokonywania oceny poziomu zrównoważonego gospodarowania na poziomie gospodarstwa rolnego, istnieje różnorodność koncepcji i narzędzi badawczych do jego opisu, które pozwalają bardzo często jedynie na fragmentaryczną ocenę analizowanych aspektów gospodarowania. Wydaje się, że charakterystyka zrównoważenia gospodarowania powinna być ujmowana w sposób wielokryterialny (holistyczny) i wyrażana za pomocą wskaźnika syntetycznego. *** Konieczność prowadzenia oceny stanu zrównoważenia gospodarowania na różnych poziomach zarządzania rolnictwem wynika z definicji rozwoju zrównoważonego. Zatem, dla każdego poziomu zarządzania, niezbędny jest wybór odpowiednich wskaźników (indykatorów) oceny. Ich wybór w dużym stopniu jest uzależniony od dostępności i miarodajności danych. Jak wynika z przeglądu literatury, niezwykle rzadko prowadzona jest ocena stanu zrównoważonego gospodarowania na poziomie gospodarstwa rolnego. Wynika to z ograniczoności dotychczas stosowanych metod, zwykle nie pozwalają one na kompleksową ocenę, a jedynie na ocenę określonych celów gospodarowania. Ze względu na niepowtarzalny system gospodarowania, i wobec tego zróżnicowany sposób osiągania zrównoważenia, ocena taka na poziomie gospodarstwa rolnego powinna być prowadzona w sposób zindywidualizowany. Zrównoważony rozwój na poziomie gospodarstwa rolnego powinien być prowadzony przy jednoczesnym poszanowaniu i godzeniu praw przyrody i ekonomii, przez realizację przypisanych mu funkcji (produkcyjnej, ekonomicznej, ekologicznej, społecznej i kulturowej). Taka wielofunkcyjna działalność powinna umożliwiać realizację koncepcji zrównoważonego rozwoju poprzez dostarczanie odpowiedniej ilości i jakości dóbr i usług o charakterze rynkowym i publicznym, zapewnienie rolnikom akceptowalnych dochodów, a także umożliwiając reprodukcję rozszerzoną zasobów i struktur w gospodarstwie, zachowanie i nienaruszanie równowagi środowiska naturalnego, uzyskiwanie zrozumienia i akceptacji dla poczynań gospodarczych rolników przez społeczeństwo oraz utrzymanie tożsamości kulturowej i obyczajów regionalnych. Możliwości wdrażania takiego modelu rozwoju rolnictwa są odmienne w różnych krajach i uzależnione od ich poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, znaczenia rolnictwa w gospodarce oraz akceptowanych i realizowanych priorytetów rozwojowych. Natomiast na poziomie gospodarstwa rolnego dochodzą jeszcze inne aspekty, do których zalicza się uwarunkowania przyrodnicze, w jakich prowadzona jest produkcja rolnicza, obszar gospodarstwa, kierunek i intensywność produkcji, a także intensywność jego organizacji. twa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne. red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2010, s. 93-112. 173 W polityce krajów Unii Europejskiej zauważa się pewną odmienność w strategii realizacji polityki rolnej, głównie na rzecz wspierania rozwoju na różnych szczeblach zarządzania. Wynika to przede wszystkim z chęci dostosowania wizji rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich do aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej i środowiskowej w danym kraju. Zatem, wspieranie zrównoważonego rozwoju rolnictwa na różnych poziomach zarządzania może przebiegać z różną siłą i naciskiem na realizację poszczególnych celów rozwojowych, a na poziomie gospodarstwa rolnego powinno być prowadzone w sposób zindywidualizowany, przy uwzględnieniu realiów tegoż gospodarstwa, aktualnych grup interesów, przyjmowanych wartości społecznych oraz realizowanej polityki ekologicznej. 174 10 ODPOWIEDZIALNE RYBOŁÓWSTWO W ŚWIETLE EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU WOJCIECH BROCKI Świat staje w obliczu coraz poważniejszych wyzwań związanych z koniecznością rozwiązywania problemów wpływających obecnie i mogących wpłynąć na jego przyszły rozwój. Niezbędne są zmiany mentalne w świadomości polityków i naukowców oraz przewartościowanie funkcjonujących od dawna w nauce dogmatów. Działania na rzecz zmian powinny dotyczyć całej społeczności światowej i być oparte na politycznym realizmie, a nie idealistycznym romantyzmie. Oznacza to, że cele do realizacji muszą mieć zabezpieczone środki finansowe i polityczne wsparcie większości. Należy sobie uświadomić, że obecnie nie ma alternatywy dla zrównoważonego rozwoju. 10.1. EKONOMIA KLASYCZNA A ROZWÓJ Człowiek w rezultacie trwającej miliony lat ewolucji staje się coraz bardziej rozumny (dysponuje coraz większym potencjałem świadomości i materialnym instrumentarium). Jest to rezultat wzajemnych oddziaływań między nim a środowiskiem, w którym funkcjonuje i które od pewnego czasu kształtuje. Oddziaływania te rozwijają się i podlegają ciągłym przeobrażeniom. Wyrazem tych zmian jest wyodrębnienie epok rozwoju społeczno-gospodarczego (agrarnej, industrialnej i informacyjnej). W początkowym okresie interakcje człowieka ze środowiskiem dokonywały się w obrębie środowiska naturalnego, stanowiącego dominującą, bo jedyną, przestrzeń, w której funkcjonował człowiek. Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych oraz gospodarki rynkowej spowodował wyodrębnienie się kolejnych przestrzeni, w obrębie których funkcjonuje człowiek: społecznej, gospodarczej, prawnej, kulturowej, informacyjnej. Wzrost liczby ludności świata oraz postęp techniczny sprzyjał rozwojowi społeczno-gospodarczemu, szczególnie w epoce industrialnej. Następowała jednak zwiększona presja na środowisko. Zasoby, wcześniej uznawane za dobra wolne, występujące, jak się wcześniej wydawało, w nieograniczonych ilościach, zaczęły się w szybkim tempie wyczerpywać. Pojawiła się sprzeczność pomiędzy efektywnością ekonomiczną w skali mikro i makro. Klasyczna ekonomia ustala równowagę czynników produkcji na podstawie modelu funkcji produkcji. Bada ona relacje pomiędzy nakładami i efektami, pozwala na 175 określenie nakładów przy danym poziomie wiedzy, nie narzuca żadnych ograniczeń o charakterze środowiskowym i społecznym. Wszelkie czynniki produkcji w postaci strumieni zasilają proces produkcji. Jedynym ograniczeniem jest produkcyjność krańcowa. Dopóki ma wartość dodatnią, pomnaża produkt globalny przedsiębiorstw, co jest zgodne z celami działalności przedsiębiorstw takimi, jak dochód i zysk. Następuje jednak kolizja pomiędzy interesem przedsiębiorstw i społeczeństwa. Zakłócona zostaje globalna równowaga środowiskowa, a społeczeństwo zostaje obarczone kosztami jej przywracania. Według A. Wosia i J. Zegara problem ten mógłby być rozwiązany, gdyby do funkcji produkcji wprowadzić trwałe ograniczenia społeczne i środowiskowe, co jest trudne w warunkach gospodarki rynkowej. Funkcja produkcji utraciłaby cechę klasyczności, przez co nie byłaby zgodna z kanonami ekonomii tradycyjnej 1. Kto pojmuje ekonomię przede wszystkim jako metodę rozwiązywania problemów optymalizacji, a w konstrukcjach modeli ekonomicznych nie zastanawia się nad zmiennymi oddziaływaniami pomiędzy sferą realną i monetarną gospodarki, jest zagrożony tym, że nie zauważy istotnych problemów, które mogą zagrozić zorientowanemu na przyszłość rozwojowi. Najważniejsza nie jest krótkoterminowa realizacja zysków, lecz długoterminowa optymalizacja, gwarantująca wystarczający poziom zaspokojenia potrzeb ludzi żyjących zarówno współcześnie, jak i w przyszłości 2. Za miarę rozwoju gospodarczego powszechnie przyjmuje się poziom PKB. Jego wielkość oraz tempo wzrostu nie uwzględniają jednak specyfiki poszczególnych państw i aspektów jakościowych rozwoju. Dynamikę zmian oraz tendencje rozwojowe światowego PKB w latach 1971-2009 przedstawia rysunek 10.1. W omawianym okresie nastąpiła wyraźna tendencja spadkowa dynamiki światowego PKB. Krótkotrwałe wahania rozwoju gospodarczego mają zwykle podłoże społeczne, gospodarcze lub polityczne. Długoterminowe tendencje mogą mieć związek z poziomem wykorzystania możliwości produkcyjnych Ziemi. Ślad ekologiczny (ecological footprint) w roku 1961 wynosił 0,49, a w 2010 – 1,5, co oznacza, że ludzkość wykorzystuje obecnie 150% możliwości Ziemi w zakresie eksploatacji zasobów i pochłaniania zanieczyszczeń. Pocieszające jest, że od 40 lat ślad ekologiczny liczony w globalnych hektarach na 1 mieszkańca Ziemi waha się w granicach 2,5-2,8, co oznacza, że podejmowane są działania zaradcze i/lub ma miejsce znaczący postęp technologiczny. Jednocześnie zauważalne jest polepszenie jakości życia, co może wskazywać, że coraz większa część ludności świata osiągnęła satysfakcjonujący poziom dobrobytu, którego miarą jest jakość życia typu mieć, poświęcając coraz więcej uwagi zwiększaniu dobrostanu (jakość życia typu być). Jednakże wciąż mamy do czynienia z negatywnymi zjawiskami takimi, jak: przeeksploatowanie zasobów, ocieplenie klimatu, zmniejszanie bioróżnorodności, bieda, niedożywienie, brak wody pitnej. A. Woś, J.S. Zegar, Rolnictwo społecznie zrównoważone, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2002, s. 30. 2 H. Diefenbacher, Ekonomia zrównoważonego rozwoju na studiach ekonomicznych-uwarunkowania i doświadczenia niemieckie w: Edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Edukacja dla ładu ekonomicznego, t 2. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2010, s. 50. 1 176 Rysunek 10.1. Dynamika zmian oraz tendencje rozwojowe światowego PBK w latach 1971-2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego. 10.2. EWOLUCJA ŚWIATOWEGO RYBOŁÓWSTWA W II w n.e. Rzymianie traktowali morza i oceany jako wspólną własność, którą każdy może użytkować3. W 1608 roku H. Grotius stwierdził, że własność na oceanach nie istnieje, gdyż nie są spełnione warunki do utrzymania praw własności. Jego wypowiedź stanowiła uzasadnienie do swobodnego, powszechnego prawa do korzystania z mórz i oceanów. W XVII wieku Szkocja ogłosiła wyłączność połowu ryb w pasie 14 do 28 mil od brzegu. Rozwój techniki wojennej oraz w zakresie rybołówstwa spowodował rozszerzanie się dążeń do zawłaszczenia wód, dotąd powszechnie uważanych za dostępne dla każdego4. Rybołówstwo morskie miało na początku charakter rzemieślniczy i odbywało się w niedużej odległości od brzegów. Konsumpcja ryb, głównie o charakterze lokalnym, przeważnie dokonywała się w pasie nadmorskim. Wyposażenie statków rybackich w napęd mechaniczny, wprowadzenie stalowych i kompozytowych kadłubów oraz wzrost rozmiarów w zasadniczy sposób spowodował zwiększenie ich autonomiczności oraz dzielności morskiej. Po drugiej wojnie światowej nastąpił ożywiony rozwój chłodnictwa. Nowoczesna infrastruktura lądowa zapewniła rozszerzenie możliwości utrzymania łańcucha chłodniczego po wyładunku ryb ze statków i transport produktów rybnych daleko w głąb lądu. Zmiany te dotyczyły całego sektora rybnego rozumianego jako część gospodarki żywnościowej, od sfery 3 K.W. Clarksson, International Law, US seabed policy and ocean recourse development, “Journal of Land Economics” 1974 Vol. 17, p. 117-142. 4 Ibidem, p. 117-142. 177 połowowej, przez przetwórstwo do sfery obrotu towarowego. Ze względu na zwiększenie skali działalności w sferze połowów i przetwórstwa można mówić o wyodrębnieniu się przemysłu rybnego, któremu towarzyszy rozwój międzynarodowego handlu rybami i produktami rybnymi. Rynki zbytu bywają oddalone o kilkanaście tysięcy kilometrów od rynków surowcowych. Rybołówstwo stało się kolejnym elementem zglobalizowanej gospodarki. Szybki wzrost nakładu połowowego stał się przyczyną spadku połowów oraz wzrostu konkurencji na łowiskach. Spowodowało to narastanie dążeń poszczególnych państw do tworzenia wyłącznych stref ekonomicznych, ograniczających dostęp dla statków rybackich innych państw. Do 1972 roku 10 państw proklamowało 200-milową strefę narodowej jurysdykcji, do 1974 roku – 33, do 1977 roku – 51 państw. 200-milowe strefę objęły rejony, na których dokonywano 95% światowych połowów5. W 1982 roku zakończyła obrady III Konferencja Prawa Morza ustanawiając Konwencję Prawa Morza Narodów Zjednoczonych, nazywaną konstytucją oceanów. Wprowadzenie nowych regulacji prawnych ograniczających dostęp do tradycyjnych łowisk rybackich wzmogło „wyścig za rybą”, zwiększając intensywność eksploatacji wód otwartego oceanu oraz wyłącznych stref ekonomicznych. Koniec lat osiemdziesiątych XX wieku przyniósł chwilowe załamanie światowych połowów morskich, szczególnie dotkliwe dla państw należących do OECD, których udział w światowym rybołówstwie od tej pory maleje6. Problem przełowienia ujawnił się w sposób bardzo widoczny. Zaczęto doszukiwać się przyczyn tego zjawiska. Uchwalenie Konwencji Prawa Morza oraz podział formalnoprawny światowego oceanu nie zapobiegły nadmiernej eksploatacji zasobów morskich. Tylko głębiny morskie, gdzie są nieporównywalnie mniejsze zasoby, ze względów technicznych i finansowych, nie są eksploatowane. Jest to jednak prawdopodobnie kwestią czasu. Ryby są wydobywane z coraz większych głębokości. W coraz większych ilościach zaczęły się pojawiać nowe, niełowione dotąd gatunki ryb, zastępujące dotąd poławiane. Spada średnia wielkość łowionych ryb. Skróceniu ulegają łańcuchy pokarmowe 7. Zmniejszeniu ulega stan zasobów rybnych oraz następują niekorzystne zmiany w ich strukturze. Są to objawy postępującego przełowienia, czyli połowów na poziomie wyższym niż pozwala na to wydajność ekosystemów morskich. 10.3. PRZEŁOWIENIE Przełowienie oznacza działanie polegające na zwiększeniu intensywności rybołówstwa poza przyjęty, optymalny poziom. Zmniejszenie nakładów połowowych w pierwszym okresie prowadzi do spadku wielkości połowów, dopiero w dalszym F. Royce, Fishery Development, Academic Press Inc., London 1987. OECD Environmental Outlook, OECD Publication Service, Paris 2001. 7 T. Morato, R. Watson, T.J. Pilcher, D. Pauly, Fishing down the deep, “Fish and Fisheries” 2006 No. 7. 5 6 178 terminie powoduje ich wzrost.8 Gatunki długowieczne i wolno rosnące są bardziej wrażliwe na wpływ rybołówstwa. Organizacja do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) określa optymalny poziom jako Maksymalny Zrównoważony Połów (MSY). Stanowi on najwyższy teoretycznie wypośrodkowany poziom połowów, który może być kontynuowany w określonych warunkach środowiskowych bez znaczącego zakłócenia poziomu reprodukcji 9. Maksymalny Zrównoważony Połów uwzględnia środowiskowy aspekt rybołówstwa, w odróżnieniu od Połowów Maksymalnych Ekonomicznych (MEY). Rysunek 10.2 pokazuje, że optymalny z punktu widzenia MEY jest punkt, w którym nadwyżka dochodów nad kosztami jest największa. Jednakże opłacalność połowów ma miejsce także, kiedy zasoby zaczynają znacząco maleć. Punkt MSY oznacza Maksymalny Zrównoważony Połów. Poza tym punktem połowy nadal mogą być stabilne, jednak wraz ze wzrostem nakładu – połowy zrównoważone maleją. Jednocześnie pogarszają się warunki rozrodu i następuje zmniejszenie stada. Warto zauważyć, że punkt MEY zaleca zmniejszenie nakładów wcześniej niż punkt MSY – maksymalizacja zysków jest bezpieczna dla zasobów, pod warunkiem, że nie ma miejsca subwencjonowanie rybołówstwa deformujące poziom kosztów. Zwiększa się wtedy produkcyjność krańcowa i presja na zasoby. Główną przyczyną przełowienia jest nadwyżka nakładu połowowego. Jej konsekwencją są połowy nielegalne, nieuregulowane i nieraportowane. One z kolei rzutują na niedostateczną informację o stanie zasobów. Przyłowy i odrzuty mogą być przyczyną przełowienia głównie mniej wartościowych gatunków. Zmniejszeniu zasobów towarzyszącemu przełowieniu sprzyja także zanieczyszczenie środowiska wodnego, utrudniające lub uniemożliwiające rozwój osobników w postaci larwalnej i młodocianych. Przełowienie choćby jednego gatunku wpływa na zakłócenie równowagi w ekosystemach. W przypadku szybko rosnących małych gatunków pelagicznych odnowienie stad rybnych po przełowieniu następuje stosunkowo szybko. W odniesieniu do długo dojrzewających dużych ryb odnowienie stad może trwać latami. Podstawowym warunkiem eliminacji skutków przełowienia jest zwykle zmniejszenie nakładu połowowego. Zmniejszenie liczby statków rybackich nie zawsze powoduje zmniejszenie nakładu połowowego, ze względu na dokonujący się w szybkim tempie postęp techniczny. Taka sytuacja ma miejsce w Unii Europejskiej. Istotny wpływ na przerost nakładu połowowego, będący przyczyną przełowienia, mają subsydia, obniżające koszty w sferze połowów (rysunek 10.3). Subsydiowanie w rybołówstwie niekorzystnie wpływa na stan środowiska, handel międzynarodowy i sytuację gospodarczą państw rozwijających się. 8 J.G. Cooke, Glossary of technical terms. In Exploitation of Marine Communities, ed. R.M. May Springer Verlag 1984. 9 W.E. Ricker, Computation and interpretation of biological statistics of fish population, “Bulletin of the Fisheries Research Board of Canada” 1975 No. 191. 179 Rysunek 10.2. Połowy Maksymalne Ekonomiczne (MEY) i Maksymalny Zrównoważony Połów (MSY) Źródło: Fisheries Glossary 2007. http://www.fao.org/fi/glossary/default/asp [accessed 20.04.2010]. Rysunek 10.3. Wpływ subsydiów w rybołówstwie na wielkość i zmianę kosztów całkowitych połowów Źródło: opracowanie własne. 180 Internalizacja kosztów zewnętrznych – uwzględnienie kosztów ochrony środowiska w rybołówstwie powoduje wzrost kosztów całkowitych połowów i zmniejszenie zysku, co powinno mobilizować do zaprzestania działalności połowowej odpowiednio wcześniej. Punkt oznaczający granicę krańcowej opłacalności połowów przesuwa się w lewo, sprzyjając ochronie zasobów. Docelowa biomasa odtwarzanych zasobów powinna być wyższa niż poziom MSY. W początkowej fazie przełowienie dotyczy jednego lub kilku, zwykle cenniejszych gatunków na określonym obszarze. Z reguły, w sytuacji przełowienia zwiększają się połowy innych, mniej cennych gatunków. Na Północno-Wschodnim Atlantyku od końca lat sześćdziesiątych XX wieku spadają połowy dorsza, wzrastają natomiast połowy mniej cennego błękitka i łupacza 10. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku gwałtownie zmniejszyły się także połowy ryb pelagicznych (konsumpcyjnych i niekonsumpcyjnych, poławianych w skali przemysłowej na cele paszowe), co świadczy o ogólnym pogorszeniu stanu zasobów i zaawansowanym przełowieniu. Zmniejszenie biomasy dorsza powoduje zakłócenia w łańcuchu pokarmowym. Najwartościowsze z komercyjnego punktu widzenia są duże ryby drapieżne i one w pierwszej kolejności stanowią przedmiot połowów. Przełowienie ryb z górnego poziomu troficznego powoduje wzrost zainteresowania kolejnymi ogniwami łańcucha sieci pokarmowej. Określa się to poławianiem w dół morskiej sieci pokarmowej 11. Ocenia się, że biomasa drapieżników w Północnym Atlantyku w ciągu ostatnich 50 lat spadła o 2/3, a poziom troficzny wyładowywanych ryb zmniejsza się o 0,1 w ciągu dekady. Jest to widoczną oznaką przełowienia najatrakcyjniejszych gatunków. Schodzenie w dół morskiej sieci pokarmowej wymaga zwiększonego nakładu, czemu towarzyszy pozyskiwanie mniej wartościowych gatunków ryb 12. Zauważalne objawy przełowienia mogą być następujące: • spadek połowów; • zmniejszenie średniej wielkości łowionej ryby; • zmiana struktury połowów (kompozycji połowowej); • wzrost przyłowu i odrzutów; • zmniejszenie bioróżnorodności ekosystemów. Są to objawy postępującego przełowienia, czyli połowów na poziomie wyższym niż pozwala na to wydajność ekosystemów morskich. Główne przyczyny przełowienia tkwią w samym rybołówstwie, to znaczy mają charakter endogeniczny. Najważniejsze spośród nich to: • istnienie wygodnej bandery w rybołówstwie; • połowy nielegalne, nierejestrowane i nieraportowane; • przyłów i odrzuty; • subsydiowanie rybołówstwa; • mała wiarygodność statystyk rybackich. The State of Word Fisheries and Aquaculture, FAO, Rome 2004. J.F. Caddy, L. Garibaldi, Apparent changes in the trophic composition of world marine harvest: the perspective from FAO capture database, “Ocean and Coastal Management” 2000 No. 43, p. 619. 12 D. Pauly, R. Watson, Counting the last fish. “Scientific American” 2003 No. 289, p. 1. 10 11 181 Przyczyny te mają ścisły związek z nadmiernym potencjałem połowowym. Ocenia się, że światowa flota rybacka jest dwukrotnie za duża w stosunku do wielkości eksploatowanych zasobów. Najskuteczniejszym środkiem w walce z przełowieniem jest zmniejszenie nakładu połowowego. Kasacja statków rybackich jest skuteczniejsza niż ograniczenia administracyjne (limity połowowe, okresy, wymiany i rejony ochronne). Nadmiar floty połowowej jest przyczyną wyścigu za rybą, gdzie zdarzały się ponad 65% przekroczenia kwot połowowych w odniesieniu do najcenniejszych gatunków. Należy uwzględnić jeszcze istnienie szarej strefy. Dzieje się tak, mimo często korygowanych i dość precyzyjnych unijnych regulacji prawnych. 10.4. ODPOWIEDZIALNE RYBOŁÓWSTWO Problem przełowienia ujawnił się w sposób bardzo widoczny. Zaczęto doszukiwać się przyczyn tego zjawiska. Jedną z nich znaleziono w postaci pelagicznych sieci dryfujących stosowanych przez przemysłowe statki łowcze. Temu problemowi poświęcono 19 sesję Komitetu Rybołówstwa (COFI) w 1991 roku. W jej trakcie stwierdzono, że FAO ma za zadanie promowanie odpowiedzialnego wprowadzania praktyk połowowych. Dyskusja na ten temat doprowadziła do konkluzji, że istnieje potrzeba wprowadzenia Kodeksu odpowiedzialnego rybołówstwa. Ciąg dalszy dyskusji nastąpił w trakcie Międzynarodowej Konferencji w sprawie odpowiedzialnego rybołówstwa w Cancun w Meksyku, w maju 1992 roku. Wzięło w niej udział 67 państw oraz organizacje międzynarodowe, w tym także pozarządowe13. Uczestnicy konferencji postawili trzy cele: • uzyskanie zgody na wprowadzenie kodyfikacji działalności w zakresie rybołówstwa, prowadzącej do odpowiedzialnego rybołówstwa, która powinna być przestrzegana przez państwa produkujące i konsumujące ryby; • prowadzenie badań i analiz, w celu najlepszego wykorzystania i zachowania zasobów bez niszczenia środowiska oraz wykorzystanie dróg do transferu technologicznego oraz współpracy technologicznej i naukowej; • opracowanie kryteriów, wykorzystywanych do właściwego zdefiniowania podejścia do odpowiedzialnego rybołówstwa i praktyk komercyjnych, które pomogą zapewnić konsumentom dostęp do ryb o właściwej jakości po rozsądnej cenie.14 Konferencja przyjęła Deklarację z Cancun. Zakładała ona dalszy rozwój rybołówstwa w ramach zrównoważonego systemu jako koncepcję odpowiedzialnego rybołówstwa. Zrównoważone wykorzystanie zasobów rybnych powinno się odbywać w harmonii ze środowiskiem. Działalność połowowa i akwakultura nie powinny zakłócać i pogarszać jakości zasobów oraz funkcjonowania ekosystemów. Przetwórstwo i handel powinny zapewnić przestrzeganie norm sanitarnych w celu dostarczenia W.E. Schrank, Introducing fisheries subsidies, FAO Fisheries Technical Paper 437 FAO, Rome 2003. 14 D.J. Doulman, Code of Responsible Fisheries: Development and Implementation Considerations, www.fao.org//docrep/006/ad363e/ad363e00.htm (accessed 24.11.2010). 13 182 konsumentom dobrej jakości produktów. Deklaracja zobowiązała państwa do działań na rzecz wprowadzania odpowiedzialnego rybołówstwa. Wzywała też FAO, żeby we współpracy z organizacjami międzynarodowymi przygotowała Kodeks odpowiedzialnego rybołówstwa. Konferencja w Cancun odbyła się kilka miesięcy przed Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku. Wniosła ona znaczny wkład w przygotowanie Szczytu Ziemi w części dotyczącej eksploatacji mórz i oceanów. Kolejnym etapem działań legislacyjnych na rzecz zrównoważonego rozwoju odpowiedzialnego rybołówstwa była Konferencja FAO, która w październiku 1995 roku odbyła się w Rzymie. Rezultatem jej było jednogłośne przyjęcie 31 października 1995 roku przez ponad 170 członków FAO dokumentu o charakterze obligatoryjnym, Kodeksu odpowiedzialnego rybołówstwa15. Jego celem było ustanowienie zasad i standardów mających zastosowanie do ochrony, zarządzania i rozwoju całego rybołówstwa. Ustanowił niezbędne ramy dla międzynarodowych i krajowych wysiłków zmierzających do zapewnienia trwałej zrównoważonej eksploatacji żywych zasobów wód w harmonii ze środowiskiem. Państwa, ich sektor rybny i społeczności rybackie ponoszą odpowiedzialność za wprowadzanie Kodeksu. Rola FAO ogranicza się do technicznego wsparcia, gdyż nie jest ono odpowiedzialne za to, w jaki sposób poszczególne państwa prowadzą narodową politykę w zakresie rybołówstwa 16. Kodeks, stanowiąc zwieńczenie procesu rozpoczętego w 1992 roku w Cancun, uznaje żywieniowe, ekonomiczne, środowiskowe i kulturowe znaczenie rybołówstwa oraz interesy tych, którzy są związani z sektorem rybołówstwa. W Kodeksie odpowiedzialnego rybołówstwa zapisano: • odpowiedzialność w stosunku do środowiska; • odpowiedzialność wobec przemysłu produkującego ryby i przetwory rybne; • odpowiedzialność wobec konsumentów17. Odpowiedzialne rybołówstwo rozumiane jako kompleks działań na rzecz ochrony środowiska wodnego wpływa na ograniczenie zagrożeń rozwoju współczesnego świata, stając się integralnym elementem zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój w rybołówstwie to nie tylko zrównoważona działalność połowowa. Według FAO zrównoważone rybołówstwo to działalność połowowa, która nie prowadzi do niepożądanych zmian w produktywności biologicznej i ekonomicznej, bioróżnorodności lub strukturze ekosystemów i funkcjonuje od jednego pokolenia do następnego18. Warunkami zrównoważonej działalności połowowej są długoterminowość z zachowaniem akceptowanego poziomu produktywności biologicznej i ekonomicznej oraz uwzględnienie zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. Wdrożenie koncepcji MSY, przy której rybołówstwo nie przekracza maksymalnej produktywności ekosystemów, zapewnia osiągnięcie zrównoważonego rybołówstwa. What is Code of Conduct for Responsible Fisheries, FAO, Rome 2001. Ibidem. 17 Responsible fish utilization, FAO, “Technical Guidelines for Responsible Fisheries” 1998 No. 7. 18 Definition: http://www.fao.org//fi/glossary/spec-terminasp?id_glo = 53C1&id1_lang = TERMS_E (accessed 08.12.2010). 15 16 183 Sektor rybny to także przetwórstwo i obrót towarowy. Zrównoważone funkcjonowanie całego sektora rybnego, (umownie nazywanego rybołówstwem) jest określane jako odpowiedzialne rybołówstwo, co znalazło swój wyraz w Kodeksie odpowiedzialnego rybołówstwa. Według FAO koncepcja odpowiedzialnego rybołówstwa zawiera zrównoważone wykorzystanie zasobów rybnych w harmonii ze środowiskiem; praktyki połowowe i akwakultura nie powinny szkodzić ekosystemom, zasobom oraz ich jakości, tworzenie wartości dodanej w procesie przetwórstwa powinno spełniać wymagania sanitarne, prowadzenie działalności handlowej powinno zapewnić konsumentom dostęp do produktów dobrej jakości.19 10.5. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ROZWÓJ Według Ingardena natura ludzka polega na nieustannym wysiłku przekraczania granic zwierzęcości tkwiącej w człowieku i wyrastania ponad nią człowieczeństwem i rolą człowieka jako twórcy wartości.20 Człowiek w procesie ewolucji uniezależnia się od przyrody zmieniając swoje systemy wartości, zmniejszając nacisk na wartości materialne i kładąc większy nacisk na wartości duchowe. Musi występować jednak określony, satysfakcjonujący poziom zaspokojenia potrzeb materialnych, wynikający z indywidualnych predyspozycji człowieka i jego spojrzenia na otaczającą go rzeczywistość, ponieważ świadomość wymaga fundamentu bytowego i faktycznie znajduje się z jednej strony w ciele, z drugiej w duszy ludzkiej. Człowiek tym się mianowicie odróżnia od zwierząt, że nie tylko opanowuje przyrodę w granicach bez porównania szerszych, niż to jest dostępne dla zwierząt, a nawet ją przekształca i przystosowuje do swoich potrzeb i wymogów, ale nadto – i w tym leży jego rys istotny – że wytwarza sobie pewna zupełnie nowa rzeczywistość. Raz wytworzona, stanowi ona potem znamienny składnik otaczającego nas świata21. Stąd wszelkie działania człowieka wywierające trwały wpływ na środowisko wymagają odpowiedzialności powiązanej z odpowiednio szerokim w określonych warunkach i czasie polem etycznym. Rozwój świata wiąże się z rozwojem jednostek ludzkich i ich przemian świadomościowych. Wyższe kwalifikacje obligują do większej odpowiedzialności decyzyjnej, gdyż konsekwencje obecnych działań będą w przyszłości odczuwały następne pokolenia. Aby obecne coś mogło być „przeszłe”, musi najpierw być w pewnym teraz „obecne”, stając się w następnym teraz „przeszłe”22. Odpowiedzialność ma dwojaki wymiar, bo kształtuje zarówno przyszłość, jak i przyszłą przeszłość mając wpływ na pozostawione przez nas dziedzictwo materialne i niematerialne. Jest ona tym większa, że wzrost presji człowieka na naturę powoduje częstokroć nieodwracalne zmiany mogące zagrozić gatunkowi ludzkiemu w sensie fizycznym. Oddziaływanie na naturę jest Kodeks odpowiedzialnego rybołówstwa, ONZ – FAO, Rzym 1995. R. Ingarden, Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973, s. 26. 21 Ibidem, s. 29-30. 22 Ibidem, s. 176. 19 20 184 dokonywane w warunkach dużej niepewności i determinuje ryzyko nieodwracalnych zmian przekreślających osiągnięcia ewolucji. Odpowiedzialność może mieć charakter naturalny, wynika wtedy z więzi rodzinnych i emocjonalnych lub kontraktowy, wynikający z określonej umowy. Szczególnie szeroki jest zakres odpowiedzialności polityka, którego decyzje wpływają na przyszłość świata. Polityk, kierując się subiektywną wolą podjęcia odpowiedzialności za dobro wspólne, musi w swoich działaniach uwzględniać oba aspekty odpowiedzialności. Inny charakter ma społeczna odpowiedzialność biznesu, dzięki której przedsiębiorstwa dobrowolnie podejmują działania na rzecz poprawy życia osób zaangażowanych w przedsięwzięcia i środowiska. Dotyczy to w szczególności dużych korporacji. Pojmowanie odpowiedzialności zależy od poziomu etycznego człowieka i jego systemu wartości. Determinuje to szerokość jego pola etycznego. Współistnieniu człowieka z otaczającą przyrodą towarzyszy ewolucja systemów wartości od egocentryzmu przez antropocentryzm, patocentryzm, biocentryzm po transcendentny w chwili obecnej kosmocentryzm. Przejściu do kolejnego systemu wartości towarzyszy zmniejszanie egoizmu i zwiększanie empatii wobec otoczenia. Pojawia się troska o relacje człowieka z otoczeniem w kontekście problematyki jakości życia i cierpienia. Bycie etycznym to życie utrzymać, życiu sprostać, życie wznosić na jego najwyższy stopień23. Zakres podmiotowy ochrony życia i łagodzenia cierpień do tej pory obejmował tylko człowieka. W miarę rozwoju cywilizacji zaczyna obejmować także zwierzęta i rośliny. Odpowiedzialność istnieje niezależnie od woli zaangażowanych podmiotów. Zakres odpowiedzialności jest wprost proporcjonalny do posiadanej władzy24. Inny jest zakres odpowiedzialności jednostki, inny przedsiębiorstwa, a inny biznesu, rozumianego jako całość przedsiębiorstw funkcjonujących na określonym obszarze. Do niedawna jeszcze uznawano, że gospodarka stanowi obszar, w którym główne regulacje dokonywane są na podstawie praw ekonomii. Zakładano, że w gospodarce obowiązuje tylko odpowiedzialność prawna i finansowa. Obecne czasy stawiają nas coraz częściej w sytuacjach, gdzie w grę wchodzi odpowiedzialność moralna, gdy trzeba wybierać spośród wielu opcji, przed którymi stają przedsiębiorstwa i cele obecnie realizowane muszą być spójne z celami przyszłymi. W skład odpowiedzialności moralnej powinna wchodzić wyróżniana przez niektórych autorów odpowiedzialność filantropijna. Według Werhane’a jeżeli firmy roszczą sobie uzasadnione prawo do wolności i autonomii, to muszą pamiętać, że są to zarazem prawa moralne.25 Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw może być: • świadoma (dobrowolnie przyjęta przez firmy); • narzucona (prawem); • wymuszona (oczekiwaniami społecznymi). A. Schweitzer, Życie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1974, s. 28. H. Jonas, Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, Platan, Kraków, 1996. 25 P.H. Werhane, Persons, rights and corporations, Prentice-Hall (Englewood Cliffs), New York 1985, p. 25. 23 24 185 Narzucona i wymuszona odpowiedzialność biznesu ma zwykle miejsce tam, gdzie nie ma zastosowania świadoma odpowiedzialność przedsiębiorstw, czyli najczęściej w przedsiębiorstwach pomijających koszty zewnętrzne swojej działalności. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw rozszerza się w miarę wzrostu zakresu ich działania. Kiedyś zwracano uwagę na elementy przedsiębiorstwa wchodzące w skład otoczenia wewnętrznego; obecnie uwzględnia się także elementy otoczenia zewnętrznego. W przedsiębiorstwach globalnych grono interesariuszy obejmuje niemal cały świat. Poziom społecznej odpowiedzialności biznesu zależy od wielu czynników charakteryzujących dane państwo. Są to: etap rozwoju społeczno-gospodarczego, system prawa, sytuacja społeczno-polityczna i normy moralne obowiązujące w danym państwie. Stąd też wynika wiodąca rola korporacji międzynarodowych w społecznej odpowiedzialności biznesu. Zasięg ich działania determinuje wysoki poziom etyczny, ze względu na zróżnicowane środowisko działania i konieczność uwzględniania różnych standardów obowiązujących w poszczególnych państwach. Odpowiedzialność świadoma zwykle wyprzedza odpowiedzialność narzuconą. Należy zauważyć, że określenie społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa w firmach działających lokalnie często jest nadużywane i stosowane zamiast public relations i human resourses. Działania te są wykorzystywane do budowy zaufania i pozytywnego wizerunku wśród społeczności lokalnej i pracowników. W dużych firmach, a zwłaszcza w koncernach międzynarodowych, dostrzega się korzyści płynące ze społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Mają one świadomość korzyści z działania w tym zakresie, prowadzą kampanie informacyjne i publikują raporty. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw staje się jednym z elementów strategii firmy. 10.6. ODPOWIEDZIALNE RYBOŁÓWSTWO JAKO ELEMENT ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Rozwój to proces przechodzenia obiektów od stanów mniej pożądanych (mniej pozytywnych, uznawanych za gorsze, mniej rozwiniętych, od form mniej doskonałych) do stanów bardziej pożądanych (bardziej pozytywnych, uznawanych za lepsze, bardziej rozwiniętych, do form bardziej doskonałych) z punktu widzenia kryterium lub zespołu kryteriów26. Przeciwieństwem rozwoju jest regres. Globalnym kryterium oceny rozwoju jest aksjologiczne kryterium wartości uwzględniające wartości materialne (zimne) i duchowe (ciepłe). Oceny procesów wykorzystujące aksjologiczne kryterium wartości mają charakter subiektywny, gdyż zależą od poziomu etycznego podmiotu dokonującego oceny i szerokości jego pola etycznego, a także związanego z tym poziomu egoizmu i empatii. 26 Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005, s. 26-27. 186 Ludzkość jest skazana na rozwój. Nagromadzony przez wieki kapitał nie może zostać zmarnotrawiony. Następuje ewolucja czynników produkcji i zmiana roli poszczególnych składników. Wzrasta znaczenie gospodarek opartych na wiedzy wykorzystujących nowoczesne technologie. Pozwalają one na racjonalne gospodarowanie w szczególności w odniesieniu do środowiska. Problemy z zakresu ochrony środowiska zostały zidentyfikowane, obecnie następuje identyfikacja kolejnych problemów społecznych, gospodarczych i innych. Sama identyfikacja nie wystarcza, żeby wyeliminować zagrożenia rozwoju współczesnego świata. Potrzebne są działania w skali globalnej. Największym zagrożeniem są tak zwane problemy globalne: wojny, nierówności rozwojowe, bieda, niedożywienie, zmiany klimatu. Problemy globalne zagrażają istnieniu świata. Oprócz nich występują problemy w skali globalnej. Mają one najczęściej charakter branżowy i mogą wpływać na zakłócenia w funkcjonowaniu określonych grup ludzi. Takim problemem jest zjawisko przełowienia, będące rezultatem prowadzenia działalności połowowej na poziomie wyższym niż możliwości regeneracyjne zasobów. Problem ten może być rozwiązany przez wprowadzenie odpowiedzialnego rybołówstwa. Zostało ono zdefiniowane wcześniej jako określony stan, przy którym wszystkie składniki gospodarki rybnej funkcjonują w sposób zrównoważony. Zrównoważenie to charakteryzuje określony stan, dany moment. Nie zawiera w sobie elementu trwałości, samopodtrzymywania i dotyczy w zasadzie zasobów rybnych na trzech etapach postrzegania: połowy, przetwórstwo i obrót towarowy. To, co nie jest zawarte w definicji odpowiedzialnego rybołówstwa zapisano w Kodeksie odpowiedzialnego rybołówstwa, który uznaje żywieniowe, ekonomiczne, społeczne środowiskowe i kulturowe znaczenie rybołówstwa oraz interesy wszystkich tych, którzy są związani z sektorem rybołówstwa. Zagadnienia te rozwinięto w tym dokumencie, choć główny nacisk położono na sferę pozyskiwania surowca – połowów morskich. Przedstawiono zagadnienia związane z akwakulturą, wsparciem rybołówstwa państw rozwijających się oraz zarządzaniem strefą brzegową. Stworzone zostały ramy prawne, instytucje i mechanizmy na szczeblach od lokalnego po globalny mające służyć wprowadzaniu odpowiedzialnego rybołówstwa. Stanowią one podstawy ładu zintegrowanego zrównoważonego rozwoju rybołówstwa. Jednakże obecny stan zasobów rybnych wymaga długich lat na ich zrównoważenie i przywrócenie właściwego funkcjonowanie ekosystemów morskich. Trzeba zaznaczyć, że bazą odpowiedzialnego rybołówstwa nie będzie określony poziom połowów światowych. Baza będzie zmienna i ustalana na podstawie ciągłych badań naukowych, gdyż fluktuacje połowów są spowodowane nie tylko oddziaływaniem człowieka. Odpowiedzialne rybołówstwo będzie stanowiło stan początkowy i warunek sine qua non dla zrównoważonego rozwoju rybołówstwa rozumianego jako nigdy niekończący się proces oparty na zasadach samopodtrzymywania, trwałości i zrównoważenia27. Warunkiem zrównoważonego rozwoju w rybołówstwie jest przyjęcie co naj- Edukacja dla zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2006, s. 19. 27 187 mniej antropocentrycznego systemu wartości, choć już obecnie rozpowszechnia się patocentryzm, przejawiający się w zmniejszeniu cierpienia poławianych i sprzedawanych ryb. *** Zrównoważony rozwój powoli staje się kolejnym paradygmatem nauki. Uznanie tego faktu napotyka na podobne problemy, podobnie jak wdrażanie założeń zrównoważonego rozwoju w życie oraz akceptacja rozszerzonej, a nie wąskiej interpretacji zrównoważonego rozwoju. Coraz więcej dokumentów zawiera w nazwie zrównoważony rozwój i coraz więcej pieniędzy jest wydawanych pod tym hasłem. Obejmuje on coraz to nowe przejawy aktywności, już nie tylko środowiskowej, gospodarczej, ale także społecznej. Najbardziej spektakularne jest wprowadzanie zrównoważonego rozwoju w dziedzinach, w których jego niewprowadzenie może spowodować nieodwracalne straty dla ludzkości. Dotyczy to w szczególności eksploatacji zasobów naturalnych, w tym także rybołówstwa morskiego. Ważne jest wprowadzenie odpowiedzialnego rybołówstwa stanowiącego warunek sine qua non zrównoważonego rozwoju rybołówstwa, a w konsekwencji będącego przyczynkiem do wprowadzenia zrównoważonego rozwoju w skali globalnej. Działania w zakresie odpowiedzialnego rybołówstwa muszą być podejmowane dobrowolnie w skali globalnej, nie mogą być wymuszone, nie powinny sprzyjać pogłębianiu biedy w państwach rozwijających się. Państwa, dopuszczając rybaków do współzarządzania zasobami rybnymi, kształtując świadomość producentów i konsumentów w ewolucyjny sposób osiągną cele odpowiedzialnego rybołówstwa. Przedsiębiorstwa, dbając o interesariuszy, których liczba na zglobalizowanych rynkach się zwiększa, będą dążyły do działania w sposób społecznie odpowiedzialny, konkurując z innymi przedsiębiorstwami. Spektakularnym wyrazem takich działań jest coraz powszechniejsze oznaczanie przez handel produktów rybnych symbolem MSC (Marine Stewardship Council) oznaczającym pochodzenie z połowów uwzględniających wymogi ochrony środowiska. Takiego znaku nie uzyska ryba poławiana w sposób nieodpowiedzialny. 188 11 POLITYKA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W NIEMCZECH JULIA WERNER W roku 1992 na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro szukano rozwiązań problemów globalnych, takie jak ubóstwo, degradacja środowiska naturalnego, rosnąca przepaść między bogatymi a biednymi, między Północą a Południem. Po zakończeniu zimnej wojny panowały bardzo optymistyczne nastroje. Chciano wspólnie sprostać poważnym wyzwaniom i utorować drogę dla zrównoważonego rozwoju na całym świecie. Przedstawiciele rządów z blisko 180 krajów zainicjowali prace na ważnymi międzynarodowymi regulacjami, takimi jak globalne porozumienie w sprawie ochrony klimatu i różnorodności gatunkowej oraz deklaracje w sprawie ochrony lasów. Podpisując Protokół z Rio, zobowiązali się również do poszukania rozwiązań globalnych problemów na szczeblu krajowym i złożenia raportu z tych działań na następnej konferencji za dziesięć lat. Rząd niemiecki spełnił to zobowiązanie, uchwalając w 2002 roku krajową strategię zrównoważonego rozwoju. Podkreślał przy tym, że nie jest to dokument określający podstawy teoretyczne, lecz praktyczny przewodnik mający na celu propagowanie zrównoważonego rozwoju w gospodarce i społeczeństwie. W trakcie opracowywania dokumentu rząd stworzył nowe struktury koordynacyjne i decyzyjne mające stanowić wsparcie rozwoju tej idei. 11.1. RAMY INSTYTUCJONALNE Źródłem ważnych impulsów dla niemieckiej polityki zrównoważonego rozwoju były ruchy ekologiczne. Komisja, która zainicjowała Szczyt Ziemi w Rio, nosiła nazwę Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju. Rozwój zrównoważony oznacza łączenia aspektów środowiskowych, społecznych i ekonomicznych, a także ich uwzględnianie przy podejmowaniu decyzji politycznych. Ten integracyjny charakter musi się również wyrażać w strukturach instytucjonalnych. Rząd federalny podjął więc decyzję, że odpowiedzialnym za politykę zrównoważonego rozwoju w Niemczech nie będzie Ministerstwo Środowiska, ale Federalny Urząd Kanclerski, koordynujący prace ministerstw. W Niemczech strategie międzyresortowe nie mają zbyt bogatej tradycji, co czyni ten ruch szczególnie ważnym. Na szczeblu roboczym polityką zrównoważonego 189 rozwoju w Federalnym Urzędzie Kanclerskim zajmował się początkowo referat podporządkowany Federalnemu Ministerstwu Ochrony Środowiska. Ostatnio jednak problematykę tę doceniono, tworząc samodzielny referat do spraw zrównoważonego rozwoju. Najwyższym organem decyzyjnym niemieckiej polityki zrównoważonego rozwoju jest Komisja Sekretarzy Stanu do spraw Zrównoważonego Rozwoju. Zasiadają w niej przedstawiciele ministerstw, którzy zajmują się kluczowymi zagadnieniami z zakresu polityki zrównoważonego rozwoju. Przewodniczącym komitetu jest szef Federalnego Urzędu Kanclerskiego. Komisja ustala ogólny zarys i podejmuje decyzje w sprawie kontrowersyjnych kwestii międzyresortowych. Powołano grupę roboczą na szczeblu kierowników podwydziałów z poszczególnych ministerstw, która przygotowuje posiedzenia Komisji i kieruje ciągłym procesem roboczym. Od 2008 roku w ramach Komisji, oprócz dyskusji tematycznych, odbywa się prezentacja raportów z wykonanych prac. Każdy resort dokonuje przeglądu swojego zakresu kompetencji pod względem działań na rzecz zrównoważonego rozwoju i przedstawia jego wyniki. Raporty są dostępne na stronach internetowych rządu federalnego (www.nationalnachhaltigkeitsstrategie.de). Istotny wkład w zapewnienie ciągłości polityki zrównoważonego rozwoju ma Parlamentarny Komitet Doradczy do spraw Zrównoważonego Rozwoju. Został on powołany do życia przez Parlament niemiecki, Bundestag, w 2004 roku i ponownie ukonstytuowany w 2009 roku. Komitet Doradczy składa się obecnie z 22 posłów z pięciu partii. Jego zadaniem jest wspieranie procesu zrównoważonego rozwoju kierowanego przez rząd oraz propagowanie strategii zrównoważonego rozwoju UE w Parlamencie. 11.2. STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NIEMIEC Zrównoważony rozwój jest zadaniem ogólnospołecznym. W toku przygotowywania pierwszej krajowej strategii zrównoważonego rozwoju w 2001 roku rząd federalny ustanowił Radę do spraw Zrównoważonego Rozwoju, w skład której wchodzi 15 osób reprezentujących różne sfery życia publicznego. Są to przedstawiciele stowarzyszeń ekologicznych, przedsiębiorstw, kościołów, związków zawodowych i środowiska akademickiego. Doradza ona rządowi federalnemu w zakresie realizacji i udoskonalania strategii zrównoważonego rozwoju, przygotowuje własne projekty i analizy oraz wspiera debatę publiczną na temat zrównoważonego rozwoju. Ma przyczynić się do lepszego zrozumienia jego znaczenia przez wszystkie zaangażowane strony i społeczeństwo. Instrumentem politycznej działalności doradczej, jakim dysponuje Rada do spraw Zrównoważonego Rozwoju, są zalecenia i opinie kierowane do przewodniczącego Państwowej Komisji do spraw Zrównoważonego Rozwoju oraz szefa Federalnego Urzędu Kanclerskiego. Ważnymi kwestiami, będącymi ostatnio przedmiotem prac Rady do spraw Zrównoważonego Rozwoju, były krajowa strategia zrównoważonego 190 rozwoju oraz jej cele, wskaźniki i instytucje, zrównoważone zamówienia publiczne, stabilizacja rynków finansowych i zrównoważona konsumpcja. Rada do spraw Zrównoważonego Rozwoju, podobnie jak rząd federalny, zwraca się również do innych podmiotów, w tym w ramach corocznej konferencji, która, gromadząc około 1300 uczestników, stała się centralnym forum niemieckiej polityki zrównoważonego rozwoju. Rada jest członkiem europejskiej sieci European Environment and Sustainable Development Councils (EEAC) i aktywnym uczestnikiem wielu innych sieci. W pierwszej krajowej strategii zrównoważonego rozwoju przyjętej w 2002 roku rząd federalny zajął się czterema głównymi tematami, to jest sprawiedliwością międzypokoleniową, spójnością społeczną, jakością życia i odpowiedzialnością międzynarodową. W celu konkretyzacji sformułował cele ilościowe i czasowe oraz wskaźniki i propozycje środków i instrumentów, za pomocą których cele te mogą zostać osiągnięte. Pozwoliło to na wydobycie zagadnienia zrównoważonego rozwoju ze sfery intencjonalnej. W latach 2004 i 2008 rząd federalny opracował raporty z postępów realizacji strategii zrównoważonego rozwoju. Obecnie przygotowywany raport zostanie opublikowany w 2012 roku. Raporty mają charakter podsumowujący, przedstawiają rozwój wskaźników, opisują pozytywne i negatywne tendencje. Służą również udoskonalaniu rządowej polityki zrównoważonego rozwoju w wybranych dziedzinach. Głównymi tematami kolejnego raportu będą zrównoważone zarządzanie i zrównoważona gospodarka wodna. Ponieważ rozwój zrównoważony nie może być narzucany z góry, ani generowany przez rząd samodzielnie, przygotowanie raportu ma charakter procesu, który wymaga aktywnego udziału obywateli, grup społecznych i podmiotów gospodarczych. Sygnał do udziału w przygotowaniu najnowszego raportu dała pani kanclerz, dr Angela Merkel na dorocznym posiedzeniu Rady do spraw Zrównoważonego Rozwoju jesienią 2010 roku. W ramach procesu partycypacji online, wszystkie zainteresowane strony zostały poproszone o przedstawienie swoich sugestii odnośnie rozwoju strategii i oceny wyznaczonych przez rząd tematów głównych. Na tej podstawie Federalny Urząd Kanclerski opracowuje projekt raportu, który został poddany pod dyskusję od czerwca 2011 roku. Fakt, że raporty ukazują się co cztery lata, sprawia, że ekipie rządzącej trudno jest ocenić postępy podejmowanych przez siebie działań. Dla zapewnienia większej ciągłości raportowania, Federalny Urząd Statystyczny publikuje co dwa lata raport o stanie wskaźników. Po raz pierwszy ukazał się w 2006 roku. 191 11.3. DZIAŁANIA NA RZECZ ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO Dużym osiągnięciem, dzięki któremu cele zrównoważonego rozwoju zyskały większą moc wiążącą, było wprowadzenie w 2008 roku przez rząd federalny oceny wpływu planowanych ustaw na rozwój zrównoważony. Resorty, którym powierzono przygotowanie nowego projektu ustawy mają teraz obowiązek sprawdzić, czy skutki danego projektu są zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju, w szczególności w zakresie długotrwałego oddziaływania przedsięwzięcia. Pozwoliło to stworzyć silniejsze powiązania między krajową strategią zrównoważonego rozwoju a ustawodawstwem, a także usprawniło komunikację między ministerstwami w zakresie celów i konfliktów celów w kontekście strategii zrównoważonego rozwoju. Rada do spraw Zrównoważonego Rozwoju oraz Parlamentarny Komitet Doradczy do spraw Zrównoważonego Rozwoju wielokrotnie wcześniej wzywały do stworzenia takiego instrumentu kontroli. Parlamentarny Komitet Doradczy do spraw Zrównoważonego Rozwoju otrzymał ważne zadanie, polegające na sprawdzeniu, czy ocena wpływu na rozwój zrównoważony została przez właściwe ministerstwa zrealizowana w odpowiedni sposób. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości, Komitet może poinformować o tym wiodącą komisję, która z kolei może zażądać od ministerstwa wprowadzenia poprawek. Siłą zrównoważonego rozwoju jest zaangażowanie ludzi i ich twórcze, innowacyjne pomysły. Chcąc przyczynić się do rozpowszechnienia takich pomysłów i projektów w Niemczech, Rada do spraw Zrównoważonego Rozwoju przyznaje co roku znak jakości „Werkstatt N“ wyjątkowym inicjatywom dotyczącym zrównoważonego rozwoju. Pragnie w ten sposób docenić różnorodne osobiste zaangażowanie ludzi w całych Niemczech. Niektóre z projektów są publicznie prezentowane na dorocznej konferencji Rady do spraw Zrównoważonego Rozwoju w Berlinie. Wymagania zrównoważonego rozwoju mają coraz większy wpływ na gospodarkę. Konieczne jest stworzenie rynku, który nagradza przedsiębiorstwa za zrównoważone działanie. Często nie do końca wiadomo, czym właściwie jest rozwój zrównoważony. Mnogość dostępnych w Niemczech narzędzi oceny powoduje, że inwestorom trudno jest oszacować zrównoważone, długofalowe działania i ryzyko biznesowe. W związku z tym Rada do spraw Zrównoważonego Rozwoju przygotowała projekt niemieckiego kodeksu zrównoważonego rozwoju, a następnie zwróciła się do przedsiębiorstw, uczestników rynku finansowego i innych zainteresowanych grup o wzięcie udziału w debacie nad tym projektem. Celem ma być stworzenie ulepszonego narzędzia do oceny działalności przedsiębiorstw pod kątem zrównoważonego rozwoju. Projekt definiuje ekologiczne, ekonomiczne i społeczne wymagania wobec przedsiębiorstw w ramach 22 głównych kierunków działania. Apeluje się na przykład do przedsiębiorstw o to, aby stawiały sobie i swoim dostawcom ambitne i wymierne cele zrównoważonego rozwoju, na przykład w zakresie zużycia energii i zasobów. System zarządzania powinien wspierać realizację tych celów. Inne wymagania dotyczą egzekwowania praw człowieka i praw pracowniczych, walki z korupcją i uzależnienia 192 płac kadry kierowniczej od stopnia realizacji biznesowych celów zrównoważonego rozwoju. Projekt Rady do spraw Zrównoważonego Rozwoju spotkał się z ogromnym odzewem ze strony opinii publicznej, zgłoszono do niego wiele uwag i komentarzy, a także zorganizowano warsztaty, podczas których odbyła się dyskusja na temat projektu. Następnym krokiem będzie faza pilotażowa, w ramach której kilka przedsiębiorstw będzie miało możliwość sprawdzenia w praktyce wymagań zdefiniowanych w kodeksie. Wiele ważnych decyzji dla przyszłości Niemiec zapada w miastach, których budynki czekają na modernizację, mającą poprawić ich energochłonność. Konieczne są inwestycje w zrównoważoną infrastrukturę i pozyskanie ludzi dla idei zrównoważonego rozwoju. W Niemczech trzy czwarte mieszkańców żyje obecnie w mieście i liczba ta cały czas rośnie. Protokół z Rio już w 1992 roku kładł duży nacisk na politykę lokalną. Jednak pomimo wielu pozytywnych oznak, lokalne działania zorientowane na rozwój zrównoważony nie zajmują jeszcze takiej pozycji, jaką mieć powinny. W krajowej strategii zrównoważonego rozwoju jednostki samorządu terytorialnego pojawiają się wciąż tylko na marginesie, chociaż istnieje wiele znakomitych i ambitnych przykładów zrównoważonego rozwoju na szczeblu lokalnym. Pod względem finansowym i politycznym czują się one często niedoceniane. Narzekają, że muszą realizować ogólnokrajowe zadania, na których rozwój mają niewielki wpływ, a których finansowanie stanowi poważne obciążenie gminnych kas i utrudnia realizację inwestycji w przyszłości. Rada do spraw Zrównoważonego Rozwoju postawiła następujące pytanie: jakie wnioski można dziś wyciągnąć z zasady zrównoważonego rozwoju dla polityki lokalnej i w jaki sposób lokalna polityka zrównoważonego rozwoju może zyskać większe znaczenie i wpływ w polityce federalnej? Wraz z prezydentami miast z całych Niemiec, którzy w szczególny sposób angażują się na rzecz propagowania idei zrównoważonego rozwoju w swoich miastach, i to niezależnie od tego, do jakiej partii należą zainicjowano dialog na temat strategii zrównoważonego rozwoju. Prezydenci wydali oświadczenie, definiujące główne kierunki działania, w którym sformułowali, czym dla nich jest lokalny rozwój zrównoważony. Rada do spraw Zrównoważonego Rozwoju pełniła rolę koordynatora i moderatora. Prezydenci uważają zrównoważony rozwój obszarów miejskich, stawiający na równi kwestie środowiskowe, ekonomiczne i społeczne, a także propagujący finansowanie zgodnie z zasadą sprawiedliwości międzypokoleniowej, za najlepszy fundament przyszłości swoich miast. Pragną zachęcać i wspierać tych, którzy chcą kształtować politykę zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Zwracają się również do decydentów na szczeblu federalnym i krajowym, wskazując, że prawdziwa przemiana w ich miastach wymaga lepszych warunków ramowych. Oczekują intensywnego dialogu na równych zasadach. 193 11. 4. SZANSE I MOŻLIWOŚCI KRAJOWEGO PROCESU ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO Znajomość terminu rozwój zrównoważony w społeczeństwie niemieckim w ciągu ostatnich dziesięciu lat wzrosła trzykrotnie, według badań przeprowadzonych przez Agencję Ochrony Środowiska i Federalne Ministerstwo Środowiska. Po wpisaniu hasła „Nachhaltigkeit” do wyszukiwarki Google pojawia się ponad pięć milionów wyników, a po wpisaniu hasła „nachhaltiger Entwicklung“ kolejne dwa miliony1. W programie politycznym rozwój zrównoważony nie jest już oderwaną od rzeczywistości kwestią podejmowaną przez naiwnych idealistów, lecz staje się w coraz większym stopniu koniecznością. Idea zrównoważonego rozwoju cieszy się również coraz większą popularnością w biznesie, który zaczyna definiować się nie tylko przez wysokość generowanych przez siebie dochodów, lecz również przez swoją biznesową odpowiedzialność w zakresie zrównoważonego rozwoju. Teraz, gdy rozwój zrównoważony przestał być już zagadnieniem niszowym, należy zadbać o przejrzystość treści, ponieważ zbyt częste uzywanie tego pojęcia prowadzi do jego rozmycia i może być szkodliwe. Pojęcie zrównoważonego rozwoju jest w Niemczech nacechowane bardzo pozytywnie, co powoduje, że jest czasami nadużywane jako narzędzie do zdobycia społecznej akceptacji i kredytu zaufania. Zadaniem rządu federalnego w ramach krajowej strategii zrównoważonego rozwoju jest sprecyzowanie i zapewnienie jakości. Na innych szczeblach zadanie to przejmują przedsiębiorstwa, stowarzyszenia, miasta i gminy. Rada do spraw Zrównoważonego Rozwoju pragnie wspierać ideę zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwach, tworząc niemiecki kodeks zrównoważonego rozwoju. Za pojęciem zrównoważonego rozwoju musi bowiem rzeczywiście stać idea zrównoważonego rozwoju. W procesie zrównoważonego rozwoju konieczne jest, aby wszyscy uczestnicy znali swoje role i (potencjalne) zadania. Odnosi się to do gospodarki i społeczeństwa, a także polityki. W polityce poszczególnych sektorów strategia zrównoważonego rozwoju odgrywała dotychczas mniejszą rolę. Wprawdzie ministerstwa składają do Komisji raport z prowadzenia swojej polityki w odniesieniu do strategii, jednak nie obowiązują żadne zasady, które określałyby, w jaki sposób ma się to odbywać, a jakość realizacji tego zadania i powaga, z jaką resorty do niego podchodzą, jest bardzo zróżnicowana. Wskazane byłoby więc stworzenie oddzielnych strategii zrównoważonego rozwoju dla poszczególnych resortów. Pomimo że polityka resortowa jest już uwzględniania w ramach krajowej strategii zrównoważonego rozwoju przy okazji raportów z postępów realizacji, to jednak niektóre cele i wskaźniki strategii mogłyby być wykorzystywane do celów sterowania politycznego w znacznie większym stopniu niż dotychczas. 1 Nachhaltigkeit i nachhaltige Entwicklung funkcjonują w języku polskim jako jedno pojęcie „rozwój zrównoważony” lub wymiennie jako „trwałość” 194 Krajowa strategia zrównoważonego rozwoju nie zasługuje jeszcze w pełni na przydomek „krajowa“. Nadal nie jest to bowiem strategią całego kraju, lecz raczej strategią rządu federalnego. Kraje związkowe i władze lokalne stoją przed wyzwaniem, polegającym na tym, że przy realizacji procesów zrównoważonego rozwoju muszą z jednej strony uwzględniać warunki lokalne i regionalne, z drugiej zaś zachować spójność z zasadami polityki zrównoważonego rozwoju rządu federalnego, ponieważ krajowa strategia zrównoważonego rozwoju obejmuje wszystkie istotne dla przyszłego rozwoju kwestie, także te, które leżą poza zakresem kompetencji rządu federalnego. Od jakiegoś czasu zauważa się zacieśnianie kontaktów między rządem federalnym a krajami związkowymi. Mówi się o wspólnym podejściu w kwestii zrównoważonych zamówień publicznych, zagospodarowania przestrzennego i pomiaru zrównoważonego rozwoju. Do stworzenia spójnej polityki zrównoważonego rozwoju rządu federalnego i krajów związkowych niezbędne jest większe zaangażowanie obu stron. Od opublikowania raportu w 2008 roku do dzielenia się swoimi doświadczeniami zaproszono również związki gminne. Inicjatywy lokalne stanowią jednak nadal rzadkość w porównaniu z licznymi projektami rządowymi. Ogromne możliwości daje szerszy dialog na temat wspólnych celów i metod. W ramach międzynarodowego przeglądu niemieckiej polityki zrównoważonego rozwoju Niemcy zostały skrytykowane za to, że idea zrównoważonego rozwoju jest realizowana na małą skalę i „za zamkniętymi drzwiami”. Nie ma gotowości do stworzenia śmiałej, wspólnej wizji na przyszłość. Jak ma wyglądać życie w Niemczech w 2050 roku? Co społeczeństwo chce do tego czasu osiągnąć i jak ma wyglądać jego droga do tego celu? W polityce niemieckiej istnieją ogromne zastrzeżenia co do wizji. Były kanclerz Helmut Schmidt podsumował to, następująco: Kto ma wizje, powinien udać się do lekarza. Dziewięć miliardów ludzi na Ziemi boryka się z problemem niedoboru zasobów i wody, a także coraz poważniejszych zmian klimatycznych. Staje się jasne, że poważne pytania wymagają poważnych odpowiedzi. Strategie zrównoważonego rozwoju muszą służyć ich poszukiwaniu. (tłum. Tomasz Sereda) 195 B I B L I O G R A F I A Adamowicz M., Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa, „Prace Naukowe SGGW” 2006 nr 38. Anam L., Zamościńska E., 4 zasady skutecznej komunikacji CSR, „Kompendium CSR” 2010 nr 4. Apanowicz J., Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Wyd. Difin, Warszawa 2005. Atkinson G., Dietz S., Neumayer E., Handbook of Sustainable Development, Edward-Elgar Publ., Cheltenham 2006. Bańka J., Etyka prostoliniowości, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1986. Baum R., Analiza barier zrównoważonego rozwoju rolnictwa, w: Wpływ integracji europejskiej na przemiany strukturalne obszarów wiejskich o wysokim bezrobociu, Wyd. Akademii Rolniczej, Szczecin 2004. Baum R., Kryteria oceny zrównoważonego rozwoju w gospodarstwach rolnych, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu” 2003 nr 358. Baum R., Śleszyński J., Trwały i zrównoważony rozwój gospodarstwa rolnego, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczowski, B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2009. Bell S., Morse S., Measuring sustainability. Learning from doing, Earthscan, London 2003. Bell S., Morse S., Sustainability indicators. Measuring the immeasurable?, Earthscan, London 2000. Bergier T., Kronenberg J., Wyzwania zrównoważonego rozwoju, Kraków 2010. Black J., Słownik ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. Blaug M., Metodologia ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995. Bocian A., Globalizacja a zrównoważony rozwój, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011. Bogle J. C., Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia, Wyd. PTE, Warszawa 2009. Borys G., Borys T., Zintegrowana odpowiedzialność biznesu – geneza i istota, w: Ekologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarki oraz przedsiębiorstw, red. J. Famielec, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków 2011. Borys T., Czaja S., Badania nad zrównoważonym rozwojem w polskich ośrodkach naukowych, w: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2009. Borys T., Spory wokół pojęcia zrównoważonego rozwoju, w: Zrównoważony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie, red. S. Czaja, seria Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” nr 33, Wyd. I-Bis, Nowa Ruda 2005. Borys T., Sustainable Development as an Educational Challenge, “Argumenta Oeconomica” 2010 No. 1(24). Borys T., W stroną zrównoważonego rozwoju polskich gmin i powiatów, w: Zarządzanie zrównoważonym rozwojem. Agenda 21 w Polsce – 10 lat po Rio, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowiska, Białystok 2003. 196 Borys T., Wskaźniki ekorozwoju, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999. Buying Green! – Making a difference through GPP, European Commission, DG Environment-G2, B-1049, Bruxelles. Caddy J.F., Garibaldi L., Apparent changes in the trophic composition of world marine harvest: the perspective from FAO capture database, “Ocean and Coastal Management” 2000 Vol. 43. Caldwell B., Beyond Positivism: Economic Methodology in the Twientieth Century, Macmillan, London 1982. Capra F., Punkt zwrotny, Wyd. PIW, Warszawa 1987. Caring for the Earth: A Strategy for Sustainable Living. Summary, IUCN – UNEP – WWF, Gland 1991. Clarksson K.W, International Law, US seabed policy and ocean recourse development, “Journal of Land Economics” 1974 Vol. 17. Common Fisheries Policy Compliance Scoreboard, Annex, accessed: www.europa.eu.int Commons J.R., Institutional Economics, “American Economic Review” 1931 No. 21. Cooke J.G., Glossary of technical terms, in: Exploitation of Marine Communities, ed. R.M. May, Springer Verlag 1984. Corporate Management Tools for Sustainable Development ICC / WBCSD Background document UN commission on Sustainable Development 20 April – 1 May 1998, accessed: www.globalreporting.org. CSR Europe, Roadmap. A European Roadmap for business. Towards a Sustainable and Competitive Enterprise, CSR Europe 2005. Czaja S., Kategoria czasu w kształtowaniu zrównoważonego rozwoju, w: Zrównoważony rozwój – wybrane problemy teoretyczne i implementacyjne w świetle dokumentów Unii Europejskiej, red. B. Poskrobko, S. Kozłowski, Wyd. Komitet „Człowiek i Środowisko” przy Prezydium PAN, Białystok-Warszawa 2005. Czyżewski B., Matuszczak A., Rola rent gruntowych w zrównoważonym rozwoju rolnictwa, ACTA Scientiarum Polonorum, „Oeconomia” 2010 nr 9(3). Dahlsrud A., How Corporate Social Responsibility is Defined: an Analysis of 37 Definitions, John Wiley&Sons, Trondheim 2006. Daly H. E., Cobb Jr. J.B., For the Common Good. Green Point, London 1989. Dąbrowski K., Pasja rozwoju, Wyd. PWN, Warszawa 1988. Definition, accessed: www.fao.org. Diefenbacher H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju na studiach ekonomicznych-uwarunkowania i doświadczenia niemieckie, w: Edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Edukacja dla ładu ekonomicznego, t. 2, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2010. Doulman D.J., Code of Responsible Fisheries: Development and Implementation Considerations, accessed: www.fao.org. Dymowski J., CSR to nie bajka w: Kompendium CSR, red. P. Warsza, Media Planet, 2009. Edukacja dla zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2006. Ekonomia a rozwój zrównoważony. Teoria i kształcenie, red. F. Piontek, t. 1, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001. Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Zarys problemów badawczych i dydaktyki, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2010. Eliasz A., Psychologia ekologiczna, Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1993. Encyklopedia filozofii, red. T. Honderich, t. 2, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1999. 197 Europa 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010, dostęp: www.europa.eu . European the of Commission Communities, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the regions on the Sustainable Consumption and Production and Sustainable Industrial Policy Action Plan, Brussels, 16.07.2008, COM(2008) 397 final. Faber A., Przegląd wskaźników rolnośrodowiskowych zalecanych do stosowania w ocenie zrównoważonego gospodarowania w rolnictwie, „Studia i Raporty IUNG-PIB” 2007 z.5. Feledyn-Szewczyk B., Model RISE jako narzędzie oceny i optymalizacji stopnia zrównoważenia produkcji rolnej na poziomie gospodarstwa, „Studia i Raporty IUNG-PIB” 2010 z. 21. Feledyn-Szewczyk B., Opis modelu RISE do oceny stopnia zrównoważenia gospodarstw, „Studia i Raporty IUNiG-PIB” 2007 z. 5. Feminist Economics, eds. L. Beneria, A. M. May, D.L. Starssman, Edward Elgar Publ., Cheltenham 2010. Fiedor B., Koncepcja zrównoważonego rozwoju a prawa i kategorie rynku, w: Zrównoważony rozwój-wybrane problemy teoretyczne i implementacyjne w świetle dokumentów Unii Europejskiej, red. B. Poskrobko, S. Kozłowski, Wyd. Komitet „Człowiek i Środowisko” przy Prezydium PAN, Białystok-Warszawa 2005. Fisheries and food security: accessed: www.fao.org. Fisheries Glossary, accessed: www.fao.org. Fostering change to sustainable consumption and production: an evidence based view, ed. A. Tukker, “Journal of Cleaner Production” 2008 No. 16. Fotyma M., Kuś J., Zrównoważony rozwój gospodarstwa rolnego, „Pamiętnik Puławski” 2000 z.120. Friedman M., A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Princeton 1957. Friedman M., Społeczną powinnością biznesu jest pomnażanie zysków, w: Etyka biznesu, Z klasyki współczesnej myśli amerykańskiej, red. L. Ryan, J. Sójka, Wyd. W drodze, Poznań 1997. Gasiński T., Piskalski G., Zrównoważony biznes. Podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009. Global Biodiversity Assessment, Cambridge University Press, Cambridge 1995. Global Reporting Initiative – czyli trochę o raportowaniu społecznym, dostęp: www.nu.fob.org.pl Globalny Program Działań, AGENDA 21, Wyd. Our Common Future, 1992. Górski J., Sierpiński W., Historia powszechnej myśli ekonomicznej 1870-1950, Wyd. PWN, Warszawa 1977. Granstedt A., Tyburski J., Współczesne europejskie systemy rolnicze, „Fragmena Agronomica” 2006 nr 2. Hamilton K., Clemens M., Genuine Savings Rates in Developing Countries, “The World Bank Economic Review” 1998 Vol. 13 No. 2. Handbook of Sustainable Development, ed. G. Atkinson, Edward Elgar Publ., Cheltenham 2008. Harasim A., Przewodnik ekonomiczno-rolniczy w zarysie, IUNG, Puławy 2006. Harasim A., Realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w gospodarstwach rolniczych o różnych kierunkach produkcji, „Studia i Raporty IUNiG-PIB” 2010, z. 22. Hawken P., Lovins A.B., Lovins L.H., Natural Capitalism. The next industrial revolution, London 2002. Hermaszewski J., Koncepcja zarządzania strategicznego w jednostce samorządu terytorialnegoproblemy organizacyjne, w: Finanse publiczne, red. J. Sokołowski, M. Sosnowski, 198 A. Zabiński, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2010 nr 112. Hermaszewski J., Koncepcja zarządzania strategicznego-aspekty finansowe, w: Studia i materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, red. E. Urbańczyk, Wyd. PSZW, Bydgoszcz 2010. Hodgson G.M., In the Shadow of Darwin and Marx, Edward Elgar Publ., Cheltenham 2006. Ingarden R., Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973. Jackson T., Prosperity without growth. Economics for a Finite Planet, Earthscan, London 2009 Janowiak J., Bieńkowski J., Syntetyczna ocena stanu zrównoważenia produkcyjnego, środowiskowego i ekonomicznego rolnictwa w skali gospodarstwa i regionu, w: Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne, red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2010. Jeżowski P., Kategoria rozwoju zrównoważonego w naukach ekonomicznych, w: Ekonomiczne problemy ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego w XXI wieku, red. P. Jeżowski, Wyd. SGH, Warszawa 2007. Jeżowski P., Rozwój zrównoważony we współczesnych koncepcjach ekonomicznych, w: Zrównoważony rozwój – wybrane problemy teoretyczne i implementacyjne w świetle dokumentów Unii Europejskiej, red. B. Poskrobko, S. Kozłowski, Wyd. Komitet „Człowiek i Środowisko” przy Prezydium PAN, Białystok-Warszawa 2005. Kang M., Wimmer R., Product service system as systemic cures for obese consumption and production, “Journal of Cleaner Production” 2008 No. 16. Kapusta F., Profesor Bohdan Kopeć prekursorem zrównoważonego gospodarstwa i rolnictwa, Journal of Agribusiness and Rural Development” 2009 No. 2(12). Kapusta F., Teoria agrobiznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2003. Kiełczewski D., Ekologia społeczna, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001. Kiełczewski D., Konsumpcja a perspektywy zrównoważonego rozwoju, Wyd. UwB, Białystok 2008. Kirchgessner G., Homo oeconomicus, Springer Publ., Tubingen 1991. Kodeks odpowiedzialnego rybołówstwa, ONZ – FAO, Rzym 1995. Kołodko G. W., Świat na wyciągnięcie myśli, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010. Komisja Wspólnot Europejskich, Komunikat Komisji dla parlamentu europejskiego, Rady I Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Realizacja partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia: uczynienie Europy liderem w zakresie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, Bruksela, dnia 22.03.2006, KOM(2006) 136 wersja ostateczna. Korten D., Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, Stowarzyszenie OBYWATEL, Łódź 2002. Kośmicki E., Główne zagadnienia ekologizacji społeczeństwa i gospodarki, Wyd. Ekopress, Białystok 2009. Krakovsky M., O szczęściu naukowo, „Świat Nauki” 2007 nr 5(189). Kramer J., Rynek jako przedmiot badań, Katowice 1995. Krasowicz S., Możliwości rozwoju różnych systemów rolniczych w Polsce, „Roczniki Nauk Rolniczych” 2009 t. 96 z. 4. Krasowicz S., Ocena możliwości zrównoważonego rozwoju gospodarstw o różnych kierunkach produkcji, „Roczniki Nauk Seria” 2005 nr 7(1). Krasowicz S., Sposoby realizacji idei zrównoważonego rozwoju w gospodarstwie rolniczym, „Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu” 2006 t. 87 nr 540. 199 Krasowicz S., W Polsce powinno dominować rolnictwo zrównoważone, Materiały I Kongresu Nauk Rolniczych „Nauka-Praktyce”, Puławy 2009. Kukuła S., Krasowicz S., Główne problemy i uwarunkowania zrównoważonego rozwoju rolnictwa w Polsce, „Problemy Inżynierii Rolniczej” 2007 nr1. Kulińska-Sadłocha E., Idea zrównoważonego rozwoju a ordoliberalna koncepcja społecznej gospodarki rynkowej, „Optimum. Studia Ekonomiczne“ 2011 nr 4. Kuhn T., Struktura rewolucji naukowych, PWN, Warszawa 1968. Kuś J., Ekologiczne podstawy integrowanej produkcji roślinnej, Mat. Szkol. IUNG Puławy, LODR, Końskowola 2005. Kutkowska B., Wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Sudetach, IRWiR, Warszawa 2007. Landreth H., Colander D. C., Historia myśli ekonomicznej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005. Lawn Ph., Sustainable development indicators in ecological economics, Edward-Elgar Publ., Cheltenham 2007. Leibenstein H., Poza schematem homo oeconomicus, Wyd. PIW, Warszawa 1988. Lowell Centre for Sustainable Production, sustainable Production: A working definition. Informal Meeting of the Committee Members, 1998, “Journal of Cleaner Production” 2001, Vol. 9, No. 6. Mace P.M. The status of ICCAT species relative to the optimum yield and overfishing criteria recently, proposed in the United States, also with consideration of the precautionary approach ICCAT SC RS/97/074, 1980. Majewski E., Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produkcji Rolniczej (SIPR) w Polsce, Wyd. SGGW, Warszawa 2002. Manteuffel R., Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1981. Marsden T., Sonnino R., Rural development and the regional state: Denying multifunctional agriculture in the UK, „Journal of Rural Studies” 2009 No. 24. Ministerstwo Gospodarki, Zielona gospodarka, dostęp: www.mg.gov.pl. Mizgajski A., Stępniewska M., Koncepcja świadczeń ekosystemów a wdrażanie zrównoważonego rozwoju, Wyd. WSE, Białystok 2009. Moffat I., Sustainable Development. Principles, Analysis and Policies, Parthenon, London 1996. Mont O., Plepys A., Sustainable consumption Progress: should we be proud or alarmed?, „Journal of Cleaner Production” 2008 No. 16. Morato T., Watson R., Pilcher T.J., Pauly D., Fishing down the deep, “Fish and Fisheries” 2006 No 7. Nachhaltige Entwicklung in Deutschland. Indikatorenbericht 2010, Statistisches Bundesamt, Wiesbaden 2010. Naess A., Samorealizacja: ekologiczne podejście do istnienia w naszym świecie, w: A. Naess i in., Myśląc jak góra, Wyd. Pusty Obłok, Warszawa 1992. Nasza wspólna przyszłość, Światowa Komisja do spraw Środowiska i Rozwoju, Wyd. PWE, Warszawa 1991. Nettle D., Szczęście sposobem naukowym wyłożone, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2005; Niewęgłowska G., Zdolność rodzinnych gospodarstw rolnych do realizacji programu rolno-środowiskowego, IERiGŻ, „Studia i Monografie” 2005 nr 130. Niewiadomski W., Biotyczne środowisko uprawne a zagrożenie chorobowe roślin, Wyd. ART, Olsztyn 1993. Nowa ekonomia instytucjonalna: aspekty teoretyczne i praktyczne, Wyd WSEiA, Kielce 2005. Odnowiona strategia UE dotycząca trwałego rozwoju, Bruksela 2006 załącznik 9780/06. 200 OECD Environmental Outlook ,OECD, Publication Service, Paris 2001. Our Common Future, United Nation, New York 1987. Our Common Future, World Commission of Environment and Development, Oxford University Press, Tokio 1987. Pajestka J., Kształtowanie procesu rozwoju. Racjonalność i manowce polityki, Wyd. PWE, Warszawa 1983. Pajestka J., Prolegomena globalnej racjonalności człowieka. O racjonalność ewolucji cywilizacyjnej, PWN, Warszawa 1990. Pauly D., Watson R., Counting the last fish. “Scientific American” 2003 Vol. 289. Payne A., Phillips N., Rozwój, Wyd. Sic!, Warszawa 2011. Pearce D., Blueprint 3. Measuring sustainable development, Earthscan, London 1998. Perspective Analysis of Agricultural Systems, Technical Report EUR 21311, Luxembourg European Commission, Directorate General Joint Research Centre, Brussels 2005. Piątek Z., Ekofilozofia, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010. Post Keynesian and Ecological Economics, eds. R. P. F. Holt, S. Pressman, C.L. Spash, Edward Elgar Publ., Cheltenham 2009. Prochowicz R., Śleszyński J., Wskaźnik trwałego dobrobytu ekonomicznego, „Wiadomości Statystyczne” 2006 nr 7/8. Renting H., et al., Exploring multifunctional agriculture. A review of conceptual approaches and prospects for an integrative transitional framework, “Journal of Environmental Management” 2009 No. 90. Responsible fish utilization, “Technical Guidelines for Responsible Fisheries” 1998 No. 7. Ricker W.E., Computation and interpretation of biological statistics of fish population, “Bulletin of the Fisheries Research Board of Canada” 1975 No. 191. Rizov M., Rural Development Perspectives in Enlarging Europe: The Implications of CAP Reforms and Agricultural Transition in Accession Countries, “European Planning Studies” 2006 No. 14. Robbins L., An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, Macmillan, London 1946. Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2010. Rogall H., Podstawowe założenia ekonomii zrównoważonej, w: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju, Białystok 2007. Roszkowska-Mądra B., Mańkowski D., Determinanty decyzji rolników o korzystaniu z funduszy Unii Europejskiej kredytów na działalność rolniczą z rozwiniętym systemem produkcji mlecznej w województwie podlaskim, „Rocznik Nauk Rolniczych” 2010 seria G, t. 97, z. 1. Roszkowska-Mądra B., Obszary wiejskie o niekorzystnych warunkach gospodarowania w aspekcie ich zrównoważonego rozwoju, Wyd. UwB, Białystok 2010. Roszkowska-Mądra B., Upowszechnianie idei zrównoważonego rozwoju na obszarach wiejskich i w rolnictwie, ,,OPTIMUM Studia Ekonomiczne” 2010 nr 1(45). Royce. F., Fishery Development, Academic Press Inc. London 1987. Rozwój regionalny a rozwój zrównoważony, red. A. F. Bocian, Wyd. UwB, Białystok 2008. Schrank W.E., Introducing fisheries subsidies, FAO, “Fisheries Technical Paper” 2003, Vol. 437. Schumacher E., Małe jest piękne, Wyd. PIW, Warszawa 1981. Schütz H., Welfens M. J., Śleszyński J., Stodulski W., Sustainable Development through Dematerialization: The Case of Poland, “Osteuropa−Wirtschaft” 2002 No. 2 (47). Schweitzer A., Życie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1974. 201 Simpson W. G., Kohers T. H., The link between Corporate Social and financial performance: evidence from the banking industry, “Journal of Business Ethics” 2002 No. 35. Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR). Podręcznik do samooceny dla przedsiębiorstw, UNDP, Warszawa 2010. Stacewicz J., Ekonomia na rozdrożu, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991. Stacewicz J., Racjonalność gospodarowania a współczesne wyzwania rozwojowe, Wyd. PWN, Warszawa 1988. Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, Wyd. PWE, Warszawa 2000. Sternberg E., Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998. Szubska N., Społeczna odpowiedzialność biznesu w regionie łódzkim, praca magisterska Łódź 2010, maszynopis. Szumski W., Refleksja na temat zrównoważonego rozwoju – czy rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją czy oszustwem?, “Problems of Sustainable Development” 2008 No. 2. Śleszyński J., Wskaźniki trwałego rozwoju Unii Europejskiej, w: Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, red. D. Kiełczewski, B. M. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2007. Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011. The Evolution of Economic Institutions, ed. G.M. Hodgson, Edward Elgar Publ., Cheltenham 2007. The State of Word Fisheries and Aquaculture, FAO, Rome 2004. Toffler A., Toffler H., Rewolucyjne bogactwo, Wyd. Kurpisz S.A., Przeźmierowo 2007. Urban S., Rola ziemi w rolnictwie zrównoważonym a aktualne jej zasoby w Polsce, „Acta Agraria et Sivestria, series Agraria” 2003 Vol. 40. Urbanek P., Nadzór korporacyjny a wynagrodzenia menedżerów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Van Daal J, Jolink A., The Equilibrum Economics of Leon Walras, Routledge, London 1993. Van de Kerk G., Manuel A., Short survey of relevant indexes and ets of indicators concerning development towards sustainability, ANPED Northern Alliance for Sustainability, Brussels 2010. Vardy P., Grolsch P., Etyka, Zysk i S-ka, Poznań 1995. Wackernagel M., How Big is Our Ecological Footprint? Using the Cocept of Appropriated Carrying Capacity for Measuring Sustainability, The Write Stuff, Vancouver 1994. What is Code of Conduct for Responsible Fisheries, FAO, Rome 2001. Wielka encyklopedia PWN, Wyd. Naukowe PWN, t. 20, Warszawa 2004. Wilkin J., Dlaczego potrzebujemy długookresowej strategii zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce, „Wieś i Rolnictwo” 2004 nr 2(123). Wilkin J., Kierunki i uwarunkowania wykorzystania instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej w odniesieniu do polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich, „Wieś i Rolnictwo” 2003 nr 1. Wilkin J., Wielofunkcyjność rolnictwa i obszarów wiejskich, w: Wyzwania przed obszarami wiejskimi i rolnictwem w perspektywie lat 2014-2020, red. M. Kłodziński, IRWiR PAN, Warszawa 2008. Wilmańska A., Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008 – 2009, PARP, Warszawa 2010 Wilson E. O., O naturze ludzkiej, Wyd. PIW, Warszawa 1987. Wilson E. O., Przyszłość życia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2003. Wisser W., CSR na świecie – odrodzenie, „Kompendium CSR” 2010 nr 4. 202 Wolański N., Ekologia człowieka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007. Woś A., Rolnictwo zrównoważone, w: Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998. Woś A., Zegar J. St., Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa 2002. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, BiałystokWarszawa 2005. Zabel H., Industriesymbiosen im Verhaltenkontext, in: Kleislauforientere Unternehmenkooperationen, Munchen – Oldenburg 1998. Zacher L., Trwały rozwój – utopia czy realna możliwość, “Problems of Sustainable Development” 2008 No. 2. Zalega T., Gospodarstwo domowe jako podmiot konsumpcji, Uniwersytet Warszawski, „Studia i Materiały” 2007 nr 1. Zatrudnienie w Polsce 2009. Przedsiębiorczość dla pracy, red. M. Bukowski, Wyd. Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2010. Zimny L., Definicje i podział systemów rolniczych, „Acta Agrophysica” 2007 nr 10(2). Zrównoważony rozwój na poziomie lokalnym i regionalnym, red. M. Burchard-Dziubińska, A. Rzeńca, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010. 203 W Y K A Z T A B E L 2.1. Obszary problemowe i kryteria ekonomii zrównoważonego rozwoju ....................................... 42 3.1. Zasady rozwoju według cech podtrzymywania, trwałości i zrównoważenia – trzech modułów nowego paradygmatu rozwoju .................................................................................. 58 6.1. Działania gospodarstwa domowego w ramach funkcji ekonomicznej ..................................... 116 6.2. Działania gospodarstwa domowego w ramach funkcji społecznej ............................................ 117 6.3. Narzędzia polityki zrównoważonej konsumpcji ................................................................................ 118 7.1. Zasady Global Compact ................................................................................................................................. 124 7.2. Przykłady wskaźnikowej analizy zrównoważonej produkcji....................................................... 128 7.3. Inicjatywy na rzecz zarządzania środowiskowego ........................................................................... 133 8.1. Wybrane definicje społecznej odpowiedzialności biznesu (1980 – 2003)............................. 139 8.2. Liczba przedsiębiorstw w latach 2003-2009 w Polsce według klas wielkości ..................... 142 8.3. Wykaz wskaźników wspomagających samoocenę przedsiębiorstw z zakresu prowadzenia CSR ........................................................................................................................ 146 9.1. Charakterystyka porównawcza wybranych współczesnych systemów rolniczych ........... 167 9.2. Wskaźniki stosowane w ocenie stopnia zrównoważenia gospodarstwa rolnego według różnych kryteriów .......................................................................................................................... 169 9.3. Mierniki zalecane do wykorzystania przy konstrukcji wskaźników analitycznych, służących ocenie zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarstwa rolnego ............. 171 204 W Y K A Z R Y S U N K Ó W 1.1. Cywilizacyjne fale rozwojowe A. Tofflera ................................................................................................ 14 2.1. Cykliczna koncepcja rozwoju nauki oparta na idei paradygmatu według T.Kuhna .............. 28 2.2. Neoklasyczny paradygmat funkcjonowania gospodarki ................................................................... 31 2.3. Determinanty doskonałej konkurencji ..................................................................................................... 32 2.4. Determinanty (charakterystyki) rozsądnego rynku ........................................................................... 46 2.5. Paradygmat funkcjonowania gospodarki w ujęciu ekonomii zrównoważonego rozwoju ............................................................................................................................. 49 3.1. Koncepcje tworzące i wzbogacające nowy paradygmat rozwoju – rozwój zintegrowany .................................................................................................................................... 53 3.2. Identyfikacja konkretyzacji nowego paradygmatu rozwoju jako warunków brzegowych dla dziedzin nauki opartych na tym paradygmacie................. 54 3.3. Ład zintegrowany jako zespolenie ładu gospodarczego, społecznego i środowiskowego.................................................................................................................... 59 3.4. Kategoria odpowiedzialności a etyka, moralność i aksjologia ........................................................ 60 3.5. Moralność, pole etyczne, wizje człowieka i trzy podejścia do odpowiedzialności a paradygmaty ekonomii ................................................................................. 62 3.6. Odpowiedzialność zintegrowana jako podstawa aksjologiczna ekonomii zrównoważonego rozwoju......................................................................................................... 65 3.7. Pasmo ważniejszych warunków brzegowych ekonomii zrównoważonego rozwoju......................................................................................................... 67 6.1. Podmioty konsumpcji mające największy wpływ na tworzenie się popytu na produkty i usługi ekologiczne ............................................................................................. 102 6.2. Etapy cyklu życia w procesie produkcji i konsumpcji ..................................................................... 104 6.3. Fazy działalności gospodarstwa domowego ....................................................................................... 106 6.4. Cele i funkcje gospodarstwa domowego ............................................................................................... 107 6.5. Funkcja ekonomiczna i społeczna ............................................................................................................ 108 6.6. Decyzje konsumentów .................................................................................................................................. 113 205 6.7. Podstawowe cechy zrównoważonej konsumpcji gospodarstw domowych........................... 115 6.8. Świadoma konsumpcja gospodarstw domowych, sektora publicznego i biznesu – przykłady instrumentów polityki .................................................................................... 120 10.1. Dynamika zmian oraz tendencje rozwojowe światowego PBK w latach 1971-2009 ....................................................................................................................................... 177 10.2. Połowy Maksymalne Ekonomiczne (MEY) i Maksymalny Zrównoważony Połów (MSY) ....................................................................................... 180 10.3. Wpływ subsydiów w rybołówstwie na wielkość i zmianę kosztów całkowitych połowów .............................................................................................. 180 206 N O T Y O A U T O R A C H Tadeusz Borys, prof. dr hab. Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wojciech Brocki, dr Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny Małgorzata Burchard-Dziubińska, prof. dr hab. Uniwersytet Łódzki Stanisław Czaja, dr hab. prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Głogowie Dariusz Kiełczewski, dr hab. prof. UwB Uniwersytet w Białymstoku Bazyli Poskrobko, prof. dr hab. Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Uniwersytet w Białymstoku Barbara Roszkowska-Mądra, dr hab. inż. Uniwersytet w Białymstoku Bożena Ryszawska-Grzeszczak, dr Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Natalia Szubska, mgr, Uniwersytet Łódzki Jerzy Śleszyński, prof. dr hab. Uniwersytet Warszawski Julia Werner, Biuro Rady do spraw Zrównoważonego Rozwoju
