docOBLICZA WSPÓŁCZESNEJ KULTURY CHEŁMA
download 
Reklamacja Transkrypt
OBLICZA WSPÓŁCZESNEJ KULTURY CHEŁMA
OBLICZA WSPÓŁCZESNEJ KULTURY CHEŁMA Instytucje – twórcy – dokonania Publikacja finansowana ze środków Urzędu Miasta Chełm OBLICZA WSPÓŁCZESNEJ KULTURY CHEŁMA Instytucje – twórcy – dokonania Pod redakcją Zygmunta Gardzińskiego Andrzeja Stępnika Chełm 2011 Recenzent prof. dr hab. Małgorzata Karwatowska Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Redakcja Zygmunt Gardziński Andrzej Stępnik Korekta Barbara Brach Krystyna Sawa Okładka Wiesław Lisiecki Druk Drukarnia „Kresowa” 22-100 Chełm, ul. Nowy Świat 3 [email protected] ISBN 978-8- 61149-29-3 Nakład 300 egzemplarzy SPIS TREŚCI Od Pani Prezydent Miasta Chełm………………………….……… Wprowadzenie…………………………………………………………… 9 11 CZĘŚĆ I: NAUKA Beata Fałda O kulturotwórczej roli szkolnictwa wyższego …………………….. Maria Bajko, Monika Iwaniszczuk Biblioteka akademicką instytucją kultury……………...…….…… Katarzyna Torbiczuk Działalność kulturalna studentów chełmskiej PWSZ………………………………………………..……………………… Zygmunt Gardziński Chełmskie Towarzystwo (1997-2011)…………………………….… Witold Zbigniew Sulimierski Refleksje na temat „Rocznika Chełmskiego”............................. 17 25 33 37 55 CZĘŚĆ II: LITERATURA I KSIĄŻKA Anna Pietuch Chełmska Biblioteka Publiczna im. Marii Pauliny Orsetti w Chełmie – historia i teraźniejszość…………..............………… Jan Longin Okoń Literatura chełmska w latach 1918-2011............................... Arkadiusz Sann O tym jak powstawała i rozwijała się „Lubelska 36”…….......... Stanisław Koszewski Satyrycy chełmscy…….………………………………………………… Krzysztof Kotun Kultura w mediach lokalnych………………………………………… Janusz Paweł Krzywicki Działalność wydawnicza I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie…......................................... Wanda Jaroszczuk Kultura w mediach lokalnych………………………………………… Marcin Kiwiński Chełmska Gazeta Internetowa – nowe zjawisko kulturowe……. 65 79 97 103 107 111 125 127 CZĘŚĆ III: DOBRA KULTURY MATERIALNEJ Krystyna Mart To już było. Działalność Muzeum w Chełmie w latach 1980-2010…………………....................................…… Stanisława Rudnik Wojewódzki Urząd ochrony Zabytków w Lublinie, Odział w Chełmie………………........................................……… Paweł Wira Zarys historii i działalności Chełmskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami….............… Katarzyna Ślusarska Archiwum Państwowe w Lublinie, Odział w Chełmie….........… Zbigniew Lubaszewski Oddział PTK-PTTK w Chełmie……………………...............……… Dariusz Kostecki, Lech Radwański Kalendarium Foto Klubu Ziemi Chełmskiej…………………….… 131 175 185 193 203 219 CZĘŚĆ IV: ANIMACJA KULTURY Elżbieta Samborska Działalność Chełmskiego Domu Kultury w latach 1990-2010.. Barbara Nizio Działalność Młodzieżowego Domu Kultury 1989-2010………… Renata i Sebastian Jakimiuk Estrada Dziecięca. Stowarzyszenie Przyjaciół Tańca w Chełmie…………………………………………………………………. Elżbieta Bajkiewicz-Kaliszczuk Towarzystwo Muzyczne w Chełmie – 35 lata działalności (1976-2011)……………………………….…… Danuta Bałka-Kozłowska Działalność chóru „Hejnał” w Chełmie………………………..…… Andrzej Wojtaszek Działalność Państwowej Szkoły Muzycznej w Chełmie po 1989……………………………………………………………………. Joanna Chomik-Suszek Stowarzyszenie Sympatyków Kultury i Sztuki Ormian w Chełmie……………………………………………………………….… Anna Łuchtaj Działalność Stowarzyszenia Kresy – Pamięć i Przyszłość……… 231 237 243 253 261 267 273 277 Tadeusz Boniecki Chełmski „Civitas Christiana” ma już 10 lat……………………… Aleksandra Borowiec Chełm z pasją, czyli o „Pasji” w Chełmie………..………………… Wiesława Mazurek Festiwal Teatrów Szkolnych „Maska”……………………..………… Jolanta Konopka Stowarzyszenie Przyjaciół dzieci „O uśmiech dziecka”…….…… Jacek Barczyński Galeria Atelier………………………………………………………….… Zakończenie……………………………………………………………… 285 291 307 313 317 319 Od Pani Prezydent Miasta Chełm Kongres Kultury Chełmskiej zorganizowany z inspiracji Chełmskiego Towarzystwa Naukowego, stał się znakomitą okazją do przypomnienia ogromnego dorobku kulturowego Chełma i ziemi chełmskiej. Wszak zorganizowana w maju 2011 roku konferencja naukowa przewidywała rozważania na temat kultury Chełma w III RP, jednak życie, jak zwykle w takich sytuacjach pisze swoje scenariusze. Kiedy stowarzyszenia, twórcy i samorządowe instytucje kultury prezentowały podczas trzydniowej debaty, dorobek twórczy i osiągnięcia artystyczne poszczególnych środowisk artystycznych, niemal każdorazowo odnosiły się do okresu powstawania stowarzyszeń, czy poszczególnych form artystycznych działających na naszym terenie. Dlatego też niejednokrotnie sięgano kilkadziesiąt lat wstecz, a w przypadku tradycji literackich nawet kilkuset lat wstecz i do ponad stuletniej tradycji teatralnej miasta. Zorganizowany kongres ukazał bogactwo kulturowe Chełma i ziemi chełmskiej, znakomitych twórców i animatorów kultury, dzięki którym Chełm staje się czołowym miastem w Polsce, w wielu dziedzinach sztuki, mimo że w mieście nie ma państwowych instytucji kultury takich jak teatr, filharmonia czy opera. Konferencja dała możliwość integrowania się środowisk intelektualnych naszego miasta, natomiast wydany tom pokonferencyjny będzie pierwszą tego typu publikacją, zawierającą aktualną i pełną informację na temat twórców, zespołów, form pracy artystycznej, działalności naukowej, działalności stowarzyszeń i animatorów kultury Chełma. Dlatego też na ręce Prezesa Chełmskiego Towarzystwa Naukowego prof. nadzw. dr. hab. Andrzeja Stępnika, składam serdeczne podziękowania dla twórców, animatorów, stowarzyszeń, instytucji kultury oraz pracownikom Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej i Państwowej Szkoły Muzycznej w Chełmie za podjęty trud w przygotowanie i przebieg Chełmskiego Kongresu Kultury. Agata Fisz Prezydent Miasta Chełm 9 Wprowadzenie W dniach 24-26 maja 2011 r odbył się Kongres Kultury Chełmskiej. Przedsięwzięcie to zostało zorganizowane przez Chełmskie Towarzystwo Naukowe przy udziale Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie, Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza, Chełmskiego Domu Kultury oraz Urzędu Miasta Chełm, przy wsparciu finansowym z budżetu miasta. Kongres odbywał się pod patronatem Agaty Fisz – Prezydent Miasta Chełm. Wydarzenie tej rangi, poświęcone szeroko rozumianej kulturze chełmskiej, miało miejsce po raz pierwszy w mieście od czasów transformacji ustrojowej 1989 r., a być może, jak zauważyli najstarsi uczestnicy Kongresu, po raz pierwszy w dziejach naszego miasta. Złożyły się nań sesja naukowa z czterema modułami: nauka, książka i literatura, zabytki i dobra kultury materialnej, animacja kultury oraz kończące każdy dzień obrad, prezentacje form kultury. Kongres Kultury Chełma miał następujący przebieg: 24 maja 2011 r. – I sesja pn. „Nauka”, odbywająca się w murach chełmskiej PWSZ, poświęcona była działalności naukowej i kulturalnej w szkole wyższej. W tej części obrad wystąpili: dr inż. Arkadiusz Tofil, prorektor PWSZ, który omówił działalność PWSZ w Chełmie w latach 2001-2011, Zygmunt Gardziński, który zaprezentował dorobek Chełmskiego Towarzystwa Naukowego oraz Katarzyna Torbiczuk, która przypomniała działalność kulturalną samorządu studentów PWSZ w Chełmie. II sesja pt. „Książka. Literatura” została zorganizowana w Chełmskiej Bibliotece Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti. W trakcie obrad miały miejsce wystąpienia przedstawicieli bibliotek: Anny Pietuch – Działalność ChBP, Krystyny Naklickiej i Zofii Jaworskiej-Kasperkiewicz – Działalność Biblioteki PWSZ w Chełmie. Zaprezentowali się także przedstawiciele organizacji pozarządowych, instytucji i grup literackich. Z referatami wystąpili m.in.: Janusz Krzywicki – Działalność wydawnicza I LO im. S. Czarnieckiego w Chełmie, dr Witold Sulimierski – Współpraca Stowarzyszenia „Rocznik Chełmski” z bibliotekami i instytucjami kultury, Longin Jan Okoń – Działalność literacka w Chełmie i regionie, Robert Gałan – Działalność Chełmskiej Grupy Literackiej „Lubelska 36”, Stanisław Koszewski – 11 WPROWADZENIE Chełmska twórczość satyryczna, Krzysztof Kołtun – Echa kresowej kultury w życiu chełmian. W tej sesji wystąpili także przedstawiciele chełmskich mediów: Dorota Mądral – „Super Tydzień Chełmski”, Anna Prus – „Chełmska Gazeta Internetowa”, które zabrały głos na temat – Kultura w chełmskich mediach. Pierwszy dzień obrad zakończyły recytacje w wykonaniu przedstawicieli Grupy Literackiej „Lubelska 36”. 25 maja odbyła się III sesja nt. „Zabytki. Dobra kultury materialnej”. W roli gospodarza wystąpiło Muzeum Ziemi Chełmskiej. W tym dniu obrad swoje referaty wygłosili: Tomasz Moskal – Radio BonTon – Kultura w chełmskich mediach, Krystyna Mart – Działalność chełmskiego muzeum w latach 1990-2010, Zbigniew Lubaszewski – Działalność Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego im. Kazimierza Janczykowskiego w Chełmie. Ponadto zostały zaprezentowane fragmenty wystąpień dotyczących działalności: chełmskiej delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, Oddziału Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Chełmie oraz chełmskiego Oddziału Archiwum Państwowego. Na zakończenie obrad uczestnicy Kongresu mogli poznać ubiór i pokazy walk rekonstruktorów z Bractwa Grodów Czerwińskich. Wielką atrakcją kulturalną Kongresu był wieczorny koncert światowej sławy artysty i śpiewaka – Iwo Orłowskiego zorganizowany przez chełmskie muzeum w kaplicy św. Mikołaja. 26 maja odbyła się IV sesja pod hasłem „Animacja kultury”, która miała miejsce w Chełmskim Domu Kultury. W ostatniej części obrad uczestnicy Kongresu wysłuchali wystąpień: Aleksandry Kierskiej – Działalność Młodzieżowego Domu Kultury w Chełmie, Andrzeja Wojtaszka dyrektora chełmskiej szkoły muzycznej na temat działalności i osiągnięć tej placówki oraz Elżbiety Samborskiej i Mariusza Matery, którzy przedstawili działalność Chełmskiego Domu Kultury i instytucji, z których ta placówka powstała – Wojewódzki Dom Kultury i Miejski Ośrodek Kultury. Dorobek organizacji pozarządowych zaprezentowali: Krzysztof Prost – Chełmskie Towarzystwo Muzyczne, Joanna Chomik-Suszek – Stowarzyszenie Sympatyków Kultury i Sztuki, Danuta Bałka-Kozłowska – Stowarzyszenie Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał”, Renata Jakimiuk – Estrada Dziecięca Stowarzyszenie Przyjaciół Tańca oraz Aleksandra Borowiec – Stowarzyszenie Twórcze „Pasja”. Uczestnicy Kongresu otrzymali także możliwość zwiedzenia wystaw malarskich i fotograficznych przygotowanych przez Chełmski Dom Kultury, Młodzieżowy Dom Kultury oraz Stowarzyszenie „Pasja”. Kongres zakończył występ chełmskich artystów działających różnych sekcjach artystycznych w ChDK i MDK. 12 WPROWADZENIE Łącznie w dniach 24-26 maja w obradach i występach organizowanych w ramach Kongresu udział wzięło około 700 uczestników. Większość wygłoszonych wówczas referatów zawiera niniejsza publikacja. W celu poszerzenia panoramy współczesnej kultury Chełma została ona poszerzona o dodatkowe teksty. Zygmunt Gardziński 13 CZĘŚĆ PIERWSZA ♦ NAUKA BEATA FAŁDA O KULTUROTWÓRCZEJ ROLI SZKOLNICTWA WYŻSZEGO Wstęp Wśród zadań spoczywających na szkołach wyższych przepisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym wymieniają m.in.: kształcenie studentów w celu zdobywania i uzupełniania wiedzy oraz umiejętności niezbędnych w pracy zawodowej; wychowywanie studentów w poczuciu odpowiedzialności za państwo polskie, za umacnianie zasad demokracji i poszanowanie praw człowieka; prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych oraz świadczenie usług badawczych; upowszechnianie i pomnażanie osiągnięć nauki, kultury narodowej i techniki, w tym poprzez gromadzenie i udostępnianie zbiorów bibliotecznych i informacyjnych; działanie na rzecz społeczności lokalnych i regionalnych1. Wymienione obszary działania wskazują, iż uczelnie, jako aktywne podmioty życia społecznego, są w sposób naturalny włączone w proces funkcjonowania i tworzenia szeroko pojętej kultury. Wieloznaczność tego pojęcia powoduje, iż prowadząc rozważania na temat kulturotwórczej roli szkolnictwa wyższego, należy wziąć pod uwagę nie tylko rolę uczelni jako podmiotu promującego, tworzącego lub inicjującego powstanie kultury materialnej, ale również jako miejsca kształtowania i koncentracji kultury w sensie niematerialnym. Złożoność tego zagadnienia uwypukla społeczną odpowiedzialność uczelni wobec wychowywania młodego pokolenia. Z jednej strony należy zwrócić uwagę na postawy kadry dydaktycznej i naukowodydaktycznej, jej stosunek do studentów, współpracowników, zaangażowanie w realizację procesu kształcenia i badań naukowych. Z drugiej strony szkoły wyższe wychowują, ucząc życia we wspólnotach: studenckich, zawodowych, itp. Wpływają w ten sposób na formowanie postaw i norm współdziałania oraz kreują zachowania twórcze. Niniejszy artykuł jest próbą refleksji nad wielopłaszczyznową kulturotwórczą rolą szkół wyższych oraz wyzwaniami, które stoją przed uczelniami w tym zakresie we współczesnym świecie. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 Prawo o szkolnictwie wyższym, „Dziennik Ustaw”, nr 164, poz. 1365, z późn. zm., art. 13. 1 17 BEATA FAŁDA 1. Społeczeństwo a kultura Pojęcie kultury jest nierozerwalnie związane z pojęciem społeczeństwa. Świadczy o tym chociażby następująca definicja: „[…] społeczeństwo stanowi historycznie ukształtowaną wielość zbiorowości, grup społecznych oraz ich instytucji wzajemnie od siebie uzależnionych, zintegrowanych przez instytucje społeczności nadrzędnych (narodu, państwa, plemienia), posiadających określone, wspólne obiektywne warunki bytu i pewne wspólne kompleksy kultury”2. Kultura jest więc pewną przestrzenią integracji społeczeństwa, obejmującą ogół duchowego i materialnego dorobku ludzkości, wytworzonego na kolejnych etapach rozwoju historycznego, nieustannie utrwalaną i wzbogacaną na wszystkich polach działalności człowieka3. Szerzej pojęcie kultury prezentuje J. Pruszyński pisząc, iż „[…] kultura to zarówno całokształt dorobku naukowego, intelektualnego i materialnego, stworzonego wysiłkiem jednostek i zbiorowości ludzkich, zachowanego i utrwalonego, jak i stosunek do jego elementów”4. Natomiast G. L. Seidler zauważa, że „Słowo kultura, poza pewnym aspektem wymiernym: duchowym i materialnym, jest niewątpliwie pewną abstrakcją, intelektualnym obrazem, który nie może uchwycić całej bujności życia, pełni rzeczywistości. Mimo wielorakich określeń kultury wyraża ona, obok wytworów ducha ludzkiego, również postawę społeczeństwa, mającego poczucie porządku, prawa i moralności”5. Z podanych definicji i uwag widać, że istotą kultury są wartości, z których wynikają normy oraz wzorce zachowań, regulujące wszystkie sfery życia społecznego i będące ostatecznymi kryteriami ich oceny. Dzięki kulturze wytwarza się wśród ludzi więź zapewniająca stabilność bytowania i sprawiająca, że społeczeństwo staje się pewnym złożonym, unikatowym, dynamicznym, rozwijającym się w warunkach niepewności systemem6. Kultura jest więc nierozerwalnie związana ze społeczeństwem i poza nim nie istnieje. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że kultura społeczeństwa nie jest zbiorem kultur jednostek tworzących to społeczeństwo. Kultura osobista to ogół sposobów oraz metod J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994, s. 52. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, t. 1, Warszawa 1998, s. 441; Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1962, s. 379; W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1970, s. 419. 4 J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1, Zakamycze, Kraków 2001, s. 61. 5 G. L. Seidler, W poszukiwaniu naczelnej idei, Lublin 2002, s. 15. 6 M. Bereziński, D. Wagner, Kapitał społeczny – pojęcie nowe czy zapomniane, red. A. Januszewski, Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, Bydgoszcz 2008, s. 14. 2 3 18 O kulturotwórczej roli szkolnictwa… działania, postaw oraz poglądów jednostki. Jest ona akceptowana przez szerszą zbiorowość pod warunkiem, że mieści się w ramach kultury dominującej w tej zbiorowości i nie przekracza zakreślonych przez nią granic7. Z drugiej strony kultura to nie tylko ogół zasad działania, to również wytwory materialne i duchowe człowieka, tj. dzieła sztuki, dzieła literackie i muzyczne, które zaspokajają określone potrzeby jednostki. Tym sposobem kultura wielopłaszczyznowo reguluje wszystkie czynności i zachowania w życiu człowieka, stając się nieodłącznym elementem każdej społeczności, którą jest również uczelnia. 2. Kulturotwórcza misja szkół wyższych w świetle procesu bolońskiego Pojęcie universitas lub universitas magistrorum et scholarium odnosi się do określenia wspólnoty mistrzów i studentów, czyli organizacji ludzi odpowiedzialnych zarówno za udzielanie jak i pobieranie nauk. Universitas czyli uniwersytety – szkoły wyższe stanowią więc swoistą społeczność, w której kluczową rolę odgrywa kultura8. Jak pokazuje historia, uczelnie od zawsze stanowiły międzynarodowe centra wymiany wiedzy, były miejscem wolnej i twórczej myśli stanowiącej podstawę rozwoju społeczeństw. Wiekowa kulturotwórcza misja szkół wyższych została przypomniana w Magna Charta Universitatum, którą ogłoszono 18 września 1988 roku. We wspomnianym dokumencie zwrócono uwagę na zasadniczą misję uczelni: swobodę kształcenia oraz prowadzenia badań naukowych, przy pełnej autonomii funkcjonowania tych jednostek 9. Założenia Magna Charta Universitatum znalazły swoje odzwierciedlenie w tzw. Deklaracji Bolońskiej, która przyjmuje, iż krajowe systemy szkolnictwa wyższego powinny stać się bardziej porównywalne i kompatybilne, ściślej wzajemnie powiązane i zależne, ale także bardziej atrakcyjne w skali globalnej 10. Osiągnięcie tego celu jest możliwe między innymi dzięki wprowadzeniu „czytelnych” i porównywalnych dyplomów, wprowadzeniu studiów dwustop-niowych, systemu punktowego W. Aue, Człowiek w środowisku, Warszawa 2006, s. 28. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż w ciągu wieków znaczenie słowa „kultura”, odnoszące się początkowo do uprawy ziemi, zmieniło swoje znaczenie obejmując również wszystkie czynności związane z kształceniem i doskonaleniem się, a więc rozwojem. 9 http://www.umk.pl/uczelnia/dokumenty/magna_charta.pdf 10 J. K. Szymańska, Proces boloński i europeizacja systemu szkolnictwa wyższego na przykładzie Uniwersytetu Warszawskiego, s. 17, http://www.bjk.uw.edu.pl/files/pdf/2009_04_07_szymanska_proces_bolonski.pdf 7 8 19 BEATA FAŁDA rozliczania osiągnięć studentów, zwiększeniu mobilności studentów i pracowników, współdziałaniu w zakresie jakości kształcenia. Rozwinięcie wspomnianych założeń nastąpiło w dokumentach stanowiących efekt współpracy ministrów odpowiedzialnych za sferę edukacji poszczególnych państw. Należy jednak zauważyć, iż powstałe w wyniku tych prac deklaracje zawierają również rozwiązania kontrowersyjne, niejednokrotnie godzące w rzeczywistą autonomię uczelni. Brzemienne w skutkach wydają się założenia „Strategii Lizbońskiej”, w której przyjęto, iż „Gospodarka europejska powinna stać się najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką w świecie – gospodarką opartą na wiedzy, zdolną do trwałego wzrostu, tworzącą coraz większą liczbę miejsc pracy i zapewniającą większą więź społeczną”11. Tym samym przed uczelniami postawiono jednoznaczne zadanie: „wspólnym zamierzeniem jest osiągnąć w Europie najwyższy poziom edukacji, aby stanowić mogła wzór dla całego świata pod względem jakości i użyteczności” 12. Ta sformułowany cel strategiczny jednoznacznie stawia cele gospodarcze nad kulturotwórczą misją uczelni. Wyrazem tego stanowiska jest przyjęta polityka finansowania zadań badawczych, odsuwająca na dalszy plan projekty naukowe, których efekty nie przynoszą realnych możliwości aplikacyjnych. Rodzi się więc pytanie czy przyjęta strategia rozwoju nauki, bazująca na wykorzystaniu bodźców finansowych, nie narusza w pewnym sensie wolności badań naukowych. Należy bowiem podkreślić, iż uczelnie od wieków były miejscami powstawania nowych koncepcji, których efekty nie zawsze mają zastosowania gospodarcze. Proces Boloński, wraz z tworzeniem międzynarodowej przestrzeni badawczej i edukacyjnej, stawia przed uczelniami – wieloletnimi strażnikami tożsamości narodowej – nowe wyzwania. Liberalizacja kształcenia i badań naukowych prowadzi do powstania nowego modelu szkoły wyższej, w którym promowanie tradycji i dbałość o korzenie kulturowe narodu staje się zadaniem drugorzędnym, stawiając na pierwszym miejscu cele kosmopolityczne. W efekcie promowania idei mobilności pracowników akademickich oraz studentów tworzona jest globalna wielokulturowa społeczność akademicka. Uczelnia staje się więc nie tylko miejscem zdobywania wiedzy merytorycznej, ale też przenikania się kultur. W nowych warunkach społeczno-gospodarczych szkoły wyższe stoją na pozycji przedsiębiorstwa, konkurującego na rynku edukacyjnym. Jednocześnie zmienia się ich charakter – z elitarnego Spotkanie Rady Europejskiej w Lizbonie 23-24 marca 2000 r.: Wnioski Prezydencji; Monitor Integracji Europejskiej UKIE, s. 13. 12 http://www.biuletyn.agh.edu.pl/archiwum_bip/_2005/_139/14_139.html 11 20 O kulturotwórczej roli szkolnictwa… na masowy. Jak już wspomniano, zmienia się również charakter społeczności tworzącej uczelnię, ze zwartego, niemal homogenicznego systemu w system niejednorodny, niekiedy wręcz chaotyczny. Wprowadzanie ilościowego podejścia do problemu kształcenia powoduje, że na dalszy plan odsuwane jest znaczenie bezpośrednich kontaktów międzyludzkich, jako podstawy rozwoju osobowości, przyswajania wartości i efektywnego, twórczego działania, na rzecz kontaktów wirtualnych. Tym samym zatracany jest sprawdzony model mistrza i ucznia, którego nie zastąpią przepisy prawne dotyczące jakości kształcenia czy ram kwalifikacji. 3. Działalność na rzecz kultury – doświadczenia Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Chełmie Państwowe wyższe szkoły zawodowe są najmłodszym podmiotem w strukturach systemu szkolnictwa wyższego w Polsce. Powstały w większości w miastach powiatowych, które w wyniku reformy administracyjnej w 1999 r., utraciły status miast wojewódzkich. Głównymi inicjatorami ich utworzenia były lokalne władze samorządowe, miejscowe stowarzyszenia naukowe lub kulturalne, a także organizacje gospodarcze, dla których państwowe wyższe szkoły zawodowe stały się synonimem prestiżu, sposobem na wyjście z marazmu, marginalizacji i, co chyba najważniejsze, drogą do podniesienia poziomu wykształcenia mieszkańców. W tym wypadku wpływ uczelni na sferę kulturową przejawia się w procesach „restrukturyzacji” społeczeństwa. Aktywność uczelni w regionie, w którym funkcjonuje, staje się bodźcem do generowania nowych potrzeb i uaktywnienia się nowej grupy społecznej, nastawionej na konsumpcję kultury. Poprzez takie działanie następuje zacieranie kulturowych hierarchii społecznych. Istotnym czynnikiem jest tu wzrost wykształcenia lokalnej społeczności oraz promocja kultury poprzez udział uczelni w licznych inicjatywach kulturotwórczych. Wśród działań o charakterze naukowo-kulturalnym, realizowanych przez państwowe wyższe szkoły zawodowe, wymienić należy chociażby inicjatywy autorstwa prężnie działających organizacji studenckich, w tym kół naukowych i kół zainteresowań, chóry akademickie, kluby sportowe i taneczne oraz uczelniane teatry. Uczelnie zawodowe są również organizatorami wystaw, festiwali i konkursów, w tym piosenki studenckiej, poezji i grafiki, itp. Miasta, w których funkcjonują państwowe wyższe szkoły zawodowe, są miejscem tradycyjnych juwenaliów – święta żaków, w które włączani są wszyscy mieszkańcy. Imprezy promujące twórczość studencką są pełne fantazji, kreatywności i zabawy, tworząc w miastach, w których zazwyczaj nie funkcjonowały szkoły wyższe, nową sferę kultury – kulturę studencką. 21 BEATA FAŁDA Działalność naukowo-kulturalna stanowi również ważny element polityki funkcjonowania, istniejącej w polskim systemie szkolnictwa wyższego od 2001 roku, Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. Realizując na dziesięciu kierunkach studiów misję kształcenia, upowszechniania i pomnażanie osiągnięć nauki, kultury narodowej i techniki, podejmuje również wiele inicjatywy, które umacniają jej pozycję, jako instytucji budzącej wśród swoich studentów, pracowników i lokalnej społeczności wrażliwość artystyczną oraz inspiruje działalność na niwie kultury i sztuki. W Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Chełmie szczególnie pielęgnowana i przekazywana kolejnym rocznikom jej absolwentów jest wielowiekowa tradycja pogranicza polsko-ukraińskiego. Dziesięcioletnia historia chełmskiej Uczelni pokazuje, iż jest ona naturalnym i autentycznym łącznikiem między Polską i Ukrainą. Wyrazem tego są bardzo silne i żywe związki Instytutów PWSZ w Chełmie z partnerskimi uczelniami Ukrainy, do których należą Uniwersytety w Łucku, Równem i Kijowie. Wspomniane kontakty owocują konkretną współpracą w obszarze kształcenia, promocji kultury i badań naukowych, potwierdzając odpowiedzialność Uczelni za utrwalanie europejskiej tradycji humanistycznej, która przenika granice geograficzne i polityczne. Misja dydaktyczna PWSZ wykracza poza ramy programów nauczania oferowanych dla studentów i poza mury Uczelni. Poza przekazywaniem wiedzy o charakterze merytorycznym, treści programowe nakierowane są na kształtowanie określonych postaw, wpajanie wartości etycznych i promowanie zachowań twórczych. Społeczna odpowiedzialność Uczelni w tym zakresie wyraża się w systematycznej weryfikacji jakości kształcenia, w tym w ocenie merytorycznej i etycznej kadry dydaktycznej. Oferta edukacyjna chełmskiej szkoły wyższej obejmuje, poza kształceniem w systemie stacjonarnym, również kształcenie w systemie niestacjonarnym oraz w formie studiów podyplomowych i kursów. Tym samym PWSZ w Chełmie wpisuje się w założenia Procesu Bolońskiego, stając się ważnym ogniwem systemu kształcenia ustawicznego, stanowiącego podstawę społeczeństwa opartego na wiedzy. W tym miejscu należy jednak zauważyć, iż na uczelni spoczywa obowiązek nie tylko rozwoju intelektualnego studentów i słuchaczy, ale również misja tworzenia społeczeństwa kultury – społeczeństwa charakteryzującego się wrażliwością na otoczenie, twórczą inicjatywą z wpojonymi i respektowanymi wartości etycznymi. Bez tego nie uzyskamy społeczeństwa spójnego i dążącego do prawdziwego rozwoju. Wyrazem promocji kultury w sensie materialnym i niematerialnym w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Chełmie są spotkania z naukowcami, aktorami, reżyserami, poetami, pisarzami, 22 O kulturotwórczej roli szkolnictwa… itp. Na trwałe do kalendarza akademickiego wpisały się również krajowe i międzynarodowe konferencje i seminaria naukowe, w tym: „Conference on Analytic Functions”, „GIS, GPS i technika lotnicza w praktyce”, „Konferencja Matematyki i Informatyki Stosowanej”, konferencje pedagogiczne i humanistyczne. Dzięki nim Chełm i region są znane w Polsce i na świecie. Wymiernym efektem wspomnianych spotkań jest już kilkadziesiąt publikacji książkowych, wydanych staraniem chełmskiej Uczelni. Studenci mają możliwość rozwijania swoich pasji w ramach różnorakich kół naukowych, uczestniczą w spotkaniach grupy teatralnej „StuKot”, Aeroklubu Ziemi Chełmskiej i w sekcjach sportowych. W działalność kulturalną i naukową włączani są również seniorzy, ponieważ PWSZ w Chełmie sprawuje patronat nad Uniwersytetem Trzeciego Wieku. Na szczególną uwagę zasługuje zaangażowanie Uczelni w promowanie kultury słowa. W ramach Instytutu Nauk Humanistycznych PWSZ w Chełmie funkcjonuje Internetowa Poradnia Językowa. Jej celem jest propagowanie i utrwalanie zasad poprawnego posługiwania się językiem polskim. W strukturze organizacyjnej chełmskiej szkoły wyższej ważną funkcję kulturotwórczą pełni Biblioteka Uczelniana. Na przestrzeni dziesięciu lat funkcjonowania była ona organizatorem wystaw i plenerów malarskich, konkursów na grafikę komputerową i ekslibris, akcji czytania książek dzieciom oraz akcji „uwalniania książek”. Realizacja wielu inicjatyw nie byłaby możliwa bez finansowego wsparcia Uczelni, pochodzącego z jej własnego budżetu oraz grantów ministerialnych lub unijnych. Zakończenie Niezaprzeczalnym jest fakt, iż mocna pozycja szkół wyższych w społeczeństwie oraz instrumenty oddziaływania, którymi dysponują, stawiają je w grupie instytucji o charakterze kulturotwórczym. Pomimo szeregu trudności, pojawiających się na gruncie prawnym, organizacyjnym i finansowym, efektywnie realizują swoją misję kształcenia, kształtowania postaw i wpajania wartości moralnym. Nie można bowiem uprawiać prawdziwej nauki czy przekazywać wiedzy studentom w oderwaniu od kultury, tej o charakterze materialnym, jak i niematerialnym. 23 MARIA BAJKO, MONIKA IWANISZCZUK BIBLIOTEKA AKADEMICKĄ INSTYTUCJĄ KULTURY Biblioteka to świat książek, utrwalających język i piśmiennictwo, dokonania kulturalne całej ludzkości. Książka jest aktem nieustannego procesu komunikacji międzyludzkiej i społecznej, narzędziem utrwalania informacji. Odgrywa istotną funkcję w kulturze jako ważny instrument cywilizacji, dlatego pojawia się we wszystkich dziedzinach życia jednostek, jak i całych zbiorowości: w rozwoju języków, literatury, liturgii i prawa, w rozpowszechnianiu idei filozoficznych, religijnych, politycznych, w oświacie, wychowaniu i nauce. Książka istnieje i funkcjonuje w szeroko rozumianej kulturze. A kto gromadzi, udostępnia i popularyzuje książki, przyczynia się do rozpowszechniania kultury. Takim przekaźnikiem jest książnica, która uczestniczy w kształtowaniu indywidualnych i społecznych postaw wobec książki, w organizacji świata książek i akademickiej dydaktyce. Niniejsza praca poświęcona jest Bibliotece Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. Przedstawiono w niej krótki rys historyczny liczącej niespełna 10 lat książnicy, zaprezentowano charakterystykę zbiorów i ofertę skierowaną do użytkowników. Podstawę źródłową do napisania referatu stanowiły sprawozdania z działalności biblioteki, składane każdego roku oraz dane zawarte w księgach inwentarzowych. Biblioteka Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie jest obecnie największą biblioteką naukową w regionie chełmskim. Powstanie biblioteki związane jest z utworzeniem samej uczelni, która została powołana do życia 1 października 2001 r. na mocy Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2001 r. W pierwszym roku akademickim w ramach Instytutu Matematyki i Informatyki uruchomiono dwie specjalności: nauczanie matematyki oraz matematykę z informatyką. Baza lokalowa nowo powstałej szkoły wyższej w tym czasie była bardzo skromna, bowiem mieściła się w budynku funkcjonującego jeszcze Zespołu Szkół Mechanicznych w Chełmie przy ul. Pocztowej 54. Obie szkoły, wyższa i średnia, współistniały do zakończenia roku szkolnego 2005/2006, kiedy to ostatecznie technikum ukończyło cykl kształcenia i tym samym szkoła średnia przestała istnieć. 25 MARIA BAJKO, MONIKA IWANISZCZUK PWSZ w Chełmie od początku istnienia była uczelnią rozwijającą się bardzo prężnie. Z każdym rokiem akademickim poszerzano ofertę kształcenia o nowe kierunki. W 2002 r. powołano Instytut Neofilologii ze specjalnościami filologia angielska i filologia germańska, a sześć lat później utworzono filologię słowiańską. Instytut ulokowano przy ul. Wojsławickiej 8B. W roku 2010 Instytut Neofilologii wzbogacił się o specjalność stosunki międzynarodowe. W październiku 2003 r. przy ul. Pocztowej 52 zainaugurował swoją działalność Instytut Nauk Technicznych z kierunkami: budownictwo oraz mechanika i budowa maszyn. W 2005 r. Instytut wzbogacił swoją ofertę o elektrotechnikę. W roku akademickim 2004/2005 uruchomiono Instytut Nauk Humanistycznych ze specjalnościami filologia polska i historia, a w 2006/2007 powołano Instytut Nauk Rolniczych. Obydwa instytuty znajdują się w gmachu przy ul. Nowy Świat 3. W kolejnym roku akademickim baza lokalowa PWSZ w Chełmie została wzbogacona o nowo wybudowany przez uczelnię budynek przy Pocztowej 54 A, gdzie przeniesiono Instytut Matematyki i Informatyki, tam też zorganizowano kształcenie na kierunku pedagogika. Równolegle z powstawaniem i rozwojem uczelni tworzyła się i rozwijała jej książnica. Trudności lokalowe, z jakimi na początku swego istnienia borykała się szkoła, sprawiły, że biblioteka, nie posiadając własnych pomieszczeń, korzystała w latach 2002-2004 z siedziby Biblioteki Pedagogicznej w Chełmie oraz lokalu Biblioteki ZSM w Chełmie. Pierwszym własnym pomieszczeniem biblioteki, przeznaczonym na zorganizowanie czytelni na potrzeby studentów i pracowników instytutu, była sala udostępniona pod koniec 2003 r. w Instytucie Neofilologii. Nad prawidłową organizacją i funkcjonowaniem wymienionych punktów bibliotecznych młodej chełmskiej uczelni czuwała w tym czasie dyrektor mgr Magdalena Szynal. Na początku roku akademickiego 2004/2005 przeprowadzono reorganizację biblioteki. W wyniku generalnego remontu budynku przy ul. Pocztowej 54 biblioteka wzbogaciła się o pomieszczenia po dawnych warsztatach technikum. W nowych pomieszczeniach zorganizowano Bibliotekę Główną. Na powierzchni liczącej około 400 m² wydzielono: wypożyczalnię, czytelnię książek i czasopism, wyposażoną w 15 stanowisk komputerowych, magazyny, pomieszczenie pracownicze i szatnię dla studentów. Przeniesiono tu księgozbiór zgromadzony w Bibliotece Pedagogicznej i w Bibliotece ZSM w Chełmie. Całością prac kierowała mgr Barbara Polakowska, która została powołana na stanowisko dyrektora biblioteki. Z początkiem 2005 r. w jednym z magazynów bibliotecznych utworzono archiwum uczelni organizacyjnie związane z biblioteką. 26 Biblioteka akademicką instytucją kultury Powołanie nowych kierunków kształcenia wymusiło konieczność utworzenia kolejnej czytelni. 1 października 2006 r. powstała Czytelni Instytutu Nauk Humanistycznych. W następnym roku akademickim, w nowo oddanym do użytku budynku Instytutu Matematyki i Informatyki otwarto czytelnię instytutową wraz z Czytelnią Czasopism. Do tego gmachu przeniesiono archiwum. Na przestrzeni kilku lat, wraz z rozwojem biblioteki, zmieniała się jej struktura, która obecnie przedstawia się następująco: Biblioteka Główna (z wypożyczalnią i czytelnią) oraz podlegające jej Czytelnia Instytutu Neofilologii, Czytelnia Instytutu Nauk Humanistycznych, Czytelnia Czasopism, Archiwum. Biblioteka PWSZ w Chełmie, organizacyjnie związana z uczelnią, przystosowuje politykę gromadzenia zbiorów do potrzeb uczelni. Do głównych zadań biblioteki uczelnianej należy obsługa procesu dydaktycznego i naukowo-badawczego. Warunkiem niezbędnym do realizacji tego zadania jest właściwie dobrany księgozbiór, zgodny z kierunkami kształcenia. Aby gromadzona literatura zaspokajała potrzeby czytelników, konieczna jest ciągła aktualizacja zbiorów. Książnica dba o właściwy dobór księgozbioru, regularnie współpracując z kadrą naukową 27 MARIA BAJKO, MONIKA IWANISZCZUK uczelni, która zgłasza propozycje zakupów. Ponadto pracownicy biblioteki śledzą oferty wydawnicze oraz uwzględniają prośby studentów dotyczące zakupu poszukiwanych tytułów. Księgozbiór wzbogacany jest głównie drogą zakupów, wymiany i darów. w celu nieodpłatnego pozyskiwania zbiorów Biblioteka Główna współpracuje z bibliotekami wyższych uczelni na terenie całego kraju. Na bieżąco napływają dary z Politechniki Lubelskiej, PWSZ w Kaliszu, PWSZ w Lesznie, PWSZ w Pile, PWSZ w Raciborzu, PWSZ w Sulechowie i z innych szkół wyższych. Biblioteka otrzymuje również książki od różnych instytucji, organizacji, jak też od prywatnych darczyńców, w tym pracowników naukowodydaktycznych PWSZ w Chełmie. Na podkreślenie zasługuje fakt przekazania znaczących darów przez ZSM w Chełmie (około 8 tys. woluminów), klasztor św. Rafała w Aachen (ok. 3 tys. woluminów), Instytut Goethego z Niemiec oraz Marię Banasiuk z Lublina. Ważnym momentem dla rozwoju biblioteki był rok 2004, kiedy to, jak podano wyżej, na cele biblioteki przeznaczono nie tylko nowy lokal, ale także przekazano więcej środków finansowych na zakup księgozbioru. O ile w 2002 roku biblioteka nabyła tylko 295 woluminów, a rok później 207, to w 2004 roku zakupiono bądź pozyskano w inny sposób 2057 tomów, w 2005 r. - 3135 tomów, rok później - 6144 woluminy. Najwięcej, bo aż 8241 tomów uzyskano w 2007 r. Liczba powyższa jest częściowo efektem zakupów poczynionych w tym czasie, jak też szczególnie hojnych darów, o których była mowa powyżej. W 2008 r. biblioteka otrzymała 5164 woluminy, w 2009 r. - 3106 woluminów, a w 2010 r. - 2977 woluminów. Na koniec 2010 r. zbiory biblioteki obejmowały 31326 tomów wydawnictw zwartych, 191 norm, 2192 broszury, 942 jednostki inwentarzowe zbiorów specjalnych. Ponadto w dyspozycji biblioteki pozostają wydawnictwa ciągłe w liczbie 395 tytułów, w tym 96 pochodzących z prenumeraty i 299 z darów. Czytelnia Czasopism wzbogacała się o dublety periodyków przekazywanych systematycznie od 2008 r. przez Bibliotekę UMCS w Lublinie oraz o dary złożone przez Bibliotekę Publiczną w Chełmie. Jak wcześniej podkreślono, polityka gromadzenia zbiorów biblioteki jest zgodna z potrzebami poszczególnych instytutów i katedr, co potwierdzają poniższe dane: 36,7% ogółu zbiorów reprezentuje księgozbiór humanistyczny, 22,2% stanowi literatura obcojęzyczna, przeznaczona głównie dla studentów i pracowników Instytutu Neofilologii, 17,4% dla Instytutu Matematyki i Informatyki, w tym 6,8% dla Katedry Pedagogiki, 13,2% to literatura dla Instytutu Nauk Technicznych, 3,4% dla Instytutu Nauk Rolniczych. Pozostałe 7,1% stanowią encyklopedie, słowniki, książki z zakresu filozofii, religii, polityki, geografii, kultury i sztuki oraz etnografii. 28 Biblioteka akademicką instytucją kultury W działalności każdej biblioteki bardzo ważna jest właściwa organizacja warsztatu informacyjnego, który pozwala czytelnikowi sprawnie korzystać ze zbiorów. Jest to możliwe tylko pod warunkiem zapewnienia pełnej informacji o posiadanych dokumentach. Funkcję taką spełniają różnego rodzaju katalogi. Biblioteka od początku swojej działalności wprowadziła elektroniczny system obsługi Libra 2000, jedynie dla potrzeb Instytutu Neofilologii do roku 2008 funkcjonował czasowo tradycyjny katalog kartkowy.. Bibliotekarze uzyskali możliwość tworzenia komputerowej bazy danych gromadzonych zbiorów. Na dzień 31.12.2010 r. katalog biblioteczny zawierał 16600 opisów bibliograficznych wydawnictw książkowych i 4571 opisów zbiorów specjalnych. Dodatkowo tworzona kartoteka zagadnieniowa zawartości czasopism liczyła 15334 opisy. Dzięki uruchomieniu katalogu biblioteki w Internecie na stronie www. uczelni, użytkownicy mają dostęp do swoich kart czytelniczych, na których można przeglądać stan wypożyczeń, dokonywać rezerwacji i przeglądać bazę biblioteki. Charakterystyczną cechę biblioteki naukowej stanowi jej otwartość na nowe idee oraz tendencje w nauce i technice. Dzisiaj od bibliotekarza wymaga się znajomości nowych form gromadzenia informacji i dostępu do niej. W ten sposób można kształcić w młodych ludziach - użytkownikach konkretne zachowania i umiejętności bardzo ważne w dorosłym życiu, jak umiejętność wyszukiwania, przetwarzania i korzystania z informacji w oparciu o nowoczesne źródła. Biblioteka PWSZ w Chełmie oferuje swoim użytkownikom możliwość korzystania z ogólnodostępnych baz danych z różnych dziedzin wiedzy oraz czasopism w wersji on-line na swojej stronie internetowej. Oprócz tego od 1 października 2008 r. studenci oraz pracownicy uczelni mają dostęp do pakietu baz EBSCO, obejmującego szeroki zakres dziedzinowy: nauki ścisłe, humanistyczne, społeczne, psychologię, nauki ekonomiczne, informatykę, fizykę, chemię, technikę i inne. Dostęp do zasobów EBSCO jest możliwy z komputerów uczelnianych lub za pomocą kont osobistych. Od 2010 r. użytkownicy biblioteki korzystają z wybranych zasobów Wirtualnej Biblioteki Nauki, takich jak: Elsevier i Springer (bazy elektronicznych wersji czasopism), Web of Knowledge (bazy abstraktów i cytowań). Na terenie biblioteki dostępny jest również Internet bezprzewodowy. Pracownicy biblioteki prowadzą różnego rodzaju szkolenia, których głównym celem jest przygotowanie użytkowników do sprawnego korzystania z informacji. Najczęściej stosowany jest instruktaż indywidualny z zakresu wyszukiwania w bazach danych, czasopismach elektronicznych i bibliografiach drukowanych. Ponadto systematycznie prowadzone są szkolenia dla studentów pierwszego roku wszystkich kierunków kształcenia. Zajęcia 29 MARIA BAJKO, MONIKA IWANISZCZUK z przysposobienia bibliotecznego mają na celu zaznajomienie studentów z regulaminem biblioteki oraz zapoznanie ich z zasadami korzystania z katalogu elektronicznego i innych źródeł informacji. Biblioteka udostępnia zbiory w dwojaki sposób - wypożyczając je na zewnątrz w wypożyczalni lub też udostępniając na miejscu w czytelniach. Z wypożyczeń korzystać mogą tylko pracownicy i studenci PWSZ w Chełmie, przysługuje im również prawo do korzystania z wypożyczalni międzybibliotecznej. Zapisu do biblioteki dokonuje się w wypożyczalni. Tutaj przyszli czytelnicy otrzymują kartę biblioteczną. Czytelnik może posiadać jedno konto biblioteczne. Biblioteka wypożycza zbiory na okres dwóch miesięcy. Termin może być prolongowany, pod warunkiem, że na książkę nie ma zamówienia. Konto biblioteczne jest likwidowane z chwilą uregulowania przez czytelnika zaległości wobec Biblioteki. Zbiory biblioteczne udostępniane są wszystkim zainteresowanym, również tym spoza uczelni, w czytelni Biblioteki Głównej oraz czytelniach poszczególnych instytutów. Zbiory ułożone są w 27 działach. Znajdują się tu książki w większości wydane po 1990 r. oraz starsze, stanowiące kanon dla poszczególnych dyscyplin nauki. Biblioteka organizuje wystawy, szkolenia, konkursy, bierze też udział w różnego rodzaju akcjach. Jednym z celów tych działań jest popularyzacja książki w środowisku uczelnianym, jak również wśród mieszkańców Chełma. Od 2008 r. biblioteka uczestniczy w ogólnopolskim ruchu Bookcrossing, który wspiera ideę nieodpłatnego przekazywania książek, nazywaną inaczej ich uwalnianiem. Corocznie w ramach tego ruchu organizowane są obchody Święta Wolnych Książek. Poczynając od V edycji tego święta, w wypożyczalni funkcjonuje półka, na której każdy może zostawić książkę do uwolnienia bądź zabrać inną do przeczytania. W ubiegłorocznej odsłonie uwalniania książek Fot. Bookcrossing na dziedzińcu uczelni mieszkańcy Chełma mogli je 30 Biblioteka akademicką instytucją kultury znaleźć w różnych miejscach publicznych, np. w sklepie, kinie, kawiarni, na dworcu i w autobusie. Pracownicy książnicy włączyli się w zorganizowanie wystawy poświęconej 70-leciu urodzin znanego matematyka prof. Juliana Ławrynowicza oraz ekspozycji promującej wydawnictwa własne uczelni. Ponadto współtworzyły wystawę ukazującą postać Samuela Chróścikowskiego, chełmskiego pijara, uczonego i pedagoga, autora pierwszego podręcznika fizyki w języku polskim. W 2007 r. z inicjatywy biblioteki zorganizowano kurs języka migowego na poziomie podstawowym. W kursie uczestniczyli pracownicy i studenci uczelni w liczbie 20 osób. Kurs trwał 60 godzin i cieszył się dużym zainteresowaniem. Kurs został zorganizowany w ramach wspieranego przez Unię Europejską projektu „Międzynarodowe centrum aktywizacji młodzieży”. Projekt współfinansowany był ze środków Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG III/TACIE CBC oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Bug. Fot. Zajęcia z języka migowego prowadzone przez L. Pupiec Uczestnicy podczas spotkań zapoznali się z daktylografią czyli z polskim alfabetem palcowym, oraz z ideografią, pojęciami podstawowymi dla języka migowego. Pozostaje mieć nadzieję, iż nabyte umiejętności pozwolą uczestnikom kursu na nawiązanie bliższego kontaktu z osobami głuchymi i głuchoniemymi. Poczynając od roku 2006, do corocznego planu swojej pracy, biblioteka wprowadziła organizację konkursu na grafikę komputerową, adresowanego do studentów PWSZ w Chełmie, a w 2010 r. kierowanego również do uczniów chełmskich szkół średnich. Dotychczas odbyło się 5 edycji konkursu, każdemu z nich towarzyszyła wystawa prac uczestników. 31 MARIA BAJKO, MONIKA IWANISZCZUK Na przełomie lat 2009/2010 biblioteka gościła wystawę fotografii „Moje miejsce na ziemi” Stowarzyszenia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego „Wiedza”. W 2006 r. zawiązała się współpraca z lokalnym środowiskiem artystycznym, w szczególności z malarkami ze Stowarzyszenia Twórczego „Pasja”. Kolejno wystawiały swoje prace: Ewa Król, Aleksandra Borowiec, Alicja Oleszczuk, Maria Rutkowska oraz Iwonna Drozd. Wystawę prac plastycznych zaprezentowały również osoby biorące udział w warsztatach terapii zajęciowej przy Integracyjnym Stowarzyszeniu Osób Niepełnosprawnych „Prometeusz” w Chełmie. W 2010 r. bibliotekarze zainicjowali działalność charytatywną, organizując zbiórkę darów na rzecz Pogotowia Opiekuńczego w Lublinie. Reasumując, współczesne biblioteki to instytucje, których głównym celem jest pomoc i przewodnictwo w zdobywaniu wiedzy i poznawaniu kultury dawnych i współczesnych cywilizacji poprzez świadczenie czytelnikom szerokiej gamy usług. Na funkcjonowanie bibliotek naukowych wpływają zmiany dokonujące się w szkolnictwie wyższym generowane przez rynek pracy, zmiany w dziedzinie technologii informacyjnych, ewoluFot. Grafika G. Radomskiego ujące i coraz bardziej zindyI miejsce w konkursie w 2006 r. widualizowane potrzeby użytkowników. Biblioteki szkół wyższych muszą nadążać za tymi przemianami i wymaganiami. Biblioteka PWSZ w Chełmie stara się wyjść naprzeciw tym wyzwaniom i aby mogła realizować swe naukowe i kulturalne zadania, musi mieć stworzone do tego odpowiednie warunki. Rozwój uczelnianej biblioteki naukowej stanowi świadectwo faktycznych działań władz uczelni na rzecz tworzenia optymalnych warunków do nauki i rozwoju szeroko rozumianej kultury. 32 KATARZYNA TORBICZUK DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA STUDENTÓW CHEŁMSKIEJ PWSZ Porównując Państwową Wyższą Szkołę Zawodową w Chełmie do większości szkół wyższych Polski, dojdziemy do przekonania, że chełmska Uczelnia jest nieduża, a także młoda stażem. Jednak krótki okres funkcjonowania oraz stosunkowo mała ilość studentów nie stoją na przeszkodzie, aby chełmska szkoła wyższa ciągle się rozwijała. I nie chodzi tu tylko o rozwój finansowy, budowę bazy materialnej oraz tworzenie nowych kierunków i specjalności kształcenia, ale przede wszystkim o rozwój kulturalny, który jest w znacznej mierze zasługą chełmskich studentów. Najsilniejszą, a zarazem największą organizacją zajmującą się działalnością kulturalną w chełmskiej PWSZ jest Uczelniana Rada Samorządu Studentów. Wielu osobom działalność Rady kojarzy się tylko z juwenaliami, ponieważ jest to największa impreza kierowana do studentów wszystkich chełmskich uczelni i dla nich organizowana. Jest to także wydarzenie kulturalne dostępne dla mieszkańców naszego miasta i regionu. Dzięki towarzyszącym juwenaliom zawodom sportowym, jak np. „strongżak” i licznym występom juwenalia są imprezą poszerzającą ofertę kultury studenckiej, która przyczynia się przy okazji do promocji uczelni i miasta. Obok tego najważniejszego i największego wydarzenia kulturalnego działania samorządu dotyczą także innych aspektów życia studenckiego. Samorząd studencki organizuje różnego rodzaju zawody sportowe, np. w siatkówkę czy piłkę halową. Takie turnieje sportowe cieszą się dużym zainteresowaniem. Studenci przychodzą, nie tylko zmagać się na boisku, ale również kibicować kolegom. Uczy to ich zdrowej rywalizacji, promuje sport i dostarcza zabawy. Do tradycji chełmskiej PWSZ weszły organizowane przez samorząd imprezy cykliczne, takie jak: otrzęsiny, połowinki, bale licencjata czy inżyniera. Towarzyszą one studentom przez cały cykl kształcenia i stanowią kulturalną odskocznię od codziennej nauki. Kultura studencka to również zwracanie uwagi na otaczające nas problemy i niepozostawanie obojętnymi na potrzeby innych ludzi. Przykładem takiego stosunku do otaczającego nas świata jest „Wampiriada” – akcja honorowego krwiodawstwa i rejestru dawców szpiku kostnego. Uświadamia ona, jak ważna jest pomoc drugiemu człowiekowi. 33 KATARZYNA TORBICZUK Niektórzy studenci właśnie wtedy po raz pierwszy oddają krew, zostając później honorowymi dawcami. Im większa społeczność akademicka, tym bardziej różnorodne zainteresowania. Właśnie dlatego w chełmskiej uczelni organizowane są konkursy np. na krótkometrażowy film promujący uczelnię lub konkurs fotograficzny. Cieszą się one zainteresowaniem naszych studentów, a także żaków z innych uczelni. Dla tych, którzy lubią poznawać nowych ludzi oraz zwiedzać ciekawe miejsca, dwa razy w roku organizowane są wycieczki integracyjne. Dotychczas wyjazdy takie były organizowane do Karpacza, na Mazury, nad morze. Chełmscy żacy najbardziej upodobali sobie jednak Zakopane, dlatego właśnie tam, najczęściej na przełomie października i listopada, studenci pierwszego roku jadą w góry, by trochę odpocząć, zwiedzać urokliwe zakątki polskich Tatr, ale przede wszystkim by poznać kolegów. Do akcji organizowanych przez Uczelnianą Radę Samorządu Studentów PWSZ w Chełmie, które stały się już tradycją chełmskiej szkoły wyższej, zaliczyć należy także: Mikołajki, podczas których studenci przebrani w stroje Mikołajów, wraz z uczelnianą maskotką, rozdają słodkości i zbierają pieniądze na rzecz Domu Dziecka w Chełmie. Zdolności organizatorskie i wysoki poziom wydarzeń kulturalnych w chełmskiej PWSZ zostały zauważone i docenione przez środowiska studenckie innych uczelniach, o czym świadczy fakt, że po raz kolejny powierzono chełmskiemu samorządowi studentów organizację Forum Studentów Wyższych Szkół Zawodowych. Studenci z całej Polski przyjechali do Chełma, by dyskutować o szkolnictwie wyższym, a przy okazji poznać zwyczaje panujące w naszej uczelni i zagłębić się w kulturę Chełma. Samorząd studentów PWSZ w Chełmie, mając na uwadze fakt, że komputery są nieodłączną częścią naszej kultury i nie są wykorzystywane tylko w celach naukowych, zorganizował turniej gier komputerowych. Zainteresowanie turniejem przeszło najśmielsze oczekiwania. Wydarzenie to pozwoliło na miłe spędzenie wolnego czasu, pochwalenie się swoimi „umiejętnościami”, a przede wszystkim na wzajemne poznanie ludzi o podobnych zainteresowaniach. W Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Chełmie działa wiele kół naukowych, które zajmują się poszerzaniem wiedzy i zainteresowań naukowych studentów. Nieco inny charakter posiada studenckie koło pedagogiczne, jedno z największych kół w naszej uczelni. Zrzeszeni w nim studenci, dbając o dzieci i młodzież z chełmskich szkół, placówek opiekuńczo-wychowawczych i domu dziecka, organizują na ich rzecz zbiórki zabawek czy artykułów szkolnych. Organizują także bale z okazji Dnia Dziecka, zabawy choinkowe i jasełka. 34 Działalność kulturalna studentów chełmskiej PWSZ Chełmska PWSZ, jak głosi dewiza, jest uczelnią z przyszłością. O jej przyszłości i dobrych perspektywach świadczyć może działalność studentów, którzy poprzez organizowane wydarzenia w dziedzinie kultury budują podwaliny – fundamenty przyszłego chełmskiego ośrodka akademickiego. Studenci stają się więc pewnego rodzaju budowniczymi, a ich bogata działalność kulturalna materiałem, dzięki któremu rozwija się chełmska uczelnia. 35 ZYGMUNT GARDZIŃSKI CHEŁMSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE (1997-2011) Powstanie i początki Towarzystwa Zapowiadana od połowy lat dziewięćdziesiątych XX w. reforma administracyjna państwa (zakładająca likwidację tzw. małych województw), rodzący się trend powoływania wyższych uczelni w małych i średnich ośrodkach miejskich, a także uchwalenie nowego prawa umożliwiającego tworzenie wyższych szkół zawodowych1 leżały u podstaw powstania inicjatywy społecznej zmierzającej do powołania w Chełmie szkoły wyższej i uczynienie z miasta ośrodka akademickiego. Osiągnięciu tych celów służyć miało powołanie organizacji pozarządowej, dla której przyjęto nazwę Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Zebranie założycielskie stowarzyszenia odbyło się 30 czerwca 1997 r. w sali konferencyjnej Urzędu Miasta Chełma. Wzięli w nim udział: Józef Ogonowski, Beata Lipczyńska, Beata Pliszka, Longin Bożeński, Zdzisław Denysiuk, Jerzy Michalak, Jerzy Masłowski, Piotr Węcławik, Longin Tokarski, Marian Iwanicki, Leszek Burakowski, Eugeniusz Wójcik, Aleksander Stałęga, Jerzy Jankowski, Roman Małek, Wojciech Hetman, Sławomir Rogucki, Zygmunt Gardziński, Stanisław Bodys i Tadeusz Martyniuk. Pierwszemu zebraniu Towarzystwa przewodniczył ówczesny prezydent Chełma – Zbigniew Bajko, przedstawiając obecnym idee i zasady funkcjonowania ChTN oraz przyjęte cele działania. W trakcie spotkania uchwalono statut oraz wybrano Komitet Założycielski w składzie: Leszek Burakowski, Jerzy Jankowski, Tadeusz Martyniuk, Jerzy Masłowski i Józef Ogonowski. Dnia 11 sierpnia 1997 r. Komitet opracował i złożył w Wydziale Cywilnym Sądu Wojewódzkiego w Lublinie wniosek o wpisanie Towarzystwa do rejestru stowarzyszeń. Wstępna zgoda sądu na rejestrację była już znana 29 listopada 1997 r., ale faktycznej rejestracji, po uzupełnieniu wniosku, dokonano 23 marca 1998 r., Cz. Królikowski, Ustawa z 16 czerwca 1997 roku O wyższych szkołach zawodowych – geneza, [w:] Udana dekada. Państwowe wyższe szkoły zawodowe w Polsce 1998-2008, Ciechanów-Krosno 2008, s. 15-21; S. Głaz, Państwowe Wyższe Szkoły Zawodowe w Polsce, praca magisterska pod kier. prof. dr. hab. A. Stępnika, UMCS Lublin 2009, s. 14-15. 1 37 ZYGMUNT GARDZIŃSKI wpisując Chełmskie Towarzystwo Naukowe w Chełmie do rejestru pod numerem 18112. Dnia 6 maja 1998 r. na I Walnym Zebraniu Chełmskiego Towarzystwa Naukowego dokonano wyboru władz statutowych. Prezesem Zarządu został Tadeusz Martyniuk, wiceprezesem – Jerzy Masłowski, członkami: Longin Bożeński, Zygmunt Gardziński i Eugeniusz Wójcik. Uczestnicy zebrania dokonali także wyboru Komisji Rewizyjnej w składzie: Jerzy Michalak, Zdzisław Denysiuk, Sławomir Rogucki oraz Sądu Koleżeńskiego, w skład którego weszli: Zbigniew Bajko, Jerzy Jankowski, Longin Tokarski, Wojciech Hetman, Tadeusz Radzięciak. Członkowie stowarzyszenia uznali za cel nadrzędny – podjęcie działań zmierzających do utworzenia w Chełmie Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, co znalazło odzwierciedlenie w pierwszych działaniach Zarządu nowoutworzonej organizacji. W tym celu zorganizowano akcję zbierania podpisów popierających tę ideę wśród chełmskiej młodzieży szkolnej. W efekcie zebrano 2000 podpisów, które przesłano do Ministerstwa Edukacji Narodowej. Władze Towarzystwa współtworzyły pisma, które następnie przesłane były do Ministerstwa Edukacji Narodowej. Występowały zarówno do samorządów gmin i powiatów z prośbą o finansowe wsparcie projektu, jak i do parlamentarzystów o popieranie idei chełmskiej szkoły wyższej na forum parlamentu, Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz rządu. Zarząd stowarzyszenia zwrócił się także do Metropolity Lubelskiego – ks. arcybiskupa Józefa Życińskiego z prośbą o poparcie tej inicjatywy środowisk chełmskich3. Podejmowane w latach 1999-2001 działania chełmskiego samorządu reprezentowanego przez Zarząd Miasta Chełm z prezydentem Henrykiem Dżamanem oraz wiceprezydentami: Zbigniewem Matuszczakiem i Zygmuntem Gardzińskim, grupa inicjatywna i autorzy wniosku o powołaniu chełmskiej uczelni z prof. dr hab. Józefem Zającem, ówcześni posłowie na Sejm RP: Zdzisław Denysiuk i Henryk Wujec, przy wydatnym wsparciu członków Towarzystwa, przyniosły zamierzony cel. Dnia 24 lipca 2001 r. rząd polski podjął uchwałę o powołaniu Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie, której pierwszym rektorem został prof. dr hab. Józef Zając4. Archiwum ChTN, Sprawozdanie Zarządu Chełmskiego Towarzystwa Naukowego z działalności w okresie I-szej kadencji w latach 1997-2001 r., Chełm 2001, s. 2. 3 Archiwum ChTN, Sprawozdanie Zarządu Chełmskiego Towarzystwa Naukowego z działalności w okresie I-szej kadencji w latach 1997-2001 r., Chełm 2001, s. 3. 4 Archiwum Zakładowe Urzędu Miasta Chełm, Informacja na temat chełmskiej szkoły wyższej „Wyższa Szkoła Zawodowa”, [w:] Protokół z posiedzenia Zarządu Miasta Chełma odbytego w dniu 21 czerwca 1999 r. pod przewodnictwem p. Henryka Dżamana – Przewodniczącego Zarządu; (mk), Wielka wspólna sprawa, 2 38 Chełmskie Towarzystwo Naukowe (1997-2011) Interesującą inicjatywą Towarzystwa w pierwszych latach działalności było wsparcie stypendiami studentów pochodzących z Chełma. Przez trzy kolejne lata – 1998, 1999 i 2000 Zarząd ChTN brał udział w projekcie wspierania młodzieży akademickiej. W ramach tego przedsięwzięcia przyznawano studentom stypendia za wyniki w nauce oraz stypendia socjalne. Rada Miasta Chełma w tym okresie przeznaczała na ten cel kwotę 100.000 zł. Zadaniem Stowarzyszenia było przyznawanie i wypłacanie stypendiów, w oparciu o zatwierdzony przez Zarząd Miasta regulamin. Każdego roku wypłacono ok. 200 stypendiów5. W lipcu 1999 roku – w ramach projektu „Credo”- członkowie ChTN opracowali wniosek pt.: Rozwój systemu informacji w obszarze przygranicznym w oparciu o techniki komputerowe i Internet. Celem opracowywanego projektu była organizacja kanałów komunikowania się społeczności lokalnych, służących wzajemnemu poznaniu i umożliwiających nawiązanie efektywnych kontaktów gospodarczych, kulturalnych i turystycznych między społecznościami polską i białoruską. Przy planowaniu tego projektu Towarzystwo nawiązało współpracę z Białoruskim Stowarzyszeniem NaukowoPrzemysłowym w Brześciu. Przedsięwzięcie zakładało dotację z programów „Credo” i udział własny partnerów. Program przeszedł weryfikację w Euroregionie Bug, po czym został wysłany do Pragi, skąd miał być skierowany do Brukseli. Niestety, z niewyjaśnionych przyczyn wniosek został przetrzymany w Pradze i z ponad dwumiesięcznym opóźnieniem przekazany do Belgii, co spowodowało, że nie został rozpatrzony6. Działalność ChTN w latach 2002-2008 Pierwsza kadencja władz stowarzyszenia zakończyła się 26 stycznia 2002 r., w dniu, kiedy odbyło się II walne zebranie Chełmskiego Towarzystwa Naukowego. Za największy sukces w działalności uznano wkład władz i członków ChTN w powołanie Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. W czasie obrad uczestnicy zebrania dokonali wyboru nowych władz statutowych, zwiększając skład Zarządu z 5 do 7 osób. Dotychczasowego prezesa Zarządu Towarzystwa zastąpił ówczesny wiceprezydent Chełma, „Wieści Chełmskie” 2001, nr 7, s. 1-2; (mk), Uczelnia zmieni oblicze miasta, „Wieści Chełmskie” 2001, nr 8, s. 1 i 3; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2001 r. w sprawie utworzenia Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie, „Dziennik Ustaw” Nr 79 z 2001 r., poz. 839; S. Głaz, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie – pierwsze pięciolecie, praca dyplomowa licencjacka pod kier. prof. dr. hab. A. Stępnika, PWSZ Chełm 2007, s. 17-19; 5 Archiwum ChTN, Sprawozdanie Zarządu Chełmskiego Towarzystwa Naukowego z działalności w okresie I-szej kadencji w latach 1997-2001 r., Chełm 2001, s. 3. 6 Tamże, s. 4-5. 39 ZYGMUNT GARDZIŃSKI Zygmunt Gardziński. W Zarządzie znaleźli się także: wiceprezes – dr Józef Pituch, Longin Bożeński (skarbnik), Renata Kartaszyńska (sekretarz), prof. dr inż. Tadeusz Martyniuk, prof. dr hab. Józef Zając, Eugeniusz Wójcik. W skład Komisji Rewizyjnej weszli: Zdzisław Denysiuk, Janina Mikulska i Kazimierz Żbikowski. Do składu Sądu Koleżeńskiego wybrani zostali: Mieczysława Sołtys, Wojciech Hetman, Janina Komorowska, Paweł Ciechan i Beata Patkowska7. Działalność organizacyjna stowarzyszenia w sześcioletniej Kadencji 2002-2008 sprowadzała się do współpracy z nowo powołaną chełmską uczelnią i organizacji corocznej konferencji informatycznej, a po powołaniu Instytutu Nauk Humanistycznych PWSZ (2004 r.), także konferencji humanistycznych. Ważnym impulsem do działalności stowarzyszenia, po kilku latach małej aktywności było zawarcie w dniu 28 lutego 2007 r. – Porozumienia o współpracy z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Chełmie. Porozumienie dotyczyło współdziałania w zakresie organizacji konferencji, sympozjów, kursów, szkoleń, prowadzenia działalności wydawniczej oraz innej – naukowej, szkoleniowej, oświatowej i kulturalnej. W szeregi członków organizacji przyjęto 11 nowych członków – pracowników naukowych Instytutu Nauk Humanistycznych. Zarząd Towarzystwa po raz pierwszy opracował i złożył w Urzędzie Miasta Chełma dwie oferty na realizację zadań publicznych: Organizację Konferencji Naukowej „Forum Pograniczne – Obsesje. Projekcje. Projekty” oraz Polsko-Ukraińskie Warsztaty Malarskie „LATO 2007”. Efektem podjętej inicjatywy było uzyskanie z samorządu dotacji w wysokości 3.000 złotych na realizację obu przedsięwzięć8. Wyjątkowym wydatkiem Towarzystwa w 2007 r. było sfinansowanie kamiennego portalu w nowo budowanym gmachu Instytutu Matematyki i Informatyki PWSZ. Ta symboliczna cegiełka w rozwój bazy dydaktycznej i naukowej chełmskiej uczelni w wysokości 3 868, 75 złotych była ukoronowaniem rocznej współpracy stowarzyszenia z PWSZ9. Zapoczątkowana ścisła współpraca z chełmską szkołą wyższą skłoniła Zarząd Chełmskiego Towarzystwa Naukowego i władze PWSZ w Chełmie do zawarcia w dniu 22 lutego 2008 r. kolejnego Porozumienia o współpracy. Wspomniane porozumienie dotyczyło współdziałania w zakresie organizacji konferencji, sympozjów, kursów, szkoleń, prowadzenia działalności wydawniczej oraz innej – Archiwum ChTN, Protokół z II Walnego Zgromadzenia Członków Chełmskiego Towarzystwa Naukowego z dnia 26 stycznia 2002 r., s. 2-3. 8 Archiwum ChTN, Sprawozdanie z działalności Chełmskiego Towarzystwa Naukowego za 2007 r., Chełm 2008, s. 1-3. 9 Ibidem, s. 3. 7 40 Chełmskie Towarzystwo Naukowe (1997-2011) naukowej, szkoleniowej, oświatowej i kulturalnej. Jego następstwem było ponadto zwarcie umowy na korzystanie z sali nr 116 w Instytucie Nauk Humanistycznych PWSZ przy ul. Nowy Świat 3, jako siedziby stowarzyszenia10. Rozwój i działalność stowarzyszenia w okresie 2008-2011 Kolejna kadencja działalności Chełmskiego Towarzystwa Naukowego rozpoczęła się od III Walnego Zgromadzenia Członków odbytego dnia 11 marca 2008 r. Uczestnicy Zgromadzenia dokonali wyboru nowych władz stowarzyszenia. Funkcję prezesa powierzono – prof. dr. hab. Andrzejowi Stępnikowi, zaś do zarządu wybrano: Zygmunta Gardzińskiego – wiceprezes, Renatę Kartaszyńską, Zbigniewa Lubaszewskiego, dr Józefa Pitucha – skarbnik, Annę Szymańską i Mariolę Szynal – sekretarz. Do składu Komisji Rewizyjnej ChTN wybrano: Arkadiusza Tofila – przewodniczący, Irenę Gładysz-Szopińską i Edytę Nowosadzką, zaś do Sądu Koleżeńskiego: Wojciecha Hetmana – przewodniczący, Marka Kiwińskiego, Grażynę Błaszczuk, Pawła Kiernikowskiego i prof. dr hab. Jana Lewandowskiego11. W pierwszym roku nowej kadencji Zarząd stowarzyszenia kontynuował współpracę z Instytutem Nauk Humanistycznych PWSZ, czego efektem była organizacja kolejnej konferencji humanistycznych „Pamięć i miejsce. Doświadczenie przeszłości na pograniczu” oraz wydanie nr 1 i 2 naukowego czasopisma studenckiego „Scientia”, którego inicjatorem był mgr Kamil Piech, pracownik dydaktyczny Instytutu. Towarzystwo zorganizowało także wspólnie z chełmską uczelnią „Polsko-Ukraińskie Warsztaty Malarskie LATO 2008”. Rok 2008 zaowocował także dwiema cennymi inicjatywami stowarzyszenia. Wspólnie z chełmską uczelnią zainicjowało i zapoczątkowało działalność Uniwersytetu Trzeciego Wieku, w którego zajęciach w pierwszym roku (rok akademicki 2008/2009) uczestniczyło około 380 słuchaczy. Cenną inicjatywą prof. dr. hab. Andrzeja Stępnika, prezesa Zarządu, było podjęcie działań związanych z opracowaniem i wydaniem Encyklopedii Chełma. Na powyższe zadania Towarzystwo pozyskało środki finansowe z Urzędu Miasta Chełm w wysokości 28.000 złotych12. Rok 2009 był kolejnym okresem kontynuacji współpracy z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Chełmie, co zostało umocowane kolejnym Porozumieniem o Współpracy zawartym w dniu Archiwum ChTN, Sprawozdanie z działalności Chełmskiego Towarzystwa Naukowego za 2008 r., Chełm 2009, s. 1. 11 Archiwum ChTN, Protokół z posiedzenia III Walnego Zgromadzenia Członków Chełmskiego Towarzystwa Naukowego z dnia 11. 03. 2008 r., Chełm 2008, s. 1-3. 12 Archiwum ChTN, Sprawozdanie z działalności Chełmskiego Towarzystwa Naukowego za 2008 rok., Chełm 2009, s. 1-4. 10 41 ZYGMUNT GARDZIŃSKI 16 lutego tego roku na czas nieokreślony oraz organizacji konferencji humanistycznych wspólnie z Instytutem Nauk Humanistycznych PWSZ: „Chełm nieznany – spór o kulturę pogranicza”, „Tradycje kolejowe Chełma” oraz studencka konferencja naukowa „4 czerwca 1989 – w drodze do wolności”. Wydano 3 numer czasopisma „SCIENTIA”, prowadzone były zajęcia Uniwersytetu Trzeciego Wieku, realizowano program badawczy Encyklopedia Chełma z zamierzeniem opracowania I tomu tego wydawnictwa pt. Ludzie. Interesującą inicjatywą było prezentowanie dorobku instytucji oraz stowarzyszeń nauki i kultury, co było także kontynuowane w roku następnym. Ważnym wydarzeniem było także wydanie nr 1 „Biuletynu Informacyjnego Chełmskiego Towarzystwa Naukowego”. Realizacja przedsięwzięć w 2009 r. była możliwa dzięki dotacji Urzędu Miasta Chełm w wysokości 19.500 złotych13. W dniu 2 marca 2010 r. odbyło się V Walne zgromadzenie Członków Towarzystwa, na którym dokonano wyboru władz statutowych na nową kadencję. Prezesem Zarządu został ponownie prof. dr hab. Andrzej Stępnik, zaś członkami Zarządu: Zygmunt Gardziński – wiceprezes, dr Renata Kartaszyńska – skarbnik oraz Mariola Szynal, Anna Szymańska, Andrzej Rybak i Zbigniew Lubaszewski. Do składu Komisji Rewizyjnej wybrano: Danutę Iwańczuk, Elżbietę Miterkę i Zbigniewa Okonia. W składzie Sądu Koleżeńskiego znaleźli się: Wojciech Hetman, Grażyna Błaszczuk, dr Paweł Kiernikowski, prof. dr hab. Jan Lewandowski i Ewelina Kołodziejak. Podjęto także uchwałę w sprawie zmian w statucie stowarzyszenia polegające na dodaniu nowych celów: organizowanie własnych przedsięwzięć naukowych i dydaktyczno-wychowawczych, organizowanie konferencji, seminariów i sympozjów naukowych w zakresie kultury, edukacji ekologicznej i rozwiązywania problemów z uzależnieniami, prowadzenie działalności wydawniczej, popularyzowanie wiedzy o Chełmie i regionie. Ponadto wydłużono kadencję władz statutowych stowarzyszenia z 2 do 4 lat, ustalenie liczby członków Zarządu od 5 do 7 oraz ustalono formę wyboru prezesa, którego będzie powoływać i odwoływać Walne Zgromadzenie14. Od początku nowej kadencji Stowarzyszenia kontynuowano działalność Uniwersytetu Trzeciego Wieku, program badawczy Archiwum ChTN, Sprawozdanie z działalności Chełmskiego Towarzystwa Naukowego za 2009 rok., Chełm 2010, s. 1-3. 14 Archiwum ChTN, Protokół z posiedzenia V Walnego Zgromadzenia Członków Chełmskiego Towarzystwa Naukowego z dnia 2 marca 2010 roku, Chełm 2010, s. 14. 13 42 Chełmskie Towarzystwo Naukowe (1997-2011) Encyklopedia Chełma polegający na opracowywaniu haseł do tomu I Ludzie. Ponadto wydano kilka wydawnictw naukowych przy udziale środków pozyskanych z dotacji Urzędu Miasta Chełm i sponsorów. Były to przygotowane we współpracy z Instytutem Nauk Humanistycznych wydawnictwa z międzynarodowej konferencji naukowej „Przeobrażenia w języku, kulturze i edukacji na przełomie XX i XXI wieku” oraz czasopismo „Scientia” nr 4. We współpracy z Katedrą Pedagogiki Instytutu Matematyki i Informatyki ukazało się wydawnictwo pokonferencyjne Współczesne wyzwania edukacyjne, zaś z Instytutem Nauk Rolniczych dwa wydawnictwa z konferencji „Zarządzanie populacjami zwierząt dziko żyjących na terenach pogranicza”. Na zadania realizowane w 2010 r. Towarzystwo uzyskało dotację w ramach grantów z Urzędu Miasta Chełm w wysokości 30.000 złotych15. W 2011 r. stowarzyszenie kontynuowało dotychczas organizowane przedsięwzięcia. Były to: program badawczy i wydawnictwo Encyklopedia Chełma, tom I Ludzie, zajęcia Uniwersytetu Trzeciego Wieku, 5 numer czasopism „Scientia”, konferencja naukowa „Kongres kultury chełmskiej – kultura Chełma w III RP”. Podjęte zostały także nowe działania. w porozumieniu z Wydziałem Kultury, Sportu i Turystyki Urzędu Miasta Chełm oraz Młodzieżowego Domu Kultury w Chełmie, Chełmskie Towarzystwo Naukowe wystąpiło do Sądu Okręgowego w Lublinie (I Wydział Cywilny) o rejestrację pisma poświęconego sprawom kultury. Ostatecznie pismo pt. „Kultura Chełmska. Kwartalnik SpołecznoKulturalny” należące do Towarzystwa zostało zarejestrowane 21 czerwca 2011 r. Dzięki współpracy instytucjami kultury udało się wydać 1 i 2 numer kwartalnika, którego redaktorem naczelnym został Wojciech Zakrzewski. Towarzystwo we współpracy z Instytutem Nauk Rolniczych PWSZ uczestniczyło także w projekcie naukowo-dydaktycznym „Środowiskowe priorytety Polskiej Prezydencji w naszym mieście Chełm – Ochrona różnorodności biologicznej” wraz z konkursem „Ginące gatunki roślin i zwierząt na terenie miasta Chełm i formy ich ochrony”. Przedsięwzięcia Towarzystwa zrealizowane w 2011 r. uzyskały dotację z budżetu Miasta Chełm w wysokości 28.900 złotych16. Archiwum ChTN, Sprawozdanie z działalności Chełmskiego Towarzystwa Naukowego za 2010 rok., Chełm 2011, s. 1-3. 16 Archiwum ChTN, Sprawozdanie z działalności Chełmskiego Towarzystwa Naukowego za 2011 r., Chełm 2011, s. 1-4. 15 43 ZYGMUNT GARDZIŃSKI Zakończenie. Wnioski Z perspektywy 14 lat działalności Chełmskiego Towarzystwa Naukowego można pokusić się o kilka uwag i wniosków, które mogą stanowić swoistego rodzaju podsumowanie. Od powstania Towarzystwa w 1997 r. do 2011 r. daje się wyodrębnić 3 etapy działalności i rozwoju stowarzyszenia. Pierwszy etap przypadający na lata 1997-2001 to okres wewnętrznego organizowania się i realizacji głównego celu, tj. powołania w Chełmie państwowej wyższej uczelni oraz tworzenia w mieście podstaw ośrodka akademickiego. W drugim okresie obejmującym lata 2002-2007 rozpoczęła się współpraca z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Chełmie polegająca na organizacji konferencji naukowych i wydawaniu publikacji będących najczęściej zbiorem artykułów pokonferencyjnych. Najbardziej płodnym był okres trzeci, rozpoczęty w 2008 r. i nadal kontynuowany, w którym zacieśniła się współpraca z chełmską PWSZ wynikiem czego są kolejne Porozumienia o współpracy (ostatnie zawarte na czas nieokreślony) oraz nowa siedziba Towarzystwa w gmachu Instytutu Nauk Humanistycznych PWSZ przy ul. Nowy Świat 3. To także okres zapoczątkowania nowych przedsięwzięć naukowych i kulturalnych, takich jak: Uniwersytet Trzeciego Wieku, program badawczy i wydawnictwo Encyklopedia Chełma, czasopismo naukowe „Scientia”, „Biuletyn Informacyjny Chełmskiego Towarzystwa Naukowego”, kwartalnik „Kultura Chełmska”, „Polsko-Ukraińskie Warsztaty Malarskie” oraz liczne humanistyczne konferencje naukowe i wydawnictwa. W szeregi stowarzyszenia wstąpiło wielu pracowników dydaktycznonaukowych. Można w związku z powyższym stwierdzić, że Chełmskie Towarzystwo Naukowe i jego członkowie, w minionym okresie, wypracowali sobie ważną pozycję na naukowej i kulturalnej mapie miasta. Działalność naukowa i kulturalna. Wykaz przedsięwzięć Seminarium naukowe pn. „Z zagadnień nieliniowych w matematyce i fizyce”, zorganizowane w dniach 14-15 września 1998 r. wspólnie z Katedrami Zastosowań Matematyki i Analizy Zespolonej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Miejsce obrad – Zespół Szkół Technicznych w Chełmie. Uczestnicy reprezentujący uczelnie z Lublina, Kielc, Radomia, Rzeszowa i Lwowa wygłosili 14 referatów. Konferencja naukowa pt. „Symulacja numeryczna rozprzestrzeniania zanieczyszczeń powietrza w atmosferze grawitacyjnej” zorganizowana 24 maja 1999 r. wspólnie z Katedrą Inżynierii Ochrony Środowiska Politechniki Lubelskiej. 44 Chełmskie Towarzystwo Naukowe (1997-2011) I Konferencja Entuzjastów Informatyki zorganizowana w dniach 24-25 maja 2002 r. wspólnie z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Chełmie. Miejsce obrad – Urząd Miasta Chełm, sala konferencyjna. Wzięli w niej udział pracownicy naukowi, a także studenci z różnych uczelni w kraju, m.in. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Politechniki Lubelskiej, a także państwowych wyższych szkół zawodowych z Tarnowa, Leszna, Elbląga i Chełma. Trwałym efektem konferencji było wydawnictwo, zawierające 19 najciekawszych referatów. Obchody jubileuszu Jana Longina Okonia z okazji 75-lecia życia pisarza i 60-lecia działalności literackiej, zorganizowane 26 lutego 2003 r. wraz z Chełmskim Towarzystwem Regionalnym, Oddziałem Lubelskim Związku Literatów Polskich oraz Wydawnictwem TAWA. Jubileusz został zorganizowany w Chełmskiej Bibliotece Publicznej przy ul. Partyzantów 40 w Chełmie. II Konferencja Entuzjastów Informatyki zorganizowana w dniach 23-24 maja 2003 r. wspólnie z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Chełmie. Miejsce obrad – Urząd Miasta Chełm, sala konferencyjna. III Konferencja Entuzjastów Informatyki zorganizowana w dniach 28-29 maja 2004 r. wspólnie z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Chełmie. IV Konferencja Entuzjastów Informatyki zorganizowana w dniach 20-21 maja 2005 r. wspólnie z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Chełmie. Międzynarodowa konferencja naukowa „Związki Mikołaja Reja z ziemią chełmską. W 500. rocznicę śmierci poety”, zorganizowana w dniach 2-3 czerwca 2005 r. wraz z Instytutem Nauk Humanistycznych PWSZ. Miejsce obrad – gmach Instytutu Neofilologii PWSZ przy ul. Wojsławickiej 8b w Chełmie. Objazd naukowy „Chełm i okolica” po miejscach wspólnych dla Polaków i Ukraińców w ramach – Międzynarodowej konferencji naukowej „Spotkania polsko-ukraińskie. Literatura, język, kultura” zorganizowanej w dniach 8-10 czerwca 2006 r. we współpracy z Instytutem Nauk Humanistycznych PWSZ. Konferencja Naukowa – Forum pograniczne „Obsesje – projekcje – projekty” zorganizowana w dniach 31 maja – 1 czerwca 2007 r. we współpracy z Instytutem Nauk Humanistycznych PWSZ. 45 ZYGMUNT GARDZIŃSKI 46 Wycieczka „Ścieżkami pogranicza” na trasie Chełm – Włodawa – Jabłeczna – Romanów – Chełm w ramach organizowanej przez Państwową Wyższą Szkołę Zawodową w Chełmie w dniach 1 – 4 lipca 2007 r. XII Międzynarodowej Konferencji Matematyczno-Informatycznej. „Polsko-Ukraińskie Warsztaty Malarskie” zorganizowane w dniach 15-28 lipca 2007 r. Impreza była współorganizowana przez chełmską Państwową Wyższą Szkołę Zawodową oraz Dom Pracy Twórczej w Uhrze i skupiła 23 artystów z Polski i Ukrainy. Warsztaty zakończyła „Biesiada Uherska w starym młynie” (26 lipca) połączona z wystawą prac malarskich, w której wzięli udział uczestnicy konferencji „Analytic Functions” z Meksyku, USA, Japonii, Izraela, Turcji, Francji, Niemiec, Finlandii, Szwecji, Ukrainy, Słowacji i Polski. Po zakończeniu warsztatów malarskich LATO 2007 artyści przekazali swe prace (łącznie: 27 obrazów) władzom Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej oraz 1 obraz – prezesowi Chełmskiego Towarzystwa Naukowego. Konferencja naukowa „Pamięć i miejsce. Doświadczenie przeszłości na pograniczu” zorganizowana w dniach 16-17 maja 2008 r. we współpracy z Instytutem Nauk Humanistycznych PWSZ. Konferencji towarzyszył objazd naukowy szlakiem zabytkowej drewnianej architektury sakralnej pogranicza kulturowego na trasie: Chełm – Olchowiec – Wereszczyn – Sosnowica – Hola – Horostyta – Okuninka – Czułczyce – Chełm. „Polsko-Ukraińskie Warsztaty Malarskie LATO 2008” zorganizowane w dniach 1-15 września. Impreza współorganizowana przez chełmską PWSZ oraz Dom Pracy Twórczej w Uhrze koło Chełma skupiła 12 artystów z Polski i Ukrainy. Warsztaty kończyła „Biesiada Uherska w starym młynie” połączona z wystawą prac malarskich, w której wzięli udział przedstawiciele środowisk artystycznych i naukowych Chełma oraz przedstawiciele władz lokalnych. Wynikiem warsztatów było pozyskanie przez ChTN 12 prac malarskich, z których kilka przekazano elementy wystroju dla Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. Rozpoczęcie programu badawczego pn. Encyklopedia Chełma. Prowadzone prace miały charakter organizacyjny i polegały na wyłonieniu koordynatorów zespołów tematycznych (kultura, polityka, społeczeństwo, gospodarka), opracowaniu zestawienia haseł oraz wstępnego opracowania ok. 250 haseł do tomu I pt. Ludzie. Zainaugurowanie działalności Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Z oferty uniwersytetu, założonego z inicjatywy ChTN Chełmskie Towarzystwo Naukowe (1997-2011) i chełmskiej PWSZ, w pierwszym roku funkcjonowania skorzystało ponad 380 słuchaczy. Uczestniczyli oni m.in. w zajęciach z historii, kultury, filologii polskiej, edukacji ekologicznej i prozdrowodnej, prawa i techniki. Największą popularnością cieszyły się zajęcia z informatyki. Konferencja naukowa „Chełm nieznany – spór o kulturę pogranicza” zorganizowana w dniach 14-15 maja 2009 r. wraz z Instytutem Nauk Humanistycznych PWSZ. Konferencji towarzyszył spacer po mieście w celu pokazania miejsc nieznanych Chełma. Studencka konferencja naukowa „4 czerwca 1989 – w drodze do wolności”, zorganizowana 4 czerwca 2009 r. wspólnie z Kołem Naukowym Studentów Historyków PWSZ w Chełmie. Miejsce obrad – Instytut Nauk Humanistycznych PWSZ. Konferencja odbyła się pod patronatem Agaty Fisz – prezydent Miasta Chełm oraz Waldemara Kuśmierza – przewodniczącego Rady Miasta Chełm. Obradom towarzyszyła wystawa zorganizowana przez Centrum Wiedzy o Regionie kierowanego przez dr. Andrzeja Rybaka w Chełmskiej Bibliotece Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti w Chełmie. Konferencja naukowa „Tradycje kolejowe Chełma” zorganizowana 23 listopada 2009 r. wraz z Urzędem Miasta Chełm. Konferencji towarzyszyła wystawa fotograficzna pod tym samym tytułem na dworcu PKP oraz prezentacja zabytkowego parowozu Ol49 – 34 odrestaurowanego staraniem Związku Maszynistów Polskich w Chełmie. Międzynarodowa konferencja naukowa „Współczesne wyzwania edukacyjne” zorganizowana wspólnie z Katedrą Pedagogiki Instytutu Matematyki i Informatyki PWSZ w dniach 24-25 maja 2010 r. Międzynarodowa konferencja naukowa „Przeobrażenia w języku, kulturze i edukacji na przełomie XX i XXI wieku” zorganizowana wspólnie z Instytutem Nauk Humanistycznych PWSZ w dniach 31 maja – 1 czerwca 2010 r. Międzynarodowa konferencja naukowa „Zarządzanie populacjami zwierząt dziko żyjących na terenach pogranicza zorganizowana z Instytutem Nauk Rolniczych PWSZ w dniach 2-3 września 2010 r. Konferencja naukowa „Kongres kultury chełmskiej – kultura Chełma w III RP” zorganizowana wspólnie z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Chełmie, Chełmską Biblioteką Publiczną im. Marii Pauliny Orsetti, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza i Chełmskim Domem Kultury w dniach 24-26 maja 2011 r. 47 ZYGMUNT GARDZIŃSKI Projekt naukowy „Środowiskowe Prezydencji w naszym mieście różnorodności biologicznej” i konkurs i zwierząt na terenie miasta Chełm zorganizowany z Instytutem Nauk wrzesień – listopad 2011 r. priorytety Polskiej Chełm – Ochrona „Ginące gatunki roślin i formy ich ochrony” Rolniczych w okresie Działalność wydawnicza. Wykaz wydawnictw 2001 Zagadnienia nieliniowe w matematyce i fizyce, Chełm 2001. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Redakcja: Tadeusz Martyniuk, Józef Zając. Zawartość: W publikacji znalazły się materiały prezentowane na seminarium zorganizowanym przez Chełmskie Towarzystwo Naukowe w dniach 14-15 września 1998 r. w Chełmie. 2002 Pierwsza Konferencja Entuzjastów Informatyki, Chełm 2002. 2003 Druga Konferencja Entuzjastów Informatyki, Chełm 2003. 2004 Trzecia Konferencja Entuzjastów Informatyki, Chełm 2004. 2005 Czwarta Konferencja Entuzjastów Informatyki, Chełm 2005. 2008 Pamięć i miejsce. Doświadczenie przeszłości na pograniczu, Chełm 2008. Wydawca: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie. Redakcja: Dominika Staszczyk, Anna Szymańska. Zawartość: tekst od redakcji oraz 21 artykułów. „SCIENTIA” nr 1. Materiały Koła Naukowego Historyków Studentów Państwowej Wyższej Szkoły zawodowej w Chełmie. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Koło Naukowe Historyków Studentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. Redakcja: Kamil Piech. Zawartość: Czasopismo tworzy 11 artykułów opracowanych przez studentów historii. 48 Chełmskie Towarzystwo Naukowe (1997-2011) „Scientia” nr 2. Materiały Koła Naukowego Historyków Studentów Państwowej Wyższej Szkoły zawodowej w Chełmie. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Koło Naukowe Historyków Studentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. Redakcja: Kamil Piech. Zawartość: Czasopismo tworzy 17 artykułów opracowanych przez studentów historii zawartych w dziale Studia i Rozprawy oraz 2 sprawozdania z udziału członków Koła w XVI Ogólnopolskim Zjeździe Historyków oraz z II Radzyńskich Warsztatów Archiwistycznych. 2009 „Scientia” nr 3. Materiały Koła Naukowego Historyków Studentów Państwowej Wyższej Szkoły zawodowej w Chełmie. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Koło Naukowe Historyków Studentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. Redakcja: Beata Kucharska, Dominika Staszczyk. Zawartość: Czasopismo tworzy 11 artykułów opracowanych przez studentów historii i filologii polskiej PWSZ w Chełmie. Zostały one ujęte w trzech częściach tematycznych: Od mitu do historii, W kręgu PRL, W drodze do wolności – materiały ze studenckiej konferencji naukowej „4 czerwca 1989 – w drodze do wolności”. „Biuletyn Informacyjny Chełmskiego Towarzystwa Naukowego” 2008, nr 1. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Zawartość: 4 artykuły dotyczące działalności: towarzystw naukowych na Lubelszczyźnie w XIX i XX w., Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti oraz Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. Ponadto zawiera materiały organizacyjne dotyczące działalności Towarzystwa: skład władz ChTN, najważniejsze działania Chełmskiego Towarzystwa Naukowego w roku 2008 oraz obowiązujący statut Towarzystwa. Chełm nieznany. Ludzie – miejsca – wydarzenia, publikacja stanowiąca pokłosie konferencji Chełm nieznany. Spór o kulturę pogranicza. 49 ZYGMUNT GARDZIŃSKI Wydawca: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie, Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Redakcja: Małgorzata Karwatowska. Zawartość: 3 części: Ludzie (10 artykułów), Miejsca (5 artykułów), Wydarzenia (10 artykułów) – poświęcone dziedzictwu kulturowohistorycznemu Chełma i okolic celem poszerzenia wiedzy o tym regionie oraz pokazania bogatej kultury duchowej i materialnej Chełma ziemi chełmskiej. VARIA – (artykuł) Chełm – ciekawostki z apteki. Chełm nieznany 2. Tradycje kolejowe Chełma, publikacja stanowiąca dorobek konferencji naukowej Tradycje kolejowe Chełma. Wydawca: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie, Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Redakcja: Beata Jarosz. Zawartość: wstęp, 10 artykułów oraz 2 prezentacje zamieszczone w dwu działach tematycznych: Historia Kolejnictwa Chełmskiego (artykuły) i Varia (prezentacje). Całość uzupełnia część trzecia – Aneks z fotografiami. Tom obejmuje dzieje kolejnictwa, historię kształcenia kolejowego, a także architekturę i technikę kolejową na obszarze Chełma i okolic. 50 Chełmskie Towarzystwo Naukowe (1997-2011) 2010 ▪„Scientia” nr 4 – czasopismo naukowe studentów PWSZ w Chełmie. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie. Redakcja: Zygmunt Gardziński, Beata Kucharska, Dominika Staszczyk. Zawartość: wprowadzenie i 5 artykułów dotyczące współpracy polskich i ukraińskich szkół wyższych w kontekście procesu bolońskiego, wprowadzenie i 5 artykułów stanowiących rezultat studenckiej konferencji naukowej pt. „20-lecie samorządu chełmskiego w ocenie młodego pokolenia” oraz w dziale „Studia i rozprawy” – 8 artykułów z dziedziny historii lotnictwa, pedagogiki i literatury XVII w. ▪ Współczesne Strategie i Wyzwania Edukacyjne – książka jest wynikiem wymiany doświadczeń pracowników naukowych z Polski, Słowacji i Ukrainy Wydawca: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie, Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Redakcja: P. Mazur, D. Sikora. Zawartość: wstęp części I zawiera 16 artykułów, w których ukazano edukację i wychowanie w kontekście podstawowych środowisk socjalizacyjnych. Część II zawiera implikacje praktyczne edukacji i wychowania składającą się z 18 artykułów. Celem niniejszej publikacji jest ukazanie znaczenia procesu wychowawczo dydaktycznego dla wszechstronnego rozwoju ucznia, a odbywającego się w różnych środowiskach 51 ZYGMUNT GARDZIŃSKI ▪ Przeobrażenia w kulturze i edukacji na przełomie XX i XXI wieku – na opracowanie składają się teksty wybitnych znawców tych dwóch dziedzin z Polski i zagranicy przedstawionych na konferencji naukowej Przeobrażenia w języku, kulturze i edukacji na przełomie XX i XXI wieku Wydawca: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie, Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Redakcja: Małgorzata Karwatowska, Adam Siwiec. Zawartość: słowo wstępne; część I 13 artykułów poświęconych zagadnieniom jakie dokonały lub dokonują się we współczesnej kulturze; część II – 18 artykułów adresowanych do studentów, nauczycieli a także tych, których interesują problemy edukacji; noty o autorach artykułów. ▪ Przeobrażenia w języku i komunikacji medialnej na przełomie XX i XXI wieku, tom wydany po konferencji naukowej Przeobrażenia w języku, kulturze i edukacji na przełomie XX i XXI wieku. Wydawca: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie, Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Redakcja: Małgorzata Karwatowska, Adam Siwiec. Zawartość: słowo wstępne; część I – 21 artykułów i część II – 11 artykułów prezentowanych w układzie alfabetycznym, podejmujące zagadnienia dotyczące akceleracji przemian społecznych i związanych z nimi przeobrażeń dokonujących się na różnych płaszczyznach języka i komunikacji medialnej; noty o autorach artykułów. 52 Chełmskie Towarzystwo Naukowe (1997-2011) Zarządzanie populacjami zwierząt dziko żyjących na terenach pogranicza, Chełm 2010. Wydawca: ZO Polskiego Związku Łowieckiego w Chełmie, Instytut Nauk Rolniczych PWSZ w Chełmie, Zakład Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Narodowy Uniwersytet Gospodarki Wodnej i Zasobów Naturalnych w Równem oraz Chełmskie Towarzystwo Naukowe. Redakcja: Rafał Kornas. Zawartość: 10 artykułów związanych z tematyką konferencji pod tym samym tytułem. 2011 Ekologia w szkole. Scenariusze lekcji dotyczące ochrony środowiska, Chełm 2011. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie. Redakcja: Małgorzata Stryjecka. Zawartość: Publikacja zawiera wstęp, przepisy bhp oraz praktyczne uwagi przy pracy ze sprzętem i odczynnikami chemicznymi, słownik ekologiczny oraz scenariusze lekcji w zakresie zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby i odpadów. Wydawnictwo uzupełniają 2 tablice. Ginące gatunki roślin i zwierząt na terenie miasta Chełm i formy ich ochrony. Najlepsze prace konkursowe, Chełm 2011. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie. Redakcja: Małgorzata Stryjecka. Zawartość: Publikacja zawiera: wstęp oraz 10 najlepszych prac konkursowych dotyczących rzadkich roślin i zwierząt z terenu miasta Chełm i okolic i form ich ochrony. Encyklopedia Chełma, tom I, Ludzie, Chełm 2011. Wydawca: Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie, Chełmska Biblioteka Publiczna im. Marii Pauliny Orsetti w Chełmie, Wydawnictwo Gaudium w Lublinie. Redakcja: Zygmunt Gardziński, Zbigniew Lubaszewski, Paweł Kiernikowski, Zbigniew Waldemar Okoń i Andrzej Rybak. Zawartość: tom I encyklopedii zawiera 397 biogramów osób w różnym stopniu związanych z Chełmem, których autorami lub współautorami byli chełmscy krajoznawcy i regionaliści skupieni wokół ChTN oraz reprezentanci środowisk naukowych Lublina, Warszawy i Drohobycza. Publikacja będzie kontynuowana w kolejnych tomach. 53 WITOLD ZBIGNIEW SULIMIERSKI REFLEKSJE NA TEMAT „ROCZNIKA CHEŁMSKIEGO” Środowisko historyków i regionalistów chełmskich od lat oczekiwało ukazania się na rynku profesjonalnego czasopisma naukowego o charakterze historycznym. Próbę wydawania cyklicznego periodyku podjął w 1995 r. ówczesny dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej Roman Małek we współpracy z 3lubelskim środowiskiem naukowym. Wspólnie z prezesami oddziałów chełmskich Polskiego Towarzystwa Historycznego i Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich przy wsparciu Wojewody Chełmskiego Mariana Cichosza oraz dyrektora Wydziału Kultury, Sportu i Turystyki Urzędu Wojewódzkiego podjęli się tego ambitnego zadania. Pierwszy Komitet Redakcyjny stanowili: Tadeusz Radzik – redaktor naczelny, Roman Małek – sekretarz, Stanisław Błaszczuk, Jan Gurba, Jan Lewandowski, Janusz Łuczkowski i Adam Andrzej Witusik. Rolę głównego wydawcy i koordynatora działań wydawniczych wzięła na siebie Wojewódzka Biblioteka Publiczna. We „wstępniaku” do pierwszego tomu redakcja wyjaśniała, że w zamyśle inicjatorów jak i redakcji pismo ma mieć charakter naukowy z uwzględnieniem potrzeby popularyzacji wielu zagadnień odnoszących się do tradycji i współczesności ziemi chełmskiej. W 1998 r. Oddział Chełmski Polskiego Towarzystwa Historycznego zainicjował również serię wydawniczą Chełmskie prace historyczne. Inicjatywa ta jednak okazała się nietrwała i po wydaniu jednego tomu zaprzestano jego kontynuacji. Z problemami zmagał się również „Rocznik Chełmski”. Związany z instytucją państwową uzależniony był od zawirowań politycznych, a także od środków budżetowych. Każdorazowa zmiana na stanowisku dyrektora placówki skutkowała zmianą składu Komitetu Redakcyjnego oraz zawartości merytorycznej czasopisma. W roku 1998 dotychczasowego przewodniczącego Tadeusza Radzika zastąpił Janusz Wrona a sekretarza redakcji Romana Małka – Henryk Radej. Zmieniona została szata graficzna oraz zawartość merytoryczna. Bardzo mocnym działem stał się dział W kręgu literatury, co wynikało z literackich aspiracji ówczesnego sekretarza redakcji. Kolejna zmiana na stanowisku dyrektora ówczesnej Chełmskiej 55 WITOLD ZBIGNIEW SULIMIERSKI Biblioteki Publicznej zaowocowała powrotem do starego składu Komitetu Redakcyjnego, starej szaty graficznej i jego zawartości. Wszystkie te zawirowania oraz trudności z pozyskiwaniem środków finansowych na zabezpieczenie ciągłości procesu wydawniczego przyczyniły się do tego, że grupa działaczy regionalnych przy wsparciu większości dotychczasowych wydawców powołała 4 grudnia 2004 r. Stowarzyszenia „Rocznik Chełmski”. W składzie pierwszego zarządu znaleźli się: prezes Chełmskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, prezes Zarządu Oddziału Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich oraz Chełmskiego Towarzystwa Regionalnego a także regionaliści i działacze związani z „Rocznikiem”. W przyjętym statucie zapisano, że: organizacja ma charakter apolityczny i jest dobrowolnym zrzeszeniem o charakterze non-profit. Podstawowymi celami stowarzyszenia jest1: integracja środowiska regionalistów, działaczy społecznych, środowisk literackich, artystycznych itp., aktywizacja środowiska naukowego na rzecz podejmowania badań i publikowania opracowań z zakresu historii i dnia dzisiejszego miasta Chełma a także szeroko rozumianego regionu, rozwijanie świadomości i tożsamości lokalnej, aktywizacja lokalnej społeczności oraz inspirowanie różnych form jej działalności na rzecz małej ojczyzny, organizacja i rozwój współpracy regionalnej, międzyregionalnej i międzynarodowej, działalność na rzecz zbliżenia między narodami, które na przestrzeni wieków, żyjąc obok siebie współtworzyły historię, tradycję i kulturę tego regionu, działalność edukacyjna i popularyzacyjna z zakresu wiedzy o regionie, działalność wydawnicza i publicystyczna. Stowarzyszenie realizuje powyższe cele poprzez: wydawanie „Rocznika Chełmskiego”, wydawanie publikacji naukowych i popularno-naukowych w ramach Biblioteki „Rocznika Chełmskiego”, wydawanie innych publikacji mieszczących się w profilu działalności Stowarzyszenia, organizowanie odczytów, seminariów, konferencji, spotkań i dyskusji poświęconych zagadnieniom naukowym, historycznym, kulturalno-społecznym itp., współpracę z organami administracji państwowej i samorządowej, ośrodkami naukowymi w kraju i za gra1 Por. Statut Stowarzyszenia. 56 Refleksje na temat „Rocznika Chełmskiego” nicą, pokrewnymi organizacjami lokalnymi, regionalnymi krajowymi i zagranicznymi, organizacjami społecznymi i placówkami kulturalno-oświatowymi i środkami masowego przekazu. W przyjętym periodyku zachowano dotychczasowy skład Komitetu Redakcyjnego oraz układ i szatę graficzną. Problemy z przeciągającą się rejestracją w KRS oraz pozyskaniem funduszy spowodował 2-letni okres przerwy w jego wydawaniu (2004-2005). Zarząd oraz Komitet Redakcyjny zdecydowali, że przerwa nie wpłynie na zmianę numeracji poszczególnych tomów, które nie zostaną połączone i w dalszym ciągu będą numerowane pojedynczo. „Rocznik” wydawany jest w objętości 30-35 arkuszy wydawniczych o wymiarach 17x24 cm w oprawie miękkiej, lakierowanej. Opracowaniem redakcyjnym trzech pierwszych tomów zajął się Marek Jędrych z UMCS, tomy 4-5 – Henryk Radej, t.6 – Roman Małek, tomy 7-9 ponownie Marek Jędrych. Po jego śmierci t. 10 opracował Konrad Zieliński, natomiast od t. 11 prace nad redakcją tomów przejęła na siebie Danuta Słowikowska z „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” w Lublinie. Projekt okładki tomów 1-3 i 7-14 wykonał Wiesław Jaworski, natomiast 4-6 – Wiesław Lisiecki. Zawartość poszczególnych tomów „Rocznika” zgrupowana była w czterech zasadniczych działach: artykuły, materiały, recenzje i kronika. Niektóre z tomów zawierały dodatkowo dział życie naukowe (t. 1, 8, 9, 10), człowiek i środowisko (t. 2, 3 i 4), w kręgu literatury ( t. 4 i 5), pro memoria (t. 4 i 5). Dotychczas na łamach „Rocznika” zamieściło swoje prace łącznie 142 autorów, z tej liczby 46 historyków i regionalistów z terenu ziemi chełmskiej, wśród nich m.in.: Stanisław Błaszczuk, Grażyna Biernacka, Andrzej Bronicki, Włodzimierz Czarnecki, Katarzyna Czubała, Mirosław Marek Dederko, Stanisław Dubaj, Alina Gałan, Andrzej Gruszka, Marian Janusz Kawałko, Paweł Kiernikowski, Waldemar Kozłowski, Robert Kozyrski, Barbara Litwin, Zbigniew Lubaszewski, Longin Jan Okoń, Jan Paszkiewicz, Stanisław Pyszko, Urszula Ruszkowska, Andrzej Rybak, Tadeusz Siądecki, Dominika Staszczyk, Krzysztof Skwirowski, Witold Zbigniew Sulimierski, Paweł Sygowski, Franciszek Świstowski, Katarzyna Walczuk, Andrzej Wawryniuk, Eugeniusz Wilkowski czy Andrzej Wrzyszcz. Poszczególne tomy ilustrowane były grafikami bądź fotografiami miejscowych artystów, m.in. Jerzego Grosmana, Wiesława Lisieckiego, Ireneusza Praduna, Lecha Radwańskiego, Tadeusza Ścibiora, Zenona Waśniewskiego, a także zdjęciami i starymi pocztówkami ze zbiorów Chełmskiej Biblioteki Publicznej i Grzegorza Zabłockiego. 57 WITOLD ZBIGNIEW SULIMIERSKI Dotychczas ukazało się na łamach tego czasopisma 276 opracowań o charakterze artykułów i materiałów, 66 recenzji publikacji odnoszących się do Chełma i ziemi chełmskiej oraz materiały z 2 sesji popularno-naukowych. Zamieszczone w periodyku artykuły można pogrupować w kilkunastu działach tematycznych, m.in.: archeologia, archiwistyka, bezpieczeństwo publiczne, demografia, etnografia, historia, mniejszości narodowe, osadnictwo, prasoznawstwo, samorząd terytorialny, religioznawstwo, urbanistyka i życie społeczne. Zakres chronologiczny zamieszczonych prac obejmuje okres od średniowiecza po czasy współczesne. Najszerzej, ze zrozumiałych względów, reprezentowane są materiały odnoszące się do XIX i XX wieku. Ich uzupełnienie stanowią publikowane materiały źródłowe. Stałym działem „Rocznika” jest Kronika, przez pierwsze trzy lata opracowywana przez Janusza Łuczkowskiego, a od 4 tomu do chwili obecnej przez Andrzeja Rybaka. Powyższy dział rejestruje, w oparciu o materiały prasowe, najważniejsze wydarzenia z Chełma i regionu w poprzedzającym wydanie roku kalendarzowym. Ze względu na dwuletni okres przerwy w wydawaniu „Rocznika” Kronika w tomach 11 i 12 obejmuje okresy dwuletnie. Do ważnych zadań Stowarzyszenia wliczona została działalność naukowa i popularyzatorska. Członkowie naszej organizacji uczestniczyli, jeszcze przed jej powołaniem, w konferencji naukowej „Chełm i Chełmskie w XX wieku”. Materiały z sesji opublikowane zostały w tomie 8. Wygłoszone zarówno przez naukowców z UMCS jak i naszych regionalistów, referaty obejmowały tematykę: Chełm jako stolica guberni, Samorząd miejski, Administracja wojewódzka wobec życia społecznopolitycznego, Więzienie chełmskie, Komunikacja miejska, Handel, Chełmskie aspekty wojny polsko-bolszewickiej i wojny obronnej 1939 r., Działalność organizacji opiekuńczych w czasie II wojny światowej, Chełm w latach okupacji niemieckiej, Rewaloryzacja chełmskiego rynku oraz Źródła do dziejów miasta w zasobach archiwalnych chełmskiego oddziału Archiwum Państwowego w Lublinie. W 2007 r. Stowarzyszenie nasze we współpracy ze Stowarzyszeniem Samorządów Euroregionu BUG zorganizowało konferencję naukową nt. „Ziemia chełmska – obszar przenikania się kultur”. Wygłoszone na niej referaty obejmowały tematykę: 58 Refleksje na temat „Rocznika Chełmskiego” Kształtowanie podstaw terytorialnych ziemi chełmskiej w średniowieczu autorstwa Włodzimierza Czarneckiego, Samorząd szlachecki ziemi chełmskiej w strukturze parlamentarnej województwa ruskiego w XVI - XVIII wieku. autorstwa Roberta Kozyrskiego, Duchowieństwo soboru prawosławnego w Chełmie w latach 1876 – 1905 autorstwa Krzysztofa Latawca, Z dziejów oporów unitów wobec rusyfikacji w Wisznicach – Dariusza Tarasiuka, Społeczne konsekwencje najazdu Armii Czerwonej na Lubelszczyznę w 1920 r. - Marka Siomy, Obraz życia społeczno–politycznego międzywojennego powiatu chełmskiego w doniesieniach władz administracji ogólnej– Roberta Litwińskiego, Polityka administracyjna wojewodów lubelskich wobec powiatów nadbużańskich w l. 1919 – 1939 – Waldemara Kozyry, Komuniści versus nacjonaliści. Konfrontacja i walka o wpływy pomiędzy Komunistyczną Partią Zachodniej Ukrainy a Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w l. 1929-1938 – Romana Wysockiego, Zagadnienia dobrowolności w przesiedleniach ludności ukraińskiej z Chełmszczyzny w l. 1944-1945 – Romana Kabaczijego, Powstanie, rozwój i struktura organizacyjna Związku Polaków na Ukrainie – Władysława Zwaricza, Odmienne patronimika z formantem -uk wśród nazwisk współczesnych mieszkańców Chełma – Katarzyny Czubała, Michaił Hruszewski – pierwszy prezydent Ukrainy – Pawła Kiernikowskiego oraz Poleskimi śladami Tadeusza Kościuszki – Jana Paszkiewicza. Materiały z konferencji w wersji dwujęzycznej (polskiej i ukraińskiej) zamieszczone zostały w 11 t. Rocznika Chełmskiego. Ze względu na finansowanie tego zadania przez Stowarzyszenie Euroregion BUG rocznik ten rozprowadzany był nieodpłatnie i nakład został w całości wyczerpany. W 2009 r. Stowarzyszenie nasze było organizatorem sesji popularno-naukowej „Międzynarodowy obóz jeniecki Stalag 319 w Chełmie” w związku z 65 rocznicą likwidacji obozu. Na konferencji prowadzonej przez prof. Zygmunta Mańkowskiego wygłoszono referaty: Obozy jenieckie w dystrykcie lubelskim w świetle badań Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie – Alina Gałan, 59 WITOLD ZBIGNIEW SULIMIERSKI Struktura organizacyjna Stalagu 319 – Andrzej Rybak, Pomoc Polskiego Komitetu Opiekuńczego w Chełmie dla jeńców narodowości polskiej w Stalagu 319 - Paweł Kiernikowski, Życie codzienne jeńców włoskich w Stalagu 319C na podstawie diariusza kapitana Pompilio Aste – Witold Sulimierski, Cmentarze jenieckie w Chełmie – Zbigniew Lubaszewski, Tragiczne dni okupacji niemieckiej w Chełmie – Longin Jan Okoń. Materiały z sesji zostały opublikowane w 13 tomie Rocznika Chełmskiego. Poza Rocznikiem Chełmskim Stowarzyszenie nasze wydaje prace monograficzne w ramach Biblioteki „Rocznika Chełmskiego”. Dotychczas na rynku ukazały się 4 tomy z tej serii: Paweł Kiernikowski Miasto Chełm w okresie międzywojennym 1918-1939, Witold Zbigniew Sulimierski Oświata i życie kulturalno-społeczne Chełma w latach 1864-1939, Andrzej Henryk Rybak Stalag 319. Międzynarodowy obóz jeniecki w Chełmie w latach 1941-1944 oraz Longin Jan Okoń Historia literatury ziemi chełmskiej 1505-2010 uzupełniona szkicami. W roku bieżącym ukaże się 15 tom Rocznika Chełmskiego, 5 t. Biblioteki „Rocznika Chełmskiego”: Jacek Pomiankiewicz – Więzienie w Chełmie – dzieje a także 1 tom nowej serii wydawniczej Źródła Zenon Waśniewski Dziennik wojenny w opracowaniu A. Rybaka. Działalność nasza jest możliwa dzięki wsparciu finansowemu wielu instytucji i osób prywatnych. Poza dotacjami celowymi z Urzędu Marszałkowskiego, Urzędu Miasta, Starostwa Powiatowego w Chełmie od szeregu lat wspierali nas finansowo: Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych w Chełmie, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki komunalnej w Chełmie, Przedsiębiorstwo Usług Mieszkaniowych w Chełmie, Przedsiębiorstwo Targowiska Miejskie w Chełmie, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Odpadami w Chełmie, Bank Spółdzielczy w Chełmie oraz osoby prywatne: Marek Bartosiak, Grażyna Biernacka, Edward Hołub, Piotr Kopniak i Stanisław Łukaszewski, Danuta i Władysław Kowalscy, Teresa Magdziarz, Anna i Piotr Ołówek, Andrzej Santor, Irena Smulkowska, Rozalia i Józef Szafrankowie, Zdzisław Zalewa. 60 Refleksje na temat „Rocznika Chełmskiego” To dzięki ich ofiarności stowarzyszenie nasze może kontynuować i rozwijać działalność popularyzatorską i wydawniczą. Mamy nadzieję, że lista sponsorów nie jest zamknięta i dołączać będą kolejni ofiarodawcy, tym bardziej, że mamy przygotowane kolejne tomy Biblioteki „Rocznika Chełmskiego” i Źródeł, nie wspominając o kolejnych tomach „Rocznika Chełmskiego” umożliwiających naszym historykom i regionalistom publikowanie swoich prac badawczych na temat historii naszej małej ojczyzny. 61 CZĘŚĆ DRUGA ♦ LITERATURA I KSIĄŻKA ANNA PIETUCH CHEŁMSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA IM. MARII PAULINY ORSETTI W CHEŁMIE – HISTORIA I TERAŹNIEJSZOŚĆ Rys historyczny Historia bibliotekarstwa w Chełmie datuje się od czasu powstania bibliotek klasztornych, dość prężnie rozwijających się dzięki hojnym ofiarodawcom. W II połowie XVII w. powstała Biblioteka Kolegium Pijarskiego, która na początku XVIII wieku. liczyła ponad 1 tys. dzieł1. Biblioteka Klasztoru Reformatów, założona w XVIII w., w ciągu kilkudziesięciu lat zgromadziła księgozbiór – głównie teologiczny – liczący prawie 1,7 tys. woluminów2. Zbiory bibliotek uległy rozproszeniu po kasacie klasztorów w 1864 r. Początki bibliotekarstwa publicznego w Chełmie sięgają pierwszych lat ubiegłego wieku. W 1906 r. w mieście zostało zawiązane Koło Polskiej Macierzy Szkolnej, którego jednym z celów było upowszechniane czytelnictwa. Dzięki inicjatywie przyszłej patronki chełmskiej książnicy Marii Pauliny Orsetti oraz ofiarności społeczeństwa uruchomiono pierwszą publiczną bibliotekę3. Władze carskie zakazały kontynuacji działalności Koła, a tym samym funkcjonowania biblioteki4. Księgozbiór przejęła osoba prywatna (niejaka pani Skibińska), która prowadziła nielegalną wypożyczalnię. Po wybuchu I wojny światowej pozostałości zasobów biblioteki Koła Polskiej Macierzy Szkolnej (ok. 400 tomów) zasiliły bibliotekę L. Zalewski, Bibljoteka seminarium duchownego w Lublinie i bibljoteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej, Warszawa1926, s. 200, 204. 2 Ibidem, s. 132. 3 A. Piwowarczyk, Miejska Biblioteka Publiczna w Chełmie 1906-1961, Chełm1961, s. 2. 4 A. Ogińska, Monografia Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Chełmie 1906-1984 (praca magisterska, mps.), Lublin 1986, s. 20. 1 65 ANNA PIETUCH oświatową prowadzoną przez Uniwersytet Ludowy. Z biblioteki korzystało wówczas 220 czytelników5. Pieczątki biblioteczne Macierzy Szkolnej (po lewej) i Uniwersytetu Ludowego (po prawej) w księgozbiorze ze zbiorów ChBP. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. placówkę przejął Magistrat. Księgozbiór Biblioteki Miejskiej zasilił dar 2 tys. tomów przekazanych przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wypożyczalnia mieściła się w prywatnym budynku przy ul. Lubelskiej 69.6 Korzystanie z Biblioteki było płatne; użytkownik uiszczał kaucję i miesięczny abonament. Zniżki uzyskali uczniowie i osoby niezamożne, a bezrobotni mogli zostać zwolnieni z opłat7. Siedziba Biblioteki Miejskiej – lata międzywojenne. 5 6 7 A. Piwowarczyk, op. cit., s. 3-4. A. Ogińska, op. cit., s. 21. A. Piwowarczyk, op. cit., s. 9. 66 Chełmska Biblioteka Publiczna… W 1923 r. Biblioteka Miejska otrzymała imię prezydenta Stanisława Wojciechowskiego i jednorazowe wsparcie finansowe w wysokości 15 mln marek. W kolejnym roku placówka nie otrzymała żadnej dotacji na utrzymanie biblioteki. Sytuacja Biblioteki poprawiła się nieco w 1929 roku; odnowiono wówczas budynek, przeprowadzono dezynfekcję księgozbioru i zakupiono nowe książki8. W 1939 r. zbiory Biblioteki liczyły około 5 tys. woluminów 9, z których korzystało 477 czytelników10. Placówka była czynna trzy godziny dziennie przez sześć dni w tygodniu. Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Chełma przez wojska niemieckie bibliotekę zamknięto na kilka miesięcy. Wznowiła swoją działalność w sierpniu 1940 r. i działała nieprzerwanie do końca 1942 r. Wówczas władze okupacyjne nakazały zamknąć placówkę i zniszczyć książki, uważane przez hitlerowców za niepożądane ze względu na treść lub autora. Po zakończeniu wojny do użytku nadawało się jedynie około 500 książek11. Po ich skatalogowaniu oraz apelu o zwrot woluminów wypożyczonych podczas okupacji Biblioteka została ponownie otwarta. W jej zbiorach znalazły się nieliczne egzemplarze ocalałe ze zniszczonych bibliotek i ze zbiorów prywatnych12. A. Rybak, Wczoraj i dziś Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti. In: Biuletyn Informacyjny Chełmskiego Towarzystwa Naukowego,2008, nr,1 s.13-14. 9 A. Piwowarczyk, op. cit., s. 12. 10 Ibidem, s .9. 11 A. Rybak, op.cit. s.14. 12 A. Ogińska, op. cit., s. 26. 8 67 ANNA PIETUCH Pieczątki biblioteczne z książek zachowanych w ChBP: z prywatnego księgozbioru hrabiego Poletyły z Wojsławic, z Biblioteki 7 Pułku Piechoty Legionów, z żydowskiej Biblioteki im. Icchoka Lejbusza Pereca, z Biblioteki Chełmskiego Seminarium. W 1947 r. Naczelna Dyrekcja Bibliotek przyznała chełmskiej książnicy dotację w wysokości 70 tys. zł na zakup i oprawę książek. W latach 1946-56 biblioteką kierowała Anna Wojtarowa13. W 1953 r. powołano Powiatową Bibliotekę Publiczną, która pełniła nadzór merytoryczny nad bibliotekami gminnymi i ich filiami. W 1960 r. księgozbiór Biblioteki Miejskiej liczył już 30 tys. woluminów, a cztery placówki na terenie miasta obsługiwały 3 tys. czytelników rocznie. Pomieszczenie Wypożyczalni Głównej (plac Tysiąclecia 1). 13 A. Piwowarczyk, op. cit., s. 13. 68 Chełmska Biblioteka Publiczna… W 1975 r., w ramach dostosowania organizacji do nowego podziału administracyjnego, połączono Powiatową Bibliotekę Publiczną z Miejską Biblioteką Publiczną14. Powstała wówczas Wojewódzka Biblioteka Publiczna, którą – w wyniku kolejnej reformy administracyjnej kraju 1999 r. – przekształcono w Chełmską Bibliotekę Publiczną. Agendy i siedziby Biblioteki W II połowie XX w. agendy Biblioteki mieściły się w różnych – często zmienianych – wynajmowanych przez bibliotekę lokalach. Sieć biblioteczna chełmskiej książnicy liczyła maksymalnie 9 filii. Placówki obecnej ChBP miały swoje siedziby m. in.: w bloku przy ul. I AWP (Oddział Dziecięco-Młodzieżowy), w wolnostojących budynkach przy ul. Powstańców Warszawy (Filia nr 4 i 6), przy ul. Kamieńskiego (dyrekcja i administracja), przy ul. Trubakowskiej (biblioteka składowa), w kamienicy przy ul. Mickiewicza (Filia nr 1 i 2), przy ul. Stephensona (Dział Gromadzenia), w baraku przy ul. Łącznej, w pawilonie przy ul. Piłsudskiego (Filia nr 3). Jedną z agend była również mobilna biblioteka na kółkach, czyli bibliobus, który poruszał się po terenie ówczesnego województwa chełmskiego. Bibliobus nr 1. W 1964 r. Biblioteka Główna wraz z administracją została przeniesiona do lewego skrzydła nowego budynku Powiatowego Domu Kultury (Plac Tysiąclecia 1), co znacznie poprawiło warunki lokalowe chełmskiej książnicy15. 14 15 A. Rybak, op. cit., s. 14. A. Ogińska, op. cit., s. 28. 69 ANNA PIETUCH W 1984 r. wmurowano akt erekcyjny pod budowę nowego obiektu Biblioteki, w którym uczestniczył m.in. Mieczysław Rakowski, ówczesny wicepremier rządu Wojciecha Jaruzelskiego i członek Narodowej Rady Kultury oraz aktorka Emilia Krakowska. Projekt budynku zakładał powstanie pięciu segmentów. Rozpoczęto publiczną zbiórkę pieniędzy (tzw. cegiełki). Zebrane kwoty znacząco straciły na wartości w wyniku dewaluacji i szalejącej inflacji. Budowy zaprzestano na wiele lat. Dopiero po upływie ćwierćwiecza (w 1999 r.) biblioteka przeprowadziła się do częściowo wykończonego budynku (dwa segmenty) i tu aktualnie mieszczą się główne działy. Mimo wielokrotnie podejmowanych prób pozyskania środków na ukończenie budowy obiektu, niedokończona część budynku straszy wyglądem i niszczeje (2011 r.). Uroczystości wmurowania aktu erekcyjnego pod budowę biblioteki (28.09.1984). Patronka Biblioteki 14 czerwca 2008 r. na uroczystej sesji Rady Miasta Chełm Biblioteka otrzymała imię Marii Pauliny Orsetti. Uroczystość nadania imienia odbywała również się w Świerżach (msza w intencji patronki) oraz w siedzibie Chełmskiej Biblioteki Publicznej, z udziałem władz Chełma i powiatu chełmskiego oraz licznie przybyłych zaproszonych gości i sympatyków chełmskiej książnicy. Do Chełma przyjechali przedstawiciele rodu Orsettich, szczególnie wzruszeni upamiętnieniem wybitnej kuzynki. Wybór imienia poprzedzony był estawieniem 70 Chełmska Biblioteka Publiczna… propozycji patronów, publiczną dyskusją i głosowaniem wyborem dokonanym przez pracowników Biblioteki. oraz Na pierwszym planie siedzą trzy przedstawicielki rodu Orsetti. Maria Paulina Orsetti (1880-1957) urodziła się w Świerżach nad Bugiem (gmina Dorohusk). Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej, zasłużonej dla kraju, z patriotycznymi tradycjami. Od wczesnego dzieciństwa wykazywała ogromne zainteresowanie książkami i nauką. Była inicjatorką założenia w Chełmie w 1906 r. pierwszej biblioteki publicznej. W jednym z numerów „Kuriera”, wydawanego w Lublinie, pojawił się artykuł jej autorstwa pt. W sprawie czytelni publicznej w Chełmie, uzasadniający konieczność działania publicznej książnicy w naszym mieście. Zainicjowała zbiórkę darów książkowych na rzecz nowo powstałej biblioteki. Mieszkańcy Chełma i okolic z entuzjazmem przyjęli pomysł i wspierali M.P. Orsetti. Działalność Macierzy Szkolnej zawiązanej przez Marię Orsetti stała się zalążkiem biblioteki publicznej w Chełmie. Maria Paulina Orsetti włączyła się również w działalność oświatową na terenie Lubelszczyzny, tworząc sieć bibliotek ruchomych. Były to głównie biblioteki przeznaczone dla ludności wiejskiej z okolic Chełma. W trakcie swojej działalności społeczno-oświatowej Maria Orsetti kształciła się w Wyższej Szkole w Bernie, następnie w Zurichu na wydziale matematyczno-fizycznym, a także na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego oraz na uniwersytecie 71 ANNA PIETUCH w Brukseli, gdzie uzyskała tytuł doktora nauk ekonomicznospołecznych (1915 r.). Pod wpływem doświadczeń wyniesionych z Brukseli rozszerzyła swoją społeczną działalność i stała się gorącą zwolenniczką oraz rzeczniczką ruchu spółdzielczego, który przeniosła na grunt polski. W tej dziedzinie również odniosła poważne sukcesy. Poza działalnością na rzecz rozwoju czytelnictwa na terenie regionu chełmskiego, angażowała się w prace kulturalno-oświatowe w całym kraju. Niestrudzenie zabiegała o udostępnienie dobrej książki najszerszym kręgom czytelników i systematyczne pozyskiwanie nowych miłośników książki. Działała w spółdzielniach spożywców, zakładała spółdzielcze pralnie i miała udział w powstaniu pierwszej spółdzielni mieszkaniowej w Polsce. Była współzałożycielką Ligi Kooperatystek w Polsce i delegatką na międzynarodowe kongresy tej organizacji. Była osobą oddaną nauce, niezwykle skromną, miała niewygórowane potrzeby materialne. Stała się pionierką Maria Paulina Orsetti. walki o równouprawnienie kobiet, miała nowatorskie poglądy w kwestiach społecznych, była entuzjastką sklepów samoobsługowych, domagała się ośmiogodzinnego dnia pracy i godziwych wynagrodzeń, zachęcała do walki z powszechnym pijaństwem, upatrując w nim poważne zagrożenie struktur społecznych. Maria Paulina Orsetti zrzekła się rodzinnych pieniędzy i spadku po matce, dbając aby jedyny jej kapitał stanowiła praca, a zarobki nie przekraczały średniej płacy robotnika. Biegle posługiwała się kilkoma językami (niemiecki, angielski, francuski, rosyjski, szwedzki). W czasie II wojny światowej pozostała ciągle aktywna i zaangażowana w prace na rzecz czytelnictwa i szerzenia oświaty. Była to głównie działalność konspiracyjna i społeczna. Uczestniczyła w powstaniu warszawskim. Po II wojnie światowej dr Orsetti, mimo podeszłego wieku i trapiącej ją od lat choroby, była ciągle aktywna. Zmarła w 1957 r. 72 Chełmska Biblioteka Publiczna… i pochowana została na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, w kwaterze zasłużonych spółdzielców. Ważniejsze projekty Chełmska Biblioteka Publiczna skorzystała z wielu możliwości pozyskania środków zewnętrznych na rozbudowę infrastruktury bibliotecznej, edukację użytkowników oraz rozwój oferty usługowej. Poniżej zaprezentowano kilka bardziej znaczących, zrealizowanych zadań wraz z krótkim opisem. Z ekonomią na ty – projekt realizowany w latach 2002-2005, współfinansowany ze środków Narodowego Banku Polskiego, adresowany do młodzieży ze szkół średnich. W ramach realizacji zadania zorganizowano warsztaty, wykłady, konserwatoria oraz wycieczki, popularyzujące wiedzę ekonomiczną i możliwości jej stosowania w życiu codziennym. Chełmska Biblioteka Publiczna została dwukrotnie nagrodzona za wysoki poziom realizacji projektu, otrzymując wyróżnienie oraz nagrodę główną (w wysokości 10 tys. zł). Przedstawiciele ChBP odbierają nagrodę główną z rąk prezesa Narodowego Banku Polskiego prof. Leszka Balcerowicza i dyrektora Biblioteki Narodowej Michała Jagiełły. Biblioteczny Ośrodek Telewizyjno-Kinowy Świat Kultury – zadanie zrealizowane ze środków Ministerstwa Kultury w roku 2005 r. (kwota dotacji 100 tys.). W ramach projektu zakupiono i zainstalowano sprzęt multimedialny oraz nagłaśniający w sali konferencyjnej ChBP, tworząc minikino. 73 ANNA PIETUCH Punkt Informacji o Ukrainie – projekt dofinansowany ze środków Ministerstwa Kultury w roku 2005 r. W ramach zadania zakupiono sprzęt komputerowy, księgozbiór poświęcony Ukrainie i utworzono informacyjne bazy elektroniczne. Bibliobus – zakup samochodu ze środków Ministerstwa Kultury (kwota dotacji 148,5 tys. zł). Realizacja zadania dotyczyła organizacji mobilnej biblioteki, wyposażonej w półki na książki i laptopy z łączem internetowym jako alternatywnej formy tradycyjnego udostępniania zbiorów. Bibliobus nr 2. Poznajemy kulturę naszych sąsiadów – ośrodek wiedzy o literaturze ukraińskiej – projekt realizowany w 2006 r., współfinansowany ze środków PHARE 2003 (Fundusz Małych Projektów, dotacja w wysokości 4 830, 62 EUR). Celem zadania była popularyzacja literatury i kultury ukraińskiej. W ramach projektu nawiązano kontakt z ukraińską biblioteką, zorganizowano seminarium, wystawę, spotkania literackie, szkolenie dla bibliotekarzy i nauczycieli, zakupiono księgozbiór poświęcony Ukrainie oraz utworzono kompleksowe centrum informacji. Polskoukraińskie seminarium poświęcone literaturze ukraińskiej. 74 Chełmska Biblioteka Publiczna… Stop-klatka: spotkania filmowe – zadanie dofinansowane przez Polski Instytut Sztuki Filmowej w latach 2007-2008. Realizacja projektu polegała na organizacji cyklicznych prezentacji kina niezależnego, niekomercyjnego i amatorskiego, połączonych ze spotkaniami z twórcami filmowymi. Budowa sieci komputerowej – projekt dofinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w roku 2008 r. kwotą ponad 165 tys. zł. Efektem końcowym realizacji projektu było połączenie wszystkich agend biblioteki w spójną sieć komputerową (zakupiono sprzęt komputerowy oraz zakończono proces informatyzacji placówek udostępniania zbiorów). Żyj zdrowo – bez alkoholu i innych nałogów – projekt współfinansowany i realizowany w ramach Miejskiego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2008 r. Celem projektu była profilaktyka i edukacja w zakresie uzależnień oraz popularyzacja zdrowego stylu życia, adresowana do różnych grup wiekowych. Efektem zadania był zakup księgozbioru, dowóz książek na Oddział Terapii Uzależnień SPWSS, organizacja konkursu, wystaw, spotkań. W całym projekcie udział wzięło ponad 700 osób. Chełmska Biblioteka Cyfrowa – utworzenie wirtualnej biblioteki współfinansowanej ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w roku 2009 r. (kwota dotacji 100 tys.). Środki finansowe pozwoliły na uruchomienie pracowni digitalizacyjnej i rozpoczęcie procesu cyfryzacji zbiorów. W połowie roku 2011 zasoby ChBC liczyły ponad 4800 publikacji. Dyskusyjny Klub Książki – program współfinansowany ze środków Instytutu Książki, realizowany od roku 2008. Klubowicze zrzeszeni w DKK spotykają się cyklicznie raz w miesiącu, aby rozmawiać o przeczytanych lekturach oraz uczestniczą w spotkaniach autorskich i innych przedsięwzięciach literacko-kulturalnych. Jedno ze spotkań Dyskusyjnego Klubu Książki. 75 ANNA PIETUCH Chełmska Biblioteka Publiczna dziś Obecnie Chełmska Biblioteka Publiczna im. Marii Pauliny Orsetti mieści się w czterech punktach miasta. Sieć jej placówek tworzy budynek główny przy ul. Partyzantów 40 oraz trzy filie (przy ul. Nadrzecznej 5, ul. Zachodniej 31 oraz ul. 11 Listopada 4). ChBP udostępnia zbiory na zewnątrz „do domu”, prezencyjnie „na miejscu”, w formie wypożyczalni krótkoterminowej „wypożyczenia weekendowe” lub międzybibliotecznej „sprowadzanie książek z innych bibliotek”. W chełmskiej książnicy odbywają się również zajęcia dla dzieci, wystawy, spotkania literackie, konkursy oraz inne przedsięwzięcia, których nadrzędnym celem jest popularyzacja literatury i czytelnictwa. Uczestnicy zajęć ekologicznych. Podstawowe dane statystyczne Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti (stan na koniec 2010 r.) przedstawiały się następująco: o czytelnicy – 12 751 osób, o zbiory – 248 127 egz., o wypożyczenia - 228 807 jednostek zbiorów, o uczestnicy wydarzeń kulturalnych – 9 091 osób, o odwiedziny – 86 563 wizyty w roku, o średnia dzienna odwiedzin – 415 osób. Zbiory biblioteki składają się z książek, zbiorów audiowizualnych, czasopism oprawnych (archiwalnych), prasy bieżącej, dokumentów życia społecznego (afisze, plakaty, ulotki etc.), zbiorów ikonogra76 Chełmska Biblioteka Publiczna… ficznych, rękopisów oraz innych form dokumentów bibliotecznych. Do najcenniejszych zasobów ChBP zaliczamy starodruki (najstarszy z 1591 r.), zbiór prasy z XIX w. oraz czasopism konspiracyjnych z okresu II wojny światowej, pocztówki chełmskie z XIX i XX w. oraz zbiory regionalne. Starodruk ze zbiorów ChBP. 77 JAN LONGIN OKOŃ LITERATURA CHEŁMSKA W LATACH 1918-2011 Dwudziestolecie międzywojenne W roku 1918, po latach niewoli rozbiorowej, Polska odzyskała niepodległość. Powstały nieskrępowane warunki działalności twórczej. Kazimierz Czernicki (1890-1940) otworzył zakład poligraficzny „Zwierciadło”; powstała drukarnia „Kultura” J.M. Bronfelda i małe drukarenki Wajsztajnów i Z. Erlicha. Umożliwiało to druk czasopism i książek. W latach 1919-1939, w różnym czasie wychodziły: „Głos ziemi Chełmskiej”, „Echo Chełma”, „Wieści Chełmskie”, „Ilustrowany Kurier Chełmski”. Kazimierz Czernicki redagował „Zwierciadło” (1923-1932) i „Kronikę Nadbużańską” (1933-1939). Średnie szkoły wydawały miesięczniki lub kwartalniki: „Merkury”, „Seminarzystkę”, „Pióro”, „Wzlot”; Komitet Międzyszkolny „Spójnię”, a Komenda Hufca ZHP „Nasz Hufiec”. Dawało to szerokie możliwości druku. W roku 1918 w Męskim Seminarium Nauczycielskim podjął pracę Kazimierz Andrzej Jaworski (1897-1973), znakomity poeta, polonista i tłumacz obcej poezji z kilku języków1, a w roku 1921 w tymże seminarium zjawił się Zenon Waśniewski [1891-1945], artysta malarz, poeta i tłumacz poezji niemieckiej2. Kazimierz A. Jaworski w 1924 wydał pierwszy tomik poezji Czerwonej i białej kochance, tłoczony w Zakładach Graficznych K. Czernickiego. Później pojawiły się kolejne: Księżycowy mustang (1925), Na granitowym maszcie (1928), Więcierze. Wieniec sonetów (1932), W połowie drogi (1937, a także kilka zbiorków poezji obcej w jego przekładzie. Zenon Waśniewski triumfy odnosił na polu malarstwa i grafiki, zwłaszcza w dziedzinie linorytów. Przygotował wybór swych wierszy, które planował wydać w 1939 roku. Obaj, w ramach zajęć pozalekcyjnych, przy wydatnej współpracy z nauczycielem Józefem Kuszem, prowadzili szkolny teatr i koło polonistyczno-literackie im. Stefana Żeromskiego, gdzie omawiano L.J. Okoń, Kazimierz Andrzej Jaworski – poeta i wychowawca, „Kurier Lubelski” 1967, nr 281, s. 2. 2 Idem, Portret Zenona Waśniewskiego, Chełm 1983. 1 79 JAN LONGIN OKOŃ nowości wydawnicze, nie wchodzące do programów nauczania. W takiej atmosferze w latach 1920-1939 dojrzewali młodzi poeci, drukowali swoje utwory w chełmskich czasopismach, później w prasie ogólnopolskiej i zaczęli wydawać własne książki. Jako pierwszy zabłysnął Jan Szczawiej, wydając Miłość tworzącą (1930) i Gałąź czeremchy (1932). Po nim ogłosili swoje książki: Wit Kasperski Dębowe progi” (1932), Fale mojej rzeki (1933), Przemiany (1936); Wacław Mrozowski Mosty nad życiem (1934), Dobranoc... dobranoc (1936); Zdzisław Popowski Gwiazdy w popiele (1934) i Pieśni uroczyste (1936); Czesław Twardzik Z pierwszych szczebli (1936); Wiktor Matyszczuk „Dojrzałe wieczory” (1939), a Wacław Iwaniuk pracujący już jako nauczyciel na Wołyniu, wydał drukowany w Chełmie zbiór poetycki „Pełnia czerwca” (1936), później Dzień apokaliptyczny (Warszawa 1938). Książki Iwaniuka zwróciły uwagę krytyki literackiej, ale poeta zasłynął dopiero po drugiej wojnie światowej. W roku 1934 zawiązał się Zespół Poetycki „Pryzmaty” i działał do 1937 roku. Weszli doń Wacław Mrozowski, Zdzisław Popowski, Wacław Iwaniuk, Wiktor Matyszczuk. Drugim ośrodkiem promieniującym literaturą było Liceum Humanistyczne im. Stefana Czarnieckiego. Absolwenci tegoż liceum założyli grupę poetycką „Wiry” (1935-1937). Weszli do niej: Adam Z. Pyzik, Władysław Jankowski, Mieczysław Tronczyński, Czesław Łagoda, Tadeusz Zygmunt i Klemens Lechnicki. Spośród członków „Wirów” jedynie dwóch opublikowało samodzielne tomiki poetyckie: Tadeusz Zygmunt Lirykon (1935) i Adam Z. Pyzik Oblicze (1936). Oprócz wyżej wymienionych tworzyli i publikowali w czasopismach: Wawrzyniec Berezecki, Wincenty Okoń, Czesław Morawski, Henryk Białowiejski, Bronisław Głowacki, Anatoliusz Lisowski (Jamiński), Henryk Majewski i kilku innych. Warto w tym miejscu wspomnieć Włodzimierza Rewskiego (1878194)3, prawnika, publikującego w prasie utwory poetyckie i prozatorskie. Przetłumaczył także z rosyjskiego i wydał w Chełmie w 1938 r. opowiadanie B. Doroszewicza Sąd kalifa nad tancerką. Największym wydarzeniem literackim na skalę kraju była „Kamena”, miesięcznik poetycki powołany do życia przez K.A. Jaworskiego i Z. Waśniewskiego w 1933 r. i wychodzący systematycznie aż do września 1939 roku. W „Kamenie” drukowali wszyscy znaczący poeci lat międzywojennych, którzy po wojnie zdobyli sławę: Czesław Miłosz, Józef Czechowicz, Marian Czuchnowski, Józef Łobodowski, Wacław Iwaniuk, Jan Brzękowski, Władysław Broniewski, Bruno Schulz, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Wacław Mrozowski. W sumie w „Kamenie”160 opublikowało swoje 3 Idem, Przypominam W. Rewskiego” „Kurier Lubelski” 1972, nr 179, s. 2 80 Literatura chełmska w latach 1918-2011 utwory pisarzy. Obok twórczości oryginalnej redaktorzy preferowali przekłady z poezji obcej – narodów słowiańskich i zachodnioeuropejskich. „Kamena” na trwałe wpisała się w historię literatury. Stanisław Czernik, oceniając ruch literacki na Lubelszczyźnie, napisał: „Jaworski [...] jako redaktor „Kameny” [...] umiejscowił stolicę [...] poezji polskiej w prowincjonalnym Chełmie”4. Chełmscy poeci tego okresu w swej twórczości poruszali szeroki wachlarz tematyczny – od problemów społecznych, patriotycznych, religijnych, po doznania osobiste. I tu po raz pierwszy pojawiają się wiersze malujące uroki Chełma, rozłożonego wokół kredowego wzgórza. Oto autorzy i tytuły ciekawszych utworów: W. Berezecki Ulica Lwowska, Ignacy Igoń Gąsiorowski Chełm, Z. Popowski Drogi za miastem, Z. Waśniewski W Chełmie, W. Mrozowski Rodzinne miasto, W. Iwaniuk Opis miasteczka Ch., K.A. Jaworski Nad naszą rzeczką, wiersz Do rodzinnego miasta, który zakończył: Tak. Tu pomnik mój nigdy nie stanie; Nikt nie bywa w swym mieście prorokiem. Jednak wiem, że nawet w Hindustanie W stronę Chełma spojrzę łzawym okiem. Wprawdzie nie stanął w Chełmie granitowy pomnik popularnego KAJ-a, ale jego zasługi zostały docenione; ma ulicę swego imienia, jest Patronem Zespołu Szkół Zawodowych nr 4 przy ulicy Reformackiej 13; Rada Miasta Chełm wręcza corocznie nagrodę KAJa w postaci statuetki za twórczość artystyczną i działalność społeczną. Wydany został (dzieło J. Jarnuszkiewicza) medal Twórców Kameny, z popiersiem K.A. Jaworskiego i Z. Waśniewskiego. Wojna 1939-1945 Napaść Niemców na Polskę w dniu 1 września 1939 roku zburzyła życie kulturalne. Okupant rozpoczął niszczenie polskiej inteligencji. Działalność literacka zeszła do podziemia. Kazimierz Czernicki, właściciel drukarni, redaktor i autor monografii Chełm przeszłość i pamiątki (1936), wraz z synami przystąpił do Ruchu Oporu. W drukarni konspiracyjnie drukował dowody osobiste, zaświadczenia i dokumenty potrzebne prześladowanym Polakom. W dniu 10 czerwca 1940 roku został aresztowany przez gestapo wraz z synami – Józefem i Kazimierzem. Po przesłuchaniach, 14 lipca tegoż roku, zostali rozstrzelani. Trzeci syn, Klemens uniknął aresztowania. Jako podchorąży AK, S. Czernik, Poeci Lubelszczyzny, „Kamena” 1934, nr 1-2 oraz K.A. Jaworski, W kręgu Kameny, Lublin 1965, s. 272. 4 81 JAN LONGIN OKOŃ pseudonim „Olszyna” zginął w potyczce z Niemcami w dniu 22 października 1943 roku na stacji kolejowej w Mińsku Mazowieckim podczas przewożenia krótkofalówki5. W dniu 21 czerwca 1940 roku zostali aresztowani Bronisław Głowacki, kierownik Szkoły Powszechnej nr 2 w Chełmie, harcmistrz i poeta oraz pisujący wiersze Henryk Majewski, kierownik szkoły w Bańkowszczyźnie. Obaj zginęli w obozie koncentracyjnym w roku 1941. Kazimierz Andrzej Jaworski został aresztowany na ul. Lubelskiej 20 czerwca 1940 roku, osadzony na Zamek w Lublinie, skąd trafił do obozu śmierci w Sachsenhausen. W obozie tworzył w pamięci wiersze, ukazujące gehennę więźniów i okrucieństwo niemieckich „nadludzi”. Cudem, bo to sporadyczny przypadek, został zwolniony z obozu 2 lutego 1942 roku. Po powrocie ukrywał się w Sawinie, gdzie prowadził tajne nauczanie na poziomie licealnym. Swoje przeżycia obozowe utrwalił w książce Serce za drutem (1959) i w cyklu wzruszających wierszy. Oto fragment: Płoną upiorne krematoria, noc kurczy twarz w uśmiechu złym. W czerwonych skier piekielnej glorii w niebo wstępuje ludzki dym. Bucha za stosem stos ofiarny, dmie w płomień Tor niesyty krwi, a w górze tam, w kopule czarnej, ktoś groźnie marszczy gwiezdne brwi. (Płoną upiorne...) Zenon Waśniewski, już na początku roku 1940 wstąpił do konspiracyjnego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) i objął funkcję komendanta miasta Chełm. Został aresztowany o świcie 8 października 1942 roku i osadzony początkowo na Zamku Lubelskim, a potem w obozach: Majdanek, Auschwitz, Oranienburg, Bergen-Belsen, gdzie zginął w kwietniu 1945, na kilka dni przed wyzwoleniem obozu przez wojska amerykańskie. Wśród jego spuścizny literackiej znajduje się wiersz przedstawiający pierwszy bombowy nalot na Chełm. Utwór nosi tytuł: Ósmy września 1939: Ptaki, upiorne ptaki... Kto przypuścił?... Choć już nie widać nieruchomych skrzydeł, przejmuje szum, jakby z piekielnych czeluści 5 L.J. Okoń, Z dziejów chełmskiej drukarni”, „Kurier Lubelski” 1972, nr 114, s. 2. 82 Literatura chełmska w latach 1918-2011 wszystkich szatanów wypuścił z wędzideł. Dwaj poeci – Czesław Łagoda (ur. 1918) i Klemens Lechicki (ur. 1918) w czasie wojny znaleźli się w Anglii, zostali lotnikami. Czesław poległ śmiercią bohatera w powietrznej bitwie o Anglię w sierpniu lub wrześniu 1940 roku, a Klemens zginął 6 lipca 1944 r., zestrzelony przez Niemców nad Francją, gdy bombardował stanowiska wojsk niemieckich. Pochowany został na cmentarzu w Beauvillires w Normandii6. Wacław Iwaniuk, gdy wybuchła wojna, odbywał praktykę konsularną w Buenos Aires jako stypendysta MSZ i natychmiast zgłosił się na ochotnika do Armii Polskiej we Francji. W Samodzielnej Brygadzie Podhalańskiej walczył pod Narwikiem, później w Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka przeszedł szlak bojowy przez Francję, Belgię, Holandię i Niemcy. Za udział w bitwie pod Falaise otrzymał Krzyż Walecznych. Swoje przeżycia zawarł w tomiku wierszy Dni białe i czerwone. Dziennik poetycki (Bruksela 1947)7. Czesław Bednarczyk (1912-1994), absolwent gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego, zaistniał jako poeta w czasie wojny. W armii gen. F. Kleeberga brał udział w bitwie pod Kockiem. Wywieziony został do Archangielska. W roku 1941 wstąpił do Armii Polskiej w ZSRR, z którą pod dowództwem gen. Andersa w 1942 roku – przeszedł na Bliski Wschód. Walczył na froncie włoskim, był dwukrotnie ranny. Debiutował wierszem Serce moje wrześniem żyje w gazecie polowej „Ryś” nr 8/1942. W Tel-Avivie wydał dwa tomiki poezji Na postojach (1942) i W walce (1945). Po wojnie osiadł w Londynie i z żoną Krystyną, również poetką, powołał do życia wydawnictwo i kwartalnik pt. „Oficyna Poetów i Malarzy” (19661980). Andrzej Kaniecki (ur. 1917), syn zesłańca syberyjskiego, zaciągnął się do I Dywizji Wojska Polskiego i z Pułkiem Artylerii Lekkiej przeszedł szlak bojowy od Lenino do Berlina. W latach 19611973 pracował w Chełmie jako szef Powiatowego Sztabu Wojskowego. Właśnie w tych latach napisał wspomnienia: Powroty (1967), Ostatnie salwy (1968), tom opowiadań Na wojnie nie ma pożegnań (1968) i powieść Dojrzewanie (1972). W książkach tych opisał swoje wojenne przeżycia. Z Chełma wyjechał do Koszalina 8. Po klęsce wrześniowej do rodzinnego Ewopola wrócił Stanisław Puch (1911-1970) – oficer, nauczyciel i autor wierszy publikowanych w przedwojennej prasie. Podjął działalność konspiracyjną. Pisał Idem, Ich twórczość rodziła się tutaj”, [w:] Kartki wdzięcznej pamięci, 1985, s. 1819. 7 Idem, op.cit. 8 Idem, Mistrz poetyckiego kunsztu, [w:] Podróż w głąb pamięci. O Wacławie Iwaniuku, Toronto 2005, s. 278-282. 6 83 JAN LONGIN OKOŃ patriotyczne wiersze i anonimowo puszczał w lud. W styczniu 1941 roku na adres Kancelarii Rzeszy w Berlinie, wysłał Hitlerowi wiersz złożony z 12 zwrotek i noszący tytuł: Podzwonne Hitlerowi. Oto dwie ostatnie strofy: Sam twój naród cię opluje, Gnojem pamięć twą obłoży. Kto cię wspomni zachoruje I do grobu się położy. Klątwą będziesz i zakałą Na wiek wieków, po wsze czasy, Bo krew była twoją chwałą I męczeńskich trupów masy. Wątpliwe, czy przesyłka dotarła do adresata. Korespondencja była przez Niemców kontrolowana, a autora takiego listu musieli uparcie szukać. Oficerem II Armii Wojska Polskiego był Zenon Tomasz Goworek. Od grudnia 1944 do maja 1945 roku brał udział w walkach z Niemcami i do wojskowej gazety „Orzeł Biały” pisał wiersze i korespondencje. Na bitewnym szlaku wiele jego utworów było drukowanych i deklamowanych na postojach. Szczególną popularnością cieszył się wiersz wydrukowany na czołowym miejscu w „Orle Białym”: Ach, nie! Milionem gromów runiem w piersi smocze, przejdzie po jego trupie milion naszych nóg, dojdę przecież i dom mój już z daleka zoczę I ze czcią ucałuję białej chaty próg. Lecz jeśli nic nie znajdę prócz pogorzeliska, nie będę rąk obmywał z kurzu ani krwi. Wezmę głownię z popiołów, która ogniem błyska i pożar mu zaniosę w jego własne drzwi. Czesław Twardzik (1914-1979) wiersze podpisywał pseudonimem Stalbard. Drukowała je podziemna prasa i krążyły w maszynopisach. Po wojnie Wydawnictwo Lubelskie opublikowało cykl jego sonetów pt. Być (1969), poświęconych walce z niemieckim okupantem. W dramacie partyzanckim Zielona rapsodia, pisanym w latach okupacji, a wydanym w 1966 r. jest piosenka, do której poeta skomponował melodię. Oto fragment: 84 Literatura chełmska w latach 1918-2011 Mścicielem krwi jesteśmy duszą i ciałem, choć wielu z nas pożegna szloch, Rzeczpospolita naszym ideałem, nie zniszczy jej ni miecz, ni gwałt, ni loch. Najwybitniejszym bardem walczącej Polski był Jan Szczawiej (1906-1983). Mieszkał w Gocławku pod Warszawą, ale przemieszczał się po Polsce i bywał na Lubelszczyźnie. Pracował w tajnym biurze informacyjnym, w centralnym kierownictwie „ROCH-a”, miał pseudonim „Rokita”. Po tragicznej śmierci Jerzego i Witolda Hulewiczów objął redagowanie podziemnego czasopisma „Polska żyje” (1941). Wraz z żoną Jadwigą wydawał „Agencję Informacyjną Wieś” (1943), potem był redaktorem naczelnym tej „Agencji” (19431944). Łącznie wydał 44 numery. Ponadto redagował „Nurty” (19421944) i „Przez walkę do zwycięstwa” (1944). W roku 1942 wraz z J.T. Demczykiem i T. Faszczewskim wydał tom wierszy Wiatr wolności, a w roku następnym własny tomik Pole bitwy. Już te fakty stawiają Szczawieja na czołowym miejscu konspiracyjnej literatury lat wojny. Pisał: Huk bomb ni szczęk żelaza słów tych nie zagłuszy; walka nie zakończona. Do broni! Do broni! Żadna przemoc krzyżacka nie wydrze nam duszy, żadna potęga świata nie skuje nam dłoni. (...) Nad bohaterską Polską wzleci Orzeł Biały, W grzmocie dział, w huku bomb, czołgów chrapliwym chrzęście, Nadejdzie wiek pokoju, wolności i chwały. Jesienią 1944 roku, gdy front wschodni zbliżył się do Wisły, w ogrodzie koło domu w Gocławiu zakopał okupacyjne materiały i unikatowe druki i wraz z żoną, przedostawszy się szczęśliwie przez linię frontu, zamieszał w wolnym już Chełmie na ul. Obłońskiej. Zajął się organizowaniem Teatru Ziemi Chełmskiej. Po latach wykopał ukryte materiały, które pozwoliły mu opracować trzy antologie poetyckie lat wojny. Ta trzecia Poezja Polski walczącej 1939-1945 (1974), złożona z dwóch tomów i licząca 1914 stron, jest niepowtarzalnym dziełem. Uzupełniają ją (także dwutomowe opracowanie) Ciosy (1975), liczące 892 strony, ilustrujące sytuację i walkę narodu polskiego w latach wojny. Te obszerne publikacje dają obraz życia literackiego i politycznego w okupowanej przez najeźdźców Polsce. Poczesne miejsce w tych dziełach zajmują ludzie Lubelszczyzny, także z Chełma. Gdyby Szczawiej nic więcej nie napisał, to te dwie księgi wystarczyłyby na wieczną o nim pamięć. 85 JAN LONGIN OKOŃ Jeszcze toczyły się zmagania z Niemcami, gdy w polowej drukarni Wojska Polskiego w Chełmie wydrukowano w formie ulotki znamienny wiersz Modlitwę za Niemców. Utwór ten w swej treści okrutny, ziejący uzasadnioną wówczas nienawiścią do krwawego okupanta, wraz z innymi ulotkami został rozrzucony przez pilotów polskich za linią frontu i na terenach niemieckich za Odrą. Później zamieszczono go w jednodniówce „Zwycięstwo”, wydanej w Chełmie 9 maja 1945 roku. Liczy siedem czterowierszowych strof. Dla zilustrowania jego treści przytaczam najłagodniejsze zwrotki: (...) Kraj wrogów naszych obróć w ruinę i piekło, Jak oni zmienili w piekło naszą ziemię, Straszliwą poskrom klęską ich nienawiść wściekłą, Pogardy, hańby, wstydu daj im poznać brzemię. Ich mężom wyłup oczy, niech wracają ślepi, O kosturach dziadowskich z pobojowisk krwawych. Niech nikt ich łyżką strawy w drodze nie pokrzepi, Niech żony im poskąpią w domu słów łaskawych. (...) O Panie nad gwiazdami, o Boże zwycięstwa, Który karzesz zbrodniarzy, dobre wspierasz czyny, Za niecne ich morderstwa, krwawe okrucieństwa Nie odpuść im, nie przebacz przenigdy ich winy! Lata 1944-1993 Po wyzwoleniu Chełma spod niemieckiej okupacji (lipiec 1944) zaczęło odradzać się szkolnictwo i kultura. W dniu 23 lipca w polowej drukarni złożono pierwszy numer „Rzeczpospolitej”, a od 29 października zaczął ukazywać się tygodnik „Ziemia Chełmska” (z dodatkiem literackim), który wychodził do 1946 roku. W dniu 19 listopada 1944 roku w sali Liceum Pedagogicznego odbyło się pierwsze po wojnie spotkanie autorskie. Wiersze swoje czytali K.A. Jaworski i młodziutki poeta Jacek Bocheński, który w latach 1943-1945 mieszkał w Chełmie. Dnia 3 grudnia w wypełnionej ludźmi sali, oprócz KAJ-a i J. Bocheńskiego wystąpił Jan Szczawiej 9. W listopadzie 1945 roku KAJ wznowił wydawanie „Kameny”. Redagowana była w Chełmie, ale drukowana w Lublinie. W roku 1949 KAJ opuścił Chełm, a wraz z nim „Kamena”. Pojawili się młodzi, początkujący poeci, syn KAJ-a Marek Adam Jaworski, Marian Narcyz Listowski i Longin Jan Okoń, ale dwaj Idem, Portret Jana Szczawieja, cz. I, Życie i twórczość, cz. II, Sądy i opinie, Chełm 1985. 9 86 Literatura chełmska w latach 1918-2011 pierwsi po skończeniu liceów wyjechali z Chełma. Czesław Twardzik w latach 1944-1948 służył w Wojsku Polskim, potem do roku 1953, mieszkał z rodziną w Polanicy. Praktycznie życie literackie w Chełmie nie istniało. W dniu 8 października 1956 roku z inicjatywy L.J. Okonia zawiązała się Grupa Literacka „Pryzmaty”, nawiązująca do przedwojennego ugrupowania. W zebraniu założycielskim uczestniczyli: J. Okoń, Cz. Twardzik, K.E. Steszuk, K. Janczykowski, S. Skibiński, A. Piwowarczyk. Grupa miała charakter wielopokoleniowy, obejmowała poetów i regionalistów (choć oni też próbowali pisać wiersze). Skład członków „Pryzmatów” ulegał ciągłym zmianom. W szczytowym okresie należało do grupy 23 autorów z różnym dorobkiem literackim. Oto ich rejestr: poeci – Longin Jan okoń, Czesław Twardzik, Eugeniusz Steszuk, Leszek Eliaszczuk, Regina Możdżeńska, Michał Korzan, Zbigniew Waldemar Okoń, Andrzej Jarosz, Jadwiga Starzyńska-Pękala, Jadwiga Wincentyna Sieciechowicz, Waldemar Jan Morell, Wawrzyniec Berezecki, Ignacy Igoń-Gąsiorowski, Edward Franciszek Cimek, Krzysztof Kołtun; prozaicy, publicyści – Kazimierz Janczykowski, Stanisław Skibiński, Andrzej Piwowarczyk, Tadeusz Multański, Konstanty Prożogo; dwoje poetów ludowych – Paulina Hołysz i Władysław Kuchta. „Pryzmaty” rozwinęły ożywioną działalność. Do ponadwojewódzkich imprez należały Zjazdy Pisarzy Chełmskich, z sesjami naukowymi poświęconymi literaturze chełmskiej, turniejami jednego wiersza i spotkaniami autorskimi. Odbyły się one w latach1961, 1966, 1969. W roku 1964 odbyło się spotkanie dwóch pokoleń poetów. Szczególnym powodzeniem cieszyły się w osadach i większych wioskach „Spotkania z historią, lirą i satyrą”. Stanisław Skibiński mówił o historii miejscowości, L.J. Okoń o poezji, a Czesław Twardzik o satyrze. „Spotkania…” gościły we wszystkich większych miejscowościach powiatu. Uroczyście obchodzono 25-lecie pracy literackiej Czesława Twardzika (15.09.1960), 70-lecie urodzin K.A. Jaworskiego (26.11.1967), 40-lecie działalności twórczej Jana Szczawieja (24.05.1970), 25-lecie pracy reżyserskiej i literackiej Reginy Możdżeńskiej (17.10.1971), 30-lecie debiutu prasowego L.J. Okonia (17.01.1978), 50-lecie działalności drukarni „Zwierciadło” (27.05.1972) i 50-lecie istnienia „Kameny” (21-22.10.1981). W latach 1961-1974 systematycznie, każdego roku odbywały się konkursy recytatorskie pod hasłem „Czy znasz literaturę ziemi chełmskiej?”, w których brała udział młodzież szkół podstawowych i średnich, a kończące się uhonorowaniem zwycięskich recytatorów nagrodami. 87 JAN LONGIN OKOŃ W latach 1956-1993 „Pryzmatowcy” wydali 99 pozycji książkowych, w tym 48 tomików poetyckich, wystąpili w 39 całostronicowych kolumnach w prasie lubelskiej i ogólnopolskiej, między innymi w „Kamenie”, „Głosie Młodzieży Wiejskiej”, „Kurierze Lubelskim”, „Kulturze i Życiu”, „Nowej Wsi”. Wydawali „Ziemię Chełmską” i patronowali okolicznościowym jednodniówkom wydawanym przez szkoły. Na zaproszenie „Pryzmatów” przyjeżdżali do Chełma pisarze z różnych regionów kraju: Jan Dobraczyński, Melchior Wańkowicz, Arkady Fiedler, Jacek Kajtoch, Franciszek Fenikowski, Józef Szczawiński, Konrad Bielski, Jan Szczawiej, Henryk Pająk, Zbigniew Strzałkowski, Stefan Wolski, Zygmunt Mikulski, Jan Nagrabiecki, Henryk Makarski, Zbigniew Kośmiński, Dionizy Maliszewski i inni. W 1981 roku „Pryzmaty” obchodziły 25-lecie swej działalności, co obszernie odnotowała prasa, a władze miasta uhonorowały Grupę Literacką i członków nagrodami i odznaczeniami państwowymi. „Pryzmatami” kierowali – Longin J. Okoń (1956-1965 i 19681983), Czesław Twardzik (1966-1967), Zbigniew W. Okoń (19841990), Waldemar J. Morell (1990-1993). O „Pryzmatach” Anna Koziołkiewicz-Makarska napisała: „Historycznym zwrotem w rozwoju chełmskiej kultury było reaktywowanie 8 października 1956 roku grupy literackiej „Pryzmaty” (...) Działalność i twórczość grupy jest tak bogata, że wymaga odrębnego opracowania”10. Poza „Pryzmatami” w różnych latach 1956-1999, tworzyli i rozwijali indywidualną działalność: Andrzej Kaniecki, o którym już była mowa; Bogdan Madej, prozaik, pracujący w latach 1962-1968 w przemyśle drzewnym i cementowym w Chełmie, wydał tom opowiadań Młodzi dorośli ludzie (1964) oraz powieści Uczta (1965) i Konstelacja (1968); Henryk Radej – autor interesującego tomiku wierszy Wiek zielony (1982), redagował kwartalnik „Kresy Literackie” (1990-1995), pełnił funkcję sekretarza redakcji „Rocznika Chełmskiego” (1998-1999); Maria Janina Okoń (żona Logina), członkini Literackiego Klubu Nauczycielskiego im. J. Czechowicza w Lublinie, filia w Chełmie, wydała: Portret Jadwigi RadlińskiejSzczawiejowej (1985), Pryzmaty, biogramy chełmskiej grupy literackiej (1987), Krawędzie – fraszki (2002), Książki i ludzie – szkice, recenzje (2002) i Dwie struny – aforyzmy (2002). Z Chełmem i „Pryzmatami” utrzymywali stały kontakt: Wiesław Koszela, urodzony w Chełmie w roku 1936, autor tomików poezji: Drewno moje powszednie (1963) i Tylko horyzont wokół i rdzeń pustki (1981); Marian Narcyz Listowski, autor tomików: Pod wysokimi drzewami (1972) i Człowiek i marmur (1998) oraz 10 E. Głębicka, Grupy literackie w Polsce 1945-1989, Warszawa 2000, s. 105-112. 88 Literatura chełmska w latach 1918-2011 Mirosława Knorr, urodzona 30 grudnia 1921 r. w Chełmie, autorka tomików satyrycznych: Igraszki z pazurem (1960), Chwasty polskie (1963), Ikebana z jeża (1967), Kwilę paszkwile (1971), Po rżysku na bosaka (1978). Szczególne miejsce we współpracy z „Pryzmatami” zajmuje Waldemar Michalski, absolwent Liceum Ogólnokształcącego im. S. Czarnieckiego, poeta i krytyk literacki. W roku 1979, dzięki staraniom „Pryzmatów”, ukazał się tomik jego wierszy Głosy na wersety, który zadecydował o przyjęciu go do Związku Literatów Polskich. Poeci ludowi Do najstarszych poetów wsi chełmskiej należy Paulina Hołyszowa (1892-1975), samouk. Całe życie spędziła w Strupinie Dużym, była członkiem „Pryzmatów” i Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Wydała Nasze wesele (1966). Po jej śmierci wyszły: O grudko mojej ziemi (1976), Wiosna nad ziemią polską (1994) i obszerny tom (s. 286) Pieśni mojej duszy (2004), opracowany przez Zbigniewa Waldemara Okonia. Poezja Hołyszowej charakteryzuje się dużą skalą śpiewności, przypomina utwory Marii Konopnickiej, zadziwia sprawnością wersyfikacji. Dominuje w niej pejzaż wsi, ludzie i praca na roli. Naszym weselem zdobyła sobie popularność. Było wystawiane parokrotnie i sfilmowane. W roku 1978 ukazał się medal pamiątkowy z popiersiem poetki, dłuta Edwarda Gorola. Poetkę odkrył i spopularyzował publikacjami w czasopismach Longin Jan Okoń11. Powszechnie znanym poetą był Władysław Kuchta (1911-1993), mieszkaniec Mołodutyna. Debiutował w roku 1930 wierszem Już jesień w czasopiśmie „Siew”. Żołnierz kampanii wrześniowej 1939 roku, uczestnik bitew pod Rawą Ruską, Wielkimi Mostami i Tomaszowem. W roku 1944 zaciągnął się do II Armii Wojska Polskiego, walczył na Wale Pomorskim i operacji berlińskiej. Po wojnie niestrudzony działacz kultury i znakomity rolnik. W Stowarzyszeniu Miłośników Ziemi Chełmskiej przewodniczył sekcji twórczości ludowej, był współzałożycielem ogólnopolskiego Stowarzyszenia Twórców Ludowych i pełnił szereg funkcji w zarządzie tegoż Stowarzyszenia. Prowadził systematycznie dziennik swego życia. Spisywał legendy i zwyczaje Mołodutyna. Pisał wiersze. Wydał Bławatki (1963), Z wierszami przychodzę do was” (1979), Pachną chlebem pola (1984), Chlebne ziarna wierszem śpiewne (1991). W latach 1998-2007 w opracowaniu profesora Donata L.J. Okoń, Wyśpiewane za pługiem, „Sztandar Ludu” 1958, nr 143, s. 4 i „Pługiem pisana poezja”, „Nowy Nurt” 1958, nr 27, s. 11. 11 89 JAN LONGIN OKOŃ Niewiadomskiego ukazało się 5 tomów Pism wybranych Władysława Kuchty. Edycję sfinansował Urząd Gminy Kamień. Oto tytuły tomów: Krzesanie prawdy, tom I, „Gatunki epigramatyczne”, Graj lutnio chłopska, tom II, Liryka”, Twardą chłopską ręką, tom III, „Dzienniki 1928-1972” Twardą chłopską ręką, tom IV, „Dzienniki 1973-1982” Twardą chłopską ręką, tom V, „Dzienniki 1983-1992”. Ta edycja Pism stawia Władysława Kuchtę w rzędzie najwybitniejszych pisarzy ludowych w Polsce, bowiem Dzienniki są fenomenem w pisarstwie chłopskim. Ilustrują nie tylko osobiste odczucia autora, ale dają obszerny obraz przemian społecznych, politycznych, kulturalnych regionu i kraju. Oryginalną poetką jest Michalina Borodej (1926-2002), przesiedlona w roku 1945 z Wołynia, osiadła w Brzeźnie. Pisała obrazki sceniczne, wspomnienia, notowała obyczaje społeczności wiejskiej. Jej utwory zebrane przygotował do druku Zbigniew Waldemar Okoń, a pod tytułem Wiosko moja, wiosko miła wydało Starostwo Powiatowe w Chełmie (2003). Na pamięć zasługuje Aniela Stańczak (1911-1982) z Uhra. Należała do Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Debiutowała w „Ziemi Chełmskiej” w 1956 r. Po jej śmierci ukazał się skromny tomik Ziemia spragniona (1985). Jej poezja zasługuje na poważniejszy wybór wierszy. Ciętym satyrykiem był Józef Bassa [1900-1972] z Nowego Folwarku i Bończy. Drukował w prasie lubelskiej i ogólnopolskiej. Jego wiersze ukazały się w kilku antologiach. W oficynie wydawniczej TAWA w 2007 roku ukazał się tom Romualdy Krawczuk (1959-2006) pt. Z wierszownika Romy, wpisujący się w nurt poezji ludowej. Autorka ukończyła kierunek przetwórstwa owoców i warzyw w Zespole Szkół Zawodowych nr 4 im. K.A. Jaworskiego w Chełmie. W Brzeźnie rozwijała działalność kulturalną, prowadziła kabaret i kapelę, Koło Gospodyń Wiejskich, zespół „Słowianki”. Zginęła tragicznie 23 czerwca 2006 roku. Pelagia Grabowska (ur. 1941), mieszkająca w Wolawcach, dzięki Urzędowi Gminy w Kamieniu wydała opracowany przez Zbigniewa W. Okonia tomik pt. Z chłopskiej chaty (2004). Nie ogłosili samodzielnych książek, ale zasługują na nie Sabina Borzęcka i Eugenia Jokisz z Chełma, Henryk Drogomirecki z Kumowa, Sabina Derkaczewska z Wojniaków, Aleksandra Gąsiorowska z Bezku, Franciszek Matera z Siedliszcza, Józefa Surdyk z Ochoży i wielu innych. Wszyscy poeci ludowi naszego regionu przewinęli się przez łamy „Ziemi Chełmskiej”, wydawanej pod reakcją Longina J. Okonia w latach 1960-1979. Ponadto, znaleźli swoje miejsce w wielkiej ogólnopolskiej Antologii poezji ludowej Jana Szczawieja (Warszawa 90 Literatura chełmska w latach 1918-2011 1985, stron 1025) oraz w antologii Zostaje ślad przygotowanej przez Zbigniewa W. Okonia w 2001 r. (str. 151). Uzupełniające wiadomości znaleźć można w Słowniku biograficznym twórców ziemi chełmskiej (2005). Poezja ludowa w swej strukturze jest prosta, często naiwna, uzupełnia twórczość profesjonalną. Z jej mateczników często czerpią motywy dla swej twórczości wybitni pisarze polscy. Po przełomie Zawirowania społeczno-polityczne przyhamowały życie literackie Chełma. „Pryzmaty” dotknęła stagnacja. Śmierć przerzedziła szeregi „Pryzmatowców”. Zmarli Kazimierz Janczykowski, Stanisław Skibiński, Leszek Eliaszczuk, Kazimierz Eugeniusz Steszuk, Waldemar Morell. Opuścili Chełm Michał Korzan, Tadeusz Multański, Longin Jan Okoń. W roku 1993 „Pryzmaty” przestały istnieć. Jednak działalność kulturotwórcza nie zamarła. Na krótko, w latach 1989-1991, do Chełma wróciła jako kwartalnik „Kamena”. Rozwojowi pisma nie sprzyjał fakt, iż jej redaktor, Ireneusz Kamiński mieszkał w Lublinie. Drugi kwartalnik „Kresy Literackie” (19891995), redagowany przez Henryka Radeja, nagle przestał wychodzić. Oba pisma nie starały się skupić wokół siebie piszących chełmian. W tej sytuacji każdy działał na własną rękę. Krzysztof Kołtun założył Chór Pątniczy „Podole” (1982), Towarzystwo Rodzin Kresowych (1998), Nadbużańskie Towarzystwo Kultury „Sadyba” (1999), został przyjęty do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w Krakowie (1996), ogłosił kilka tomików poetyckich, m.in. Pańska Dolina (1993), Misterium z Wołynia (1997), Szelest róży (1999). Zbigniew Waldemar Okoń, oprócz wcześniej wymienionych antologii, wydał 8 portretów zasłużonych chełmian, m.in. Portret Reginy Możdżeńskiej (1985), Władysław Mroczko, filmowiec, fotograf, regionalista (1999), Konstanty Prożogo (1998), Ksiądz Zygfryd Berezecki (2005), dokonał wyboru i przygotował do druku poezje Zofii Książek Wszystko było prawdą, wszystko jest prawdą (2006) i Władysława Surowieckiego Pod niebem Kresów (2007) oraz trochę wcześniej własne tomiki wierszy: W pół drogi (1996) i Wszystko za blisko, wszystko za daleko (2000). W styczniu 2002, po 16 latach nieobecności, wrócił do Chełma Longin Jan Okoń. Ówczesny dyrektor Chełmskiej Biblioteki Publicznej, Roman Małek podjął decyzję wznowienia „Opowieści niedźwiedziego grodu”. Ponieważ Biblioteka nie dysponowała wystarczającą sumą pieniędzy na pokrycie kosztów druku, więc zaproponowała współudział w wydaniu księgarni Waldemara Taurogińskiego. Opowieści niedźwiedziego grodu, wzbogacone o nowe opowiadania, ukazały się jako czwarte wydanie w roku 2003. Wznowienie Opowieści…, będących lekturą szkół ponadpodsta91 JAN LONGIN OKOŃ wowych, było bodźcem do powołania Wydawnictwa TAWA. W styczniu 2004 roku powstała Chełmska Grupa Literacka „Lubelska 36”. Inspiratorem jej powstania był L. J. Okoń. Dlatego przyznano mu funkcję honorowego prezesa Grupy Weszli do niej zarówno pisarze z dorobkiem literackim (L.J. Okoń, K. Kołtun, A. Sann), jak i autorzy będący na początku swej drogi twórczej. Po krótkiej przynależności zrezygnowali z Grupy: Krzysztof Kołtun, Paweł Nowicki, Damian Czaus, Janina Kostecka, Katarzyna Mróz i Piotr Śnieg. Pozostali, w liczbie 21 autorów, intensywnie pracują nad kształtem artystycznym swych tekstów. Uczestniczą w spotkaniach autorskich, imprezach literackich. W roku 2006, Grupa współpracując z krasnostawską Grupą A4, współorganizowała międzynarodowe warsztaty twórcze, w których uczestniczyli poeci i malarze z Polski, Ukrainy i Białorusi. Plonem tej imprezy była antologia poetycko-malarska Poezjowanie nad rzeką, w języku polskim i ukraińskim. Wydawcą było wydawnictwo TAWA. Ponadto Chełmska Grupa opublikowała Antologię poezji (2007) własnych członków i dwa arkusze poetyckie Mieć czy być (2007) oraz SKOK po szczęście (2008). W latach działalności Grupy (2004-2008) jej członkowie opublikowali: 19 tomików poetyckich, dwie powieści, 2 opowiadania i 1 wybór poezji w przekładzie na język fiński. Jest to duży wkład w literaturę regionu i kraju. Spójrzmy na indywidualne osiągnięcia członków Chełmskiej Grupy Literackiej „Lubelska 36” (w ujęciu alfabetycznym): Iwona Chudoba, z zawodu pielęgniarka, poetka. Publikowała wiersze w czasopismach i antologiach. Wydała tomik Okrętem marzeń (2007), Oderwana od cienia (2009), Oczy czasu (2010) i Otulona alabastrem (2011). Poezje jej charakteryzują się ciepłem i rozległą tematyką. Robert Gałan, polonista, pisze od dzieciństwa, wydał Pejzaże tożsamości (2008), wysoko ocenione przez krytykę. Zapowiada nowy tomik poetycki. Halina Graboś, mieszka w Kamieniu, jest autorką tomików: Gdzie się maleńki płomyk pali (2003), Strony życia (2007) i Myśli niedyskretne (2010). Wiersze jej weszły do kilku antologii, publikowane były w prasie. Jest laureatką wielu konkursów literackich. Krystyna Igras, nauczycielka i sportsmenka, debiutowała w „Egerii” (nr 2/2005), jej wiersze weszły do paru antologii; wydała; Żyć znaczy kochać (2007) i Na orlich skrzydłach (2009). Ostatni tom, liczący 116 stron, przynosi lirykę górską, którą poetka wpisuje się w nurt polskiej poezji tatrzańskiej. W roku 2010 opuściła grupę. 92 Literatura chełmska w latach 1918-2011 Monika Jesionczak, polonistka, wydała oryginalny tomik poetycki, p.t. Szczypta słowa (2009). Jej poezja charakteryzuje się świeżym spojrzeniem na rzeczywistość, jest bardzo osobista, ciepła i nowatorska. Stanisław Koszewski, z wykształcenia ekonomista, poetasatyryk. Wydał dwa tomy fraszek: Bez retuszu (2005) i Bez pudru (2011), które zdobyły szeroką popularność czytelniczą. Zamieścił wiersze w 7 antologiach. Opracował (zebrał i zredagował) dwie książki: Haliny Leśnej O godne życie (2006), Gorycz życia (2008) i Pamięć i Nadzieja (2010). Przygotowuje nowy tomik fraszek p.t. Bez bawełny. Wyróżniony został nagrodą KAJ-a (2002) i Brązowym Wawrzynem Literackim (2008). Danuta Anna Kurczewicz wystartowała dojrzałym artystycznie tomem poezji W galaktyce czasu (2008), następnie wydała: Iluminacje jesieni (2009), Kręgi zwielokrotnione (2010) i Przęsła nie – pamięci (2011). Jej poezja porusza problemy etyczne, społeczne i osobiste; czaruje i zaskakuje oryginalnym obrazowaniem. Jest członkiem Związku Literatów Polskich. Odznaczona została Srebrnym Wawrzynem Literackim (2011). Danuta Makaruk, doktor nauk humanistycznych, nauczycielka, krytyk literacki, poetka; jest autorką licznych wstępów i posłowi do książek poetyckich oraz publikacji w czasopismach. Współredaktor pisma literacko-artystycznego „Egeria”. Przygotowuje do druku tomik wierszy. Andrzej Matuła wydał Fragmenty bólu (2005), tomik niezwykłych wierszy z pogranicza jawy i snu, pełnych ciemności i cierpienia. Swoją wizją świata odcina się od twórczości innych poetów. Anna Nazar, poetka i malarka, sportsmenka. Pisze od dawna. Debiutowała wierszem Motyl w „Tygodniku Chełmskim” nr 46 z dnia 17 grudnia 1984, s. 7. Uczestniczyła w kilku konkursach literackich, sportowych i malarskich. Swoje obrazy i gobeliny prezentowała na wystawach zbiorowych. Jest członkiem Stowarzyszenia Twórczego „Pasja”. W roku 2009 wyszedł jej tomik poetycki p.t. Żagiew, zawierający lirykę na wskroś kobiecą, delikatną i wyciszoną, pełną nostalgii za czystą miłością. Longin Jan Okoń, poeta, prozaik i krytyk literacki, członek Związku Literatów Polskich, honorowy prezes Zarządu Oddziału w Lublinie, autor 6 powieści, 5 tomów opowiadań i 20 tomików poetyckich. Współredaktor pisma literacko-artystycznego „Egeria”. Po roku 2002 wydał: Opowieści niedźwiedziego grodu (wydanie 4, TAWA 2003), Spełniony sen mściciela (2004), Biały niedźwiedź (2006), Przełęcz Grozy (powieść, wyd. 2, Kielce 2006), wybór poezji w przekładzie na język fiński: Lauloin ihmisille ja maalle (Śpiewam ludziom i ziemi), w tłumaczeniu Armi Suominen (Helsinki 2005) i tomik poezji w języku polskim i francuskim Witraże – Vitraux” 93 JAN LONGIN OKOŃ (Versoix-Chełm 2007), tłumaczenia na francuski dokonała Therese Thewanez. W roku 2010 wydał Historię literatury ziemi chełmskiej (1505 – 2010), uzupełnioną szkicami. Wyróżniony nagrodą literacką imienia KAJ-a (2006), tytułem Chełmianina Roku (2007) i Złotym Wawrzynem Literackim (2008). W czerwcu 2011 roku opuścił Chełmską Grupę Literacką. Stanisław Oleksiejuk w roku 2006 wydał tomik wierszy Apokryfy poezji, zapowiadający niewątpliwy talent poetycki. Wiersze tematycznie dotykają problemów współczesności, odbieranych przez pryzmat osobistych doznań. Pisze też fraszki. Teresa Pyc, nauczycielka, reżyser, animator kultury. Debiutowała wierszem Stare dłonie w dwumiesięczniku „Wstań” nr 1/1994. Wiersze zamieściła w kilku antologiach i almanachach, nagrodzona w kilkunastu konkursach literackich. Wydała poezje: Nie jestem już pszczołą (2005) i Otwieranie wierszem (2007) i Skąd ta łza (2010). Jej lirykę cechuje szczerość wypowiedzi, analiza ludzkich czynów, głęboka wiara i umiłowanie świata. Arkadiusz Sann, prozaik i poeta. Członek Związku Literatów Polskich. Współredaktor pisma literacko-artystycznego „Egeria”. Debiutował opowiadaniem Plebejusze w czasopiśmie „Easy Rider” w 1991 roku; jego wiersze znalazły się w kilku antologiach i almanachach. Wydał dwie powieści „Exodus” (2002) i Biały kamyk (2006), tom opowiadań Trzydzieści milionów za frajer (2011) oraz wierszowaną bajkę dla dzieci „Przygody Szaraczka Filozaczka” (2005). Jego powieściowa proza uzyskała wysoką ocenę krytyki. Jest trudna w odbiorze, nowatorska w ujęciu i głęboka w poruszanych problemach. Został odznaczony Brązowym Wawrzynem Literackim (2008). Sławomir Stalbowski, poeta, wraz z Damianem Czausem w roku 2004 wydali wspólny tomik Regeneration, czyli tam i z powrotem, charakteryzujący się oryginalnym spojrzeniem na świat i ludzi. Wiersze skonstruowane są ciekawie, świadczą o dużym talencie autora. Zamieścił też utwory w kilku antologiach i almanachach, także na portalach internetowych. Zdobył nagrody w kilku konkursach literackich. Wydał tomik aforyzmów Pomiędzy (2009) Przygotowuje do druku samodzielny tom wierszy. Dariusz Sułkowski, nauczyciel, polonista, działacz i animator kultury. Debiutował wierszem „Staramy się wykuć” w piśmie literacko-artystycznym „Egeria” nr 2/2006; zamieścił wiersze w paru antologiach; wydał dwa tomiki poetyckie: Kwiaty nadziei (2007), Dorzecza świadomości (2009) i Sieć skrupułów (2010). Twórczość jego jest dojrzała artystycznie, jest pełna oryginalnych skojarzeń i głębokich prawd o świecie i ludzkim życiu. Należy do Związku Literatów Polskich. 94 Literatura chełmska w latach 1918-2011 Waldemar Taurogiński, poeta, wydawca, księgarz, działacz i animator kultury, redaktor wiodący pisma literacko-artystycznego „Egeria”, założył Chełmską Grupę Literacką „Lubelska 36”, powołał do życia pierwsze w historii Chełma profesjonalne wydawnictwo TAWA. Książki z tego wydawnictwa są coraz piękniejsze. Debiutował wierszem „Pejzaże” w „Egerii” nr 1/2004. Jako animator kultury wyróżniony został w 2005 roku nagrodą imienia KAJ-a. Przygotowuje wybór swoich wierszy. Maria Tokarz, poetka, w roku 2010 ukazał się pierwszy jej tomik poetycki Na wyciągnięcie dłoni. Jej wiersze charakteryzują się muzycznością, kobiecym ciepłem, stanowią lirykę osobistą. Jerzy Tuszewski, dziennikarz, dokumentalista, poeta, reżyser radiowy, krytyk muzyczny, jest autorem kilkudziesięciu publikacji teoretyczno-estetycznych w czasopismach krajowych i zagranicznych; wydał książkę Paradoks o słowie i dźwięku (2002) i tom poezji Moja mała mistyfikacja (2003). Od roku 1976 współpracuje jako autor i reżyser z radiowymi rozgłośniami zagranicznymi (Berlin, Bruksela, Helsinki, Paryż, Praga, Rzym, Sydney...). Wyróżniony nagrodą literacką imienia Witolda Hulewicza (2002) i Srebrnym Wawrzynem Literackim (2008). Stanisława Wiśniewska, poetka, twórczyni ludowa, działaczka kultury, zdobyła nagrody w 10 konkursach literackich. Jej wiersze znalazły się w 12 antologiach i almanachach. Wydała tomy poezji: Odcienie prawdy (2005), Krople uczuć (2006), Pod kopułą błękitu (2007), W powiewach wiatru (2009) i tom limeryków Prosto i z ukosa (2008). Przygotowuje do druku piąty tomik poetycki. Jej poezja charakteryzuje się troską o losy ojczyzny i religijnością, limeryki chłoszczą zło i ludzką podłość. Ponadto opracowała wartościową antologię poetów związanych z Krasnymstawem Sercem pisane (2011). Jest członkiem Związku Literatów Polskich. Odznaczona została Brązowym Wawrzynem Literackim (2008). Do połowy 2011 roku należała do Chełmskiej Grupy Literackiej „Lubelska 36”. Oto zwięzłe informacje o członkach Chełmskiej Grupy Literackiej „Lubelska 36”. Szczególnym pietyzmem Grupa otacza pamięć Wacława Iwaniuka, wybitnego poety, związanego na trwale z regionem chełmskim. Wacław urodził się 17 grudnia 1912 roku w Chojnie Starym, zmarł 4 stycznia 2001 roku w Toronto, ale pochowany został w dniu 2 grudnia 2006 w rodzinnym Siedliszczu. Był absolwentem Męskiego Seminarium Nauczycielskiego w Chełmie, walczył w II wojnie światowej pod Narwikiem i w armii generała S. Maczka. Po wojnie osiadł na stałe w Kanadzie. Jego twórczość stawia go w rzędzie najwybitniejszych pisarzy polskich XX wieku. Wójt i Urząd Gminy Siedliszcze, Gminny Ośrodek Kultury, Wydawnictwo TAWA, redakcja „Egerii” i Chełmska Grupa Literacka „Lubelska 36” czczą pamięć znakomitego poety corocznym 95 JAN LONGIN OKOŃ ogólnopolskim konkursem poetyckim. Pierwszą nagrodę stanowi wydany tomik poezji i pamiątkowy medal z popiersiem poety, zaprojektowany i wykonany przez chełmskiego artystę Krzysztofa Skórę. Koszty wydania tomiku poetyckiego i organizacji uroczystości wręczenia nagród pokrywa Urząd Gminy. W roku 2007 zwycięzcą został Mariusz Cezary Kosmala z Legionowa, a w 2008 Natalia Zalesińska z Katowic i w 2009 roku Zofia Nowacka–Wilczek. Czym był Chełm dla Wacława Iwaniuka, niech zaświadczy fragment jego wiersza: Tak. Chełm był zawsze pępkiem mego świata choć były ważniejsze od niego miasta ale tam sakramenty rozdawano z ambon gdy nam nasze przynosiła bogata Natura. (...) Nasza Górka Katedralna była bliżej nieba i my jej mieszkańcy wiedzieliśmy o tym patrząc z wyrozumiałością na nizinną Litwę, piaszczyste Mazowsze z Warszawą na klęczkach. W Chełmie słońce świeciło tylko dla nas. (Nocne rozmowy) Grupa Literacka „Lubelska 36” gościła na spotkaniach autorskich pisarzy spoza Chełma: Mariana J. Kawałkę , Jerzego Sprawkę. Ernesta Brylla, Romana Honeta, Katarzynę Szeloch, Jacka Dehnela, Stefana Dardę i innych. Zakończenie Dzieje literatury chełmskiej zarysowane zostały bardzo pobieżnie, bo na szersze potraktowanie zagadnienia nie pozwalały rozmiary szkicu. Z tego powodu nie przywołano wielu nazwisk interesujących poetów i prozaików, którzy tworzyli na uboczu grup literackich i towarzyskich formacji. 96 ARKADIUSZ SANN O TYM, JAK POWSTAŁA I ROZWIJAŁA SIĘ „LUBELSKA 36” Na początku był Waldek Taurogiński Poznaliśmy się na moim wieczorze autorskim, na którym promowałem swoją, „przed chwilą” wydaną, powieść Exodus. Pod koniec spotkania podszedł do mnie wielki mężczyzna, podał mi swoją dłoń, a następnie powiedział: – Jestem Waldemar Taurogiński, prowadzę księgarnię i chciałbym panu zaproponować współpracę. Było to 14 listopada 2002 roku i gdyby mi ktoś wtedy powiedział, że nasza króciutka, bardzo zdawkowa rozmowa jest zalążkiem czegoś bardzo istotnego w kontekście kultury, to pewnie bym mu nie uwierzył. Zresztą wówczas bardziej interesowało mnie nazwisko rzeczonego księgarza, czy wywodzi się ono od łacińskiego rdzenia taurus, czy może od litewskiego rodu Taurogów. Takie miewałem wtedy dylematy. Takich dwóch, jak nas trzech, to nie ma ani jednego Idea literackich czwartków zrodziła się po wieczorze autorskim Longina Jana Okonia, którego miałem przyjemność wówczas poznać. Na tym pamiętnym spotkaniu, które odbyło się 21 lutego 2003 roku, Longin promował pierwsze dziecko Wydawnictwa TAWA – wznowione Opowieści niedźwiedziego grodu. Z tej okazji zgromadziło się, w nieistniejącej już księgarni przy ulicy Lubelska 36, wiele bliskich autorowi Opowieści osób, między innymi Zbigniew Waldemar Okoń, Roman Małek – wtedy jeszcze dyrektor Chełmskiej Biblioteki Publicznej – i wreszcie Jerzy Matysiak, ilustrator Opowieści. Nie bez powodu napisałem, że spotkanie to było pamiętne, padło bowiem wówczas wiele ciekawych pomysłów, co do utworzenia czegoś na wzór grupy chełmskich literatów. Co prawda każdy miał inną koncepcję na to, jak ma to wyglądać, ale ogólnie rzecz biorąc idea ta, choć nie od razu została zrealizowana, szczęśliwie się ostała. Czwartki literackie, tyle że bez obiadów Spotkania czwartkowe pokazały, że istnieje w Chełmie rozproszone środowisko twórcze, bowiem w każdy pierwszy czwartek 97 ARKADIUSZ SANN miesiąca pojawiał się jakiś nowy człowiek pióra. Jednym z pierwszych był Paweł Nowicki, a zaraz po nim na Lubelską 36 trafił Krzysztof Kołtun ze sporym dorobkiem poetyckim. Ogólnie mówiąc, działaliśmy pod egidą TAWY, korzystając z lokalu przy Lubelskiej 36 i uprzejmości W. Taurogińskiego. Od września 2003 roku pod skrzydłami tego Wydawnictwa znaleźli się – nieżyjący już Zbigniew Markiewicz, znakomity twórca ekslibrisów oraz Sławomir Stalbowski, współautor wydanego w czerwcu przez TAWĘ almanachu poetyckiego Profile młodości. W październiku zawitał do nas Damian Czaus. Potem przyszedł grudzień i spotkanie przedwigilijne. Chełmska Grupa Literacka Na tym pamiętnym spotkaniu, na które przybyła gościnnie Danuta Makaruk (odbyło się ono 22 grudnia 2003 roku), W. Taurogiński z góry zapowiedział, że szykuje dla nas niespodziankę. Z reguły niespodzianki bywają różne, miłe albo przykre, toteż siedzieliśmy, wpatrując się w szefa TAWY jak w obraz, próbując odgadnąć, co też on nam zaraz wyszykuje. Pomijając tu wstęp i upraszczając całą wypowiedź W. Taurogińskiego, padły wówczas mniej więcej następujące słowa: – Pomyślałem więc sobie, że dobrze by się stało, gdybyśmy utworzyli grupę literacką. Co wy na to? Wszyscy byli za, a nawet nikt przeciw. Od zarania dziejów ludzie o podobnych zainteresowaniach pragnęli się zrzeszać i my nie byliśmy wyjątkiem od tej reguły. Kości więc zostały rzucone i pozostało nam teraz ustalić tylko nazwę naszej grupy. "Lubelska 36" przy Lubelskiej 36 Był czwartek, 8 stycznia 2004 roku. Obradowaliśmy w księgarni przy Lubelskiej 36, próbując ustalić nazwę naszej grupy. Każdy z nas miał co najmniej jeden pomysł. Nie ma potrzeby wyliczać ich wszystkich, dość powiedzieć, że w tym właśnie dniu padła z ust Pawła Nowickiego propozycja – „Lubelska 36”. Na początku nikogo ta nazwa specjalnie nie zachwyciła, ale – jak się miało niebawem okazać – to miano wymagało po prostu czasu, by je zaakceptować. Ostatecznie, tego styczniowego wieczoru niczego konkretnego nie ustaliliśmy, co wcale nie znaczy, że było drętwo i nieciekawie. Wręcz przeciwnie, W. Taurogiński miał dla nas znowu... niespodziankę! Zważywszy, iż pierwsza była nadzywczaj miła, przygotowaliśmy się na nie mniej przyjemne doznania. I nie zawiedliśmy się... – Mam w planie jako wydawca powołać do życia zeszyt literacki, a w przyszłości być może periodyk – oświadczył. Perspektywy rysowały się wymarzone, bo nie każdej nowo powołanej do życia grupie trafia się taki kąsek, jak czasopismo 98 O tym, jak powstała i rozwijała się… literackie, które – co tu dużo mówić – stwarza poetom i prozaikom szerokie pole do działalności twórczej; innymi słowy – bajeczka! A nazwa naszej grupy? Spośród wszystkich pomysłów ostała się „Lubelska 36”, ponieważ w tak wielopokoleniowej grupie, jak nasza, zaakceptowali ją wszyscy bez wyjątku. Określenie „Lubelska 36” wyjaśnia, iż kontynuujemy tradycje literackie województwa lubelskiego, zapoczątkowane w tak pięknym stylu przez chełmską „Kamenę” i kontynuowane później przez „Pryzmaty”, jak również sytuuje nas jako grupę twórczą regionalnie i wreszcie mówi o jej początkach, bo te przecież miały miejsce właśnie przy Lubelskiej 36. W tej lutowej debacie uczestniczyło dwoje nowych członków grupy – Teresa Pyc i Andrzej Matuła, którzy zaprezentowali nam wówczas swoje wiersze. Gwoli kwestii formalnych Po nadaniu grupie nazwy, należało jeszcze ustalić kilka istotnych kwestii, związanych z powstaniem „Lubelskiej 36”, a mianowicie: deklarację dla przyszłych członków, zrobić projekt legitymacji członkowskich, jak również opracować regulamin. Tym wszystkim zajął się niezastąpiony w tych sprawach L. J. Okoń oraz D. Czaus i S. Stalbowski, którzy już 11 marca 2004 roku przedstawili nam swoje propozycje. Kilka dni wcześniej – 5 marca 2004 roku – z 40 propozycji wyłonił się wreszcie metodą eliminacji tytuł pisma literackiego – „Egeria”, zgłoszony przez W. Taurogińskiego. Fakt ten był bardzo silnym bodźcem dla Grupy, dla której zarysowały się teraz realne możliwości publikacji. Trochę tułaczki W kwietniu 2004 roku zasilił Grupę Stanisław Koszewski, który już wtedy wyróżnił się jako dobrze zapowiadający się fraszkopisarz. W tym mniej więcej czasie pojawił się problem z siedzibą Grupy, bowiem księgarnia przy Lubelskiej 36 miała zostać wkrótce zlikwidowana. Czwartkowe spotkanie majowe 2004 r. odbyło się (w bardzo wąskim gronie) w kawiarence „Gęsia szyja”, czerwcowe zaś po raz ostatni w księgarni przy Lubelskiej 36, połączone z wydaniem tomiku poetyckiego Regeneration, czyli tam i z powrotem pióra D. Czausa i S. Stalbowskiego. Po dość długich wakacjach Grupa raz jeszcze spotkała się w „Gęsiej szyi”, gdzie ustaliliśmy ostatecznie kwestie związane z Regulaminem. Następnie, po burzliwej dyskusji nad kryteriami przyjmowania nowych członków „Lubelskiej 36”, powołaliśmy dla tych wszystkich, którzy ubiegają się o członkostwo w Grupie, tzw. Poczekalnię. 99 ARKADIUSZ SANN W Galerii Atelier u Ryszarda Karczmarskiego, czyli dwunastu literackich apostołów Autorem tego pomysłu był sam R. Karczmarski, znany nie tylko chełmianom fotograf – artysta w dziedzinie fotografii otworkowej, ale także inicjator centrum kulturalnego, otwartego w nowo wybudowanym kompleksie przy ul. Lwowskiej, do którego zostaliśmy zaproszeni przez samego właściciela. Tym samym skończyły się nasze trudności lokalowe, chociaż – jak się później miało okazać – „Gęsia szyja” miała pozostać drugim (poza pierwszymi czwartkami każdego miesiąca) miejscem naszych spotkań. Nasze pierwsze spotkanie w Galerii Atelier miało miejsce 4 listopada 2004 roku. Odbyły się wówczas pierwsze wybory prezesa „Lubelskiej 36”. Po tajnym głosowaniu ustalił się zarząd Chełmskiej Grupy: D. Czaus (skarbnik), D. Makaruk (zastępca prezesa z automatyczną nominacją na stanowisko prezesa na następną kadencję), głównodowodzącym „Lubelskiej 36” został piszący te słowa, Arkadiusz Sann. W tym dniu Grupa, w głosowaniu jawnym, opowiedziała się jednogłośnie za przyjęciem w swe szeregi Piotra Śniega, który został dwunastym z kolei członkiem „Lubelskiej 36”. Po tym spotkaniu do Grupy dołączyli: Joanna Kostecka, Katarzyna Mróz, Stanisława Wiśniewska, Marta Maruda, Monika Jesionczak i Sławomir Oleksiejuk. „Soprano”, TAWA i rozpędzona lokomotywa Lokomotywa, jaką była „Lubelska 36”, rozpędzała się. Świadczyły o tym przede wszystkim publikacje członków Grupy. Utworzenie Wydawnictwa TAWA stworzyło Chełmskiej Grupie Literackiej potencjalne szanse na publikacje książkowe. Nie jestem już "Pszczołą" T. Pyc, Fragmenty bólu pióra A. Matuły czy zbiór fraszek S. Koszewskiego – Bez retuszu to tylko niektóre tytuły tomików poetyckich i zbiorów fraszek, które zaczęły się ukazywać pod firmowym logo TAWY. Z wolna pomiędzy Grupą a Wydawnictwem wytwarzała się swoista symbioza – Chełmska Grupa potrzebowała przede wszystkim „Egerii” i wydawnictwa, by mieć możliwość publikacji, i vice versa. W 2005 roku Grupa przeniosła się do zacisznego podziemia – lokalu o dźwięcznej nazwie – „Soprano”. To tam właśnie do rozpędzonej kolejki wsiadły trzy nowe członkinie – Iwona Chudoba, Halina Graboś i młodziutka Michalina Denisz-Rosiak. I wtedy lokomotywa mocno przyspieszyła. „Chicago Club” to jest to! Dzięki uprzejmości Agnieszki Poźniak „Lubelska 36” przeniosła miejsce swoich spotkań do sympatycznego i nowoczesnego lokalu – 100 O tym, jak powstała i rozwijała się… „Chicago Cafe”. Był rok 2007, rok ukazania się Antologii Grupy i kilku tomików poetyckich. Ster „Lubelskiej 36” przejęła D. Makaruk. W „Chicago Club” pojawiły się nowe twarze – Krystyna Igras, Dariusz Sułkowski, Jerzy Tuszewski, Anna Nazar, Robert Gałan i – nieco później – Maria Tokarz. Wszyscy ci poeci zostają przyjęci do Chełmskiej Grupy literackiej. Grupa rozwija się twórczo. Wkrótce ukazuje się druga antologia poetycka „Lubelskiej 36”, zatytułowana Mieć czy być. Członkowie Grupy otrzymują legitymacje, ustala się logo „Lubelskiej 36”, wykonane zostają również pieczątki. Zostaje także zmodyfikowany tekst Regulaminu Grupy. „Lubelska 36” w „Cosmosie” Chicago Club"” przestaje istnieć, w związku z tym przenosimy się do stanu nieważkości, czyli „Cosmosu” przy ul. Wojsławickiej nr 2. Lokomotywa osiąga swoją maksymalną prędkość – wydają swoje publikacje książkowe M. Jesionczak, M. Tokarz, T. Pyc... Grupę zasila Danuta Agnieszka Kurczewicz i Małgorzata Łobejko. Prezesem „Lubelskiej 36” zostaje Robert Gałan. Odbywają się liczne wieczory autorskie, nie tylko członków Grupy. Gościmy tak znanych ludzi pióra, jak Jacek Dehnel, Stefan Darda czy Katarzyna Szeloch. Na pięterku, czyli w „Bistro” Łącznie Chełmska Grupa Literacka wydała do roku 2011 ok. 50 pozycji książkowych, publikując głównie w Wydawnictwie TAWA. To szczytowa forma Chełmskiej Grupy Literackiej. W 2010 roku Grupa przenosi swoją siedzibę do pubu „Bistro” przy ul. Wojsławickiej. Przyjętych zostaje dwóch członków – Katarzyna Czubała i Mateusz Grzeszczuk (naówczas maturzysta). Ponieważ w tym czasie nastąpiły w Grupie przetasowania i zmiany, warto w tym miejscu poświęcić słowo tym, którzy Grupę opuścili z różnych przyczyn. Są to – K. Kołtun, P. Nowicki, P. Śnieg, J. Kostecka, D. Czaus, K. Mróz, M. Maruda, S. Stalbowski, K Igras, S. Wiśniewska, L. J. Okoń. O nich wszystkich pamiętamy, bo oni wespół z innym budowali „Lubelską 36”. Lokomotywa wciąż pędzi, literaci wciąż piszą i publikują. Chełmska Grupa Literacka wjeżdża na kolejną stację. 101 STANISŁAW KOSZEWSKI SATYRYCY CHEŁMSCY Ziemia chełmska, jak wynika z przekazów historii literatury, jest bogata w liryków i epików, ale skromna w satyryków. Być może nie sprzyjały temu warunki bytowe i społeczno-obyczajowe, bowiem nie każdy przekaz satyryczny był zawsze akceptowalny. W przeszłości satyra rozwijała się na szczytach władzy albo w kręgu uczonych filozofów i miała charakter krótkich utworów biesiadnych (np. Anakreont VI w. p.n.e.). Znanymi poetami piszącymi fraszki w Polsce szesnastowiecznej był Mikołaj Rej (15051569) i Jan Kochanowski (1530-1584). Prekursorem satyry na ziemi chełmskiej był również, M. Rej i m.in. Wacław Rzewuski. Natomiast współcześnie, pośród chełmskich satyryków czołowe miejsce zajmuje Czesław Twardzik (1914-1979), poeta, dramatopisarz i regionalista. Współzałożyciel, zainicjowanej przez Longina Jana Okonia, Chełmskiej Grupy Literackiej „Pryzmaty”. Pisał wiersze liryczne i satyryczne, skecze, szopki itp. Jego wyważona satyra uzewnętrzniała nadmierną pychę i służalczość. Rozpowszechniały ją teatry Warszawy i Lublina: „Podwieczorek przy mikrofonie”, teatr „Buffo”, „Syrena”, Wagabunda” i „Czart”. Publikował także w prasie satyrycznej, m.in.: w „Szpilkach” i „Przekroju”. Wydał dwa tomiki satyryczne: Fraszki (1972) i Szopkę (1965) oraz 12 tomików wierszy lirycznych: Z pierwszych szczebli (1936), Kształt ziemi (1965), Być (1969), Tu ziemia – woła człowiek (1973), Zanim ucichnie (1969), Grawitacje (1979) Zielona rapsodia (1979), Nuty serdeczne (1967, Próba hymnu (1964) i List z planety nieznanej (1965)1. Nieprzeciętnie uzdolniona satyrycznie była Mirosława Knorr (1921-1990), urodzona w Chełmie, absolwentka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1950), dziennikarz „Sztandaru Ludu” (ps. Lipińska, Korner). Fraszki publikowała w prasie i w książkach. Wydała pięć tomików satyrycznych: Igraszki z pazurem (1961), Kwilę paszkwile (1961), Chwasty polskie (1963), Ikebana z jeżem (1967) i Po rżysku na bosaka (1978)2. 1 2 L. J. Okoń, Osiągnięcia literackie Czesława Twardzika, Chełm 1974, s. 16. Tenże, Historia literatury ziemi chełmskie, Chełm1910, s. 81. 103 STANISŁAW KOSZEWSKI Fraszki, aforyzmy i recenzje pisała też Maria Janina Okoń (1929-2001), urodzona w Sielcu, powiat Chełm, nauczycielka. Publikowała w „Głosie Nauczycielskim”, „Słowie Powszechnym”, „Nike” i „Kurierze Lubelskim”. Wydała tomik fraszek pod tytułem Krawędzie (2002) i wspólnie z mężem, Longinem Janem Okoniem, aforyzmy Dwie struny (2002). Z wydań biograficznych na uwagę zasługują książki: Ekslibrisy nie tylko bibliofili (1984) oraz Portret Jadwigi Radlińskiej-Szczawiejowej (1985). Twórczość M. J. Okoń weszła ponadto do 15 opracowań ksiąg zbiorowych3. Znaczną aktywnością wyróżniał się Andrzej Wałkowiecki (19462004), dziennikarz „Radia Bon Ton”, twórca kabaretu i organizator „Chełmskiej Kapeli Podwórkowej”. Pisał wiersze, piosenki i fraszki. Tworzył szopkę noworoczną i autorem rysunków satyrycznych. Publikował w chełmskiej prasie. Pozostawił znaczny dorobek literacki, wartościowy pod względem artystycznym. Debiutował w „Egerii”. Dotychczas brak jest jego publikacji książkowej 4. Decyzja o wydaniu pozostaje w kręgu spadkobierców. Ciekawą postacią był Józef Bassa (1900-1972), mieszkaniec Nowego Folwarku i Bończy, poeta ludowy, satyryk współpracujący z Chełmską Grupą Literacką „Pryzmaty”. Piętnował ludzkie przywary, pisał krytycznie o swoich sąsiasiadach, którzy grozili spaleniem jego zabudowań. Publikował w antologiach (m.in. Antologia poezji ludowej (1967, 1985), Zostaje ślad (2001), almanachach poetyckich, gazetach lokalnych i ogólnopolskich5. August Wasylecki (1909-?) pisał wiersze, fraszki i satyry. Przed II wojną światową, w miejscowości Trembowla wydawał czasopismo literackie „Czar wiersza”. Po dwóch latach zmienił jego nazwę na tygodnik „Ogólnopolski Informator”, który ukazywał się do wybuchu wojny w 1939 roku. Zamieszczał w nich, m.in. własną twórczość satyryczną. W 1938 roku wydał tomik Pierwsze chwasty. Do Chełma przybył w 1945 roku, ale nie brał czynnego udziału w życiu literackim. W latach osiemdziesiątych opuścił Chełm6. Paweł Kiernikowski, absolwent Uniwersytetu Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie, jest historykiem. Publikuje w prasie lokalnej i „Roczniku Chełmskim”. Ponadto pisze fraszki i satyry, debiutował w „Egerii”7. Jest członkiem Stowarzyszenia „Rocznik Chełmski”. Wkrótce ukaże się jego pierwszy tomik fraszek. Zygmunt Kaczura to nauczyciel, muzyk, pisze wiersze liryczne i fraszki, debiutował w „Egerii”8. Nie ma wydań książkowych. 3 4 5 6 7 8 M. J. Okoń, Dwie struny, Lublin 2002 , s. 45. Czasopismo literacko-artystyczne „Egeria” nr 1 (2) 2005, s. 44. L. J. Okoń, op. cit., s. 96. Tamże, s. 82. Czasopismo literacko-artystyczne „Egeria” nr 1 (11), s. 45. Ibidem, nr 2 (3), s. 54. 104 Satyrycy chełmscy Anna Poletyło, poetka z Majdanu Ostrowskiego, fraszki i artykuły satyryczne publikowała w „Ziemi Chełmskiej”9, współpracowała z Chełmską Grupą Literacką „Pryzmaty”. Nie posiada wydań książkowych własnej twórczości. Halina Wołoszyn, mieszkanka Chełma, poetka pisząca fraszki i satyry, publikowała w: „Tygodniku Chełmskim”, „Kurierze Lubelskim” i „Sztandarze Ludu”. Jej utwory są dopracowane artystycznie. Pozostawiła znaczny dorobek literacki. Jednak nie ma publikacji książkowej. Decyzja o wydaniu dorobku poetki pozostaje w kręgu rodziny. Andrzej Dynkiewicz to wschodząca gwiazda satyry. Jego spojrzenia na codzienność możemy doświadczyć, czytając ostatnią stronę lokalnej gazety „Nowy Tydzień”. Świetny humorysta, stosuje wielką precyzję słowa. Brak wydań książkowych. Arkadiusz Sann, pisarz, poeta, członek Związku Literatów Polskich i współzałożyciel Chełmskiej Grupy Literackiej „Lubelska 36”, pisze opowiadania i prozę satyryczną. Debiutował w „Egerii”. Jest autorem dwóch powieści: Exodus (2002), i Biały Kamyk (2006) oraz satyrycznych opowiadań Milion za frajer (2010). Jego twórczość cieszy się dużym uznaniem czytelników. Iwona Chudoba, poetka liryczna, członek Chełmskiej Grupy Literackiej, fraszki publikuje w „Egerii”. Wydała cztery tomiki liryczne: Okrętem marzeń (2007), Oderwana od cienia (2009), Oczy czasu (2010) i Otulone alabastrem (2011). Tomik fraszek jest w przygotowaniu do wydania. Anna Nazar, poetka i artysta malarz, członek Chełmskiej Grupy Literackiej „Lubelska 36”, posiada znaczny dorobek satyryczny, ale niepublikowany. Wydała tomik liryk zatytułowany Żagiew (2009). Stanisława Wiśniewska, poetka z Krasnegostawu, członek Związku Literatów Polskich, należała do Chełmskiej Grupy Literackiej „Lubelska 36”. Debiutowała w „Egerii”. Wydała, pierwszy w województwie lubelskim tomik limeryków Prosto i z ukosa (2008), a także liryki: Odcienie prawdy (2005), Krople uczuć(2006), Pod kopułą błękitu (2007), W powiewach wiatru (2009)10 oraz Antologię poetów krasnostawskich (2011). Ireneusz Rolewicz, sympatyk Chełmskiej Grupy Literackiej „Lubelska 36”, poeta, utalentowany fraszkopisarz i satyryk złożył tomik fraszek do druku. Ryszard Lipczuk, urodzony na ziemi chełmskiej, ceniony germanista, profesor Uniwersytetu Szczecińskiego w swoim dorobku naukowym posiada ponad sto poważnych publikacji naukowych z zakresu lingwistyki i prac dydaktyczno-badawczych w Polsce 9 „Ziemia Chełmska” 1969 i 1972. L. J. Okoń, op. cit., Chełm 2010 s. 86 10 105 STANISŁAW KOSZEWSKI i Niemczech. Obok prac filologicznych, spod profesorskiego pióra, wychodzą również bardzo zabawne, powiązane z bieżąca obserwacją egzystencjalną fraszki i wiersze satyryczne, m.in.: Rymowanki przeplatanki (2004) i Rymowanki rozmyślanki (2009). 106 KRZYSZTOF KOŁTUN KULTURA KRESOWA CHEŁMA Kultura powojennego Chełma zmieniła się pod wpływem masowej migracji i przesiedleń ludności. Głównie w latach 1945-1946 przybyło tutaj kilkanaście tys. Polaków, głównie z dawnego województwa wołyńskiego. Część z nich wybrała miasto i okolice do osiedlenia, część po kilku dniach, tygodniach powędrowała w głąb kraju. Na skutek zmiany granic państwa, a także ludobójstwa dokonanego przez UPA na Wołyniu, Chełm, jako węzeł kolejowy, stał się azylem i pierwszym, bezpiecznym miejscem po przekroczeniu Bugu. Były to często rodziny kolejarzy z Kowla, Łucka, Zdołbunowa, Kiwerc i innych miast, a także spory procent inteligencji wołyńskich miast, która ocalała z pogromu wojny. Okolice Chełma zasiedliła ludność z powiatu Luboml, Włodzimierz Wołyński i Kowel, co zadecydowało o przeniesieniu i przeobrażeniu rodzimych wołyńskich tradycji i folkloru. W niewielkim procencie trafiła tutaj ludność ze Lwowa i okolic, z Polesia i Podola. Niemniej, wszystkie kresowe zakątki miały swoich reprezentantów, których posadowił tutaj los. Część rodzin, zdziesiątkowana przez wywózki na Sybir i ludobójstwo, długie lata pozostawała na dorobku i bez własnego mienia, co stanowiło ograniczenie w angażowanie się kulturowe i życie miasta. Skupiała je i podnosiła kresowa religijność, obcująca wśród katolików i miejsc wołyńskiego kultu. Były to łaskami słynące obrazy, przywiezione z Wołynia: obraz Matki Boskiej Mielnickiej przywieziony do katedry w Chełmie i drugi, nie mniej sławny, z Bindugi do kościoła w Dubience. Obraz św. Izydora z Rymacz przekazano do Pławnic, a ocalone feretrony, chorągwie itp. z Lubomla i wielu innych świątyń – podzielono do każdej świątyni w Chełmie i okolicy. Kultura wołyńskich stron przenosiła się i krzepła powoli, poprzez pracę nauczycieli z tamtych stron, a szczególnie młodego pokolenia, które tam urodzone i wykształcone, poprzez utrwalone wspomnienia czuło się zobowiązane mówić o „tamtej” Ojczyźnie, jej zabytkach, kulturze i okrucieństwie wojny. Część ludzi, mocno skrzywdzonych przez los, na długie lata zamilkła – nic nie mówiąc o swoim pochodzeniu ani starej kulturze, podejmując próby cichej asymilacji w powojennych warunkach życia. Inni w sposób zdecydowany wszędzie akcentowali swoją kulturę, obyczaje, „kresowy” język. 107 KRZYSZTOF KOŁTUN Żurawie wołają - z wołyńskich bagien, Sierocym głosem. Nie tam Ojczyzna, gdzie chleb biały. [K. Kołtun, „Pańska Dolina” 1992 r.] Tej grupie ludności brakowało typowego przywództwa, które ocaliłoby wiele wartości kultury kresowej. Zaważyły też późniejsze migracje całych rodzin w głąb Polski, a szczególnie zdolnej młodzieży z kresowych rodzin w poszukiwaniu nauki, pracy i nowych miejsc do osiedlenia. Mimo to, Chełm zachował wiele wartości kultury duchowej i materialnej, przywiezionej z Kresów i stał się po 1980 r. nowym kulturotwórczym miastem, wiernym kulturze przodków. Oczywiście, wygląda to tak z punktu widzenia kogoś, kto zajmuje się tą kulturą i ją pielęgnuje. Nie znaczy to, że osiadłe tutaj od wieków mieszczaństwo chełmskie straciło wpływy kulturowe i własne dziedzictwo. Kultura każdego narodu, wzbogacana wpływami regionów, staje się barwniejsza, silniejsza i różnorodna. Daje to efekt twórczy i rodzi nowe wartości, pomnaża je. Kultura kresowa w znacznym stopniu ubogaciła Chełm, wiążąc obyczajowo i językowo mieszkańców. Szczególnie tradycje, umiłowanie śpiewu, barwny język, posługujący się gwarą i starymi przysłowiami na co dzień. Różnorodność chórów świeckich i kościelnych, okazjonalnych i śpiewających latami potwierdza, że większość ich uczestników ma korzenie kresowe. Potwierdzeniem tego jest działalność Mieczysława Niedźwiedzkiego z Dubna, założyciela i wieloletniego dyrygenta Chóru „Hejnał”. Widoczny i akcentowany przy okazji jarmarków, odpustów, wesel, pogrzebów i całej sfery życia skupiającej ludzi. Uwidaczniał się i ożywał w kulcie nie tylko wschodnich świętych (czczonych tam szczególnie), jak św. Mikołaja, Antoniego, Wawrzyńca i innych, ale także w kulcie bohaterów narodowych: Czackiego, Kościuszki, Piłsudskiego i innych. Kult literatury poszerzał krąg kultury w osobach: Mickiewicza, Słowackiego, Sienkiewicza, Orzeszkowej, Konopnickiej, Zapolskiej, Rodziwiczówny, Kraszewskiego. Bohaterowie „Trylogii”, wszechobecni w pamięci narodowej, stanowili fundament patriotyzmu, często w powojennych latach ukrywanego i z dumą polską przechowywanego w sercach kresowian. Duma kresowych wieszczów, bijąca z literatury romantyzmu, a tak szeroko znana w kresowych warstwach społeczeństwa, dawała poczucie wytrwania w trudnych latach, powojennej poniewierki. Poezja, szczególnie Konopnickiej, przeniosła się do śpiewników domowych i w najstarszym pokoleniu trwa do dzisiaj. To tylko nieliczne przykłady wspomagania codziennego bytu i kultury przesiedlonej ludności polskiej poprzez źródła kultury narodowej, mającej rodowód kresowy i stanowiącej trzon kultury polskiej. 108 Kultura kresowa Chełma Zdecydowanie i świadomie, będąc instruktorem Wojewódzkiego Domu Kultury w Chełmie, marzyłem o skupieniu najaktywniejszych Kresowian z Chełma wokół Towarzystwa Rodzin Kresowych. Formalnie udało się to dopiero po wielu zmianach politycznych i możliwości otwartego powrotu do dziedzictwa kultury kresowej w 1988 r. Trzonem powstałego wówczas Towarzystwa okazali się kresowianie z najdalszych miast Wołynia, tj. Łucka, Krzemieńca, Zdołbunowa, Równego, Kiwerc, Sarn, Kowla, Lubomla, a także Lwowa, Tarnopola, Wilna i innych dawnych miast i miasteczek kresowych. Stara polska inteligencja rozproszona, ale wierna dziedzictwu swoich rodzinnych stron, na nowo zaczęła tworzyć rangę Towarzystwa poprzez wszystko, co się wydarzyło wokół jego działalności. Tak powstał w 1988 r. Ogólnopolski Konkurs Poetycki „U progu Kresów”, trwający do dzisiaj, a skupiający rozproszonych po świecie i Polsce poetów, którzy podtrzymują dziedzictwo literackie kultury kresowej. Sympozja literackie, które towarzyszą spotkaniom laureatów konkursu, są doskonałą formą promocji kultury kresowej. Wielopokoleniowe spotkania przy tej okazji przyczyniają się do ciekawych dyskusji, zapytań młodych i poszukiwań sposobów na odkrywanie tajemnic i piękna Kresów. Wśród licznych działań Towarzystwa tradycją stały się wyjazdy na Wołyń do miejsc szczególnych lub ciekawych historycznie. Krzemieniec, Podkamień, Wiśniowiec, Zbaraż, Dubno, Łuck, Włodzimierz, Kowel, Luboml i wielu mniejszych miejscowości, które wpisały się na mapę podróży. Jest droga z Wołynia - czarna rozbita wozami Przy niej brzózki i stare krzyże w oczach pamięci mamy. [K. Kołtun, „Rodpis z Wołynia” 2006 r.] Cenną działalności Towarzystwa jest opieka nad cmentarzami w Rymaczach i Lubomlu, Kowlu, Włodzimierzu i Kisielinie. Służy ona podtrzymywaniu więzi duchowych rodów. Przyczynia się także do tego, że Chełm obecny na mapie kulturalnej Polski, utożsamiany jest w pewnej mierze z kulturą kresową, co podkreśla charakter miasta. Dawna jego wielokulturowość przypomina, że klimatem życia był bliski miastom kresowym. Miasto historii losów, pamiątek i krzyży. Podparte Górą Opatrzności. na sztalugach obecne, wpisane w poezję… [K. Kołtun, „Zielnik chełmski” 2002 r. ] 109 JANUSZ PAWEŁ KRZYWICKI DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA W I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCYM IM. STEFANA CZARNIECKIEGO W CHEŁMIE Przedstawiany temat zasługuje na o wiele bardziej obszerne opracowanie. Powodem tego jest już sam fakt istnienia szkoły od blisko 100 lat (rok założenia 1915), a co się z tym wiąże – duża liczba bardzo różnorodnych publikacji, które były opracowane i wydane w tym okresie. Drugim powodem jest zawartość merytoryczna tych wydawnictw. Już w okresie międzywojennym szkoła troszczyła się o zachowanie pamięci o jej życiu, nauczycielach i absolwentach. Przykładem tego są wydawane raz w roku jednodniówki, np. ocalały egzemplarz wydanej przez szkołę z okazji X-lecia państwa polskiego Jednodniówka. 1918-1928. W tym czasie rozwijały się czasopisma młodzieżowe. Pierwszym odnotowanym jest pisemko „Gość”, wydawane w formie powielaczowej, corocznie, praktycznie do wybuchu II wojny światowej przez I Męską Drużynę Harcerską im. księcia Józefa Poniatowskiego. Od 1922 r. wydawany był miesięcznik „Wzlot”, już nie w formie powielaczowej, ale drukowany w jednej z chełmskich drukarń. Był on trybuną grupy literackiej „Wiry”, która to grupa powstała w Liceum. Dzisiaj już prawie niedostępne – także w zbiorach prywatnych – jest wydawnictwo z 1935 r. Księga Pamiątkowa Państwowego Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie. W dwudziestą rocznicę 1915-1935 (skany nr 1 i 2). Prezentuje ono sprawozdanie z działalności Gimnazjum i Liceum za okres pierwszych dwudziestu lat jego istnienia. Pewną ciekawostką jest umieszczenie w tej Księdze kopii autografu Marszałka Józefa Piłsudskiego złożonego w księdze pamiątkowej bursy z okazji jego kilkudniowego pobytu w Chełmie w mieszkaniu ówczesnego wicedyrektora Tadeusza Dąbrowskiego. Notatka nosi znaczącą datę 2 sierpnia 1920 r. (niestety sama księga, z oryginalnym wpisem, nie zachowała się do dnia dzisiejszego). W latach 1950-52 wydawane było przez uczniów pisemko satyryczne „Żądełko” (skan nr 3). Opiekę nad nim sprawowała polonistka p. Zofia Książek. 111 JANUSZ PAWEŁ KRZYWICKI Pierwszym dużym wydawnictwem po II wojnie światowej była jednodniówka Zjazd Nauczycieli i Wychowanków Szkoły im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie wydana na pierwszy powojenny Zjazd absolwentów w 1957 r. Kolejnym wydawnictwem związanym ze Zjazdem absolwentów były Luźne kartki z przeszłości i teraźniejszości. 50-lecie Gimnazjum i Liceum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie wydane w 1965 r. (skan nr 4). Również w 1975 r. podejmowane były próby przygotowania podobnej publikacji z okazji kolejnego zjazdu absolwentów, ale zakazy cenzorskie uniemożliwiły to przedsięwzięcie. Na Zjazd absolwentów w 1985 r. wydano Kartki wdzięcznej pamięci 1915-1985. V Zjazd Czarniecczyków (skan nr 5). Od tego czasu przyjęto w Liceum niepisaną, ale realizowaną w praktyce zasadę wydawania z okazji Zjazdów absolwentów – kolejnych Ksiąg Pamiątkowych. A trzeba tu zauważyć, iż Zjazdy te gromadziły każdorazowo 1000-1500 uczestników, niejednokrotnie z całego świata. Do chwili obecnej wydano takie księgi w latach: 1995, 1997 (oraz wydanie poprawione z 1995 r.), 2000, 2005 (dwa tomy), 2010. Każdorazowy nakład tych wydawnictw kształtował się od 600 do 1000 egzemplarzy (skany nr 6, 7, 8 ,9, 10). Z okazji zjazdów absolwentów wydawane były również jednorazowe wydawnictwa (o różnej nazwie) – nazwałbym je wewnątrzszkolnymi (w formie jednodniówek), ale także, jak np. z okazji ostatniego zjazdu we wrześniu 2010 r., album fotografii Ku źródłom (w opracowaniu Dariusza Kosteckiego i Janusza P. Krzywickiego – skan nr 11) czy też książki zawierające biogramy nauczycieli i absolwentów pt. Czarniecczycy i Czarniecczycy Suplement (warto tu dodać, że z okazji tegorocznych obchodów dnia Patrona Szkoły w kwietniu 2011 r. wydana została nakładem prywatnym kolejna pozycja pt. Czarniecczycy. Suplement 2 – skan nr 12). Wszystkie te 3 książki są autorstwa Janusza P. Krzywickiego. Wydawcami były Komitety Obchodów Zjazdów (lata 1935, 1957, 1965, 1985), nieistniejąca już Fundacja Rozwoju I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie (1995, 2000) oraz Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie (2005 i 2010), kierowane przez Elżbietę Senderską i mgr Ewę Betiuk. Zostało ono zarejestrowane i wpisane do Krajowego Rejestru Sądowego 22 stycznia 2004 r., a w rok później uzyskało status organizacji pożytku publicznego. Celem jego działalności jest wspieranie edukacyjne, rzeczowe i organizacyjne I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie. Pozyskuje środki finansowe na organizację wydarzeń, które na stałe wpisały się 112 Działalność wydawnicza w I Liceum… w życie szkoły, takich jak: Festiwal Nauki i Sztuki, Festiwal Teatrów Szkolnych Maska, Zjazdy Wychowanków i Wychowawców I LO. Trzeba tu podkreślić zasługi w realizacji tego ruchu wydawniczego właścicieli Drukarni Kresowa w Chełmie p.p. Karola Bednaruka i Adama Bednaruka. Należy również zaznaczyć, że szereg Wydawnictw był dofinansowany przez Prezydenta Miasta Chełm w ramach realizacji konkursów ogłaszanych przez Urząd Miasta. Szczególny rozkwit ruchu wydawniczego w Liceum Czarnieckiego możemy wiązać z początkiem lat 90-tych XX wieku, a więc z chwilą przejęcia dyrekcji Liceum przez mgra Mariana Różańskiego (dyrektora Liceum w latach 1989-2002). W tym też czasie zresztą w sposób istotny zmieniły się warunki ustrojowe i działalność wydawnicza stała się łatwiejsza – co oczywiście nie umniejsza zasług dyrektora Mariana Różańskiego i jego współpracowników. Zastępcami dyrektora byli wówczas mgr Anna Moryl i mgr Antoni Skubiszewski. Tę pracę kontynuowano w Liceum także w czasie kierowania szkołą przez mgr. Antoniego Skubiszewskiego (dyrektor Liceum w latach 2002-2007, zastępcy dyrektora – mgr Anna Moryl i mgr Janusz P. Krzywicki) oraz obecnie – dyrektora mgr. Dariusza Kosteckiego (zastępcy – mgr Wiesława Bielak i mgr Robert Wojciechowski). Niezależnie od wydawnictw związanych z kolejnymi Zjazdami absolwentów, pewnym ewenementem są wydawnictwa przygotowywane z okazji spotkań rocznicowych kolejnych roczników absolwentów Liceum. Wymienić tu można np. wydaną w 1996 r. książkę XIb. Rocznik maturalny 1965 (skan nr 20), w 1998 r. książkę Rocznik 1948 – Wspomnienia – materiały wydane z okazji 50-lecia matury, Zjazd rocznika 1981 wydane w 2001 r. czy też 50 lat minęło… jak jeden dzień. 1957-2007 wydane w 2007 r. (wydawcami byli absolwenci kolejnych roczników). Nie sposób tutaj nie podać książek pt.: Licealiści Królowej Jadwigi i Czarnieckiego sprzed pół wieku (Chełm, Brwinów 2006 – skan nr 21) oraz Licealiści Królowej Jadwigi i Czarnieckiego sprzed pół wieku – Suplement (Chełm, Brwinów 2008), wydanych jako wydawnictwo prywatne pod red. prof. Jana Witkowskiego. Oprócz tych wydawnictw trzeba wymienić także i te, które wydawały klasy kończące Liceum. Przykładem mogą być: Absolwenci – klasa IV f 2000, Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie klasa IV f 2004, Klasa III f 2004-2007 (skan nr 22). Jak już wcześniej powiedziano, początek nasilenia ruchu wydawniczego w Liceum należy wiązać z pełnieniem funkcji dyrektora przez pana Mariana Różańskiego. W okresie jego kadencji, ale także i później, wydawane były, szczególnie z okazji obchodów Dnia Patrona Liceum, kolejne wydawnictwa pod ogólnym tytułem Kartki. Wydawano je w latach 1995, 1998, 1999, 2002, 2004, 2005, 2006, 2007 drukiem (skan nr 13), 2008, 2009, 2010 i ostatnio jako 113 JANUSZ PAWEŁ KRZYWICKI wydanie internetowe w 2011 r. Wydawcami tych pozycji było I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego oraz Rada Rodziców działająca przy Liceum. W omawianym okresie z okazji różnorodnych akcji naukowych realizowanych w Liceum wydawane były w latach 2002-2005 Zeszyty Naukowe Liceum (skan nr 14), także na nośnikach elektronicznych. A oto ich tytuły: Europejski wymiar edukacji w I LO, Unia Europejska w pigułce, Euroszkoła w Internecie, Realizacja programu Sokrates, Wymiana z Uteną (Litwa), Wymiana Sindelfingen (Niemcy). Wydawane były także Zeszyty Naukowe poszczególnych klas, a opiekunem merytorycznym tych zeszytów naukowych była nauczycielka języka polskiego mgr Anna Popielewicz. I tak w ramach Zeszytów Naukowych Klasy Humanistycznej I LO im. S. Czarnieckiego (skan nr 15) powstały następujące publikacje, będące najczęściej efektem prowadzonych prac projektowych: Z wizytą w Berlinie (październik 1999 r. – efekt wycieczki edukacyjnej do Berlina), Magia kuchni (rok szkolny 1999/2000), Projekt Kraków 2000 (październik / grudzień 2000 r. – efekt realizacji projektu „Sztuka polska od średniowiecza do baroku w Krakowie”), Impresje o istocie kobiecości (2000 r.), Kultura Kresów (efekt realizacji projektu edukacyjnego we współpracy z Goldberggymnasium w Sindelfingen w Niemczech – 2000 r.), Kurier Soplicowski (październik 2001 r.), Zapalanie ciszy – antologia poetycka (grudzień 2001 r.), Łódzka triada (grudzień 2001 r. – efekt realizacji projektu „Łódź – miasto 3 kultur”), Odkrywanie przeszłości – efekt realizacji projektu „Losy mniejszości narodowych między Wisłą a Bugiem w XX wieku” – wspólnie z Ewą Betiuk (2002 r.), Świat według braci Grimm – materiały z sesji popularnonaukowej (luty 2002 r.). W ramach Zeszytów Naukowych Klas Matematyczno Językowych ukazały się następujące publikacje: Kultura Kresów – kontynuacje (listopad 2003 r.), Bedeker kulinarny z lat dawnych (2003 r.), Bedeker o żywocie naszym trudów wszelakich pełnym (wrzesień 2003 r.), Bedeker kazimierski (2003 r.), Bedeker Nasi sąsiedzi (2004 r.), Bedeker literacki (2004 r.), Dlatego zawsze szczekają na mnie psy – antologia poetycka (marzec 2004 r.), Historia alternatywna czyli miejsca, których już w Chełmie nie ma (2004 r.). Zwieńczeniem tych działań było wydanie w wydawnictwie TAWA tomiku z sonetami pod tytułem Sonety chełmskie. W Liceum działa Wspólnota Ekologiczna BIOS, która prowadzi intensywną działalność merytoryczną w zakresie organizacji różnorodnych przedsięwzięć dot. ochrony środowiska. Z okazji tych działań Wspólnota np. wydała w 2000 r. Przewodnik rowerowy – Miejsca bliskie i niezwykłe, a także sprawozdanie Wspólnota Ekologiczna BIOS 1992-2002. 114 Działalność wydawnicza w I Liceum… Podkreślić także należy, że Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie było wydawcą również i innych pozycji wydawniczych, może nie w pełni związanych z Liceum Czarnieckiego, ale opisujących życie Chełma w szerszym kontekście, w którym to życiu miasta absolwenci i nauczyciele Liceum w sposób oczywisty uczestniczyli i je kształtowali. Przykładem jest książka autorstwa Waldemara Antoniego Kozłowskiego Zasłużeni chełmianie dla kultury fizycznej (Chełm, 2007). W istotny sposób z historią Liceum, a więc także i miasta, wiążą się książki Z Polską w sercu. Rzecz o Wiktorze Ambroziewiczu (Warszawa 2001), autorstwa Tadeusza W. Nowackiego czy Moja przygoda pedagogiczna autorstwa Wiktora Grzegorza Ambroziewicza w opracowaniu Tadeusza W. Nowackiego (Warszawa, 2000). Nie podaję tu całego szeregu innych artykułów i opracowań dotyczących działalności Liceum, jego nauczycieli i absolwentów, rozszerzyłoby to bowiem znacznie zakres merytoryczny materiału. Co prawda tematem tego opracowania są wydawnictwa przygotowywane przez I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego lub też przez instytucje i organizacje z nim bezpośrednio związane, sądzę jednak, że można i trzeba do tych wydawnictw dołączyć zbiór wierszy prof. Zofii Książek (długoletniej nauczycielki języka polskiego w Liceum, obchodzącej w tym roku 103 rocznicę urodzin) pt. Wszystko było Prawdą, wszystko jest Prawdą (skan nr 19), wydany w 2006 roku jako pokłosie VIII Zjazdu absolwentów. Tomik został przygotowany, opracowany i sfinansowany przez wychowanków Pani Profesor. W krótkim z konieczności opracowaniu nie można oddać bogactwa i różnorodności wydawnictw przygotowywanych w I Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie lub na jego rzecz, czy też z potrzeby serca jego absolwentów i uczniów (choć przyznam, że ta ostatnia kategoria nie do końca poddaje się kryteriom naukowym ). Pominąłem tu z konieczności chociażby szersze omówienie wydawnictw szkolnego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami czy szkolną gazetkę „Cooltura” (skan nr 16), która wydawana jest już od 7 lat. Jej zespół redakcyjny tworzą przede wszystkim uczniowie kolejnych klas o profilu dziennikarskim, medialnym, ale w jego składzie chętnie widziani są wszyscy uczniowie zainteresowani profesją dziennikarską oraz tacy, którzy mają potrzebę komentowania otaczającej rzeczywistości. „Cooltura” zawiera artykuły dotyczące życia szkoły, prezentacje i opinie młodych na temat problemów współczesnego świata, a zwłaszcza problemów młodzieży. Od 2010 r. redakcja gazetki uczestniczy w projekcie realizowanym przez Fundację Nowe Media i Wydawnictwo Szkolne 115 JANUSZ PAWEŁ KRZYWICKI PWN poświęconym edukacji medialnej. W ramach tego projektu powstała szkolna gazetka internetowa. Znajdują się tu informacje dotyczące uczestnictwa uczniów w wydarzeniach szkolnych, udziału w imprezach lokalnych, akcjach charytatywnych. Omawiane są problemy nurtujące młodych ludzi, dotyczące różnych sfer życia. Gazetka szkolna daje szansę wymiany poglądów, zaprezentowania własnego stanowiska w wielu kwestiach, zachęca do inicjowania akcji i projektów użytecznych społeczeństwu. Dla tych, którzy myślą o pracy w mediach, to prawdziwa szkoła dziennikarska. Trzeba też zauważyć, że członkowie zespołu redakcyjnego, wywodzący się głównie z klas dziennikarskich, mieli wiele okazji zdobywania wiedzy teoretycznej i praktycznej z tej dziedziny. Uczestniczyli bowiem w warsztatach dziennikarskich prowadzonych przez profesjonalistów, mieli okazję odwiedzenia redakcji prasy lokalnej i krajowej, a najlepsi dostali szansę współpracy. Wszystkie te działania z pewnością miały wpływ na jakość szkolnego pisania. Wymienić należy również szkolną gazetkę „Antrakt” (skan nr 17), przygotowywaną z okazji kolejnych (w roku bieżącym już XV-tego) Festiwali Teatrów Szkolnych „Maska”. W roku 1995 szkoła była inicjatorem i do dziś organizuje Ogólnopolski Festiwal Teatrów Szkolnych „Maska”, który jest znaczącym wydarzeniem kulturalnym w życiu szkoły i miasta. Od początku jego istnienia wydawana jest gazetka festiwalowa. Początkowo każdej edycji imprezy towarzyszył jeden numer, czasem wzbogacony dodatkami nadzwyczajnymi. Począwszy od jubileuszowego – dziesiątego – festiwalu wydawane zostały dwa numery „Antraktu”. Jeden na rozpoczęcie imprezy – dotyczy spraw organizacyjnych, zawiera artykuły mówiące o roli teatru w życiu człowieka, prezentuje sponsorów imprezy oraz jej program – podpowiada potencjalnym jej widzom, co warto obejrzeć. Drugi – wydawany po jej zakończeniu – stanowi podsumowanie kolejnej edycji „Maski” (zawiera recenzje konkursowych spektakli, recenzje spektaklu teatru zawodowego zaproszonego na festiwal, np. Provisorium, Scena Plastyczna KUL, Grupa Rafała Kmity, jak również wywiady z uczestnikami festiwalu, którzy z całej Polski przyjeżdżają do Chełma już od wielu lat). Wspomnieć także należy wydawnictwa przygotowywane z okazji kolejnych edycji Festiwalu Nauki. Festiwal Nauki i Sztuki w Chełmie jest imprezą cykliczną, odbywającą się w I LO od 2009 roku pod patronatem Rady Upowszechniania Nauki przy Polskiej Akademii Nauk. Dotychczas zorganizowano trzy edycje. Celem projektu jest popularyzacja współczesnej nauki oraz sztuki. Inicjatorami przedsięwzięcia byli prof. Magdalena Fikus, przewodnicząca RUN oraz Dariusz Kostecki, dyrektor Liceum. W imprezie biorą udział uczniowie chełmskich gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych a także dorośli mieszkańcy Chełma i okolic. W kwietniu 2011 roku 116 Działalność wydawnicza w I Liceum… we wszystkich imprezach festiwalowych wzięło udział blisko 2500 osób. Dużą popularnością cieszą się wystawy plastyczne organizowane przy współpracy Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza. Dotychczas prezentowano grafiki dr. Krzysztofa Kmiecia z UJ, dr. Zbigniewa Jóźwika z UMCS oraz lubelskiej malarki, Krystyny Rudzkiej-Przychody. Spektakl pod tytułem Zwoje zrealizował z młodzieżą twórca Sceny Plastycznej KUL Leszek Mądzik. Wykłady wygłosili między innymi: prof. Grzegorz Gładyszewski, prof. Marek Żabka, prof. Dariusz Trześniowski, prof. Bernard Staniec, prof. Krzysztof Jakubowski, prof. Andrzej Kokowski, prof. Andrzej Buko, prof. Alina Kowalczyk, dr Marcin Ryszkiewicz. Impreza trwa 3 dni. Do udziału w niej zapraszani są ludzie nauki, podróżnicy, artyści i dziennikarze. W trakcie festiwalu odbywają się wykłady, warsztaty, pokazy, wystawy, ćwiczenia oraz zajęcia terenowe. Koordynatorami festiwalu są nauczyciele I LO: Ewa Betiuk, Lilianna Kostecka, Ewa Pieńkowska. Festiwal jest finansowany przez Radę Rodziców, Urząd Miasta Chełm, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie, Fundację Cemex oraz przez sponsorów prywatnych. Począwszy od stycznia bieżącego roku wydawany jest przez młodzież Liceum internetowy miesięcznik pt. „Czarniecczyk” (skan nr 17). Zdążył już zdobyć nagrodę w konkursie tego typu wydawnictw. Zawartość merytoryczna prezentowanych wydawnictw i autorów artykułów, opracowań i esejów jest bardzo bogata. Wydawnictwa te zawierają wiele różnorodnych informacji (które wymagają odrębnego opracowania i omówienia). Wiele z nich odkrywa nieznane karty historii nie tylko Liceum ale i naszego miasta, koryguje funkcjonujące opinie, a także rozszerza wiedzę o naszym mieście. Można powiedzieć, że wydawnictwa te są kopalnią wiedzy, ale także i emocji i pasji towarzyszącej ich autorom. A autorami są zarówno absolwenci, ale też profesjonalni historycy, dziennikarze, regionaliści, nauczyciele i uczniowie. 117 JANUSZ PAWEŁ KRZYWICKI Skan nr 1. Karta tytułowa Księgi Pamiątkowej z 1935 r. Skan nr 2. Strona tytułowa Księgi Pamiątkowej z 1935 r. Skan nr 3. Strona tytułowa „Żądełko” (Chełm 1950 ) Skan nr 4. trona tytułowa Luźne kartki z przeszłości i teraźniejszości (Chełm 1965) 118 Działalność wydawnicza w I Liceum… Skan nr 5. Karta tytułowa Kartki wdzięcznej pamięci 1915-1985, (Chełm1985) Skan nr 6. Karta tytułowa Księgi pamiątkowej Czarniecczyków, (Chełm1995) Skan nr 7. Karta tytułowa Księgi Pamiątkowej Czarniecczyków, t. II, (Chełm 1997) Skan nr 8. Karta tytułowa Księgi Pamiątkowej Czarniecczyków, t. III, (Chełm 2000) 119 JANUSZ PAWEŁ KRZYWICKI Skan nr 9. Karta tytułowa Księgi Pamiątkowej Czarniecczyków, t. V, (Chełm 2005 r. ) Skan nr 10. Karta tytułowa Księgi Pamiątkowej Czarniecczyków, t. VI, (Chełm 2010 ) Skan nr 11. Karta tytułowa albumu fotograficznego Ku źródłom, (Chełm 2010) Skan nr 12. Karta tytułowa albumu Czarniecczycy Suplement 2, (Chełm 2010) 120 Działalność wydawnicza w I Liceum… Skan nr 13. Karta tytułowa Kartki, (Chełm 2007) Skan nr 14. Zeszyty Naukowe I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego, (Chełm 2002) Skan nr 15. Karta tytułowa Kultura Kresów. Zeszyty Naukowe klasy humanistycznej, (Chełm 2001) Skan nr 16. Karta tytułowa internetowego wydania gazety Cooltura, (Chełm, grudzień 2010) 121 JANUSZ PAWEŁ KRZYWICKI Skan nr 17. Karta tytułowa gazety Antrakt wydanej z okazji Festiwalu Teatrów Szkolnych „Maska”, (Chełm, kwiecień 2011) Skan nr 18. Karta tytułowa gazety Czarniecczyk – wydanie internetowe, (Chełm, grudzień 2010) Skan nr 19. Karta tytułowa tomu wierszy Wszystko było Prawdą, wszystko jest Prawdą, (Chełm 2006) Skan nr 20. Karta tytułowa XIb rocznik maturalny 1965, (Chełm 1996) 122 Działalność wydawnicza w I Liceum… Skan nr 21. Karta tytułowa Licealiści Królowej Jadwigi i Czarnieckiego sprzed pół wieku, (Chełm, Brwinów 2006 r.) Skan nr 22. Karta tytułowa Klasa IIIf 2004-2007, (Chełm 2007) 123 WANDA JAROSZCZUK KULTURA W MEDIACH LOKALNYCH Kulturze trudno obejść się bez mediów, natomiast media bez kultury radzą sobie obecnie całkiem nieźle. Pogląd ten jest niezbyt popularny w kręgach ludzi zajmujących się szeroko rozumianą kulturą i sztuką, ale, niestety, coraz bardziej powszechny wśród ludzi mediów. Zwłaszcza mediów o zasięgu lokalnym, gdzie dominują informacje sensacyjne, plotkarskie, interwencyjne. Takie, które przyczynią się do lepszej sprzedaży, słuchalności czy oglądalności. A kultura, zwłaszcza ta z wyższej półki, nie jest – kolokwialnie mówiąc – chodliwym towarem. Kultura w każdej swojej formie potrzebuje medium, które będzie promowało ją i relacjonowało w sposób przystępny i skuteczny. Tak, by zainteresować, zachęcić potencjalnego odbiorcę do uczestniczenia w wydarzeniach, by potraktował ofertę kulturalną jako dobry sposób na spędzanie wolnego czasu. Niestety, po analizie zawartości pism o charakterze regionalnym i lokalnym można dojść do wniosku, że bardziej hołdują one zasadzie „dobra wiadomość to zła wiadomość”. Takie podejście do komponowania gazety czy programów spycha kulturę na margines, zwłaszcza tę ambitną, adresowaną do bardziej wymagającego odbiorcy. W rozumieniu przeciętnego człowieka, co nie jest sensacyjne, jest nudne, nie warte uwagi. Tak więc media, odgrywające coraz większą rolę we wszystkich dziedzinach życia, kształtują gusta, wzorce i standardy zachowań, mają ogromny wpływ na sferę kultury. Jeśli nie poświęcają jej dość miejsca, nie chcą lub nie potrafią zaprezentować w intrygujący sposób, wydarzenie kulturalne ma małe szanse na zaistnienie w informacyjnym chaosie. Trudno w tej sytuacji zaprzeczyć dość powszechnemu dziś poglądowi, że wydarzenie czy artyści istnieją, dopóki mówią o nich media. Jakiej kultury oczekuje odbiorca mediów lokalnych? Z ankiety, jaką przeprowadził „Super Tydzień Chełmski” wśród swoich czytelników, wynika, że znikomy ich procent uczestniczy w wydarzeniach kulturalnych, takich jak: wystawy, koncerty, spektakle teatralne, pokazy filmowe. W naszym regionie, gdzie większość mieszkańców zarabia poniżej średniej krajowej, podstawową przeszkodą są ceny biletów. Ankietowani podkreślali, że preferują 125 WANDA JAROSZCZUK tańsze formy uczestniczenia w wydarzeniach kulturalnych i wskazywali głównie programy w telewizji. Największym zainteresowaniem, jak wynika z ankiety, cieszą się imprezy plenerowe, festyny, festiwale, happeningi, gdzie można zabrać całą rodzinę lub grupę znajomych i zobaczyć na własne oczy gwiazdy znane m.in. z ekranu telewizora. Redakcja „Super Tygodnia Chełmskiego” docenia wartość i znaczenie wszystkich form życia kulturalnego, dlatego za cel stawia sobie systematyczne informowanie o nich swoich czytelników. Wynika to z przekonania, że przez atrakcyjną i szeroką promocję sprawi, że coraz większe grono osób zechce wziąć udział w wybranych przez siebie wydarzeniach. W gazecie specjalne i stałe miejsce mają zapowiedzi i recenzje imprez o różnym charakterze i adresowanych do różnych grup wiekowych. Można dowiedzieć się na przykład, na jakie wystawy zaprasza muzeum, co w danym tygodniu oferują domu kultury, ale także gdzie można wybrać się z rodziną albo z kolegami na koncert. Jest też zachęta do przeczytania ciekawej książki. Inna forma propagowania kultury na łamach tygodnika lokalnego to prezentacja ludzi, którzy ją tworzą, zarówno początkujących, jak i uznanych artystów. „Super Tydzień Chełmski” sporo miejsca poświęca też na relacje i fotoreportaże z wydarzeń kulturalnych, by uzmysłowić tym, którzy je zignorowali, że stracili możliwość doświadczenia czegoś wyjątkowego. 126 MARCIN KIWIŃSKI CHEŁMSKA GAZETA INTERNETOWA – NOWE ZJAWISKO KULTUROWE Chełmska Gazeta Internetowa jest obecna na regionalnym rynku prasowym od półtora roku. W tym czasie zdobyliśmy zaufanie przedsiębiorców, animatorów kultury i oczywiście czytelników. Wystarczy wspomnieć, że codziennie nasze informacje przegląda ponad 1000 czytelników. Ten wynik jest porównywalny z tygodniowym nakładem popularnych chełmskich tygodników. Chełmska Gazeta Internetowa Chelmonline jest specyficznym środkiem przekazu. Oprócz tradycyjnych artykułów, ze względu na medium, jakim jest internet, ma możliwości prezentacji wideo i audio. Stwarza to nowe i zdecydowanie lepsze warunki dla wszystkich, którzy chcą przekazać za naszym pośrednictwem informacje. Przekaz wideo jest dla odbiorcy przekazem zdecydowanie łatwiejszym i szybszym do zrozumienia. W dzisiejszym świecie, w którym szybkość przekazu informacji stawiana jest wyżej niż jej ścisłość i dokładność, medium, jakim jest Internet, zdecydowanie przewyższa tradycyjne środki przekazu. Chełmska Gazeta Internetowa od początku swojego istnienia ściśle współpracuje z chełmskimi animatorami kultury: ChDK, Stowarzyszeniem WERWA, Automobilklubem Chełmskim, Civitas Christiana, Bractwem Grodów Czerwieńskich. W ciągu półtora roku naszego istnienia udało nam się zorganizować: I Turniej Paintballowy, Warsztaty fotograficzne z Krzysztofem Weremą, I Chełmski Zjazd na byle czym. W jeden z weekendów zorganizpwaliśmy II Majówkę Historyczną, która jest największą imprezą historyczną, jaka do tej pory miała miejsce w Chełmie. W programie znajdą się m. in.: kręgi honoru, kręgi zdrady, krąg walki, gry i zabawy dla publiczności, inscenizacja potyczki, pokaz artyleryjski Chorągwi Rycerstwa Ziemi Lubelskiej. 127 MARCIN KIWIŃSKI Możemy także zdradzić, że w listopadzie br. wraz z Tadeuszem Bonieckim i Civitas Christiana organizujemy kolejną historyczną imprezę. O szczegółach jeszcze nie mówimy, ale wszystko związane będzie ze Świętem Niepodległości i jednym z polskich generałów. Chełmska Gazeta Internetowa Chelmonline włącza się zawsze w medialną oprawę imprez kulturalnych. Praktycznie każda impreza kulturalna w naszym regionie jest opisana, sfotografowana przez naszych dziennikarzy, a później relacja zaprezentowana jest na łamach naszej gazety. Chcielibyśmy zaprosić wszystkich, którzy kulturę w Chełmie tworzą, a także tych, którzy ją sponsorują, do współpracy z naszą gazetą. Stwarza to dla Państwa praktycznie nieograniczone możliwości promocji waszych firm i instytucji nie tylko w Chełmie i regionie, ale także w całej Polsce i na całym świecie, ponieważ sieć internetowa dociera praktycznie w każdy zakątek globu. 128 CZĘŚĆ TRZECIA ♦ DOBRA KULTURY MATERIALNEJ KRYSTYNA MART TO JUŻ BYŁO. DZIAŁALNOŚĆ MUZEUM W CHEŁMIE W LATACH 1980-2010 Muzea są ważnym środkiem wymiany kulturalnej, wzbogacania kultur i rozwoju wzajemnego zrozumienia, współpracy i pokoju między narodami. (Międzynarodowa Rada Muzeów – ICOM) Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie jest samorządową instytucją kultury. Realizuje swoje zadania statutowe w zakresie gromadzenia i trwałej ochrony dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym. Stawia sobie tak ważne cele, jak: upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów. Wśród podstawowych zadań wyróżnić trzeba prowadzenie działalności wystawienniczej, naukowo-badawczej, wydawniczej oraz edukacyjnej i upowszechnieniowej, w tym organizowanie takich form działalności kulturalnej, jak: koncerty, konkursy, szkolenia, seminaria, sesje, spotkania autorskie, plenery oraz inne przedsięwzięcia promujące Muzeum i miasto. Muzealne imprezy z zakresu wystawiennictwa i działań edukacyjnych kierowane są do publiczności w różnym wieku. Tradycja muzealnictwa chełmskiego sięga roku 1882, kiedy powstało Muzeum Cerkiewno-Archeologiczne. Nieliczne zachowane zabytki z tamtego muzeum są ważną częścią zbiorów dzisiejszego Muzeum w Chełmie. W 1919 roku, niedługo po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, z inicjatywy dyrektora Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego, Wiktora Ambroziewicza, zostało utworzone Muzeum Ziemi Chełmskiej. Wówczas grupa nauczycieli i uczniów, tworzących szkolne koło muzealne, przystąpiła do zabezpieczania pamiątek o wartości historycznej i zabytkowej, między innymi ocalałych zabytków z Muzeum Cerkiewno-Archeologicznego. Z grona nauczycieli zaangażowani byli: Tadeusz Dąbrowski, Kazimierz Janczykowski, Stanisława Ambroziewiczowa, Aleksander Sauter, a spośród uczniów: Zofia Krawczyńska, Bolesława Ptaszyńska, 131 KRYSTYNA MART Kazimiera i Maria Świerkowskie, Henryk Biernacki, Wacław Kobusiewicz, Władysław Kuraszkiewicz, Marian Stefański, Antoni Kostrzanowski, Piotr Krawczyński. Muzeum to zostało zamknięte w okresie okupacji. Następnie dzięki pracy Marina Lipskiego i Kazimierza Janczykowskiego było reaktywowane we wrześniu 1944 roku, a od 1 stycznia 1950 roku już jako muzeum państwowe oddane zostało opiece Miejskiej Rady Narodowej w Chełmie. W 1975 roku w związku z powołaniem województwa chełmskiego nadano mu nazwę Muzeum Okręgowego, a jego właścicielem został Wojewoda Chełmski. Do miasta Chełma jako organizatora wróciło w roku 1999, wraz z reformą administracyjną, znoszącą województwo chełmskie. W latach 1944-2009 wielokrotnie zmieniano jego nazwę: z Muzeum Ziemi Chełmskiej na Muzeum Regionalne, Muzeum Okręgowe, Muzeum Chełmskie. Dnia 29 kwietnia 2009 roku Uchwałą Rady Miasta Chełm przywrócono nazwę z lat trzydziestych XX wieku – Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza. Fakt ten inaugurował obchody jubileuszu 90-lecia działalności, uroczyście zakończone 5 listopada 2010 roku. Z tej okazji Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego nadał Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie Srebrny Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis. Prezydent Miasta Chełm Agata Fisz skierowała do muzeum i indywidualnie do wszystkich pracowników muzeum listy gratulacyjne oraz wyróżniła 13 długoletnich muzealników chełmskich nagrodami książkowymi. Okolicznościowy list gratulacyjny z okazji jubileuszu skierował Franciszek Cemka, Radca Ministra z Departamentu Mecenatu Państwa Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Muzeum otrzymało także pamiątkowe medale i listy gratulacyjne: Województwa Lubelskiego, a także Medal Wojewody Lubelskiego. W drugiej połowie XX wieku zbiory muzealne znacznie powiększały się, a to spowodowało konieczność rozszerzenia bazy lokalowej. W latach sześćdziesiątych XX wieku rozpoczęto przenoszenie eksponatów i działów do gmachu dawnego klasztoru oo. pijarów, a w kolejnych dziesięcioleciach pozyskiwano dalsze pomieszczenia. Obecnie jest to muzeum wielodziałowe i prowadzi działalność w czterech budynkach: w części gmachu dawnego klasztoru pijarów (ul. Lubelska 55), w byłej cerkwi unickiej pw. św. Mikołaja (ul. Świętego Mikołaja 4), w kamienicy mieszczańskiej (ul. Lubelska 57), w budynku dawnej Drukarni „Zwierciadło” (ul. Lubelska 56 A). Od maja 2008 roku ma pod opieką Miejsce Pamięci utworzone w dawnych celach byłego więzienia Urzędu Bezpieczeństwa przy ulicy Reformackiej. W Statucie Muzeum Ziemi Chełmskiej jako teren działania zapisane jest miasto Chełm i powiat chełmski, ale obszar zainteresowania muzeum i jego pracowników, a co za tym idzie – upow132 To już było. Działalność muzeum… szechniania zbiorów, znacznie wykracza poza statutowy zapis. Muzeum posiada, gromadzi, konserwuje i udostępnia zbiory z dziedziny: sztuki dawnej oraz współczesnej polskiej i obcej, historii miasta, regionu i państwa polskiego, dokumentów życia społecznego, numizmatyki, sfragistyki, falerystyki, militariów polskich i obcych, starej fotografii, przyrody (w tym: flory, fauny, biologii i mineralogii) – głównie Lubelszczyzny, archeologii miasta i regionu, etnografii: kultury duchowej i materialnej z terenów ziemi chełmskiej, zbiory biblioteczne: starodruki, rękopisy, literaturę naukową, dokumenty. Rozwija działalność wystawienniczą, naukowo-badawczą, wydawniczą i edukacyjną. Organizuje wystawy stałe prezentujące historię i zabytki regionu oraz wystawy czasowe (zmienne) związane z ważnymi wydarzeniami i rocznicami historycznymi, a także popularyzujące sztukę dawną, polską i europejską oraz twórczość artystów współczesnych. Opracowuje zbiory, prowadzi badania archeologiczne na terenie miasta i powiatu chełmskiego. Współdziała w upowszechnianiu nauki i sztuki, przygotowując sesje naukowe wspólnie z wyższymi uczelniami i innymi muzeami. Organizuje plenery dla artystów współczesnych polskich i zagranicznych oraz prowadzi działalność w ramach Galerii 72. Przygotowuje katalogi wystaw i publikacje popularyzujące twórczość artystów współczesnych polskich i zagranicznych oraz zabytki znajdujące się w zbiorach, upowszechnia wyniki badań archeologicznych. Zajmuje się różnymi formami pracy oświatowej. Organizuje lekcje muzealne i wykłady dla przedszkoli, szkół podstawowych i średnich, a także praktyki dla studentów z dziedzin takich jak: archeologia, historia sztuki, historia, turystyka, etnologia. W programie edukacyjnym, obok różnorodnych wystaw, mieszczą się lekcje muzealne i wykłady z zakresu wiedzy o regionie (historia i sztuka) oraz ciekawe warsztaty, których celem jest przekazanie wiedzy teoretycznej, jak i praktycznej. Na przykład na kanwie etnograficznych ekspozycji, ukazujących ginące zawody, prowadzone są zajęcia z dziećmi i młodzieżą, związane z nauką tkactwa lub garncarstwa. Można wówczas nie tylko oglądać oryginalne wytwory rzemiosła, ale poznać sposoby wytwarzania tkanin, toczenia naczyń na kole garncarskim. Spotkania z zabytkami oraz z garncarzem wytwarzającym takie same, jak te sprzed lat, misy, dzbanki oraz próby samodzielnego ich wykonywania cieszą się wśród młodych ludzi wielkim zainteresowaniem. Muzeum szczyci się licznymi zabytkami z dziedziny archeologii – powstałymi w pradziejach i średniowieczu, z dziedziny historii – licznymi dokumentami, fotografiami, pocztówkami, prasą, osobistymi pamiątkami mieszkańców ziemi chełmskiej, starodrukami, 133 KRYSTYNA MART z zakresu etnografii w obrębie kultury materialnej – z dziedziny rybołówstwa, rolnictwa, przygotowywania i przechowywania pożywienia, obróbki drewna, plecionkarstwa, garncarstwa, kowalstwa, tkactwa, różnorodnych sprzętów i ubiorów; w obrębie kultury duchowej – ludowym malarstwem, rzeźbą, wycinankami, a także kultury społecznej – zabytkami zawiązanymi z dorocznymi obrzędami, m.in. świąt Bożego Narodzenia – pająkami, figurkami do szopki, kolędnikami, Świąt Wielkanocnych – pisankami; z dziedziny przyrody – okazami flory i fauny regionu lubelskiego; z dziedziny sztuki – zabytkami sakralnymi, jak: ikony, rzeźby oraz przykładami malarstwa i grafiki XVII - XX wieku – zbiorem portretów osób związanych z ziemią chełmską, między innymi: Cieszkowskich, Poletyłów, Smorczewskich, Zajdlerów, hetmana Wacława Rzewuskiego, Scholastyki Świrskiej (stolnikowej chełmskiej), Wojciecha Węgleńskiego (kasztelana ziemi chełmskiej), Marianny Wolskiej, Wiktora Ambroziewicza, Edwarda Łuczkowskiego. Posiada w swych zbiorach dzieła artystów, pochodzących z Chełma i działających poza naszym miastem, jak: Kliment Redko (1897– 1956), Kajetan Sosnowski (1913–1987), a także mieszkających i tworzących tylko w pewnym okresie w Chełmie, jak: Zenon Waśniewski (1891–1945), Witold Olpiński (1897–1969), Władysław Ukleja (1900–1978), Wanda Pociej Uklejowa (1916–1985), Tadeusz Ścibior (1914–1999), Julian Bajkiewicz (1904-1990). Gromadzi również malarstwo współcześnie tworzących i przebywających w Chełmie: Jerzego Grosmana, Jerzego Matysiaka, Franciszka Mazurka, Liliany Michalskiej i innych oraz pochodzących z Chełma i działających w innych miejscach Polski: Danuty BoguszewskiejChlebowskiej (Kraków) i za granicą: Wiesławy Stachel (Kolonia, Niemcy). Od 1972 roku nieprzerwanie rozwija się działalność Galerii 72, której istnienie w strukturze muzeum zainicjował Kajetan Sosnowski, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej sztuki współczesnej. Był on uczniem Kazimierza Andrzeja Jaworskiego (poety, nauczyciela języka polskiego) i Zenona Waśniewskiego (malarza, poety, pedagoga) w Męskim Seminarium Nauczycielskim w Chełmie. Ukończył studia na Wydziale Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w 1939 roku w Warszawie i w tym mieście pozostał. Do Chełma powracał. Wiosną 1972 roku przywiózł do miasta swojej młodości pomysł prezentowania sztuki współczesnej. Ustalił program, zaprojektował znak graficzny „Galerii 72”. Dnia 30 września tego samego roku odbyła się pierwsza wystawa malarstwa Jana Dobkowskiego, którą rozpoczęła swą działalność „Galeria 72”. Dzięki temu w Chełmie powstała znacząca kolekcja polskiej i obcej sztuki współczesnej. Zgromadzone zostały dzieła przynależne do nurtu abstrakcji geometrycznej, metafory i publicystyki, w tym: 134 To już było. Działalność muzeum… malarstwo, grafika, rysunek, fotografia i formy przestrzenne wybitnych artystów, przedstawicieli polskiej i obcej sztuki XX wieku, takich jak: Henryk Stażewski, Kajetan Sosnowski, Ryszard Winiarski, Edward Krasiński, Jerzy Grabowski, Jan Ziemski, Roman Opałka, Adam Marczyński, Jerzy Kałucki, Stefan Gierowski, Jan Berdyszak, Stanisław Fijałkowski, Jan Tarasin, Jerzy Rosołowicz, Edward Dwurnik, Jan Dobkowski, Jerzy Bereś, Natalia Lach Lachowicz, Antoni Fałat, Wanda Gołkowska, Jan Chwałczyk, Adam Myjak i inni polscy twórcy, a także Josef Albers (Niemcy – USA), Georg Karl Pfahler (Niamcy), Getulio Alviani (Italia), Viktor Vasarely (Węgry – Francja), Ad de Keijzer (Holandia), Milan Dobeš (Słowacja), Ivan Picelj (Chorwacja), Edoardo Landi (Italia), Jeffrey Steel (Anglia), Peter Lowe (Anglia), Hartmut Böhm (Niemcy), Carlos Cruz-Diez (Wenezuela – Francja), Richard Paul Lohse (Szwajcaria). Muzeum obejmuje również opieką merytoryczną utworzone w maju 2008 roku Miejsce Pamięci Patriotów Polskich oraz przygotowaną wystawę, poświęconą osobom prześladowanym w latach 1944-1989 przez komunistyczny aparat represyjny, w budynku przy ulicy Reformackiej 27 (dawniej Dzierżyńskiego), gdzie w okresie stalinowskim mieścił się Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Działalność wystawiennicza Organizacja wystaw czasowych zajmuje zdecydowanie największą część działalności merytorycznej poszczególnych działów Muzeum. Odbywa się zgodnie z harmonogramem planu pracy, według autorskich koncepcji kustoszy muzealnych. Podczas realizacji tego rodzaju działań poza autorami wystaw angażowani są współpracownicy, którzy wykonują oprawę plastyczną, montaż i demontaż, dokumentację fotograficzną, projekty graficzne wydawnictw promujących wystawy. Ekspozycje czasowe przygotowywane są w oparciu o zbiory własne, ale także użyczone przez muzea i kolekcjonerów współpracujących z naszym muzeum. Celem nadrzędnym działalności wystawienniczej jest przybliżanie dziedzictwa kulturowego miasta i ziemi chełmskiej a także Polski. W ostatnim dwudziestopięcioleciu oferta wystawiennicza Muzeum w Chełmie była bardzo bogata. Warto przypomnieć niektóre wystawy, cieszące się dużym zainteresowaniem zwiedzających, aby w jakimś stopniu zobrazować różnorodność podejmowanych tematów. Zagadnienia podejmowane podczas realizacji wystaw odzwierciedlają w pewnym sensie relacje pomiędzy pamięcią społeczną a historią, potwierdzają obowiązujące w przeszłości wytyczne do tego, co ma być i jak pamiętane. Z perspektywy ostatnich dziesięcioleci widać, kiedy obowiązywała historia oficjalna – czyli wersja sił i orientacji 135 KRYSTYNA MART politycznych np. w okresie PRL. Zależność pomiędzy pamięcią społeczną a władzą doprowadzały do przemilczania niektórych tematów oraz postaci historycznych. Historia wykorzystywana była i jest jako narzędzie do tworzenia ideologiczno-kulturowych warunków sprzyjających utrzymaniu istniejących struktur władzy. „Państwo ma uprzywilejowaną pozycję w przekazywaniu pamięci przeszłości – tym bardziej, im mniej jest demokratyczne. Może kontrolować system oświaty i środki masowego przekazu, decydować, jakie rocznice mają być świętowane i komu stawiać pomniki, a także czyje podobizny mają figurować na banknotach i kto ma patronować ulicom i placom”1. Przykłady takiego manipulowania pamięcią społeczną widoczne były w całej Polsce, w Chełmie – zwanym miastem PKWN – także. Zjawisko to znalazło odbicie między innymi w działaniach lokalnych - nadanie imienia Manifestu Lipcowego Liceum Ogólnokształcącemu, imienia PKWN wybudowanej w latach 60. XX wieku szkole podstawowej, nadanie tej nazwy placowi i gmachowi administracji publicznej czy próba utworzenia w latach 70. Muzeum PKWN, które w zasadzie funkcjonowało do połowy lat 80. w strukturze Działu Historii Muzeum Okręgowego, organizowanie wystaw z okazji rocznic rewolucji październikowej, Ludowego Wojska Polskiego, zjazdów PZPR (np. wystawa dla uczczenia X Zjazdu PZPR pt. Ruch robotniczy we współczesnym malarstwie polskim ze zbiorów Muzeum Ruchu Robotniczego w Łodzi, zorganizowana w 1986 roku w dawnej cerkwi unickiej, pełniącej obecnie funkcję sali ekspozycyjnej Muzeum). Dzisiaj zmienione są już nazwy szkół, placu i gmachu, a zbiory muzeum, tak słusznego w okresie PRL, umieszczono w magazynie działu historycznego. Nie zatarto zupełnie śladów niedawnej przeszłości, pamięć o tamtym czasie przywoływana jest na wystawach czasowych, ale już bez patosu charakterystycznego dla okresu realnego socjalizmu. Przemiany w stosunkach społeczno-politycznych w Polsce oddziaływały także na sferę kultury, w tym na programy wystawiennicze muzeów. Po 1978 roku, kiedy Karol Wojtyła został papieżem, a właściwie po pierwszej pielgrzymce Jana Pawła II – papieża Polaka w czerwcu 1979 roku naród polski wkroczył na drogę wyzwolenia spod panowania totalitarnego systemu. Nastąpiła „eksplozja pamięci”, narodził się ruch społeczny Solidarność. Społeczeństwo podjęło się zadania „odkłamywania historii”, likwidowania „białych plam”. Tematy historyczne wcześniej pielęgnowane tylko w niektórych kręgach społeczeństwa, o których rozmawiano tylko w gronie rodziny i znajomych, jak wojna z bolszewikami w 1920 roku, mord oficerów polskich w Katyniu, terror stalinowski, konspiracja w czasie II wojny światowej, bitwa pod Monte Cassino (przykłady można byłoby 1 B. Szacka, O pamięci społecznej, „Znak” 1995, nr 480, s. 71. 136 To już było. Działalność muzeum… mnożyć) teraz stawały się przedmiotem już legalnych dyskusji, sesji naukowych, wystaw muzealnych. Już nie rocznica rewolucji październikowej czy ogłoszenie Manifestu PKWN były świętowane w naszym mieście. Zaczęto uroczyście obchodzić rocznicę Konstytucji 3 Maja, Odzyskania Niepodległości 11 Listopada. W pamięci jednostkowej i społecznej utrwaliły się nowe wystawy historyczne oraz imprezy kulturalne, m.in.: wernisaże polskich artystów współczesnych w ramach działającej w Chełmie „Galerii 72”, recitale Haliny Czerny Stefańskiej, Reginy Smendzianki, Andrzeja Hiolskiego, Konstantego A. Kulki. Z wydarzeń muzealnych, z niedawnej przecież przeszłości, zachowała się dokumentacja fotograficzna, programy, informatory, katalogi wystaw. Wiele osób pamiętać może wieczór poetycko-muzyczny zorganizowany 10 listopada 1987 roku, w przeddzień 69. rocznicy odzyskania niepodległości Polski, w sali muzeum zwanej potocznie Kaplicą św. Mikołaja, z udziałem Krzysztofa Kolbergera – recytującego wiersze Kazimierza Wierzyńskiego (Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny, Wróć nas do kraju, Święty Boże) Juliana Tuwima (Modlitwa z Kwiatów polskich), Stanisława Wyspiańskiego (Modlitwa wigilijna z Wyzwolenia) oraz fragmenty listów Ignacego Jana Paderewskiego i Józefa Piłsudskiego, a także Krzysztofa Celińskiego – gitara klasyczna i Zbigniewa Koźlika – akordeon, będących wykonawcami utworów muzycznych. Artyści wytworzyli niezwykle podniosłą atmosferę, wyczuwało się, że słuchaczy przepełniało silne wzruszenie i odnosiło się wrażenie przepływającej energii patriotycznych uczuć. Starsze pokolenie, pamiętające pierwsze lata niepodległej Polski, miało w oczach łzy wzruszenia, kiedy artyści przypominali patriotyczne pieśni, zwłaszcza że nie czczono jaszcze oficjalnie 11 listopada jako święta narodowego. Zostało ono przywrócone przez Sejm PRL IX kadencji ustawą z 15 lutego 1989 pod nazwą Narodowe Święto Niepodległości, które – przypomnieć warto – do wybuchu drugiej wojny światowej obchodzono jako Święto Niepodległości tylko w 1937 i 1938 roku (ustanowione ustawą z 23 kwietnia 1937), w 1945 było zniesione, a w zamian obchodzono 22 lipca Narodowe Święto Odrodzenia Polski, w rocznicę ogłoszenia Manifestu PKWN (1944). Wszelkie manifestacje patriotyczne związane z obchodami święta 11 listopada przez opozycję były tłumione przez ZOMO, a uczestnicy aresztowani przez Służbę Bezpieczeństwa (SB). Łatwo sobie zatem wyobrazić, dlaczego nuta patriotyzmu tak silnie zabrzmiała i poruszyła serca wykonawców i publiczności zgromadzonej na imprezie kulturalnej w dawnej świątyni, w tym czasie funkcjonującej jako sala koncertowa. Sporo emocji budzi wciąż przeszłość ta mniej odległa, gdyż żyją jeszcze ci, którzy rozpamiętują krzywdy im wyrządzone, przykładem tego mogą być stosunki polsko-ukraińskie, a przecież nie ma niewin137 KRYSTYNA MART nych narodów. Nie jesteśmy w stanie zmienić przeszłości, ale możemy mądrze wykorzystywać wiedzę o tym, co wydarzyło się, bez wzniecania niepotrzebnej nienawiści do innych narodów, do Rosjan, Niemców, Ukraińców, Białorusinów, Żydów, Cyganów. Misję z tym związaną spełniać powinny także muzea, prezentując rzeczywistość i przeszłość taką, jaka była naprawdę, bez upiększania pamięci, bez pielęgnowania nienawiści i lęków. Poznawanie historii, kultury i sztuki powinno sprzyjać wzajemnej tolerancji. Wiedzę na ten temat czerpiemy nie tylko z książek, ale dostarczają jej także zabytki przeszłości, które zgromadzone w muzeum stwarzają pewne związki, relacje pomiędzy dzisiejszym obserwatorem a dawnym wydarzeniem, faktem. Sytuacje muzealnicze, zetknięcie się widza z niezwykłością otoczenia i odczytaniem sensu ekspozycji muzealnej (np. na wystawie historycznej czy prezentującej życie i twórczość jakiegoś artysty) wywołują określone stany emocjonalne, uświadamiają, że wszystko nieustannie przemijania. Świadomość tego, że coś już się wydarzyło, nie może się powtórzyć, skłania ludzi do zatrzymania w pamięci ulotnych chwil, utrwalenia śladów swej obecności. Jednym z nich jest zbieranie pamiątek rodzinnych, fotografii. Do muzeum trafiają różne rzeczy, które kiedyś do kogoś należały i które gromadzone tu nabierają wartości drogocennych rekwizytów przeszłości, uzyskują miano zabytków, są opracowywane, a w połączeniu z wiedzą historyka, archeologa, etnografa, historyka sztuki upowszechnianą i popularyzowaną w formie tekstu, stają się dostępne społeczeństwu w czasie trwania wystawy. Ekspozycja w atrakcyjnej formie ma uczynić przeszłość przystępną. W ostatnim dwudziestoleciu działalności wystawienniczej chełmskiego muzeum podejmowane były tematy z dziedziny historii (niektóre po raz pierwszy) związane z ważnymi rocznicami, ale nie tylko. Dobrym tego przykładem jest wystawa Przez Monte Cassino do Polski (2009), która odbyła się z okazji 65. rocznicy bitwy pod Monte Cassino i przypominała wysiłek zbrojny polskiego żołnierza, począwszy od powstania Polskich Sił Zbrojnych w ZSSR, następnie Armii Polskiej na Wschodzie i II Korpusu. Główną uwagę na wystawie zwrócono na przedstawienie przebiegu bitwy, ale też pokazano: uzbrojenie, wyposażenie, umundurowanie, sprzęt techniczny, dokumenty i odznaczenia. Ważnym elementem były tu fotografie przedstawiające dowódców i żołnierzy II Korpusu. Szczególne miejsce poświęcono żołnierzom wywodzącym się z ziemi chełmskiej. Eksponaty pochodziły ze zbiorów własnych, a także z Muzeum Narodowego w Poznaniu, Stowarzyszenia Kresy – Pamięć i Przyszłość w Chełmie, Zespołu Szkół Ekonomicznych i III Liceum Ogólnokształcącego im. gen. Władysława Andersa w Chełmie, Zespołu Szkół Technicznych im. gen. Zygmunta Bohusza-Szyszko w Chełmie oraz Zbigniewa Krzyżanowskiego. 138 To już było. Działalność muzeum… Ważnym przyczynkiem do poznawania najnowszej historii była ekspozycja przygotowana w oparciu o zbiory własne muzeum i od osób prywatnych: Chełm w okresie II wojny światowej. Ogłoszenia okupacyjne z lat 1939-1944. 70. rocznica wybuchu II wojny światowej, przedstawiająca oryginalne ogłoszenia okupacyjne z okresu od 9 października 1939 do 21 lipca 1944 roku, wydawane w Chełmie w formie plakatów, obwieszczenia i rozporządzenia lokalnych władz oraz instytucji niemieckich i działających oficjalnie za ich pozwoleniem organizacji i instytucji polskich, kierowane do całej społeczności miasta, odrębne dla każdej z żyjących tu narodowości – Polaków, Żydów, Niemców, Ukraińców, różnych grup społecznych i zawodów. Wszystkie te ogłoszenia drukowane były w drukarni „Zwierciadło”. Cenną inicjatywą była wystawa historyczna pt. Chełmski świt niepodległości przygotowana z okazji 90. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, której otwarcie nastąpiło 11 listopada 2008 (w ramach programu miejskich obchodów święta). Celem ekspozycji było przedstawienie procesu dochodzenia do niepodległości przez pryzmat dziejów miasta w okresie od początku XX wieku do roku 1918. Przypominano tutaj Chełm sprzed pierwszej wojny światowej pod zaborem rosyjskim i w okresie okupacji austriackiej z lat 19151918. Szczególny nacisk został położony na polską działalność niepodległościową z lat 1917-1918 i sam moment obalenia władzy okupanta w listopadzie 1918 roku. Prezentacja przekraczała chronologicznie okres odzyskania niepodległości, ukazując ważne wydarzenia i ludzi z pierwszych lat II Rzeczypospolitej. Do ekspozycji wybrano: dokumenty, fotografie i pamiątki osobiste oraz odznaczenia osób zasłużonych w procesie zdobywania niepodległości, a także fragmenty Pomnika poległych 7 pułku piechoty Legionów oraz sztandary chełmskich kół Związku Legionistów Polskich i Związku Inwalidów Wojennych RP. Wystawiono ponad 100 reprodukcji fotografii przedstawiających miasto, ludzi i wydarzenia sprzed 90 lat. Większość pokazanych zabytków pochodziła ze zbiorów własnych Muzeum, a część – jak: broń biała, medale i odznaczenia oraz fotografie i pocztówki – użyczona została przez kolekcjonerów z Chełma i Białegostoku. W oparciu o materiały archiwalne Instytutu Pamięci Narodowej powstała wystawa: Twarze lubelskiej bezpieki (2008), przedstawiająca obsadę stanowisk kierowniczych Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa w latach 1944-1990 wraz z biogramami osób odpowiedzialnych za represyjne działania resortu wobec społeczeństwa. Kontynuacją tematu była wystawa pt. Więźniowie Zamku Lubelskiego straceni 1944-1954 opracowana przez Zofię Leszczyńską i Barbarę Oratowską z Lublina (2008). Przedstawiała pamiątki i dokumenty związane z działalnością Urzędu Bezpieczeństwa 139 KRYSTYNA MART Publicznego w latach 1944–1954 w Lublinie. Zamek Lubelski – centralne więzienie na wyzwolonych ziemiach polskich podlegało NKWD i kontrwywiadowi Armii Czerwonej – był miejscem kaźni i etapem deportacji do łagrów ZSRR. Przez jego mury przeszło około 35 tysięcy więźniów. Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie w latach 1946-1955 orzekł karę śmierci wobec 311 osób, w tym wykonano 133 egzekucje. Wielkie zainteresowanie i odzew społeczny wzbudziły wystawy starej fotografii i towarzyszące im wydawnictwo pt. W starym albumie mojego dziadka. Chełm i chełmianie w fotografii rodzinnej. Pierwsza prezentacja odbyła się w 2004, a druga w 2008 roku. W ramach ekspozycji można było obejrzeć wiele fotografii ukazujących: panoramy miasta, malownicze zaułki, zabytki architektury, ważne postacie oraz wydarzenia z przeszłości. Część ekspozycji stanowiły (eksponowane w oryginale, bądź w reprodukcji) zdjęcia, które powstały w chełmskich zakładach fotograficznych działających przed drugą wojną światową, między innymi: Marii Sierocińskiej, Czernobajewa oraz fotografików tworzących w drugiej połowie XX wieku, m.in.: Tadeusza Ścibiora, Jerzego Grosmana, Albina Kuczyńskiego, Lecha Radwańskiego, a także autorów anonimowych. Trwałym rezultatem tych wystaw czasowych pozostały albumy, które mają nie tylko wartość dokumentacyjną, ale są źródłem wielu emocji i wzruszeń. Uświadamiają, jak bardzo zmieniają się mieszkańcy naszego miasta, jego urbanistyka, krajobrazy. Przy okazji należy zwrócić uwagę na to, że współtwórcami kształtu wspomnianych wystaw byli dawni i obecni mieszkańcy Chełma, którzy użyczyli z zasobów rodzinnych starych fotografii, stanowiących zarazem główną część ekspozycji oraz materiału ilustracyjnego albumów. Podkreślić również należy, że do ostatecznych rezultatów tej inicjatywy, poza wydawnictwami, zaliczyć można zwiększające się rokrocznie zainteresowanie działalnością wystawienniczą, pobudzenie chęci poznawania historii oraz rozwoju miasta, jego dawnych i współczesnych mieszkańców. Każdy rok działalności wystawienniczej obfitował w takie przedsięwzięcia, które uznać można za wybitne wydarzenia kulturalne, już nie tylko w skali naszego miasta, ale także ogólnopolskiej. W 2010 roku największe zainteresowanie publiczności, spośród zorganizowanych ogółem 21 wystaw czasowych w siedzibie Muzeum, zdobyły ekspozycje: Skarby przeszłości, W świecie zabawek, Żydzi w Chełmie, a wśród wystaw stałych: Skarby przyrody. Wystawa Skarby przeszłości – zrealizowana w ramach zadania pt. 90-lecie Muzeum Ziemi Chełmskiej w Chełmie – cykl imprez, 140 To już było. Działalność muzeum… finansowanego w części ze środków Województwa Lubelskiego2 – prezentowała wybrane zabytki kolekcjonowane w latach 1919-2009 z zakresu sztuki, archeologii, etnografii, historii, numizmatyki, przyrody oraz księgozbioru (starodruki). Eksponowano łącznie 405 muzealiów, wśród których były cenne rękopisy, dokumenty, starodruki, mapy, militaria, numizmaty, zabytki sztuki sakralnej z XVII-XIX wieku oraz malarstwa, rysunku i rzemiosła artystycznego, między innymi obrazy: Zenona Waśniewskiego, Władysława Ukleji, Witolda Olpińskiego, Klimenta Redko. Pokaźną część ekspozycji stanowiły dzieła mistrzów z kolekcji Galerii 72 – malarstwo i grafika z okresu drugiej połowy XX wieku, a także prace twórców nieprofesjonalnych, w tym obrazy: Juliana Bajkiewicza, Stanisławy Mąki i Stanisława Koguciuka, a także rzeźby: Jana Uścimiaka, Stanisława Kosiarza oraz Waleriana i Stanisławy Mąków, wycinanki Marii Gleń. Wystawie towarzyszył obszerny katalog, w którym zamieszczono charakterystykę zbiorów. Niewątpliwie ważną i pierwszą w takim wymiarze w powojennej historii Chełma była wystawa Żydzi w Chełmie zrealizowana w ramach zadania współfinansowanego ze środków Województwa Lubelskiego, celem której było przede wszystkim przypomnienie oraz zobrazowanie w pewnym zarysie historii Żydów, życia społecznego i kulturalnego, jakie przez stulecia rozwijało się w naszym mieście z udziałem tej społeczności do niemal całkowitej zagłady Żydów chełmskich podczas drugiej wojny światowej. W chełmskim getcie skazywano na śmierć żydowskie dzieci, kobiety i mężczyzn z powodu chorób i głodu, zabijano w zbiorowych egzekucjach w pobliskim lesie Borek, kilka tysięcy zamordowano w obozie zagłady w Sobiborze, a około tysiąca osób poniosło śmierć w obozie pracy na terenie miasta. Żydzi w Chełmie mieszkali już w XV wieku. Wyróżniali się wyglądem, stylem życia i obyczajem, egzystowali tutaj, tak jak w innych miejscowościach w Polsce, rozdarci między asymilacją a syjonizmem. Zajmowali się rzemiosłem i handlem, byli lekarzami, prawnikami, artystami, nauczycielami, działaczami politycznymi i społecznymi. Poznawanie historii i kultury Chełma nie możne odbywać się z pominięciem kultury jidysz, gdyż była ona ważną częścią wspólnych dziejów. Cennym świadectwem tego jak było, są zachowane fotografie i dokumenty, które wybrano do ekspozycji. Wśród eksponowanych fotografii znalazły się archiwalne zdjęcia ukazujące cmentarz żydowski oraz wnętrze nieistniejącej starej synagogi w Chełmie, a także wiele twarzy żydowskich mężczyzn, kobiet i Wystawa udostępniana była od 18 maja do 27 września 2010 w salach ekspozycyjnych (na I i II piętrze) przy ul. Lubelskiej 55. Wyboru zabytków dokonali kustosze wszystkich działów merytorycznych. 2 141 KRYSTYNA MART dzieci. Udostępnione zostały dla zwiedzających detale starej synagogi, pozyskane przez archeologów podczas badań wykopaliskowych przy ul. Krzywej 37, fragmenty architektoniczne wnętrza i żelazna Gwiazda Dawida z dekoracji wejścia na aron ha – kodesz. Klimat prywatności przybliżały judaika za zbiorów muzeów w Chełmie, Lublinie i Włodawie. Wybrane do oglądania ocalałe przedmioty – jakby relikwie życia, które przeminęło, wskrzeszały pamięć o anonimowych dzisiaj osobach, które kiedyś dotykały i używały tych rzeczy podczas świąt: Szabatu, Simchat Tora, Rosz ha- Szana, Sukkot, Chanuka, Purim, Pesach, podczas modlitwy codziennej, zabawy, zawierania małżeństwa. Prezentowano zabytkowe przedmioty przeznaczone do kultu synagogalnego: pergaminowy zwój z ręcznie pisanym tekstem Tory, sukienki na Torę szyte z aksamitu albo z jedwabiu, ozdobione haftem złotą i srebrną nicią, srebrny tas, jady – wskazówki zakończone dłonią z wyciągniętym palcem wskazującym ułatwiającym czytanie poszczególnych wersów Tory, menory – siedmioramienne świeczniki, parochet (zasłona na szafę ołtarzową), modlitewniki oraz przedmioty służące kultowi w domu żydowskim: świeczniki szabatowe, balsaminki, lampki chanukowe, kieliszki i pucharki kiduszowe, szofar (róg barani), pojemniki na etrog, pięknie zdobiony srebrny futerał do przechowywania Księgi Estery (Megillat Ester), talerz sederowy, tacę na chałki szabatowe, a także elementy stroju rytualnego mężczyzny: tałes (chusta modlitewna), jarmułki (małe czapeczki), tefilin, również przedmioty związane z uroczystościami rodzinnymi jak: ketuba (kontrakt ślubny) i ślubne pierścienie, zaproszenia okolicznościowe. Eksponowane były również obrazy Andrzeja Rzepkowskiego, współczesnego artysty malarza, który podejmuje w twórczości tematykę żydowską, ukazując atmosferę codzienności miasteczka, malownicze uliczki oraz sylwetki mieszkańców w tradycyjnych żydowskich ubiorach. Na wystawę zostały wybrane eksponaty pochodzące ze zbiorów: Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatura w Chełmie, Archiwum Państwowego w Lublinie, Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Chełmie, Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti w Chełmie, Muzeum Pojezierza ŁęczyńskoWłodawskiego we Włodawie, Muzeum Regionalnego w Łęcznej będącego oddziałem Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Szkoły Podstawowej nr 4 im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Chełmie oraz osób prywatnych z Chełma i z Izraela. Przygotowana z myślą o młodej publiczności wystawa W świecie zabawek cieszyła się bardzo dużym powodzeniem wśród dzieci, ale i dorosłych. Można było zobaczyć zabawki dawne i współczesne, pradziejowe i ludowe, wykonane z różnych materiałów: z gliny, drewna, z masy papierowej, metalu, pluszu, plastyku. „W zabawce, 142 To już było. Działalność muzeum… jak w każdym przejawie twórczości, odzwierciedla się charakter narodu, jego poczucie piękna i ładu, jego umiłowania i tradycje” – twierdził Tadeusz Seweryn. Eksponowano około 300 zabawek, a najmniej liczną grupę stanowiły zabawki tzw. historyczne, jak: lalka z porcelanową główką z 1926 roku, lalka z papier mache z 1933 roku, lalki celuloidowe z lat 40. XX wieku, sygnowane: Adam Szrajer, Fabryka Lalek i Zabawek. Kalisz., warcaby o drewnianych malowanych pionkach z ok. 1923 roku, kościano-drewniane domino z lat 20. XX wieku. Eksponaty pochodziły ze zbiorów własnych muzeum oraz prywatnych, a także z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Muzeum Zamojskiego w Zamościu, Pomysłem nowatorskim w tradycji muzeum był temat wystaw Animowany świat (2008) oraz Animowany kalejdoskop (2009), którym udało się jego autorom zainteresować przede wszystkim najmłodszą publiczność. W ramach projektu Animowany świat, realizowanego z okazji 60-lecia polskiej animacji, razem z wystawą obywały się imprezy towarzyszące przygotowane przez Dział Edukacji w koprodukcji z Polskim Wydawnictwem Audiowizualnym. Podjęto się zadania przybliżenia historii animacji w Polsce, popularyzowania twórców i filmów polskich, ukazania różnorodności polskiego filmu animowanego. Uroczyste otwarcie wystawy Animowany świat oraz wykłady edukacyjne, prowadzone przez Krzysztofa Kiwerskiego, Jacka Ukleję, Marka Wilczyńskiego na temat historii polskiej animacji i pracy przy powstawaniu filmów zapoczątkowały serię spotkań w ramach projektu. Wystawa prezentowała proces powstawania filmu animowanego od momentu zrodzenia się pomysłu, poprzez przygotowanie scenariusza, projektów postaci i dekoracji – do zakończenia realizacji zadania. Rozpoczynał ją zestaw plansz przygotowanych przez Studio Filmów Rysunkowych w Bielsku Białej. Warsztat twórcy filmu animowanego pokazany został poprzez dokonania Ryszarda Antoniszczaka – scenarzystę, reżysera, autora bajek dla dzieci; Krzysztofa Kiwerskiego – grafika, scenarzystę, reżysera; Jacka Ukleji – autora scenografii teatralnych i filmowych oraz Marka Wilczyńskiego – autora muzyki; laureatów wielu konkursów filmowych dla dzieci i dorosłych. Akcentem chełmskim na ekspozycji były grafiki wykonane przez Jerzego Grosmana, ilustrujące legendy Longina Jana Okonia zatytułowane Opowieści niedźwiedziego grodu. Wystawie towarzyszył konkurs na projekt plastyczny postaci – bohaterów z legend chełmskich. Podczas trwania wystawy prowadzono zajęcia warsztatowe i edukacyjne połączone z możliwością samodzielnego wykonania krótkiego filmu z wykorzystaniem 143 KRYSTYNA MART programów komputerowych. W ramach realizacji projektu wykonano gadżety reklamowe: plecaki, kubeczki, koszulki, puzzle. Projektowi towarzyszyło wydawnictwo Animowany świat. W kolejnym roku osiągnięcia polskich twórców animacji prezentowane były w ramach wystawy Animowany kalejdoskop zrealizowanej w koprodukcji z Narodowym Instytutem Audiowizualnym w Warszawie. Ukazany został proces powstawania filmów animowanych realizowanych przez Se-ma-for w Łodzi (od pomysłu, poprzez scenariusz, projekty postaci i dekoracji – do animacji). Wystawie towarzyszyły działania edukacyjne, projekcje filmowe, spotkania z twórcami: Tadeuszem Wilkoszem, Zbigniewem Żmudzkim, Balbiną Bruszewską oraz ogólnopolski konkurs plastyczny. Od 1991 roku owocnie rozwija się współpraca Działu sztuki dawnej z Muzeum Narodowym w Warszawie. Przyznać trzeba, że dzięki życzliwości dyrekcji Muzeum Narodowego w Warszawie oraz współpracy i osobistemu zaangażowaniu kuratorów, kustoszy, asystentów MNW – Elżbiety Charazińskiej, Piotra Kopszaka, Joanny Tomalskiej, Ewy Frąckowiak, Sabiny Grzegrzółki, a wcześniej Ewy Milicer i Liji Skalskiej – Miecik oraz Waldemara Delugi, a także Krystyny Mart z MZCh – możliwe było udostępnianie dla chełmskiej publiczności dzieł z kolekcji malarstwa polskiego oraz grafiki polskiej i obcej MNW między innymi na takich wystawach, jak: Artysta na wakacjach ? Gierymski, Stanisławski, Weiss i inni (w 2005 roku), Polscy uczniowie Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu w XIX i na początku XX wieku (1989), Mity greckie. Tematyka mitologiczna w grafice europejskiej XVI – XIX wieku (1995), Mistrzowie grafiki Niderlandzkiej XVI wieku (1995), Najcenniejsze ryciny francuskie 2. połowy XIX wieku (1994), Niemiecka grafika autorska XIX wieku (1994), Grafika w kręgu cerkwi prawosławnej i kościoła greckokatolickiego XVII-XVIII wieku (1993) oraz wystawach monograficznych: Leona Wyczółkowskiego (1994), Jacka Malczewskiego (1994/1995), Józefa Pankiewicza (1991), Konrada Krzyżanowskiego (1991), również Jan Matejko „Zmartwychwstanie” – wystawa jednego obrazu (2009). Od kilkudziesięciu lat eksponowane są także obrazy i meble ze zbiorów MNW, pozostające w depozycie. Efektem współpracy z muzeami polskimi z zakresu popularyzowania sztuki były niezapomniane wystawy ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku, takie jak: Malarstwo polskie XIX i XX wieku (1991), Gdańsk w malarstwie i grafice w XIX i na początku XX wieku (1991), z Muzeum Lubelskiego w Lublinie – Malarstwo i grafika Młodej Polski (1992), z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie – Rzeźba Młodej Polski (2001). Do realizacji niezwykłej wystawy pt. Pozytywki, katarynki, pianole. Zaczarowane dźwięki (2005), poświęconej dawnym mechanicznym instrumentom muzycznym, konieczna była współpraca z kilkoma muzeami, skąd 144 To już było. Działalność muzeum… pochodziły użyczone eksponaty, w tym z: Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Muzeum w Przeworsku, Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie, Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Muzeum Ludowych Instrumentów w Szydłowcu. Wspomnieć tutaj trzeba o realizacjach takich wystaw jak: Ceramika pokucka ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku (2010), W kręgu secesji (2008), Art déco (2009/2010) ze zbiorów Muzeum Mazowieckiego w Płocku, Źródło żywiołów. Mazowieckie centrum metalurgiczne z czasów Imperium Rzymskiego. I wiek p.n.e. – IV wiek n. e. ze zbiorów Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. Stefana Woydy w Pruszkowie (2009), Rzemiosło artystyczne od XVIII do początku XX wieku ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Krasnymstawie (2007/2008), Świat karpackich świątyń. Sztuka Kościoła greckokatolickiego na Słowacji (2009) ze zbiorów Muzeum Szriskiego w Bardejowie na Słowacji, Bug – rzeka, która łączy. Dzieje rolnictwa Pobuża (2005) – wystawa ze zbiorów muzeów w Chełmie, Hrubieszowie, Kraśniku, Krasnymstawie, Lublinie, Tomaszowie Lubelskim, Zamościu, fotografie z Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego w Łucku na Ukrainie, Gustaw Zemła. Rzeźba (1998) dzieła z pracowni artysty, Moda pradziejowa Europy ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi (1996). Publiczność chełmska zawsze wysoko oceniała wspomniane wyżej wystawy czasowe, które przybliżałyby bogate zbiory innych muzeów. Nie można pominąć tutaj wystawy rzeźby Olgi Niewskiej, będącej pierwszą po drugiej wojnie światowej monograficzną ekspozycją w Polsce, zorganizowaną w Chełmie w 2000 roku, a później przeniesioną do Pałacu Sztuki w Krakowie (2001) i do Muzeum w Łazienkach Królewskich w Warszawie. Artystka niesłusznie zapomniana w socjalistycznej rzeczywistości, wydawałoby się, że na zawsze odeszła w niepamięć, została przypomniana dzięki szczęśliwym zbiegom okoliczności oraz pasji odkrywania tajemnic z życia kulturalnego dwudziestolecia międzywojennego i fascynacji sztuką tego czasu. Pomysł zgromadzenia na ekspozycji zachowanych dzieł Niewskiej, rozproszonych po Polsce, zrodził się podczas pobytu w Muzeum w Chełmie Wojciecha Przybyszewskiego, kolekcjonera i redaktora czasopisma „Mówią Wieki”, kiedy doszło do wymiany myśli o artystach zapomnianych czy pomijanych w publikacjach historyków sztuki. Przygotowanie tej wystawy było niezwykłym przeżyciem dla jej organizatorów, wywołującym wiele emocji na drodze odkrywania sekretów z życia niezwykłej kobiety, wkraczania w świat jej wyobraźni, jej przeżyć. Wystawa spotkała się z uznaniem publiczności i jej autorka zdobyła wyróżnienie Kapituły przyznającej 145 KRYSTYNA MART nagrody za osiągnięcia w 2000 roku w dziedzinie twórczości artystycznej, upowszechniania i ochrony dóbr kultury im. Kazimierza Andrzeja Jaworskiego za zorganizowanie wystawy rzeźby Olgi Niewskiej, która została określona przez Kapitułę wydarzeniem roku 2000 w Chełmie. Wydarzeniem kulturalnym na najwyższym poziomie była wystawa i spotkanie z Leszkiem Mądzikiem (2008). Była to kolejna prezentacja twórczości artysty w naszym muzeum, tym razem poświęcona obiektom scenograficznym spektakli Sceny Plastycznej KUL i plakatom teatralnym. Aranżację ekspozycji wykonał Leszek Mądzik, który wybrał fragmenty scenografii ze spektakli Wilgoć, Wędrowne, Pętanie, Wrota oraz 36 plakatów teatralnych, pomagających zrozumieć wykreowaną przez artystę poetykę widowiska. Niezapomniane wrażenia pozostawić mogła wystawa z kolekcji Muzeum Fundacji Wojciecha Weissa w Krakowie pt. Piękno do mnie przyszło. Malarstwo Wojciecha Weissa i Aneri Ireny Weissowej (2010), na której prezentowano obrazy Wojciecha Weissa pochodzące z tzw. białego okresu, tj. z lat 1905–1912, kiedy to porzucił artysta młodopolskie, dekadenckie nastroje, wkraczając w nową epokę swojej twórczości, a także wybrane prace malarskie Ireny Weissowej, która sygnowała swoje obrazy anagramem imienia Aneri. Przypominanie życia i twórczości jednego z najwybitniejszych malarzy polskich pierwszej połowy XX wieku zbiegło się z obchodami Roku Wojciecha Weissa w Krakowie oraz Rokiem Fryderyka Chopina obchodzonym w całej Polsce. Dlatego też podczas spotkań z publicznością przypominano dzieła artysty, które tworzył w efekcie inspiracji muzyką i osobą Chopina. Wydarzeniem kulturalnym w Chełmie była wystawa Chińskiej armii terakotowej cesarza Qin (2009), która przedstawiała replikę znalezisk pozyskanych podczas wykopalisk na obszarze mauzoleum budowanego przez pierwszego chińskiego cesarza, zmarłego w 210 roku przed narodzeniem Chrystusa. Przez ponad dwa miesiące w salach chełmskiego muzeum eksponowane były naturalnej wielkości gliniane figury wojowników pieszych, konnych, łuczników oraz oficerów (uformowanych w szyk bojowy), terakotowe konie, wóz cesarski oraz brązowe narzędzia pracy i walki, ozdoby, figury wodnych ptaków i inne. O bogactwie dziedzictwa kulturowego Chełma i regionu świadczyły wystawy sztuki sakralnej Kościoła rzymskokatolickiego i greckokatolickiego oraz Cerkwi prawosławnej, między innymi: Znaki wiary (2010), Do piękna nadprzyrodzonego (2003/2004), Sanctus, Sanctus, Sanctus (2001/2002), In principio erat Verbum (2000), Sztuka i liturgia kościoła greckokatolickiego (1996). Losy wielu zabytków sztuki sakralnej są świadectwem burzliwych dziejów ziemi, na której krzyżowały się wpływy kultury wschodniej bizantyjskiej i zachodniej 146 To już było. Działalność muzeum… europejskiej. Zachowane ikony, rzeźby sakralne niosą echa modlitwy, która brzmiała w świątyniach ziemi chełmskiej. Często są one jedynymi śladami po istniejących niegdyś cerkwiach unickich, jak chociażby ikona Bogurodzicy Chełmskiej na desce oraz feretron z wizerunkiem Matki Bożej Chełmskiej z XVIII wieku, pochodzące z Pniówna, czy ikony z XIX wieku z nieistniejących cerkwi w Busównie, Chutczu, Sawinie. Zbiory sztuki sakralnej chełmskiego muzeum udostępniano także na wystawach czasowych organizowanych w muzeach w Zamościu, Lublinie, Krasnymstawie, Białej Podlaskiej, Włodawie oraz w Gnieźnie (wystawa Cerkiew wielka tajemnica, Muzeum Początków Państwa Polskiego, 2001). Od niedawna w zakresie działań wystawienniczych podejmowane są tematy przybliżające działalność chełmian, aktywnie uczestniczących w życiu kulturalnym i społecznym miasta. Przykładem tego były monograficzne wystawy: Wiktor Ambroziewicz – twórca Muzeum Ziemi Chełmskiej oraz Konstanty Prożogo i jego pasje z cyklu „Znani i nieznani chełmianie” Pierwsza przypominała działalność Ambroziewicza jako dziennikarza, pedagoga, działacza niepodległościowego, który w latach 1918-1930 przebywał w mieście. Był dyrektorem Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie i założycielem Muzeum Ziemi Chełmskiej. Druga poświęcona była znanemu chełmskiemu historykowi i regionaliście Konstantemu Prożogo (1923–2008), której celem było uczczenie jego pamięci w 1. rocznicę śmierci, a także przypomnienie dorobku poprzez eksponowanie wybranych publikacji, opracowań i artykułów, poświęconych głównie historii Chełma i ziemi chełmskiej, zobrazowanie jego pasji kolekcjonerskiej i niektórych projektów sztandarów, herbów, plakiet, znaczków i medali. Popularyzowana jest twórczość chełmskich artystów profesjonalnych i nieprofesjonalnych. Przedstawiono już na zbiorowych wystawach malarzy, grafików i rzeźbiarzy, między innymi odbyła się wystawa Znane, nieznane obrazy artystów chełmskich XX wieku, takich jak: Danuta Boguszewska- Chlebowska, Teresa ChomikKazarian, Jerzy Grosman, Mieczysław Hofa, Jan Lewczuk, Stefan Lisowski, Zbigniew Markiewicz, Jerzy Matysiak, Franciszek Mazurek, Witold Olpiński, Kliment Redko, Wiesława Stachel, Kajetan Sosnowski, Tadeusz Ścibior, Jolanta Świderska, Teresa Szałowska, Wanda Uklejowa, Władysław Ukleja, Zenon Waśniewski. Z cyklu indywidualnych wystaw artystów związanych z Chełmem odbyły się dotychczas prezentacje twórczości: Z. Waśniewskiego (1995), W. Ukleji oraz W. Uklejowej (2004), J. Grosmana (2007), Liliany Michalskiej (2007/2008), F. Mazurka (2005 i 2007), D. Boguszewskiej-Chlebowskiej (2008/2009). Swoje wystawy indywi- 147 KRYSTYNA MART dualne mieli także w muzeum chełmscy artyści amatorzy: Julian Bajkiewicz, Jan Kosiarz, Stanisława Mąka, Jan Uścimiak. Z zakresu sztuki współczesnej w ramach „Galerii 72” rocznie przygotowuje się średnio pięć (nieraz więcej) wystaw czasowych. Ostatnio były to takie tytuły, jak w 2010 roku: Jerzy Grochocki. Malarstwo i obiekty; Między geometrią a naturą; Trzy przestrzenie dla Chełma. Dirk Rathke, Arne Schreiber, Rainer Splitt (wystawa i wydawnictwo w ramach współdziałania z Fundacją Współpracy Polsko-Niemieckiej), w 2009 roku: Leszek Wyczółkowski – grafika; Ewa Pełka. „Trwałość i zmiana”; Jan van der Pol. Nowe niewygodne obrazy, w 2008 roku: Małe enklawy. Arkadiusz Karapuda, Igor Przybylski i Łukasz Rudnicki (pokaz artystyczny trzech młodych autorów, absolwentów i pedagogów Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie); Hartmut Böhm. Prace graficzne z lat 60. i 70 (zaprezentowano pięćdziesiąt grafik w technice serigrafii i cynkografii jednego z najwybitniejszych przedstawicieli sztuki optycznej, artysty niemieckiego zamieszkałego w Berlinie, a wystawa współfinansowana była ze środków Fundacji Polsko-Niemieckiej); Formy przestrzeni kanadyjskiej (ekspozycja obejmująca zespół 51 gwaszy, datowanych na 1971 rok), dar Kazimierza Głaza dla kolekcji „Galerii 72” Muzeum Chełmskiego. Autor – absolwent Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu – należy do czołowych twórców polskich, którego większość życia przypadła na pobyt za granicą. W 1966 roku artysta zaproszony został przez Fundację Karolyi do Vence w pobliżu Nicei, gdzie poznał Marca Chagalla, Maxa Ernsta i Witolda Gombrowicza. O przyjaźni z wybitnym polskim pisarzem napisał książkę „Gombrowicz w Vence i inne wspomnienia”, wydaną przez Wydawnictwo Literackie w Krakowie w 1989 r. Od 1968 roku artysta mieszka w Toronto (Kanada), gdzie założył i prowadzi ośrodek sztuki współczesnej – Toronto Centre for Contemporary Art. Podczas wernisażu widzowie mieli okazję nie tylko podziwiać wspaniały dar artysty dla Chełma, ale też posłuchać jego zajmujących wspomnień o Witoldzie Gombrowiczu. Wspomnieć także należy, że od kilku lat w ramach współpracy kustosza muzeum Jagody Barczyńskiej oraz Fundacji dra Marka Marii Pieńkowskiego organizowane były w salach muzeum chełmskiego wystawy malarstwa, między innymi: Matka. Malarstwo Stanisława Baja – ekspozycja wybitnego malarza, pedagoga i prorektora Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; Akadiusz Karapuda. Malarstwo; Malarstwo Tomasza Kalitki. Grafika Przemysława Tyszkiewicza (wystawa zaprezentowana podczas trwania 7 Międzynarodowych Warsztatów Artystycznych Pieńków 2008). Tomasz Kalitka był laureatem Międzynarodowych Warsztatów Artystycznych Pieńków 2007, których głównym organizatorem jest Fundacja dra Marka Marii Pieńkowskiego. Młody twórca (ur. 1979) z wyróżnieniem 148 To już było. Działalność muzeum… ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Poznaniu, gdzie obecnie pracuje jako asystent w Pracowni Malarstwa prof. Tomasza Psuji. Przemysław Tyszkiewicz, profesor wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych, przedstawił kompozycje wykonane klasycznymi technikami graficznymi: miedziorytem, akwafortą i akwatintą. Organizowane były również ekspozycje zmienne, których celem było przedstawianie w kolejnych odsłonach bogactwa i różnorodności chełmskiej kolekcji sztuki współczesnej, która liczy blisko 2000 obiektów polskiej i zagranicznej sztuki powojennej i jest zaliczana do grona najbardziej prestiżowych w Polsce. W 2010 roku były to następujące prezentacje: Dzieła mistrzów z kolekcji Galerii 72; Dialog polsko-niemiecki w sztuce – wystawa ze zbiorów Muzeum Ziemi Chełmskiej; DUŻY FORMAT mały format – wystawa malarstwa artystów współczesnych, obrazów w małym i dużym formacie ze zbiorów Działu i „Galerii 72”, w 2008 roku – Nabytki Galerii 72 z lat 2007-2009; Rygor geometrii w malarstwie i rzeźbie. Sztuka współczesna ze zbiorów chełmskiego muzeum eksponowana była podczas Międzynarodowego Pleneru Artystycznego w Janowcu, zorganizowanego we współpracy z Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym Oddział w Janowcu. W spotkaniu udział brali artyści i krytycy sztuki z Polski i zagranicy: z Chorwacji, Słowenii i Niemiec. Ponadto w Galerii EL w Elblągu – wystawa sztuki optycznej i kinetycznej pt. Zwiedzione oko, a także w Galerii BWA w Skierniewicach. Kolekcja sztuki współczesnej „Galerii 72” promowana była również na wystawach za granicą, przykładem tego są wystawy: Kontruktive Kunst in Polen aus dem Museum von Freiburg im Breisgan w Niemczech (1998), Konstruktive Kunst in Polen aus dem Museum von Chełm w Tiroler Kunstpavillon w Jnsbruku w Austrii (1999), przygotowane według koncepcji dr Bożeny Kowalskiej, ówczesnego kuratora zbiorów w Chełmie oraz Sztuka abstrakcyjna ze zbiorów Galerii 72 udostępniana w Galerii w Koszycach z okazji Dni Kultury Polskiej w Koszycach na Słowacji (2004), Európske Abstraktné Výtvarne umenie ze zbierok chelmského múzea (Europejska sztuka abstrakcyjna ze zbiorów Muzeum Chełmskiego) w Vychodoslovenskiej Galerii w Koszycach (2006) – komisarzem wystaw była Jagoda Barczyńska. Renoma chełmskiej kolekcji sztuki nowoczesnej przyczyniła się do przedstawienia twórczości wielu artystów zagranicznych w muzeum w Chełmie. Wspomnieć można takie wydarzenia artystyczne, jak: Eduardo Landi (2001/2002), Lucio Fontana (2002) – wystawy w Galerii 72 artystów włoskich przy współpracy z Włoskim Instytutem Kultury w Krakowie, Malarstwo Danuty Binder. Rzeźba Pavla Bindera – wystawa artystów (polsko-słowackich) z Baratysławy (2004), współfinansowana ze środków Słowackiego Instytutu Kultury w Warszawie, Istarsko Plavo. Blu d' Istria. Błękit Istrii – wystawa 149 KRYSTYNA MART sześciu artystów z Półwyspu Istria w Chorwacji (2004), sfinansowana przy wsparciu Ministerstwa Kultury Chorwacji oraz Narodowego Ośrodka Informacji Turystycznej Republiki Chorwacji w Warszawie, Słowacka sztuka współczesna ze zbiorów Vychodoslovenskiej Galerii w Koszycach (2007, kurator Peter Markovic) i wspomniane wcześniej prezentacje twórczości Hartmuta Böhma (2008) oraz artystów z Berlina, jak: Dirk Rathke, Arne Schreiber, Rainer Splitt (2010). Na niwie działalności wystawienniczej rozwija się współpraca ze szkołami. Przykładem tej formy pracy są takie wystawy, jak: Czarniecczycy. Wystawa obrazów uczniów i nauczycieli – ekspozycja malarstwa, rysunku, grafiki, przygotowana z okazji Zjazdu Wychowawców i Wychowanków I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego oraz Liceum Ogólnokształcącego Królowej Jadwigi w Chełmie (2010). Przypomniano twórczość Władysława Ukleji (1900-1978), Witolda Olpińskiego (1897–1969), Jerzego Białeckiego (1929–1987), Jana Lewczuka (1931- 1990), Danuty Boguszewskiej Chlebowskiej (ur. 1921) oraz absolwentów młodszego pokolenia: Marty Fituły, Justyny Korchut, Ewy Król, Katarzyny Łagoda, Moniki Poliszuk, Doroty Szwed-Stelmaszczyk, Magdaleny Szymańskiej, Agnieszki Waseńczuk. Od kilku już lat odbywają się w salach muzealnych wystawy przygotowywane w ramach Festiwali Nauki i Sztuki organizowanych przez I Liceum Ogólnokształcące w Chełmie. Wymienić trzeba indywidualne wystawy z dziedziny grafiki, artystów, których twórczość w jakiś sposób łączy się z nauką, np. przyrodą, a były to ekspozycje pt. Zbigniew Jóźwik, Zielnik (2010), Krzysztof Kmieć. Exlibris przyrodniczy (2009). Organizowane były również wystawy czasowe, plenerowe, udostępniane publiczności na Placu dra Edwarda Łuczkowskiego. Cieszyły się one dużym zainteresowaniem i adresowane były do każdej grupy wiekowej. Dostępne w otwartej przestrzeni miasta, dla szerokiego kręgu społeczności lokalnej i turystów odwiedzających Chełm, stały się najbardziej przystępną formą popularyzowania wiedzy o przeszłości naszego miasta i działaniach podejmowanych przez Muzeum. Były to: Katyń, Charków, Miednoje – 70 rocznica zbrodni – wystawa poświęcona sprawie mordu oficerów polskich w Katyniu, Charkowie i Miednoje. Pokazano fotografie ujawnione przez Niemców w czasie okupacji oraz zdjęcia z ekshumacji przeprowadzanych w ostatnich latach. Przedstawiono żołnierzy i oficerów z terenów Chełma; Wołyńskie kościoły – wystawa fotografii z lat 80. i 90. obiektów sakralnych na Wołyniu w ówczesnym stanie zachowania oraz fotografie archiwalne z okresu międzywojennego. Autorami zdjęć byli m.in.: Paweł Wira, Grzegorz Zabłocki; 150 To już było. Działalność muzeum… Plakat muzealny z cyklu To już było – wystawa prezentująca wybór najciekawszych plakatów muzealnych wydanych przez Muzeum w ostatnich latach; Chełmskie klimaty – prezentacja wybranych fotografii nieżyjącego reportera, działacza turystycznego Albina Kuczyńskiego, dokumentujących Chełm w latach 60. XX wieku; Chełmskie jednostki wojskowe 1918-1939 – ekspozycja zrealizowana z okazji święta Wojska Polskiego, przedstawiająca najważniejsze wydarzenia z życia wojska i miasta w okresie międzywojennym. To już było... Działalność edukacyjna – wystawa zorganizowana z okazji obchodów Międzynarodowego Dnia Muzeum, prezentująca fotografie i plakaty dokumentujące i promujące formy pracy muzealnej w 2009 roku. Nowością były przygotowane w 2010 roku mini wystawy prac uczniów szkół chełmskich, z cyklu prezentacji w Letniej Galerii, odbywające się na dziedzińcu muzealnym przy ul. Podwalnej: Przyrodnicze inspiracje. Rysunek Agaty Pradun oraz Rysunek Kamila i Patrycji Kurus, a także Leśna przygoda - wystawa plenerowa, na której zaprezentowano 34 prace wykonane w technice pastelu przez dzieci ze Szkoły Podstawowej nr 10 w Chełmie. Prezentacja ta związana była z realizacją zadania pn. Leśna przygoda, współfinansowanego ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie. Niejednokrotnie ważne wydarzenia w naszym mieście były inspiracją do przygotowywania okolicznościowych wystaw. Przykładem takich związków była wystawa pt. Pocieszyciel strapionych serc ludzkich Antoni Święty z Padwy, z okazji koronacji obrazu z kościoła oo. franciszkanów (zwanych reformatami) w Chełmie. Eksponowano obrazy i rzeźby pochodzące ze zbiorów Muzeum w Chełmie, Muzeum Zamojskiego w Zamościu, parafii Rozesłania św. Apostołów w Chełmie oraz obrazki dewocyjne z kolekcji Krzysztofa Kołtuna. Rokrocznie w ramach realizacji Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej, wspólnie z Civitas Christiana Oddział w Chełmie przygotowywane są w muzeum różnorodne imprezy, głównie wystawy i spotkania z wybitnymi przedstawicielami kultury polskiej. Można tutaj wskazać wystawy: Shalom – Salam. Pokój w oczach dziecka. Fotografie Iwony Flisikowskiej, czy wystawę sztuki sakralnej Angelos – Anioł Pański, na której dokonano prezentacji ikonografii aniołów, ich symbolicznych wizerunków, m.in.: serafinów, cherubinów, archaniołów w ikonach XIX i XX wieku oraz figur aniołów w barokowej rzeźbie XVII-XVIII wieku. Ekspozycja ukazywała anioły wkomponowane w najważniejsze sceny biblijne oraz przedstawiane z postaciami świętych, a także ich samodzielne wizerunki. Tajemniczy świat aniołów poruszał wyobraźnię artystów od czasów 151 KRYSTYNA MART średniowiecza do współczesności. Zwiedzającym zostały udostępnione ikony ze zbiorów Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej, z parafii prawosławnej w Chełmie, obrazy i rzeźby ze zbiorów Muzeum Zamojskiego w Zamościu, Muzeum Regionalnego w Krasnymstawie, Muzeum Chełmskiego i kolekcji prywatnych. Wystawie towarzyszyła elektroniczna prezentacja ponad 100 dzieł z wizerunkami aniołów z największych muzeów światowych, umożliwiająca szersze poznanie ikonografii nadprzyrodzonych istot. W opisywanym okresie obok wystaw czasowych udostępniano wystawy stałe : Skarby przyrody (ul. Lubelska 57) – wystawa otwarta 26 marca 2010 roku prezentuje dawną i współczesną przyrodę Lubelszczyzny wschodniej. Obejmuje eksponaty z zakresu: geologii, paleontologii, botaniki i zoologii. Wiele z nich to prawdziwe rzadkości, zasługujące na miano „osobliwości przyrodniczych”. Ekspozycja podzielona jest na cztery segmenty. W części „Skarbiec przyrody” prezentujemy florę i faunę siedlisk stepowych (kserotermicznych), których pozostałości ocalały na Lubelszczyźnie. Tutaj eksponowane są będące pod ochroną rośliny: dziewięćsił popłocholistny (występujący jedynie na 4 stanowiskach w Polsce) len złocisty oraz zawilec wielkokwiatowy. Cennymi przykładami fauny są: drop, wymarły już w Polsce, ale także zagrożony wyginięciem suseł perełkowany. Część ekspozycji „Na jeziorze, pośród torfowisk, w lesie…” ilustruje bogactwo fauny i flory wielu siedlisk przyrodniczych, w tym obszarów bagiennych i torfowisk węglanowych, występujących na Polesiu oraz w okolicach Chełma. Jednym z najciekawszych gatunków fauny jest żółw błotny, którego największa populacja znajduje się w rezerwacie Żółwie Błota na terenie Sobiborskiego Parku Krajobrazowego. Wśród ptaków wodnych na uwagę zasługują: żuraw, bąk, bączek, czapla purpurowa, bocian czarny oraz płaskonos. Wiele okazów na ekspozycji to gatunki zagrożone wyginięciem, rzadkie i wpisane do Czerwonej Księgi. „Gabinet osobliwości” to fragment wystawy przedstawiający miejsce pracy naukowca, kolekcjonera przyrodnika, zbieracza osobliwości. Jednym z najstarszych eksponatów jest niedźwiedź brunatny, który prawdopodobnie został upolowany w chełmskich lasach w 1904 roku. Obecnie jest to gatunek zagrożony wyginięciem, występujący rzadko, tylko w lasach górskich. Ekspozycję geologiczną „Skamieniały świat” rozpoczynają najstarsze skały, występujące na naszym terenie na głębokości 5 tys. m. Z okresu prekambryjskiego pochodzą granitoidy, natomiast z ery paleozoicznej – osady węglowe. Ponadto prezentowane są odciski roślin tego okresu: 152 To już było. Działalność muzeum… lepidodendronów (z widłaków), a ze skrzypów – kalamity. O bogactwie fauny morskiej ery mezozoicznej z terenu Lubelszczyzny świadczą okazy kredowe: ślimaki, jeżowce, belemnity, amonity, łodziki, koralowce, ramienionogi i małże. Eksponowane są także pochodzące z ery nowożytnej (kenozoicznej), fragmenty skamieniałego drewna, będące śladami puszczy, porastającej ówczesną Lubelszczyznę oraz czaszki zwierząt plejstoceńskich: nosorożca włochatego, niedźwiedzia jaskiniowego, piżmowołu, kości i zęby mamuta włochatego. Wystawę „Skarby przyrody” zrealizowano w ramach projektu „Ekoturystyka bez granic – turystyka ekologiczna w regionie przygranicznym Chełm – Kowel”, współfinansowanego ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Powrót do przeszłości. Dzieje tradycyjnej kultury regionu chełmskiego (ul. Lubelska 56 A) – wystawa z dziedziny archeologii oraz etnografii, obejmuje eksponaty oraz ilustracje, fotografie, mapy, rysunki z regionu chełmskiego od epoki kamienia do początku XX wieku. W ujęciu tematycznym ukazano sposoby zdobywania żywności (łowiectwo, zbieractwo, rybołówstwo, rolnictwo, hodowla zwierząt) przetwórstwo żywności, rzemiosło (tkactwo, garncarstwo), sztukę i zdobnictwo. Sztuka Socrealizmu (ul. Lubelska 56 A) – wystawa przedstawia między innymi portrety przywódców komunistycznych, reprezentacyjne portrety „twórców historii Polski”, wizerunki przodowników pracy oraz obrazy ukazujące pracę robotników i chłopów. Obrazy i rzeźby pochodzą z kolekcji Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, inne eksponaty ze zbiorów Muzeum w Chełmie oraz Mariana Lackowskiego i Grzegorza Zabłockiego. Wystawie towarzyszy bezpłatny informator. Dzieje Chełma i regionu 1392-1944 (ul. Lubelska 57) – ekspozycja obejmuje dokumenty z XVI-XIX w., pamiątki po Wiktorze Ambroziewiczu, militaria oraz numizmaty. Cennym zabytkiem jest lustracja starostwa chełmskiego z 1789 r. Wśród starodruków wyróżnia się wydany w 1684 roku Phoenix tertiato redivivus autorstwa chełmskiego biskupa unickiego Jakuba Suszy, zawierający najstarszą pisaną historię Chełma. Chełmska bezpieka i jej ofiary (ul. Reformacka 27) – Miejsce Pamięci udostępniane jest od 17 września 2008. Ekspozycja zorganizowana została w piwnicach – celach budynku, w którym od połowy 1945 do 1956 roku mieścił się Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, gdzie więzieni byli żołnierze Armii Krajowej, Zrzeszenia Wolność i Niepodległość, Batalionów Chłopskich, Narodowych Sił Zbrojnych i innych 153 KRYSTYNA MART organizacji niepodległościowego podziemia. Prezentowane są dokumenty ukazujące początki rodzącej się władzy ludowej, pierwsze zarządzenia władz komunistycznych oraz fotografie osób prześladowanych, zamordowanych podczas przesłuchań i akcji UB. Polska Sztuka Współczesna (ul. Lubelska 55) – prezentacja bogatych zbiorów sztuki współczesnej polskiej i obcej. Zgromadzone dzieła należą do najbogatszych i najbardziej reprezentatywnych dla nurtu abstrakcji geometrycznej, metafory i konstruktywizmu w sztuce. Malarstwo, grafika, rysunek i formy przestrzenne reprezentowane są przez dzieła tak znanych twórców polskich i zagranicznych, jak: Zofia Artymowska, Jerzy Bereś, Karol Broniatowski, Jan Dobkowski, Jerzy Duda-Gracz, Janusz Kapusta, Jerzy Nowosielski, Roman Opałka, Henryk Stażewski, Jan Ziemski, Getulio Alviani, Hartmut Böhm, Milan Dobeš, Friedrich Kracht, John Law, Paolo Minoli, Georg Karl Pfahler. Ta wystawa sztuki współczesnej od czerwca 2008 roku została zamknięta do czasu przygotowania jej nowej aranżacji. Sale ekspozycyjne wykorzystywane są obecnie do organizacji wystaw czasowych ze m.in. zbiorów „Galerii 72”, konferencji, koncertów oraz innych działań edukacyjnych. Poza siedzibą własną muzeum przygotowało także w holu przed salą widowiskową w Chełmskim Domu Kultury wystawę Teatr Ziemi Chełmskiej w fotografii – prezentującą historię teatru w Chełmie, sylwetki aktorów i najciekawsze spektakle przedstawiane na przestrzeni 100 lat, a także udostępnianą publiczności od 23 listopada 2009 roku na Dworcu Głównym PKP w Chełmie pt. Tradycje kolejowe Chełma, zorganizowaną z okazji 120-lecia kształcenia kolejowego w Chełmie. Wystawiono tam reprodukcje archiwalnych fotografii przedstawiające budynki dworca kolejowego od drugiej połowy XIX wieku do współczesności oraz założenie urbanistyczne osiedla kolei państwowych, którego budowę rozpoczęto w 1928 roku. Działalność naukowo-badawcza Pracownicy działów merytorycznych zajmują się naukowym opracowywaniem zbiorów, zakładane są karty katalogu naukowego do pozyskanych zabytków oraz dokonywane uzupełnienia danych. Na bieżąco prowadzi się ewidencję eksponatów – wpisy do ksiąg inwentarzowych. Przygotowywane są scenariusze wystaw czasowych i nowych stałych, opracowywane teksty do katalogów wystaw czasowych, referaty, uczestniczono w sesjach, konferencjach naukowych, prowadzono badania archeologiczne. Od sierpnia 2009 roku rozpoczęto elektroniczne katalogowanie zbiorów. Wiąże się to z realizacją zadania „Katalog muzealny – 154 To już było. Działalność muzeum… elektroniczne muzeum chełmskie” z Programu Dziedzictwo Kulturowe, Priorytet „Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego ze środków pochodzących z Funduszu Promocji Kultury”, pozostających w dyspozycji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Projekt ma na celu wykonanie elektronicznej ewidencji obiektów muzealnych w systemie „Emuz” oraz ich promocję w Internecie na stronie www.mzch.pl. Głównym zadaniem jest skatalogowanie zbiorów do końca 2012 roku – przygotowanie pełnej dokumentacji cyfrowej eksponatów oraz ich przeglądanie, wyszukiwanie zgodnie z zadanymi kryteriami i drukowanie z poziomu przeglądarki internetowej. System zapewnia kompleksową elektroniczną obsługę w zakresie dostępu i wymiany informacji o zbiorach znajdujących się w posiadaniu Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. Od lipca 2009 roku funkcjonuje muzealna nowa strona internetowa wykonana przez koordynatora projektu „Katalog muzealny – elektroniczne muzeum chełmskie” – Zbigniewa Ługowskiego z Zamościa, a systematycznie uzupełniana przez pracowników merytorycznych naszej placówki. Sesje naukowe Muzeum było organizatorem sesji popularno-naukowych z zakresu przyrody, archeologii, historii oraz historii sztuki. W 1992 roku sesja historyczna poświęcona była jubileuszowi 600-lecia nadania miastu przywileju na prawie magdeburskim przez króla Władysława Jagiełłę, połączona z otwarciem wystawy Dawny Chełm na planach i w sztuce. Materiały z sesji opublikowano w wydawnictwie Chełm i chełmskie w dziejach pod red. Ryszarda Szczygła (Chełm 1996). W Chełmie w latach 1992, 1996, 1999, 2001 do 2004 odbywały się organizowane przez pracowników muzeum międzynarodowe konferencje sprawozdawcze pt. Najważniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce Środkowowschodniej (...) z udziałem przedstawicieli uniwersytetów i muzeów z Polski, Ukrainy i Białorusi. Sesjom towarzyszyły wystawy i wydawnictwa z komentarzem na ten sam temat, przedstawiające najważniejsze zabytki archeologiczne poszczególnych sezonów wykopaliskowych. Za działalność z okazji 600-lecia miasta – za cykl imprez związanych z ochroną dziedzictwa archeologicznego i jego propagacją – pracownicy Działu Archeologii otrzymali dyplom uznania przyznany przez Ministerstwo Kultury i Sztuki laureatom konkursu na Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 1992. Na początku października 2002 roku odbyła się międzynarodowa sesja naukowa Do piękna nadprzyrodzonego, zorganizowana przez Dział Sztuki Dawnej, na temat rozwoju sztuki sakralnej od X do XX 155 KRYSTYNA MART wieku na terenie dawnych diecezji chełmskich Kościoła rzymskokatolickiego, prawosławnego, greckokatolickiego, połączona z wystawą ikon, rzeźb i starodruków ze zbiorów własnych muzeum oraz użyczonych ze świątyń: Chełma, Czułczyc, Hrubieszowa i Krasnegostawu. Obrady dwudniowej sesji, poprzedzone otwarciem wystawy w muzeum, toczyły się w sali konferencyjnej Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej. Udział wzięło trzydziestu naukowców – historyków sztuki, archeologów, historyków, zaproszonych z Mińska na Białorusi, ze Lwowa, Łucka, Kijowa na Ukrainie oraz z Lublina, Krakowa, Warszawy, Sanoka, Chełma. Wygłoszono 26 referatów. Zarówno sesja, jak i wystawa wpisały się w kalendarz obchodów 610-lecia nadania miastu przywileju lokacyjnego według prawa magdeburskiego przez króla Władysława Jagiełłę oraz 120-lecia muzealnictwa chełmskiego. Działalność edukacyjna Wśród podstawowych zadań, obok organizacji wystaw stałych i czasowych, ważną formą pracy Muzeum jest prowadzenie działalności edukacyjnej i upowszechnieniowej w tym imprez takich, jak: koncerty, konkursy, szkolenia, seminaria, spotkania autorskie, plenery oraz inne przedsięwzięcia promujące Muzeum i miasto. Muzealne działania edukacyjne kierowane są do publiczności w różnym wieku. Rokrocznie organizowane są lekcje muzealne, wykłady z zakresu historii, archeologii, etnografii, sztuki i przyrody. Liczną grupę uczestniczących w lekcjach muzealnych, warsztatach artystycznych, konkursach, edukacyjnych zabawach plastycznych, prowadzonych na tle wystaw stałych i czasowych tworzą dzieci i młodzież. Przykładem popularyzowania wiedzy z zakresu historii są spotkania takie, jak: wykład z okazji „Dnia Katyńskiego” prowadzony przez Adama Puławskiego, pracownika Działu Edukacji IPN w Lublinie, oraz Stanisława Podlewskiego, syna zamordowanego w Katyniu kapitana Podlewskiego (15 kwietnia 2009), w którym uczestniczyli uczniowie gimnazjum i liceum. Podczas spotkania zaprezentowany został film Katyń. Niezwykle interesującą formę miały spotkania z cyklu Wartości a Przemoc. Jedno, poświęcone historii okresu stalinowskiego odbyło się na dziedzińcu przy ul. Reformackiej 27 i połączone było z projekcją filmu Śmierć rotmistrza Pileckiego oraz ze zwiedzaniem wystawy Chełmska bezpieka i jej ofiary (2009) i prezentacją – próbą rekonstrukcji wydarzeń w oparciu o archiwalia (wywiady, wspomnienia i dokumenty osób prześladowanych), przygotowaną przez grupę młodzieży z I Liceum Ogólnokształcącego w Chełmie. Licealiści – pod opieką nauczyciela historii (Katarzyny Koziak) – z dużą znajomością epoki i wyczuciem atmosfery tamtych czasów inscenizowali 156 To już było. Działalność muzeum… aresztowanie młodych ludzi za rozmowy o Katyniu. Zaangażowanie młodzieży w zadanie, poza obowiązkowymi zajęciami szkolnymi, jest dowodem na potrzebę wprowadzania metod nauki historii w interesujący dla ucznia sposób, przypominania przeszłości, poznawania historii przy pomocy nietypowych form, nie z podręcznika szkolnego, ale w autentycznej historycznej przestrzeni, w oparciu o autentyczne źródła. Podczas kolejnego spotkania odbyła się projekcja filmu Generał Nil, połączona z dyskusją, którą prowadziła Barbara Oratowska z Lublina i Beata Mojska-Zając z Muzeum w Chełmie (2009). Specjalnie dla dzieci zorganizowano cykl imprez w ramach projektu Animowany kalejdoskop, w tym warsztaty edukacyjne. Uczestnicy mogli zapoznać się z historią polskiego filmu animowanego, a także obejrzeć najnowsze animacje, zrealizowane w Polsce, takie jak: Gwiazda Kopernika, Piotruś i Wilk (film nagrodzony Oskarem). Dzieci brały udział w zajęciach plastycznych Mój ulubiony bohater bajek polskich. Warsztaty i spotkania prowadzili: Zbigniew Żmudzki – założyciel spółki „Se-Ma-For” Produkcja Filmowa, Tadeusz Wilkosz – reżyser filmów animowanych, scenarzysta i scenograf, Balbina Bruszewska – reżyser, autorka filmów animowanych, wideoklipów, Zdzisław Kudła – wybitny reżyser, scenarzysta, scenograf, animator, Ewa Wierzbowska - kierownik produkcji spółki „Se-Ma-for”, Marek Wilczyński – kompozytor, twórca muzyki filmowej. Koordynatorem projektu była Beata Pradun z Muzeum w Chełmie. W ramach tego projektu przygotowano także: fotopuzzle Animowany kalejdoskop oraz zestawy edukacyjne – karty pracy. Zorganizowano także ogólnopolski konkurs plastyczny Mój ulubiony bohater polskiego filmu animowanego, którego celem było wykonanie pracy przedstawiającej postać ulubionego polskiego bohatera animowanego. Spotkało się to z bardzo dużym zainteresowaniem, nadesłano 1829 prac z całej Polski, wykonanych przez dzieci w wieku przedszkolnym i szkoły podstawowej. Od kilku lat stałą formą pracy oświatowej są organizowane Ferie w muzeum, np. w lutym 2009 roku, pod hasłem Chińskie impresje, zbiegły się z wystawą czasową Chińska armia terakotowa cesarza Qin. Odbył się wykład na temat legend chińskich, w tym legendy o herbacie. Zorganizowano dla dzieci zajęcia praktyczne Wspaniały świat Origami. Wspólnie ze studentami KUL w Lublinie przygotowano „Dzień Chiński w Muzeum Chełmskim” prezentujący kulturę i historię Chin. Odbyło się także spotkanie pt. Smok w tradycji polskiej i chińskiej przygotowane przez Działu etnografii. Rokrocznie organizowane są także spotkania z okazji Dnia Dziecka i Świętego Mikołaja, na które dzieci i ich opiekunowie mają wstęp bezpłatny. Podczas wakacji przygotowywane są zajęcia z cyklu Lato w muzeum. 157 KRYSTYNA MART Dużą popularnością cieszyły się warsztaty prowadzone przez pracowników Działu etnografii i twórców ludowych: Leszka Kiejdę – garncarza, Jadwigę Majówkę – twórczynię ludową w zakresie tkactwa i pisankarstwa, Stanisława Kosiarza – rzeźbiarza ludowego, Leokadię Piech – artystkę ludową. Przykładem tego są zajęcia odbywające się w sali muzealnej, które składają się z dwóch części: prelekcji przeprowadzonej przez pracownika działu oraz zajęć praktycznych z udziałem twórcy ludowego. Propozycje warsztatów obejmują następujące dziedziny ludowej twórczości: „Plastyka obrzędowa i zdobnictwo” – uczestnicy poznają zwyczaje, obrzędy i tradycje związane ze świętami: Wielkanocnymi, Bożym Ciałem i Bożym Narodzeniem. Podczas zajęć własnoręcznie wykonywane są na przykład: pisanki tradycyjną techniką, chełmskie palmy wielkanocne, dawne choinkowe i inne ozdoby świąteczne – kwiaty z bibuły, baranki. „Tkactwo” – w programie zajęć prezentowane jest wyposażenie izby tkackiej, pozyskiwanie włókna lnianego przy użyciu tradycyjnych narzędzi, zasady działania kołowrotka i warsztatu tkackiego. Tutaj uczestnicy mogą wykonać np. wątek do tkania tzw. „szmaciaków” oraz tkać na warsztacie. „Garncarstwo” – celem warsztatów z tej dziedziny jest przedstawienie historii garncarstwa w naszym regionie i sposobów obróbki gliny, a także techniki zdobienia naczyń i toczenia na kole garncarskim. W czasie zajęć dzieci własnoręcznie wykonują małe formy plastyczne techniką wałeczkową, pod kierunkiem garncarza toczą naczynia na kole garncarskim. „Rzeźba” – w zakresie tych zajęć, odbywających się pod kierunkiem rzeźbiarza ludowego Stanisława Kosiarza, uczestnicy zapoznawani są z tematyką rzeźb ludowych, narzędziami oraz materiałem rzeźbiarskim, a następnie własnoręcznie tworzą rzeźby w mydle i glinie. „Regionalne tradycje” – w trakcie zajęć przekazywana jest wiedza o podstawowym tradycyjnym pożywieniu mieszkańców wsi oraz o potrawach regionalnych, np. wigilijnych. Uczestnicy własnoręcznie mogą przygotować chleb i wigilijne tzw. „łamańce”. Spotkania Muzeum Ziemi Chełmskiej jest miejscem, gdzie odbywa się wiele ważnych spotkań, których uczestnikami często są ludzie kultury i nauki oraz przedstawiciele różnych grup społeczeństwa. Wartą odnotowania była impreza, związana z prezentacją dokumentu historycznego – listu poświadczającego przyjęcie w depozyt przez króla Jana Kazimierza obrazu Matki Bożej Chełmskiej wraz z innymi aparatami kościelnymi (m.in. srebrami) z katedry unickiej w Chełmie, datowanego 10 V 1651 r. Dokument został zakupiony do 158 To już było. Działalność muzeum… zbiorów muzealnych dzięki finansowemu wsparciu osób prywatnych i przedstawicieli spółek miejskich, którzy podczas spotkania otrzymali listy z podziękowaniami. Publiczność miała okazję zapoznać się z najważniejszymi wydarzeniami z dziejów Chełma, powiązanymi z osobami: króla Jana Kazimierza i biskupa unickiego Jakuba Suszy oraz wysłuchać programu słowno-muzycznego w wykonaniu Zespołu Muzyki Dawnej Contra Bellum w składzie: Justyna Wyciślik (śpiew, instrumenty perkusyjne), Michał Wyciślik (lutnia, galichon). Artyści wykonywali utwory z epoki baroku, a także odczytali publiczności treść listu. Wszystko to działo się w sali muzealnej przy ul. Świętego Mikołaja 4, czyli we wnętrzu barokowej, dawnej cerkwi unickiej, związanej z historią Kościoła greckokatolickiego, a także samą ikoną Matki Bożej Chełmskiej (podczas przebudowy katedry unickiej na sobór prawosławny w latach 70. XIX wieku ikona na krótko umieszczona była w ołtarzu cerkwi św. Mikołaja). List sporządzony był w języku polskim przez królewskiego sekretarza, czarnym inkaustem, pięknym charakterem pisma, na papierze czerpanym, z odręcznymi podpisami: Jan Kazimierz Król oraz Albertus Kadzidłowski/ Secretarius Regiae Majeststis oraz pieczęcią Koronną wielką. W liście król oznajmia, że bierze pod swoją opiekę obraz Najświętszej Panny, na cyprysie malowany i miastu Chełmowi od kilkuset lat nadany, ażeby w niespokojnym czasie, kiedy swawoleństwo Kozackie, w Koninkcyi z Pogany, na Woysko Nasze, y Rzeczypospolitey, z różnych stron następuje, nie zaginął. Jednocześnie zobowiązuje się, iż depozyt – zarówno obraz jak i srebra cerkiewne, i część aparatów – oddany będzie, jak tylko uspokoi się teraźnieysza zawierucha. Artykuł na temat tego cennego nabytku został opublikowany w Spotkaniach z zabytkami (nr 9-10, wrzesień – październik 2010, s. 33-35, Krystyna Mart: Wokół jednego zabytku. Niezwykły dokument). Z bardzo dużym zainteresowaniem przyjęto propozycję spotkania pt. Stołpie. Tajemnica kamiennej wieży, podczas którego wystąpił z wykładem prof. dr. hab. Andrzej Buko, a także obecni byli współautorzy książki Zespół wieżowy w Stołpiu. Badania 2003-2006. Równocześnie tego dnia odbyła się promocja 2 wydawnictw na temat badań archeologicznych wieży w Stołpiu. Niezapomniane wrażenia pozostawiły spotkanie autorskie z Arturem Taborem, znanym fotografem dzikiej przyrody, ilustrowane jego filmem Bezkrwawe łowy. Jak fotografować dziką przyrodę, a także z Adamem Sikorskim, autorem cyklu programów, emitowanych w TVP, Było, nie minęło. Publiczność (w różnych przedziałach wiekowych) mogła zdobyć wiedzę na temat historii rakiet V1, V2 na ziemi chełmskiej, a także zaginionych w lasach włodawskich, we wrześniu 1939 roku, tankietek polskich. Opowieść o wydarzeniach z okresu drugiej wojny światowej połączona była z projekcją filmu. 159 KRYSTYNA MART Wyjątkowy charakter miały zajęcia edukacyjne realizowane w ramach projektu Zakochani w Chopinie. Spotkania edukacyjne na temat instrumentów muzycznych ilustrowane wykonaniem utworów prowadzili: Robert Grudzień (fortepian) oraz Andrzej Wojtaszek (skrzypce), natomiast wykład pt. Chopin w malarstwie i literaturze europejskiej – dr hab. Dorota Kudelska, prof. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. W celu uświetnienia obchodów uroczystości z okazji 70. rocznicy zbrodni katyńskiej zorganizowano cykl spotkań z udziałem Stanisława Podlewskiego, którego ojciec – kapitan Michał Podlewski – zginął w Charkowie. Przygotowano wystawę i prezentację elektroniczną oraz wypożyczono od producenta firmy Media Art film Katyń w reż. J. Gębskiego. Spotkania odbywały się w siedzibie muzeum oraz w szkołach chełmskich. Od kilku lat w maju muzealnicy chełmscy przygotowują w Chełmie z okazji Międzynarodowego Dnia Muzeów szereg atrakcji dla wszystkich, którzy zechcą uczestniczyć w spotkaniach muzealnych, trwających od godziny 10.00 do 24.00. Międzynarodowy Dzień Muzeów jest corocznym świętem obchodzonym 18 maja, pod zmieniającym się hasłem, które od 1992 roku ustala Komitet Doradczy ICOM. W 2011 roku hasło brzmiało Muzeum i Pamięć (Museum and Memory), w 2010 – Muzea dla społecznej harmonii, w 2009 – Muzea i turystyka. Na całym świecie w związku z tym organizowane są wystawy, seminaria, spotkania, prezentacje. Przypomnieć wypada, że Dzień Muzeów ustanowiony został w Moskwie 28 maja 1977 roku przez Międzynarodową Radę Muzeów (ICOM – International Council on Museums), działającą przy UNESCO. Dewiza Rady natomiast podkreśla rangę tych instytucji: Muzea są ważnym środkiem wymiany kulturalnej, wzbogacania kultur i rozwoju wzajemnego zrozumienia, współpracy i pokoju między narodami. Ze świętem tym łączy się Europejska Noc Muzeów (The Europen Night of Museums), podczas której udostępniane są muzea, galerie, instytucje kultury w godzinach nocnych. Została ona pierwszy raz zorganizowana w Berlinie w 1997 roku, a następnie w innych miastach, m.in.: w Paryżu, Amsterdamie. Obecnie jest organizowana w ponad 120 miastach Europy, najczęściej w majowy weekend poprzedzający Dzień Muzeów. W Polsce pierwszą Noc Muzeów zorganizowano w Poznaniu w Muzeum Narodowym w 2003 roku, następnie w Krakowie w maju 2004 roku. Cieszące się ogromnym powodzeniem wśród publiczności nocne zwiedzanie muzeów w dużych miastach stało się impulsem do tego, aby podjąć się próby zachęcenia do takiego zwiedzania i Muzeum w Chełmie. Pierwsza chełmska Noc Muzeów, połączona z Międzynarodowym Dniem Muzeów, odbyła się 18 maja 2007 roku, kiedy to można było 160 To już było. Działalność muzeum… bezpłatnie zwiedzać wystawy do godz. 22.00. Tego dnia, obok udostępnienia ekspozycji czasowych i stałych, publiczność miała okazję uczestniczenia w plenerowym mini festynie, zorganizowanym na dziedzińcu muzealnym, tematycznie związanym z wystawą archeologiczno-etnograficzną Powrót do przeszłości. Dzieje tradycyjnej kultury regionu chełmskiego. Podczas festynu odbywały się pokazy: toczenie naczyń na kole garncarskim, wyrób bibułkowych kwiatów, obróbka lnu, wyrób masła, prasowanie dawnym żelazkiem na węgiel drzewny, wykonywanie narzędzi z krzemienia, rekonstrukcja naczyń z wykopalisk archeologicznych, prezentacja twórców ludowych i ich dzieł: rzeźbiarza, malarza, koncert kataryniarza. Specjalnie przygotowana wystawa fotograficzna pt. To już było, zorganizowana w holu Urzędu Miasta Chełm, miała na celu ukazanie różnych form działalności wystawienniczej, wydawniczej i edukacyjnej w ciągu ostatnich 30 lat. Kolejne Noce Muzeów w Chełmie 17 maja 2008, jak i 16 maja 2009 oraz 18 maja 2010 roku cieszyły się rosnącym zainteresowaniem publiczności i trwały do godz. 24.00. W ramach Nocy Muzeów połączonej z obchodami Międzynarodowego Dnia Muzeów w 2010 roku zorganizowano bezpłatne zwiedzanie muzeum w godzinach nocnych, a w ciągu dnia Mini festyn na dziedzińcu muzealnym przy ul. Lubelskiej 56A, przeznaczony głównie dla dzieci i młodzieży z Chełma i okolicy. Największym powodzeniem cieszyły się prezentacje toczenia naczyń na kole garncarskim w wykonaniu Leszka Kiejdy, garncarza z Pawłowa, pokazy walk rycerskich w wykonaniu Bractwa Grodów Czerwieńskich oraz tańców historycznych. Ginące zawody, takie jak: kowalstwo i pszczelarstwo skupiały uwagę publiczności, można było zobaczyć plaster z pszczołami, a także wyroby kowalskie i kowala Krzysztofa Marczyńskiego przy pracy. Odbywała się degustacja miodu z pasieki Janusza Kozińskiego. Regionalni rzeźbiarze: Jan Uścimiak i Stanisław Kosiarz, Stanisław Szulc prezentowali swoje dzieła i demonstrowali proces rzeźbienia w drewnie. Ważne miejsce w działalności muzeum zajmuje organizacja Międzynarodowych Plenerów Artystycznych. Od 1985 do 2002 roku odbywały się one w Okunince na Jeziorem Białym i były prowadzone przez Bożenę Kowalską, kuratora Galerii 72. Następnie przeniesione zostały do Janowca i organizowane do 2007 roku przez Jagodę Barczyńską, kustosza działu sztuki współczesnej muzeum w Chełmie oraz Honoratę Mielniczenko z Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym – Oddział Zamek w Janowcu. W 2008 i 2009 roku spotkania artystów w ramach tych plenerów odbyły się w Chełmie. 161 KRYSTYNA MART Warsztaty edukacyjne na wystawie historycznej – pokaz stroju i walk rycerskich Plenery miały od początku charakter międzynarodowy. Dotychczas w spotkaniach uczestniczyli artyści z Europy: Anglii, Austrii, Belgii, Chorwacji, Czech, Francji, Grecji, Niemiec, Polski, Rosji, Słowacji, Szwajcarii, Ukrainy, Węgier, Włoch a także Stanów Zjednoczonych. Koncerty Dział Edukacji był koordynatorem organizacji koncertów, odbywających się w sali Muzeum (wnętrze barokowej, dawnej cerkwi greckokatolickiej pw. Świętego Mikołaja). Cieszyły się one bardzo dużym powodzeniem wśród publiczności, która dokonywała rezerwacji miejsc z kilkutygodniowym wyprzedzeniem. Na każdą imprezę drukowano zaproszenia i plakaty. W 2010 roku zorganizowano łącznie 16 koncertów, których wysłuchało 1655 osób, w tym 8 koncertów z okazji 200. rocznicy urodzin Fryderyka Chopina, a 5 koncertów w ramach realizacji projektu Zakochani w Chopinie. Wśród wykonawców byli światowej sławy artyści: 162 To już było. Działalność muzeum… Małgorzata Walewska – mezzosopran, Marek Torzewski – tenor, wybitny polski aktor Jerzy Zelnik, znakomici pianiści, jak: Mariusz Dubaj, Robert Grudzień czy uczestniczki Konkursu Chopinowskiego w 2010 roku – Aya Gokita (Japonia), Joanna Różewska (Polska). Publiczność miała okazję poznać także mniej znanych, ale również bardzo dobrych odtwórców utworów Chopina i innych kompozytorów, jak: Magdalena Idzik – mezzosopran, Mirosław Feldgebel – fortepian, Iwo Orłowski – tenor, Małgorzata Jakubowska – sopran, Kristin Kulagina – fortepian, Rafał Grząka – akordeon. Wspomnieć przy tym należy, że tradycje organizowania kameralnych koncertów muzyki dawnej i współczesnej oraz poezji w Muzeum w Chełmie sięgają lat 70-XX stulecia. Najpierw odbywały się w niewielkiej sali przy ul. Lubelskiej 55, a następnie od 1984 roku w dawnej kaplicy pw. Św. Mikołaja. Często współorganizatorem tych imprez było, prężnie działające i wspierające finansowo działalność muzeum , Krajowe Biuro Koncertowe w Warszawie na czele z dyrektorem Zbigniewem Pawlickim. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych w sali koncertowej muzeum odbywało się rocznie kilkanaście imprez muzycznych, a znacznie rzadziej organizowane były w latach dziewięćdziesiątych. Do historii przeszły znakomite recitale – fortepianowe światowej sławy pianistów: Haliny CzernyStefańskiej (29 września 1984 i 5 czerwca 1990), Reginy Smendzianki, Rinko Kobayashi, skrzypcowe – Konstantego Kulki, wokalne – Andrzeja Hiolskiego, Jerzego Artysza, Krystyny Szostek-Radkowej, Bogny Sokorskiej, koncerty japońskiej orkiestry kameralnej pod dyrekcją Ryotaro Iwabuchi z japońskiego miasta Kobe, Krakowskiej Orkiestry Barokowej pod dyrekcją Ewy Michnik, z udziałem wielu wybitnych aktorów: Zofii Rysiówny, Wojciecha Siemiona, Krzysztofa Kolbergera, Haliny Rowickiej, recitale Macieja Zembatego, Johna Portera. Wszystkie kameralne koncerty pozostają w pamięci społecz-nej jako wyjątkowe wydarzenia kameralne, po których zachowała się dokumentacja fotograficzna, wpisy do księgi pamiątkowej i artykuły w lokalnej prasie. Seanse filmowe Dodatkową formą pracy oświatowej były projekcje filmów, których celem było przekazywanie wiedzy w atrakcyjny sposób oraz uzupełnianie treści tematów wystaw i spotkań. Jak wcześniej wspomniano, w ramach organizowanych spotkań z okazji 70. rocznicy zbrodni katyńskiej wyświetlano sprowadzony od producenta film dokumentalny Katyń (reż. Józef Gębski), który przedstawił historię oraz wyniki najnowszych badań tej kwestii. Odbyło się 9 projekcji, w tym jedna podczas uroczystości miejskich w Chełmskim Domu Kultury dla 100 osób, pozostałe dla młodzieży 163 KRYSTYNA MART szkół ogólnokształcących miały miejsce w siedzibie muzeum i na terenie szkół. Prezentowano także filmy przyrodnicze i historyczne, w tym wymienione wcześniej: Bezkrwawe łowy. Jak fotografować dziką przyrodę w reż. A. Tabora, Śmierć rotmistrza Pileckiego, Generał Nil w reż. Ryszarda Bugajskiego , Chełmski Lipiec – prezentacja archiwalnych Kronik filmowych, Z archiwum IPN. Kłamstwo PKWN w reż. T. Doroszuka, i A. Sikorskiego oraz filmy animowane, które wyświetlano w ramach warsztatów Animowany kalejdoskop, m.in.: Opcja Zero, Przejście Żydów przez Morze Czerwone, Level w reż. Krzysztofa Kiwerskiego, Gwiazda Kopernika w reż. Zdzisława Kudły, Piotruś i wilk w reż. Suzie Temleton (film nagrodzony Oskarem), Tajemnica kwiatu paproci, Przygody misia Colargola w reż. T. Wilkosza, Dany Boy w reż. Marka Skrobeckiego, filmy z cyklu Bolek i Lolek, Reksio. W celu uzupełnienia wystawy Żydzi w Chełmie wyświetlano film animowany powstały w oparciu o literaturę Isaaca B. Singera, prezentujący najbardziej znane opowieści o mędrcach z Chełma: Świat to jeden wielki Chełm (reż. Albert Hanan Kamiński). Konserwacja muzealiów Do najważniejszych zadań w działalności statutowej muzeum należy konserwacja zabytków. W ostatnich latach zadanie to było realizowane w ramach kilku projektów z Programu Operacyjnego Dziedzictwo Kulturowe, Wspieranie działań muzealnych, z udziałem środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W specjalistycznych pracowniach konserwacji malarstwa i rzeźby poza siedzibą muzeum przeprowadzono prace konserwatorskie zabytków sztuki sakralnej z XVII, XVIII wieku oraz zabytkowego księgozbioru, wśród których znalazły się między innymi: Ikona Chrystusa Pantokratora z XVII wieku, Figury kobiece z XVIII wieku, z warsztatu lwowskiego rzeźbiarza Michała Filewicza, a także starodruki: Porfiry Skarbek Ważyński „Porphyrius Skarbek Ważyński Ordinius S. Basilii…”, Grodno 1784 (w języku łacińskim, opowiada o wyborze Ważyńskiego na prowincjała zakonu Bazylianów, omawia uchwały kapituły, opisuje szkoły bazyliańskie); napisane w języku polskim: dzieło wydane staraniem biskupa unickiego Maksymiliana Ryłło, Koronacja Cudownego Obrazu Nayswiętszey Maryi Panny w Chełmskiej Katedrze obrządku greckiego od samego początku wiary chrześcijańskiej w krajach naszych nabożnie chowanego (...) odprawiona roku 1765 (...), Berdyczów 1780 roku; Bibliia, drukowana w Krakowie w Drukarni Mikołaja Szarfenbergera w 1577 roku, dedykowana Annie Jagiellonce, polskiej królowej, żonie Stefana Batorego (zachowana część obejmuje Nowy Testament, zawiera ozdobne inicjały, liczne drzeworyty); Postylle katolickie księdza Jakuba Wuyka, drukowane w 1584 r. w Krakowie, ilustrowane 164 To już było. Działalność muzeum… inicjałami i drzeworytami; w języku cerkiewnosłowiańskim – Kljucz razumienija autorstwa Joanicjusza Galatowskiego, wydany w 1665 roku w Drukarni Michała Ślozki we Lwowie. Gromadzenie zbiorów Muzeum realizuje cele określone w statucie także poprzez gromadzenie zabytków i materiałów dokumentacyjnych w drodze zakupów, darowizn, zapisów, przekazów oraz przez przyjmowanie depozytów i pozyskiwanie zabytków oraz okazów drogą badań terenowych. Zakupy dokonywane są w miarę posiadanych środków z budżetu muzeum. Rzadko zdarzają się wyjątkowe sytuacje, kiedy na zakup cennego zabytku znajduje muzeum dofinansowanie z innych źródeł. Szczególnym przypadkiem okazało się nabycie do zbiorów unikatowego dokumentu historycznego z XVII wieku. Zdarzenie takie jak to z 2009 roku, w dotychczasowej działalności chełmskiej placówki muzealnej jest niepowtarzalne. Kiedy w Chełmie rozeszła się wieść, co prawda tylko w wąskim gronie zainteresowanych, o tym, że na listopadowej aukcji Domu Aukcyjnego LAMUS w Warszawie zostanie wystawiony dokument związany bardzo z historią miasta, podjęto starania, aby pozyskać go do muzealnej kolekcji. Skromny budżet tej instytucji kultury nie daje możliwości nabywania wielu cennych eksponatów. Pojawił się zatem problem szybkiego zdobycia środków finansowych, pozwalających na zakup dokumentu. Należało przypuszczać, że cena wywoławcza przy licytacji może zostać znacząco przekroczona. Jednak szybko okazało się, że dzięki wstawiennictwu i poparciu inicjatywy pozyskania ważnej pamiątki historycznej przez Panią Agatę Fisz, Prezydent Miasta Chełm, można było liczyć na to, że znajdą się środki na sfinansowanie przedsięwzięcia. Było ono także podstawą uczestnictwa muzealników w licytacji, której z uwagi na rangę zadania, towarzyszyło wiele emocji. Dokument udało się wylicytować i wprowadzić do zbiorów muzeum. W taki sposób w grudniu 2009 roku został zakupiony do zbiorów historycznych najcenniejszy zabytek – List poświadczający przejęcie w depozyt obrazu Matki Bożej Chełmskiej z katedry unickiej w Chełmie, datowany na 10 maja 1651 roku, podpisany przez króla Jana Kazimierza. Stało się to możliwie dzięki finansowemu wsparciu chełmian – kilkunastu darczyńców prywatnych, w tym Pani Agaty Fisz, Prezydent Miasta Chełm oraz firm i spółek miejskich. W ostatnich latach zbiory „Galerii 72” powiększały się przede wszystkim o liczne dary. Wspomnieć trzeba dary Kazimierza Głaza, pierwszy w 1994, a drugi w 2007 roku liczący 51 grafik z cyklu Formy w przestrzeni kanadyjskiej, wykonanych przez artystę w 1971 roku w technice: gwasz, collage. Kazimierz Głaz ukończył Akademię Sztuk Pięknych we Wrocławiu i należy do czołowych twórców polskich, którego większość życia przypadła na pobyt za granicą. Od 165 KRYSTYNA MART 1968 roku mieszka w Toronto (Kanada), gdzie założył i prowadzi ośrodek sztuki współczesnej – Toronto Centre for Contemporary Art. Leszek Wyczółkowski, artysta polski mieszkający od 1978 roku w Kanadzie, jest kolejnym twórcą współczesnym, który pozostawił w darze swoje grafiki. W 2009 roku Karl-Heinz Stockheim z Düsseldorfu – niemiecki businessman i kolekcjoner sztuki – przekazał do Muzeum Ziemi Chełmskiej trzy dzieła (190 x 190 cm każde) z cyklu obrazów szytych, zatytułowanych Katalipomena, autorstwa Kajetana Sosnowskiego – pomysłodawcy i założyciela Galerii 72. K.H. Stockheim – właściciel sieci restauracji usytuowanych w głównych portach lotniczych i stacjach kolejowych – w spierał w latach 70. i 80. minionego wieku przedstawicieli awangardy artystycznej wywodzących się z Europy środkowej, wśród nich był także Kajetan Sosnowski (19131987), absolwent Męskiego Seminarium Nauczycielskiego w Chełmie, a następnie Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (1939). Kolekcja sztuki współczesnej artystów „Galerii 72” powstawała w dużej części w oparciu o dary. Znaczącą część tych zbiorów pozyskano w efekcie spotkań plenerowych, organizowanych od 1985 roku, których jednym z założeń programowych było przekazanie przez uczestnika pleneru przynajmniej jednej pracy. W ten sposób zbiory powiększyły się o ponad 400 obiektów sztuki polskiej i 250 prac sztuki obcej. Podczas 25. Międzynarodowego Pleneru Artystycznego, zorganizowanego w Chełmie (2009) uczestnicy pozostawili dla chełmskiej kolekcji sztuki najnowszej 35 prac z zakresu: malarstwa, grafiki, rysunku, obiektów przestrzennych, instalacji. Do zbiorów Działu Sztuki Ziemi Chełmskiej w 2009 roku trafiły rysunki i grafiki, będące darem autorki, Danuty BoguszewskiejChlebowskiej, artystki pochodzącej z Chełma, mieszkającej w Krakowie. W okresie okupacji była uczennicą Zenona Waśniewskiego i Władysława Ukleji. Studiowała malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Od 1949 roku wystawia swe prace, które budzą niezmiennie zachwyt publiczności. Skłaniają do refleksji nad przemijaniem życia, znikomością i ulotnością wszystkiego, co nas otacza. W 2007 roku około 100 prac, w tym obrazy olejne, rysunki i grafiki, przekazała w darze Liliana Michalska, absolwentka Liceum Sztuk Plastycznych w Lublinie oraz Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jej obrazy eksponowane były m.in. w Krakowie i Lublinie. Ta twórczość przypomniana została chełmskiej publiczności podczas indywidualnej wystawy pt. W świetle i w cieniu. Malarstwo, rysunek i grafika Liliany Michalskiej, na której przedstawiono wybór prac z tegoż daru. Kilkadziesiąt prac przekazał w darze Jerzy Grosman. Ostatnio trafiły do kolekcji muzealnej, po zakończonej ekspozycji z okazji 50lecia jego działalności artystycznej (2007), rysunki, cykle graficzne, 166 To już było. Działalność muzeum… akwarele, które są uzupełnieniem wcześniejszego daru artysty z lat 70. XX wieku. Programy operacyjne Wiele form pracy zgodnych z działalnością statutową muzeum realizowano w ramach projektów dofinansowanych ze środków zewnętrznych. Dofinansowanie z programów pozostających w gestii Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego uzyskały zadania dotyczące konserwacji muzealiów prowadzonej w latach 2008-2010, m.in: Znaki wiary – konserwacja zabytków sztuki sakralnej XVII-XIX wieku oraz Konserwacja starodruków w ramach Dziedzictwo Kulturowe, priorytet 2, Wspieranie działań muzealnych. Ze środków MKiDN współfinansowana była także realizacja zadań z 2007 roku – konserwacja metalowych zabytków archeologicznych z programu Dziedzictwo Kulturowe, priorytet 4. Ochrona zabytków archeologicznych, a także wystawa Powrót do przeszłości. Dzieje tradycyjnej kultury regionu chełmskiego, priorytet 2, Rozwój instytucji muzealnych oraz z 2009 roku: Katalog muzealny – elektroniczne muzeum chełmskie, Ścieżka edukacji regionalnej „Śladami ginących zawodów i umiejętności”, Mecenat 2009. Projekt Zakochani w Chopinie. Priorytet Chopin 2010, cykl koncertów i spotkań organizowanych w ramach obchodów Roku Chopinowskiego, promujących twórczość wielkiego kompozytora, współfinansowany był przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina. W 2009 roku pozyskano dofinansowanie ze środków Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej na projekt Jubileuszowy XXV Międzynarodowy Plener Artystyczny oraz wystawa towarzysząca oraz ze środków Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Chełmie na zadanie Konserwacja i rekonstrukcja eksponatów zoologicznych. Dzięki przyznanym dotacjom mogły zostać zrealizowane również takie zadania, jak: Animowany świat (2008) w ramach ogólnopolskiego konkursu z okazji 60-lecia animacji polskiej, a także Animowany kalejdoskop – projekty współfinansowane ze środków Narodowego Instytutu Audiowizualnego i Urzędu Miasta Chełm; 90lecie Muzeum Ziemi Chełmskiej – cykl imprez, współfinansowanie ze środków Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie; Żydzi w Chełmie – wystawa i wydawnictwo współfinansowane ze środków Województwa Lubelskiego i Urzędu Miasta Chełm; wystawy: Jerzy Grochocki. Między geometrią a naturą – ze środków Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie oraz Młoda sztuka z Berlina. Dirk Rathke, Arne Schroeiber, Rainer Splitt – ze środków Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej w Warszawie, Warsztaty edukacyjne „Leśna przygoda” – ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie. 167 KRYSTYNA MART Współpraca z instytucjami Muzeum rozwija współpracę w zakresie działalności wystawienniczej, edukacyjnej, naukowo-badawczej i wydawniczej z muzeami oraz innymi instytucjami kultury, ze szkołami miasta i regionu, z uniwersytetami oraz kolekcjonerami. Dział Archeologii prowadził współpracę z Instytutem Archeologii UMCS w Lublinie oraz Muzeum Wsi Lubelskiej. Dział Historii współpracował przy realizacji zadań z różnymi instytucjami i osobami, m.in: z Archiwum Państwowym w Lublinie i jego Oddziałem w Chełmie, Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatura w Chełmie, Chełmską Biblioteką Publiczną im. M.P. Orsetti, Szkołą Podstawową nr 4 z oddziałami integracyjnymi im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Muzeum Lubelskim w Lublinie oraz Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie, a także z osobami mieszkającymi obecnie poza granicami Polski, są to: Blima Lorber-Rolnik oraz Chaim Lender, Shaun Waksman (z Chelmer Organization) z Izraela. Kontynuowana była również współpraca w zakresie organizowania spotkań edukacyjnych, wykładów i wystaw z Instytutem Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie, a także ze Stanisławem Podlewskim, synem kapitana Michała Podlewskiego, który był więźniem Starobielska i zginął w Charkowie. Prowadzona jest współpraca z chełmskimi szkołami z zakresu edukacji historycznej. Uczniowie szkół uczestniczą w imprezach organizowanych w siedzibie muzeum. Natomiast pracownicy merytoryczni biorą udział w zajęciach organizowanych na terenie szkół. Przykładem tej współpracy są takie działania, jak: udział w komisji konkursu „Moje miasto Chełm” organizowanego przez Szkołę Podstawową nr 4 z oddziałami integracyjnymi im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego – B. Mojska-Zając, udział w pracach jury w konkursie recytatorskim im. Pauliny Hołyszowej w Zespole Szkół Ogólnokształcących w Strupinie Dużym – M. Mąka. Pracownicy merytoryczni działu sztuki współczesnej J. Barczyńska i I. Pradun współpracowali z instytucjami wystawienniczymi oraz twórcami związanymi z kolekcją „Galerii 72”. Odnotować należy ich współpracę: z Galerią Extravagance przy Centrum Sztuki w Sosnowcu przy przygotowywaniu wystawy i towarzyszącego jej katalogu „Geometria językiem sztuki. Kolekcja Galerii 72 Muzeum Ziemi Chełmskiej 1972-2000”; z „Galerią Atlas” w Łodzi celem przygotowania i wysyłki fotografii prac prof. Stanisława Fijałkowskiego; wypożyczenie prac artysty na wystawę indywidualną artysty w łódzkiej galerii, z Galerią Narodową Zachęta w Warszawie – dotycząca wystawy „Gender Check. Kobiecość i męskość w sztuce Europy wschodniej” (wypożyczenie na wystawę pracy „Podróż przez morza i oceany dookoła stołu” autorstwa Marii Pinińskiej-Bereś); 168 To już było. Działalność muzeum… z Galerią Wozownia w Toruniu celem wypożyczenia pracy Jerzego Rosołowicza z kolekcji „Galerii 72” na wystawę „Studencki azyl kultury”; z miesięcznikiem „Sztuka.pl” – przesłanie fotografii prac Antoniego Starczewskiego do artykułu ukazującego się na łamach pisma oraz użyczenie reprodukcji prac Antoniego Starczewskiego, Jadwigi Maziarskiej i Antoniego Mikołajczyka z chełmskiej kolekcji sztuki współczesnej w zamian za zamieszczoną na łamach czasopisma reklamę wystaw odbywających się w „Galerii 72; z Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy – użyczenie fotografii prac prof. Janusza Kaczmarskiego do katalogu wystawy artysty opracowanego w wersji elektronicznej; z Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym dotycząca prac artystów związanych z kolonią artystyczną w Krzemieńcu; z Domem Aukcyjnym Rempex w Warszawie dotycząca kwerendy obrazu Mariana Bogusza; z Muzeum Narodowym we Wrocławiu – przygotowanie prac, fotografii obiektów oraz materiałów archiwalnych związanych z obecnością artysty na międzynarodowych plenerach organizowanych przez chełmskie muzeum; z Muzeum Sztuki Współczesnej w Warszawie dotycząca kwerendy prac Włodzimierza Borowskiego; z dr M. Stępnik z Wydziału Artystycznego UMCS w Lublinie celem udostępnienia reprodukcji pracy Jerzego Dudy-Gracza „Babel 2” do przygotowywanego wydawnictwa; z Muzeum Uniwersyteckim w Toruniu odnośnie prac Marka Żuławskiego w chełmskich zbiorach sztuki współczesnej; z Instytutem Historii Sztuki UAM w Poznaniu w sprawie dotyczącej prac Wiesława Szamborskiego w chełmskiej kolekcji; z Zachętą Narodową Galerią Sztuki dotycząca wypożyczenia oraz reprodukcji pracy M. Pinińskiej-Bereś „Egzystencjarium – potwór ugłaskany” na wystawę poruszającą wątki feministyczne w sztuce polskiej; z artystami niemieckimi (Dirk Rathke, Arne Schreiber, Rainer Splitt) oraz Fundacją Współpracy Polsko-Niemieckiej w Warszawie w celu organizacji wystawy w „Galerii 72”. Wcześniej opisana została współpraca z zakresu działalności wystawienniczej Działu Sztuki Dawnej (obecnie Działu Sztuki Ziemi Chełmskiej) prowadzona od 1991 roku z Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Zamojskim w Zamościu, Muzeum Regionalnym w Krasnymstawie, z Muzeum Narodowym w Krakowie i Gdańsku oraz z Muzeum Lubelskim w Lublinie. Działalność wydawnicza i promocja Działalność wydawnicza muzeum ściśle wiąże się z tematami podejmowanych wystaw i organizowanych sesji popularnonaukowych. W 1994 roku w „Ogólnopolskim konkursie na Najciekawsze Wydarzenie Muzealne Roku” za cykl katalogów Muzeum otrzymało wyróżnienie Ministra Kultury i Sztuki. Z bardzo dużym zainteresowaniem spotkały się wydawnictwa (będące rezultatem sesji) Chełm 169 KRYSTYNA MART i chełmskie w dziejach pod red. Ryszarda Szczygła, Chełm 1996, oraz Do piękna nadprzyrodzonego, t. I i II, pod red. Krystyny Mart, Chełm 2003. Godne uwagi są publikacje z ostatnich lat, wśród których znajdują się: Skarby przyrody (autor: Zbigniew Lubaszewski, Krystyna Mart, 2010) – album zawiera charakterystykę zbiorów przyrodniczych i geologicznych, ilustrowany fotografiami najcenniej-szych okazów flory i fauny oraz geologii. Skarby przeszłości (redakcja: Krystyna Mart, Zofia Wasiuta, autorzy tekstów: Jagoda Barczyńska, Andrzej Bronicki, Bożena Dobosz, Marek Kokosiński, Krystyna Mart, Beata Mojska-Zając, Sylwia Przybylewska, Anna Tarkowska, 2010) – katalog przedstawia krótką historię muzeum, charakterystykę zbiorów oraz reprodukcje wybranych zabytków. Żydzi w Chełmie (autorzy: K. Mart, Zbigniew Lubaszewski, 2010) – publikacja dotycząca losów społeczności żydowskiej, rozwoju kultury i działalności Żydów chełmskich. Zawiera opis ulic, nieruchomości, zakładów, instytucji i szkół, domów modlitwy, wykaz rodzin, a także słownik najważniejszych pojęć związanych z życiem i obyczajami żydowskimi oraz wybór fotografii i reprodukcji dokumentów. Ein Latte i trzy przestrzenie dla Chełma. Dirk Rathke, Arne Schreiber, Rainer Splitt (autor: Ludwig Seyfarth, 2009) – wydawnictwo dokumentujące trzy działania artystyczne młodych twórców z Berlina. Galeria 72. Nabytki 2007-2009 (autorzy: Jagoda Barczyńska, Ireneusz Pradun, 2009) – katalog, który dokumentuje rozwój chełmskiej kolekcji sztuki współczesnej, obejmujący lata 2007-2009. Danuta Boguszewska-Chlebowska. Malarstwo, rysunek (autor K. Mart, 2009) – album poświęcony życiu i twórczości artystki, zawiera anegdoty z życia, odkrywa pasje malarki, ilustrowany fotografiami ze zbiorów artystki z lat dzieciństwa po okres niedalekiej przeszłości. Prezentuje wybrane rysunki i obrazy zgrupowane w okresach chełmskim i krakowskim. W starym albumie mojego dziadka. Chełm i chełmianie w fotografii rodzinnej cz. I i II (autor: Krystyna Mart, Beata Mojska-Zając, 2004, 2007) – wydawnictwa opracowane w oparciu o zbiory fotografii należących do mieszkańców Chełma. Albumy przedstawiają pejzaże miasta, najwaźniejsze zabytki i jego mieszkańców. Opublikowano 360 fotografii. Nie ma samotności. Władysław Ukleja. Wanda Pociej Uklejowa. Malarstwo, grafika ze zbiorów prywatnych oraz Muzeum Chełmskiego w Chełmie i Muzeum w Gliwicach (autorzy: Krystyna Mart, Jacek Ukleja, 2004) – katalog wystawy zawiera szkic o życiu i twórczości artystów, a także wspomnienia o rodzicach syna Jacka Ukleji. 170 To już było. Działalność muzeum… Całość zilustrowana reprodukcjami archiwalnych fotografii ze zbiorów rodziny oraz reprodukcjami wybranych obrazów. Powrót do przeszłości. Dzieje tradycyjnej kultury regionu chełmskiego (autorzy: A. Bronicki, B. Dobosz, E. Hordejuk, T. Mazurek, Urszula Ruszkowska, 2007) – przewodnik w postaci książkowej po wystawie stałej, złożonej z zabytków własnych archeologicznych i etnograficznych. Ukazuje tradycyjną działalność ludzką: zdobywanie pożywienia (zbieractwo, myślistwo, rybołówstwo, rolnictwo), przygotowanie pożywienia, podstawowe rzemiosła (garncarstwo, tkactwo), strój i ozdoby stroju, wnętrza mieszkalne, sztukę ludową. Bug – rzeka, która łączy. Dzieje rolnictwa Pobuża (autorzy: Andrzej Kokowski, Marian Pokropek, tłumaczenie Mirosława Kawecka, katalog: A. Bronicki, B. Dobosz, 2005) – publikacja w języku polskim i ukraińskim, wydana dzięki wsparciu finansowemu Unii Europejskiej, w której zamieszczono artykuły na temat dziejów rolnictwa nad górnym Bugiem (od starożytności do średniowiecza) – A. Kokowskiego oraz na temat rozwoju rolnictwa Pobuża (okresu przedindustrialnego XIX-XX w.) – M. Pokropka, katalog zbiorów i reprodukcje wybranych eksponatów prezentowanych na wystawie czasowej pod tym samym tytułem. Wystawę i wydawnictwo przygotowano w ramach projektu realizowanego przy współpracy z Wołyńskim Muzeum Krajoznawczym w Łucku. Rzeźba Olgi Niewskiej (2000) – katalog wystawy, w którym znajduje się: szkic o życiu i twórczości rzeźbiarki pt. I sława i zapomnienie, autorstwa K. Mart, udział Olgi Niewskiej w wystawach opracowany przez Wojciecha Przybyszewskiego, katalog rzeźb oraz archiwalnych dokumentów i fotografii opracowany przez Danutę Jackiewicz i Krystynę Mart. Opublikowane tutaj zostały reprodukcje rzeźb Niewskiej, które uległy zniszczeniu lub zaginęły podczas drugiej wojny światowej i te, które ocalały . Twórcy – postawy. Artyści mojej galerii (autor: Bożena Kowalska, Kraków 1981 – książka, w której zostały opublikowane eseje o artystach zamieszczane wcześniej w katalogach do kolejnych wystaw „Galerii 72”, prezentujące sylwetki wybranych twórców. Jak napisała autorka: „Nie tylko w aspekcie artystycznej ich działalności i osiągnięć, ale też pod kątem ich sposobu myślenia, kręgów zainteresowań, poglądów, założeń twórczych, a także losów osobistych”. Wydawnictwa, których nakład nie został jeszcze wyczerpany, dostępne są w sklepie muzealnym Zielona witryna oraz w sprzedaży internetowej), a ich charakterystyka zamieszczona została w Internecie na stronie www.mzch.pl. Tam też znajdują się informacje o imprezach organizowanych przez Muzeum. W ramach działalności promocyjnej współpracowano z tygodnikami: „Super Tydzień Chełmski”, „Nowy Tydzień Chełmski”, „Tygod171 KRYSTYNA MART nik Chełmski”, ”Kronika Tygodnia (Zamość), gazetami codziennymi – „Dziennik Wschodni”, „Gazeta Wyborcza w Lublinie”. Informacje o wystawach i spotkaniach upowszechniano w mediach: Radio Bon Ton (m.in. w audycjach z cyklu Chełmska duma), Radio Lublin, Radio eR, TVP oddział Lublin. Przygotowywano aktualne informacje do prasy (osoby odpowiedzialne: Zofia Wasiuta przy współpracy z pracownikami merytorycznymi). Uczestniczono w realizacji filmów prezentujących nasze miasto i muzeum, m.in.: Miasto wschodu warte zachodu w reżyserii G. Stankiewicz, a także w programie realizowanym przez Radio Lublin „Ciekawe miejsca Lubelszczyzny”. Udostępniano publiczności wydawnictwa muzealne podczas prezentacji Chełma przed Ratuszem w Lublinie i nagrano wypowiedzi na żywo do audycji „Ciekawe miejsca Lubelszczyzny”. Zaproszenia, plakaty i katalogi wystaw rozsyłane były do wybranych muzeów i galerii sztuki na terenie kraju i niejednokrotnie do Chorwacji, Czech, Słowacji, Niemiec, Holandii, Ukrainy. Formą promocji była także sprzedaż wysyłkowa wydawnictw muzealnych, ciesząca się rosnącym zainteresowaniem oraz działalność muzealnych stoisk sprzedaży: katalogów wystaw, kart pocztowych, plakatów, wyrobów twórców ludowych Chełmszczyzny oraz innych pamiątek. Informacje przekazywane są szkołom i przedszkolom na terenie Chełma i powiatu chełmskiego oraz turystom przy współpracy z Chełmskim Ośrodkiem Informacji Turystycznej, Podziemiami Chełmskimi oraz indywidualnie. Przedstawiony przekrój działalności chełmskiego muzeum w latach 1980-2010 obrazuje kierunki rozwoju instytucji i zaangażowanie organizatorów, dzięki którym stale rośnie grono odbiorców i uczestników tej działalności, a Muzeum Ziemi Chełmskiej im. W. Ambroziewicza w Chełmie zaliczane jest do aktywnych ambasadorów kultury w regionie, Polsce, a także poza jej granicami. 172 To już było. Działalność muzeum… Bożena Zawiślak-Dolny (mezzosopran) podczas koncertu Bo to jest miłość. Najpiekniejsze arie i duety operetkowe i musikalowe, 25 kwietnia 2009, w tle obrazy Andrzeja Rzepkowskiego Warsztaty edukacyjne – Leszek Kiejda przy kole garncarskim i młodzi uczestnicy zajęć, maj 2009 Otwarcie wystawy Żydzi w Chełmie 30 września 2010. Andrzej Matuszewski – skrzypce Maciej Zembaty podczas recitalu w Muzeum (w dawnej Kaplicy św. Mikołaja) Fragment wystawy Rzeźby Olgi Niewskiej Recital skrzypcowy Konstantego Kulki w dniu otwarcia wystawy malarstwa Jacka Malczewskiego ze zbiorów Muzeum narodowego w Warszawie, 11 listopada 1994 173 KRYSTYNA MART Krzysztof Kolberger podczas wieczoru muzyki i poezji zorganizowanego w Muzeum z okazji rocznicy Odzyskania Niepodległości, 10 listopada 1987 r. 174 Działalność wydawnicza. Bug – rzeka, która łączy. Dzieje rolnictwa Pobuża, Chełm 2005. Publikacja wydana dzięki wsparciu finansowemu Unii Europejskiej STANISŁAWA RUDNIK WOJEWÓDZKI URZĄD OCHRONY ZABYTKÓW W LUBLINIE DELEGATURA W CHEŁMIE W 2011 r. minęły 92 lata istnienia służb konserwatorskich na Lubelszczyźnie, nierozerwalnie związanych z funkcjonowaniem ogólnokrajowych instytucji zajmujących się ochroną zabytków. Ratowaniem pamiątek narodowych polscy patrioci zajmowali się już w XIX wieku1, jednak instytucjonalna historia służb konserwatorskich w Polsce datuje się od 1918 r. Wówczas to Rada Regencyjna, działająca na obszarze Królestwa Polskiego, wydała dekret o opiece nad zabytkami sztuki i kultury, w którym zawarła również postanowienia o powołaniu służb konserwatorskich na obszarze całego kraju. Był to jeden z pierwszych aktów prawnych wydanych w niepodległej Polsce. Zgodnie z Dekretem, opieka nad zabytkami należała do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, działającego poprzez konserwatorów zabytków oraz opracowującego zasady funkcjonowania urzędów konserwatorskich. W dwudziestoleciu międzywojennym zorganizowano od podstaw struktury instytucjonalne państwowej służby ochrony zabytków, które z niewielkimi zmianami przetrwały do dzisiaj. Po rozbiorach i zniszczeniach I wojny światowej, kwestia prawodawstwa dotyczącego ochrony zabytków uznana została za jedną z najpilniejszych. Rada Regencyjna Królestwa Polskiego już 31 października 1918 r. ogłosiła dekret o opiece nad zabytkami sztuki i kultury. Urzędy konserwatorskie podlegające Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, utworzone zostały na mocy Rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 5 kwietnia 1919 r. Podzielono wówczas kraj na 9 okręgów konserwatorskich oraz określono zakres kompetencji konserwatorów, mających rangę urzędników państwowych. W wyniku przeprowadzonej organizacji administracji rządowej, rozporządzeniem Ministra Sztuki i Kultury, urzędy konserwatorskie Prekursorką myśli konserwatorskiej nie tylko na Lubelszczyźnie ale i w kraju uznawana jest księżna Izabela Czartoryska, która w Puławach, po trzecim rozbiorze Polski, zgromadziła liczne pamiątki kultury narodowej chroniąc je od zniszczenia. W XIX w. budziły się zainteresowania zabytkami sztuki będącymi odzwierciedleniem ducha narodowego i przekazującymi tradycje i dorobek kulturalny całego narodu. 1 175 STANISŁAWA RUDNIK weszły do urzędów wojewódzkich jako Oddziały Sztuki. W 1923 r. województwa podzielono między siedmiu konserwatorów, którym w roku następnym przydzielono do pomocy Okręgowe Komisje Konserwatorskie. Pierwszym konserwatorem województwa lubelskiego został mianowany Jerzy Siennicki, działający od początku roku 1919 do marca 1920 roku2 i od lipca1921 roku – do roku 1930, któremu przydzielono odpowiedzialność za zabytki również na terenie województwa poleskiego i wołyńskiego. Zasięg terytorialny był ogromny, gdyż okręg lubelski należał do największych w Polsce, co przy jednoosobowym stanowisku konserwatora zabytków znaczyło iluzoryczność opieki nawet tylko nad najcenniejszymi zabytkowymi obiektami3. Pomimo różnorodnych trudności, już na początku lat dwudziestych przeprowadzono inwentaryzację wielu obiektów znajdujących się na terenie podległych Siennickiemu województw. Tylko w jednym powiecie krasnostawskim, który inwentaryzowany był jako pierwszy, wykonano 128 zdjęć. W 1928 r., tj. w dziesięć lat po ogłoszeniu dekretu Rady Regencyjnej, Prezydent Ignacy Mościcki podpisał rozporządzenie mające moc obowiązującej, jak się później okazało aż do 1962 r., ustawy „o opiece nad zabytkami”. W tym też roku utworzone zostało stanowisko Generalnego Konserwatora Zabytków. Pierwszym Generalnym Konserwatorem Zabytków został Jerzy Remer. Następcą J. Siennickiego na urzędzie konserwatorskim w Lublinie został Ksawery Piwocki (1930-1934), historyk sztuki i etnograf, który do pomocy przy ochronie zabytków zorganizował sieć towarzystw krajoznawczych i opublikował pierwszy spis zabytków województwa lubelskiego liczący 692 pozycje4. Kolejnym konserwatorem lubelskim był Józef Dutkiewicz (1935-1939) – historyk sztuki i malarz, mający już za sobą kilkuletnią praktykę konserwatorską w Łucku. Okres II wojny przerwał proces kształtowania i organizacji służb konserwatorskich. Po zakończeniu działań wojennych, już w lutym 1945 r. ustanowiony został urząd Głównego Konserwatora Zabytków, a na to stanowisko powołano Jana Zachwatowicza, działającego do 1959 r. Konserwatorzy wojewódzcy, działający nadal na mocy ustawy z 1928 r., po drugiej wojnie usytuowani zostali w strukturze 2Przez jeden miesiąc funkcję konserwatora pełnił malarz Wacław Husarski a po nim architekt i malarz Henryk Łagowski, por. H. Gawarecki, Odbudowa i konserwacja zabytków w województwie lubelskim, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, red T. Mencel, t.V, 1986 r. 3M. Trzewik, Początki myśli konserwatorskiej i 75- lecie zorganizowanej działalności służb konserwatorskich na Lubelszczyźnie-rys historyczny, „Lubelszczyzna”, nr 1/96. 4„Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego”, 1931, nr 9, poz. 100. 176 Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków… administracji państwowej, w niezbyt wysokiej randze zastępców dyrektorów wydziału kultury i sztuki. Pierwszym powojennym konserwatorem województwa lubelskiego został Zygmunt Knothe (1944-1948), działający w najtrudniejszych warunkach gospodarczych i ustrojowych, kiedy polityka władz PRL nie była przychylna ochronie niewygodnych klasowo zabytków. Jego następcą, w marcu 1948 roku, został historyk sztuki – Janusz Powidzki, będący jednocześnie dyrektorem Muzeum Lubelskiego. Stanowisko to piastował krótko, gdyż za udział w komisji badającej zjawisko płaczącego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w katedrze lubelskiej zmuszony został 31 grudnia 1949 r. do podania się do dymisji. Kolejnym konserwatorem lubelskiego województwa został Henryk Gawarecki (1950-1963), przez ostatnie dwa lata działający już na mocy nowej ustawy z 1962 r. o ochronie dóbr kultury i o muzeach5. Jego następcą na urzędzie konserwatorskim był historyk sztuki – Mieczysław Kurzątkowski (1963-1976). Początki działania pierwszych lubelskich konserwatorów były znacznie utrudnione z powodu braku podstawowej dokumentacji. Przedwojenne archiwum wojewódzkiego konserwatora zabytków, wywiezione w czasie II wojny przez Niemców, odnaleziono w Opolu Śląskim dopiero w 1967 r. i to na dodatek zachowane tylko w niewielkiej części. Tak więc podstawowa dokumentacja dla poszczególnych zabytków z terenu województwa lubelskiego w większości tworzona była po 1945 roku. Po reformie administracyjnej kraju i utworzeniu w 1975 r. województwa chełmskiego, pierwszym Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Chełmie został Leszek Samocki, z wykształcenia historyk sztuki. Wówczas też utworzone zostało Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków, mające w założeniu stanowić wsparcie merytoryczne jednoosobowego stanowiska WKZ. Po zmianie ustroju politycznego w 1989 r., wojewódzcy konserwatorzy zabytków stali się funkcjonariuszami publicznymi, usytuowanymi w ramach organizacyjnych administracji rządowej w województwie. Rozporządzeniem Ministra Kultury i Sztuki z dnia 22 września 1990 powołana została z dniem 1 stycznia 1991 r. Państwowa Służba Ochrony Zabytków, działająca w 49 oddziałach wojewódzkich. Organizacja Oddziałów PSOZ połączona została z jednoczesną likwidacją Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Chełmie i przejęciem pracowników przez nowo utworzony oddział w Chełmie. Stanowiska wojewódzkich konserwatorów zabytków, zarządzających jednocześnie oddziałami PSOZ, obsadzone zostały w wyniku konkursu ogłoszonego 6 listopada 1990 r. Decyzją Generalnego 5 H. Gawarecki, op. cit. 177 STANISŁAWA RUDNIK Konserwatora Zabytków, Tadeusza Zielniewicza, stanowisko wojewódzkiego konserwatora zabytków w Chełmie powierzono etnografowi z wykształcenia i wieloletniemu działaczowi PTTK – Zygmuntowi Gardzińskiemu. Lata 1991-1996 to najlepszy okres w funkcjonowaniu służb konserwatorskich. Wojewódzcy konserwatorzy zabytków podlegali wówczas bezpośrednio Ministrowi Kultury i Sztuki, tworząc wraz z Generalnym Konserwatorem Zabytków i pracownikami w województwach Państwową Służbę Ochrony Zabytków, będącą centralnym organem administracji państwowej. Niestety, okres niezależności od władz wojewódzkich nie trwał długo. Ustawą z 8 lipca 1996 r., o zmianie niektórych ustaw normujących funkcjonowanie gospodarki i administracji publicznej, zmieniono dotychczasowy status wojewódzkich konserwatorów zabytków i urzędów konserwatorskich. Od 1 października 1996 r. czterdzieści dziewięć Wojewódzkich Oddziałów Państwowej Służby Ochrony Zabytków, wraz z kierującymi nimi wojewódzkimi konserwatorami zabytków, podporządkowanych zostało wojewodom i Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji jako rządowa administracja zespolona z wojewodą. W związku z różnymi reorganizacjami często przekształcano nazwę organów konserwatorskich, i tak od 1999 r. działały Wojewódzkie Oddziały Służby Ochrony Zabytków, a w dawnych siedzibach zlikwidowanych województw pozostawiono Zamiejscowe Oddziały WOSOZ6. W wyniku kolejnej reorganizacji administracji państwowej, samodzielny dotąd urząd Generalnego Konserwatora Zabytków, od 31 marca 2002 został przyporządkowany Ministrowi Kultury. Stan ten utrzymano w nowej ustawie z 2003 r. Funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków pełni obecnie sekretarz lub podsekretarz stanu w urzędzie ministra kultury i dziedzictwa narodowego, powoływany na czas trwania rządowego gabinetu. Decentralizacja urzędów konserwatorskich i przyporządkowanie ich wojewodom oraz upolitycznienie urzędu generalnego konserwatora zabytków wywołało liczne protesty środowiska konserwatorskiego, domagającego się przywrócenia odrębnej państwowej służby ochrony zabytków, mogącej realizować ogólnonarodowe zadanie ochrony dziedzictwa kultury ponad podziałami politycznymi. Postulaty te nie znalazły zrozumienia ani poparcia polityków – strukturę służb konserwatorskich pozostawiono bez zmian. Zgodnie z obowiązującą od 23 lipca 2003 r. ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, (Dz. U. z 17 września 2003, nr 162 poz. 1568) organem ochrony zabytków jest minister kultury 6 Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z 16 lutego 1999 r. 178 Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków… i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania w tym zakresie wypełnia GKZ. W terenie organem ochrony zabytków jest wojewoda, w imieniu którego zadania wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Wojewódzkiego konserwatora zabytków powołuje i odwołuje wojewoda, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków. Wojewódzki konserwator zabytków, wchodzący w skład zaspolonej administracji wojewódzkiej, kieruje wojewódzkim urzędem ochrony zabytków. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora zbytków wojewoda może tworzyć delegatury wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków, określając zasięg terytorialny ich działania. Na czele Delegatury wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków stoi natomiast kierownik tej delegatury, działający z upoważnienia WKZ. W województwie lubelskim siedziby delegatur utrzymane zostały w dawnych miastach wojewódzkich w: Białej Podlaskiej – kierownik, mgr Janusz Maraśkiewicz, Chełmie – kierownik, mgr Stanisława Rudnik i Zamościu – kierownik, mgr Grażyna Żurawicka. Biuro Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajduje się w Lublinie przy ul. Archidiakońskiej 4. Od 1991 r. Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Lublinie pozostaje Halina Landecka. Podstawowym trzonem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie są wydziały: Inspekcji Urbanistyczno-Architektonicznej, Inspekcji Zabytków Ruchomych, Inspekcji Archeologicznej, Dokumentacji Zabytków Prawno-Organizacyjny. Finansowo-Księgowy, Kadr i Administracji. Kierownicy delegatur posiadają pełny zakres kompetencji do prowadzenia wszystkich spraw zgłaszanych do urzędu, poza wpisem do rejestru zabytków, sprawami kadrowymi i finansowymi. W delegaturach utworzone zostały jednoosobowe stanowiska pracy merytorycznej, odpowiadające poszczególnym wydziałom. Każda z delegatur ma określonym zasięg terytorialnym. Delegatura chełmska działa na terenie powiatów: grodzkiego chełmskiego, ziemskiego chełmskiego, krasnostawskiego, włodawskiego. Od r. 1999 kierownikiem delegatury w Chełmie jest Stanisława Rudnik, z wykształcenia historyk sztuki, zatrudniona w służbie ochrony zabytków od 1982 r. Podstawowe zadania realizowane w delegaturze wynikają z obowiązującej ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami 179 STANISŁAWA RUDNIK oraz upoważnienia wojewódzkiego konserwatora zabytków udzielonego kierownikowi delegatury. Do zadań prowadzonych w delegaturze chełmskiej należy: VII. gromadzenie i przechowywanie dokumentacji dotyczącej wszystkich obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie działania delegatury, VIII. współpraca z organami samorządu terytorialnego, wydawanie pozwoleń na: -prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków lub w ich otoczeniu, badania archeologiczne, poszukiwania ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych przy użyciu wszelkiego rodzaju sprzętu elektronicznego lub sprzętu do nurkowania, przemieszczanie zabytków, przenoszenie ich w inne miejsce, zmianę przeznaczenia zabytku nieruchomego lub sposobu korzystania z zabytku, podział zabytkowej nieruchomości, umieszczanie na zabytku urządzeń technicznych, tablic, reklam i napisów, wstrzymywanie wszelkich czynności podjętych przy zabytkach bez pozwolenia wkz, nakazywanie przywrócenia zabytku do poprzedniego stanu albo doprowadzenia zabytku do jak najlepszego stanu we wskazany sposób, wstrzymywanie czynności przy zabytku nie wpisanym do rejestru zabytków, jeżeli spełnia warunki uzasadniające dokonanie wpisu do rejestru zabytków, wnioskowanie do starosty o przejęcie na Skarb Państwa niszczonego zabytku nieruchomego lub zajęcia czasowego zagrożonego zniszczeniem bądź wywiezieniem za granicę zabytku ruchomego, wydawanie zaświadczeń dotyczących wywozu zabytków za granicę lub udzielanie pozwoleń na czasowy wywóz za granicę, występowanie do policji, prokuratury lub sądów z wnioskami o ukaranie sprawców przestępstw i wykroczeń popełnionych w stosunku do obiektów zabytkowych, przeprowadzanie kontroli i wydawanie zaleceń pokontrolnych w zakresie przestrzegania przez właścicieli zabytków przepisów dotyczących ustawowej opieki nad zabytkiem, opiniowanie wniosków o dofinansowanie kosztów remontu bądź konserwacji zabytku, uzgadnianie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 180 Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków… Służba ochrony zabytków działa również w oparciu o ustawy powiązane z ustawą z roku 2003, bądź uwzględniające w swoich zapisach ochronę zabytków: ochronie przyrody, ochronie środowiska, lasach, cmentarzach i chowaniu zmarłych, gospodarce nieruchomościami, planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, podatku od spadków i darowizn, podatku rolnym, podatkach i opłatach lokalnych, ochronie gruntów rolnych i leśnych, prawo o ruchu drogowym, prawo budowlane, postępowaniu egzekucyjnym w administracji, autostradach płatnych, Kodeks postępowania administracyjnego. Przy podejmowaniu decyzji administracyjnych dotyczących obiektów zabytkowych niezastąpiona jest dokumentacja zgromadzona w zbiorach delegatury. Aby mieć rozeznanie w zasobach zabytkowych, znajdujących się na podległym terenie, konserwator musi posiadać ich dokumentację. Jest ona sporządzana w postaci kart ewidencyjnych zabytków nieruchomych, zabytków ruchomych, kart cmentarzy, miejsc pamięci narodowej, kart zabytków techniki, dokumentacji stanowisk archeologicznych. Gromadzona jest również dokumentacja konserwatorska związana z pracami prowadzonymi przy obiektach zabytkowych, dokumentacja zabytkowych parków, studia historyczno-urbanistyczne dotyczące zabytkowych miast i dzielnic oraz dokumentacja fotograficzna i pomiarowa zabytkowych obiektów. Pracownicy delegatury współpracują z Policją i Strażą Pożarną w ramach tzw. grup roboczych, kontrolujących stan zabezpieczenia obiektów zabytkowych przed przestępczością i pożarem. Podobny cel ma stała współpraca ze Strażą Graniczną i Urzędem Celnym. Dla tych służb organizowane są szkolenia, mające na celu ochronę obiektów polskiej kultury narodowej przed nielegalnym wywozem za granicę. W przypadku stwierdzenia na granicy próby przemytu dzieł sztuki, pracownicy delegatury udzielają niezbędnych informacji w celu ustalenia źródła pochodzenia zatrzymanych dzieł sztuki. Codzienna praca służby ochrony zabytków to rozpatrywanie różnorodnych spraw, z którymi zwracają się instytucje i osoby prywatne, będące właścicielami bądź użytkownikami zabytków, jak również nadzorowanie prac konserwatorskich, badań archeologicznych i robót budowlanych, Stanowisko konserwatorskie w poszcze181 STANISŁAWA RUDNIK gólnych sprawach wyrażane jest w postaci aktów prawnych w formie decyzji lub postanowień, a także poprzez wydawanie zaleceń lub opinii konserwatorskich. Każde działanie poprzedzone jest wizją przy obiekcie zabytkowym, z której przygotowywana jest przez pracownika prowadzącego sprawę notatka służbowa, zawierająca spostrzeżenia dotyczące stanu zachowania zabytku i jego otoczenia, opis obiektu a także ustalenie spraw własnościowych. Następnie analizowane są dane archiwalne i dokumentacja znajdująca się w archiwum zakładowym, umożliwiająca zbadanie zmian zachodzących w obiekcie i prześledzenie dotychczas podejmowanych prac. Niezwykle ważną czynnością jest także przygotowanie strony prawnej podejmowanych decyzji i umotywowanie merytoryczne stanowiska konserwatorskiego w danej sprawie. Bardzo ważnym elementem pracy służby ochrony zabytków jest współpraca z samorządami i urbanistami przy opracowywaniu studiów i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Przeanalizowanie zasobów kulturowych całego terenu gminy, objętego opracowaniem studyjnym i planistycznym, wymaga dużego nakładu pracy w archiwum zakładowym i wyjazdów terenowych. Wynikiem tej pracy są zalecenia konserwatorskie dotyczące zabytków znajdujących się na danym terenie, a podsumowaniem – sprawdzenie odpowiednich zapisów wprowadzonych w studiach i planach zagospodarowania przestrzennego, gwarantujących właściwą ochronę każdego zabytku i wyrażenie ostatecznej opinii w formie postanowienia. Zgodnie z ustaleniami ustawowymi rejestr zabytków dla całego województwa lubelskiego prowadzony jest w wojewódzkim urzędzie ochrony zabytków. Decyzje o wpisie do rejestru zabytków wydaje tylko wojewódzki konserwator zabytków. Pracownicy delegatury uczestniczą natomiast w komisjach typujących obiekty do objęcia ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków i przygotowują wstępne ustalenia dotyczące historii zabytku a także podstawowych danych własnościowych. Oprócz działań administracyjnych i kontroli zabytkowych obiektów delegatura chełmska udostępnia swoje zbiory dokumentacyjne i archiwalne do celów badawczych i naukowych, do celów projektowych i opracowań rzeczoznawców oraz do postępowań prowadzonych przez różne instytucje. Biuro Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Chełmie w pierwszych latach mieściło się w jednej sali zajmowanej przy muzeum, w dawnym kolegium popijarskim, przy ul. Lubelskiej 55, a przez wiele lat w dwóch niewielkich salkach przy kaplicy św. Mikołaja. Lepsze warunki lokalowe uzyskał WKZ i Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków, zajmując poddasze wyremontowanej ze środków konserwatorskich kamienicy przy ul. Lubelskiej 57. Wówczas 182 Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków… w wyniku realizowanych zleceń i prac dokumentacyjnych prowadzonych przez pracowników Biura Badań i Dokumentacji Zabytków powiększona została znacznie liczba dokumentacji konserwatorskiej, dającej podstawę do rozpoznania zasobów i walorów poszczególnych obiektów zabytkowych. Potrzeba znalezienia pomieszczeń dla rozrastającego się archiwum zakładowego wymusiła przeprowadzkę pod kolejny adres, do położonej nie opodal kamienicy przy ul. Lubelskiej 63. Po uratowaniu od rozbiórki budynku tzw. „Organistówki” w zespole Góry Chełmskiej, przy ul. Lubelskiej 2 i przeprowadzeniu remontu z funduszy Ministra Kultury, służba ochrony zabytków przeniosła się tam w 1999 r., ale już jako Delegatura Chełmska Lubelskiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. Przez dziesięć kolejnych lat, istniejąca w Chełmie od 1975 r. służba ochrony zabytków działała wreszcie w bardzo dobrych warunkach lokalowych, zajmując cały budynek „Organistówki” położony przy bazylice Mariackiej (dawnej katedrze greckokatolickiej). Dobre warunki lokalowe umożliwiały oprócz pracy administracyjnej szerokie udostępnianie zbiorów dokumentacyjnych i archiwalnych licznym grupom studentów powstających w tym czasie w Chełmie wyższych uczelni, regionalistom i uczniom szkół średnich. Względy ekonomiczne wymusiły w końcu czerwca 2009 r. kolejną przeprowadzkę, tym razem do historycznego budynku, przeznaczonego przed II wojną światową dla Okręgowej Dyrekcji Kolejowej, potocznie zwanego w Chełmie „Gmachem”. W delegaturze chełmskiej w r. 2011 zatrudnionych jest, wraz z kierownikiem delegatury, sześciu pracowników merytorycznych, jeden pracownik administracyjny i kierowca. Na terenie działania delegatury znajduje się 2544 obiektów zabytkowych nieruchomych, w tym 298 obiektów wpisanych do rejestru zabytków; 3725 obiektów zabytkowych ruchomych, w tym 1688 wpisanych do rejestru zabytków; 141 zespołów zabytkowej zieleni parkowej, w tym 58 wpisanych do rejestru zabytków; 332 cmentarze, z czego 47 znajduje się w rejestrze zabytków; 268 miejsc martyrologii, w tym 16 w rejestrze zabytków i 9915 zabytków archeologicznych, z czego 45 to zabytki chronione poprzez wpis do rejestru zabytków. Zasoby dokumentacyjne, zgromadzone w archiwum zakładowym, obejmują 5426 jednostek dokumentacji konserwatorskiej, 332 karty cmentarzy, 268 kart miejsc martyrologii, 2533 kart ewidencyjnych obiektów architektonicznych, 3674 kart zabytków ruchomych, 74 teczek ewidencyjnych parków, 196 teczek dla obszarów przebadanych powierzchniową metodą Archeologicznego Zdjęcia Polski, obejmujących 10 258 stanowisk archeologicznych i ok. 10 000 kart adresowych dla obiektów architektury i budownictwa powstałych 183 STANISŁAWA RUDNIK przed 1945 r. a znajdujących się na terenie działania delegatury, co daje łącznie ok. 90 metrów bieżących dokumentacji. Biblioteka zakładowa, w której zgromadzono 1200 książek, dopełnia całości zaplecza naukowego niezbędnego w codziennej pracy służby ochrony zabytków. 184 PAWEŁ WIRA ZARYS HISTORII I DZIAŁALNOŚCI CHEŁMSKIEGO ODDZIAŁU TOWARZYSTWA OPIEKI NAD ZABYTKAMI Misja Towarzystwa Opieki nad Zabytkami wiąże się z ruchem społecznym na rzecz ochrony zabytków sięgającym przełomu wieków. TOnZ jest spadkobiercą i kontynuatorem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, które założone zostało w 1906 r. z inicjatywy naukowców i społeczników zainteresowanych ochroną narodowego dziedzictwa. Powstało na 13 lat przed powołaniem państwowej służby konserwatorskiej, dla której od pierwszych lat swej działalności, aż do wybuchu Powstania Warszawskiego, było merytorycznym zapleczem. W Towarzystwie działali wybitni ludzie – uczeni, architekci i artyści, a także przemysłowcy, ziemianie i duchowni. Byli wśród nich Stefan Szyller i Józef Pius Dziekoński, Pius Weloński i Zygmunt Gloger, Bronisław Gembarzewski i Władysław Tatarkiewicz oraz pierwszy prezes – ordynat Adam Krasiński. W ostatnim przed wybuchem II wojny światowej zarządzie, którego prezesem był Marian Palewicz, zasiadali znakomici uczeni i muzeolodzy: Włodzimierz Antoniewicz, Jerzy Sienkiewicz, Juliusz Starzyński i Michał Walicki. Do 1939 r. Towarzystwo zorganizowało 32 wystawy opatrzone katalogami i wydało 31 publikacji. Reaktywowanie Towarzystwa pod jego obecną nazwą nastąpiło w roku 1974 z inicjatywy przedstawicieli środowiska konserwatorów zabytków, historyków sztuki i działaczy społecznych. Osobisty patronat nad odtworzonymi strukturami objął prof. Wiktor Zin – pierwszy przewodniczący TOnZ, późniejszy Generalny Konserwator Zabytków. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami jest organizacją pozarządową sprawującą społeczną opiekę nad zabytkami kultury i natury. Jest stowarzyszeniem non-profit, otwartym na inicjatywy społeczne. Ma status Organizacji Pożytku Publicznego. Towarzystwo jest członkiem założycielem Patria Polonorum, wchodzącej w skład Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń ds. Ochrony Kulturalnego i Naturalnego Dziedzictwa Europy – „Europa Nostra”. Działalność stowarzyszenia koncentruje się wokół współpracy społeczników i profesjonalistów zajmujących się ochroną dziedzictwa kultury. 185 PAWEŁ WIRA Towarzystwo realizuje swój cel w szczególności przez: 1. uświadamianie społeczeństwu znaczenia dziedzictwa kultury jako ważnego wyznacznika tożsamości narodowej, 2. propagowanie potrzeby opieki nad zabytkami i krajobrazem kulturowym oraz krzewienie wiedzy o zabytkach, 3. otaczanie bezpośrednią opieką obiektów i zespołów zabytkowych przez członków Towarzystwa oraz podejmowanie prac konserwatorskich pod nadzorem państwowej i samorządowej administracji konserwatorskiej, 4. informowanie społeczeństwa o stanie zachowania obiektów i przedmiotów zabytkowych, o podjętych staraniach i wysiłkach zmierzających do ich zabezpieczenia oraz interweniowanie w wypadku zagrożenia obiektów zabytkowych, 5. współpracę z organami państwowymi i samorządowymi, zwłaszcza z wojewódzkimi urzędami ochrony zabytków i inspektoratami ochrony środowiska, 6. współpracę z fundacjami i stowarzyszeniami, zwłaszcza regionalnymi, organizacjami młodzieżowymi, turystycznymi, zawodowymi i politycznymi, 7. inicjowanie i prowadzenie prac i badań naukowych oraz współpracę z instytucjami naukowymi, uczelniami, muzeami, bibliotekami i archiwami, 8. prowadzenie działalności wydawniczej, w tym wydawanie własnego czasopisma – miesięcznika „Spotkania z Zabytkami” – i wydawnictw edukujących w zakresie historii i ochrony dóbr kultury i sztuki, 9. tworzenie i pomnażanie funduszy przeznaczonych na rewaloryzację zabytków i działalność statutową, 10. nagradzanie, wyróżnianie oraz występowanie z wnioskami w sprawie odznaczeń i nagród za opiekę nad zabytkami, 11. współpracę z odpowiednimi instytucjami i stowarzyszeniami zagranicznymi i międzynarodowymi, 12. współpracę ze środowiskiem nauczycielskim i młodzieżą, udzielanie pomocy szkołom i organizacjom młodzieżowym w upowszechnianiu wiedzy o zabytkach, 13. prowadzenie nieodpłatnej działalności pożytku publicznego w zakresie omówionym powyżej, 14. prowadzenie odpłatnej działalności pożytku publicznego w następującym zakresie: inicjowanie i prowadzenie prac i badań naukowych oraz współpracy z instytucjami naukowymi, uczelniami, muzeami, bibliotekami i archiwami, organizacja i prowadzenie szkoleń i kursów na temat ochrony dóbr kultury i sztuki, działalność wydawnicza, w tym wydawanie własnego czaso186 Zarys historii i działalności Chełmskiego… pisma i wydawnictw edukujących w zakresie historii i ochrony dóbr kultury i sztuki. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami jest organizacją ogólnopolską. Jego członkowie działają w 34 Oddziałach i 9 Kołach. Ponadto przy Zarządzie Głównym w Warszawie funkcjonują dwa Społeczne Komitety: Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce oraz Ochrony Zabytków nad Bzurą. Oddział Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Chełmie został powołany 5 grudnia 1978 r. i działał nieprzerwanie do końca lat 80. ubiegłego wieku, tj. do czasu zawieszenia jego funkcjonowania. Reaktywowanie działalności Oddziału TOnZ w Chełmie nastąpiło w 1994 r. Przewodniczącymi (Prezesami) Oddziału Wojewódzkiego TOnZ w Chełmie (po likwidacji województwa chełmskiego) byli kolejno: Ryszard Pawłowski (1978-1981), Zbigniew Skóra (1981-1989), Zygmunt Gardziński (1989-1993), Stanisława Rudnik (1994-2001), Paweł Wira (od 2001). W dniu 8 grudnia 1995 r. zostało powołane Koło Towarzystwa Opieki nad Zabytkami przy I Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie. Koło skupia młodzież szkół średnich miasta Chełma. W chwili powoływania było pierwszym i jedynym kołem środowiskowym w Polsce. Najważniejsze dokonania Oddziału Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Chełmie: Sesje naukowe: „Najważniejsze odkrycia archeologiczne i architektoniczne Chełma i okolic” (1995); „Przedstawienia Matki Boskiej Chełmskiej”; sesja naukowa o regionaliście chełmskim Kazimierzu Janczykowskim, której organizatorem było Koło TOnZ przy I LO w Chełmie. Publikacje: informator o ośrodku garncarskim w Pawłowie i zabytkach miejscowości i okolic (uzupełnieniem informatora była seria widokówek); kalendarz ścienny ze zdjęciami nieistniejących dworów i pałaców Ziemi Chełmskiej. Kalendarz był kontynuacją zorganizowanej wcześniej wystawy o tej samej tematyce (1998); katalog wystawy malarstwa Jacka Malczewskiego w Muzeum Okręgowym w Chełmie (1994); publikacja książkowa (opracowanie zbiorowe) Najważniejsze 187 PAWEŁ WIRA odkrycia archeologiczno-architektoniczne Chełma i okolic – materiały z sesji naukowej (1996/1997); kalendarz ścienny z wybranymi zabytkami Ziemi Chełmskiej (1999); publikacja Kazimierz Paweł Janczykowski – życie, twórczość, wspomnienia, 1888-1972 autorstwa Waldemara Antoniego Kozłowskiego (2000); książka Encyklopedia Zamościa autorstwa Andrzeja Kędziory (2001); publikacja pt. Cerkiew unicka pw. św. Mikołaja w Chełmie; informator poświęcony historii aresztu Urzędu Bezpieczeństwa w Chełmie (wspólnie z Muzeum Chełmskim). Kwesty: ratowanie zabytkowych nagrobków na cmentarzu przy ul. Lwowskiej w Chełmie (corocznie od 1994); koncerty rockowe połączone ze zbiórką funduszy na ochronę zabytków zorganizowane przez Koło TOnZ przy I LO (1995). Wystawy: wystawa pt. „Ryciny Antoniego Oleszczyńskiego” ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Krasnymstawie, zorganizowana wspólnie z Muzeum Chełmskim. Ekspozycji towarzyszyły wykłady omawiające m.in. wykorzystywane przez artystę techniki graficzne. Uzupełnieniem wystawy był katalog (1999); stała wystawa poświęcona garncarstwu, Pawłów (1996-1997); wystawa fotograficzna „Pałace, dwory i dworki województwa chełmskiego” (1996); wystawa fotogramów Bożeny Kędzierzawskiej pt. „Zabytek w krajobrazie” (1995); wystawa „Najważniejsze odkrycia archeologiczne i architektoniczne Chełma i okolic” (1995); wystawa „Góra Chełmska, historia badań archeologicznych. Góra Chełmska, przemiany architektoniczne” (1999); wystawa „Zabytki architektury skalnej i podziemnej w fotografii” (1999); wystawa fotograficzna pt. „Zabytki architektury skalnej i podziemnej”, poszerzona o tematykę chełmskich podziemi kredowych, zorganizowana wspólnie ze stowarzyszeniem „HADES Polska”. Wystawa prezentowana była w Polsce i poza granicami kraju (1999); wystawa „Krzyż w kulturze ludowej Polski” zorganizowana przez Dział Sztuki Polskiej Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie w 1997 r. Była prezentowana w wielu muzeach w kraju. W Chełmie została zaprezentowana we 188 Zarys historii i działalności Chełmskiego… współpracy z Muzeum Chełmskim. Prezentowała symbolikę krzyża w kulturze polskiej wsi. Przedmioty kultu w postaci rzeźb, obrazów na szkle, akwarel i obrazów olejnych przedstawione były w trzech zespołach: krzyż jako symbol, krzyż jako znak i krzyż jako motyw (2000); w oparciu o wystawę i bazę Pawłowskiego Ośrodka Garncarskiego zrealizowano popularyzację zawodu, organizując warsztaty garncarskie z dziećmi z Zespołu Terapii Zajęciowej w Kole Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Warsztaty zakończone zostały wystawą prac (1999); sfinansowanie organizacji wystawy fotografii Leszka Mądzika, jednego z najwybitniejszych twórców polskiego i światowego teatru awangardowego. Głównym organizatorem wystawy było Muzeum Chełmskie (2001). Współpraca ze szkołami: propagowanie idei ochrony zabytków wśród młodzieży szkół średnich Chełma poprzez odczyty i szkolenia; konkurs plastyczny dla młodzieży szkół podstawowych „Zabytki kultury” (1989); wycieczka ze zwiedzaniem obiektów zabytkowych z terenu woj. chełmskiego (1999); z okazji Europejskich Dni Dziedzictwa zorganizowana została dla młodzieży szkolnej działającej w Kole TOnZ przy I LO w Chełmie i członków Towarzystwa wycieczka piesza szlakiem zabytków romańskich zachowanych w okolicach Chełma, tj. do wieży gródka w Stołpiu i kościoła w Podgórzu-Spasie (2000); zorganizowanie, wspólnie z Polskim Towarzystwem Turystyczno-Krajoznawczym, Służbą Ochrony Zabytków, kursu dla społecznych opiekunów zabytków działających przy Oddziale PTTK w Chełmie. Po egzaminie powołanych zostało 20 społecznych opiekunów zabytków, którym przydzielono do opieki i nadzoru zabytkowe obiekty z terenu powiatu chełmskiego. (2000). Inne: zlecenie wykonania kart ewidencyjnych zabytków architektury i budownictwa dla cennych obiektów przemysłowych dawnej Cementowni „Firley” w Rejowcu Fabrycznym (1998); promocja miesięcznika „Spotkania z Zabytkami” i spotkanie z przedstawicielami Zarządu Głównego TOnZ, młodzieżą i nauczycielami szkół chełmskich połączone z prezentacją „Ginących zawodów” (1999); 189 PAWEŁ WIRA 190 dokumentacja historyczno-konserwatorskiej dla 32 kamienic chełmskich z rozpoznaniem ikonograficznym i wytycznymi konserwatorskimi (1998); promocja ośrodka garncarskiego w Pawłowie (1996-1998); dokumentacja historyczna z badań archeologicznych dawnej synagogi w Chełmie (1998); współudział w weryfikacji i opracowywaniu spisu zabytków architektury i budownictwa województwa chełmskiego (1998) współudział w archeologicznych badaniach ratunkowych grobu skrzynkowego kultury pomorskiej w Kolonii Horodyszcze (1998); współudział w pracach ekshumacyjnych zmarłych jeńców rosyjskich z okresu I wojny światowej w Dorohusku; propagowanie idei ochrony zabytków i wiadomości historycznych o obiektach zabytkowych w lokalnej prasie, radiu i telewizji; pomoc w ratowaniu spalonego zabytkowego drewnianego kiosku na Pl. Łuczkowskiego w Chełmie (1998); przeprowadzenie prac naprawczo-konserwatorskich przy 11 nagrobkach na cmentarzu przy ul. Lwowskiej w Chełmie; pełna konserwacja nagrobków: Rafała i Marii Przybylskich; Katarzyny, Teodora i Klemensa Osieckich, Sebastiana Czaplica, Edwarda Łuczkowskiego, Tadeusza Lechnickiego, anonimowego z figurką aniołka, Jakuba Suszyńskiego; wykonanie kart ewidencyjnych kolejowych zabytków techniki z terenu województwa chełmskiego (1994 – 1996); dokumentacja z prac archeologicznych przy cerkwi greckokatolickiej pw. św. Mikołaja w Chełmie (1994); współorganizowanie koncertu poświęconego pamięci ofiar zbrodni w Katyniu (1994); współudział w badaniu studni zamkowej w Chełmie (1996); badania archeologiczne i rekonstrukcyjne ruin wieży w Bieławinie (1996); prace wykopaliskowe przy cmentarzu kultury pomorskiej w Zagrodzie (1995); interwencja w sprawie zabudowy rynku w Chełmie (1989); powstrzymanie decyzji o rozbiórce zabytkowego zajazdu w Zagrodzie; podjęcie współpracy z Urzędem Miasta Chełma w zakresie ratowania zabytkowego osadnika ściekowego z okresu międzywojennego przy ul. Judyma w Chełmie. Ze środków Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska wykonano dokumentację historyczno-konserwatorską obiektu (1999); interwencja w sprawie wstrzymania prac budowlanych prowadzonych bez nadzoru archeologicznego na szczycie dawnego Zarys historii i działalności Chełmskiego… grodziska tzw. „Wysokiej Górki” w Chełmie (1998); wykonanie inwentaryzacji archeologiczno-konserwatorskiej w związku z odkryciem nieznanego odcinka zabytkowej kopalni kredy przy ul. Pijarskiej w Chełmie (1999); badania archeologiczne na terenie wczesnośredniowiecznej osady przygrodowej przy ul. 1. Pułku Szwoleżerów w Chełmie. Prace prowadzone były we współpracy z Uniwersytetem Warszawskim i miały na celu uratowanie przed zniszczeniem zabytków archeologicznych znajdujących się na terenie przewidzianym pod inwestycję (1999-2000); badania ratownicze przy średniowiecznym piecu do wypalania węgla drzewnego w Kolonii Siedliszcze, odkrytym w czasie prac polowych. Prace wykopaliskowe przeprowadzili archeolodzy skupieni w Oddziale TOnZ w Chełmie i pracownicy Muzeum Chełmskiego. Z odkrycia została opracowana dokumentacja pomiarowa, historyczna i fotograficzna (2000); wspólnie ze Stowarzyszeniem Rozwoju Aktywności Społecznej „Triada” w Chełmie oraz partnerami z Polski i Ukrainy uczestniczono w „Programie edukacyjnym dla młodzieży w zakresie ochrony dóbr kultury Euroregionu Bug” realizowanego w ramach Programu Sąsiedztwa Polska – Białoruś – Ukraina INTERREG IIIA/Tacis CBC 2005-2006 współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu państwa. Program obejmował seminaria i warsztaty dotyczące wybranej problematyki ochrony dziedzictwa kulturowego pogranicza Polski i Ukrainy, konkurs na pracę pisemną oraz opracowanie wydawnictwa pt. „Dobra kultury jako przedmiot ochrony”. zorganizowanie wystawy pod nazwą „Eksperymentalne wydobycie kredy” w Chełmskich Podziemiach Kredowych, w odcinku korytarza, gdzie dokonywano eksperymentalnego wydobycia kredy. Wykonano kopie narzędzi i urządzeń górniczych z aranżacji w miejscu wystawy, tekst opisowy i fotografie dla turystów (2002); konserwacja pomnika „Madonna Immaculata” przy ul. Reformackiej/Podwalnej w Chełmie (2009-2010). Zadania statutowe Zarząd Oddziału TOnZ realizował we współpracy m.in. z władzami samorządowymi miasta Chełm i gmin, Urzędem Wojewódzkim w Chełmie, Muzeum Chełmskim (Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza) w Chełmie, Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie, Kołem TOnZ przy I Liceum Ogólnokształcącym w Chełmie, Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Chełmie i w Lublinie. Działalność Towarzystwa była możliwa dzięki pozyskanym dotacjom, a w przypadku konserwacji 191 PAWEŁ WIRA nagrobków wykorzystywano środki finansowe zebrane podczas corocznych kwest na cmentarzu przy ul. Lwowskiej w Chełmie. Podobnie jak w przypadku innych stowarzyszeń, podstawą działalności Oddziału TOnZ w Chełmie było jednak przede wszystkim osobiste, bezinteresowne zaangażowanie jego członków, którzy realizowali w ten sposób swoje pasje, chcąc uwrażliwić nas wszystkich na potrzebę ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego ziemi chełmskiej. Patrząc z perspektywy czasu na efekty działalności chełmskiego Oddziału Towarzystwa można stwierdzić, że wiele z podjętych inicjatyw przyniosło wymierne efekty w postaci uratowanych zabytków. Nie mniej jednak ważna jest świadomość i satysfakcja, że nawet najdrobniejsza społeczna inicjatywa na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami przyczynia się do propagowania piękna i wartości zabytków, a każdy z nas może być autorem rozbudzania wśród innych wrażliwości na konieczność ich zachowania dla potomnych. 192 KATARZYNA ŚLUSARSKA ARCHIWUM PAŃSTWOWE W LUBLINIE, ODDZIAŁ W CHEŁMIE Dzieje (zarys) Na mocy dekretu z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych1 utworzona została w Polsce sieć archiwalna składająca się z archiwów państwowych: centralnych z siedzibą w Warszawie oraz archiwów wojewódzkich z oddziałami. Dekret określił zadania archiwów państwowych. Należało do nich zabezpieczanie, gromadzenie i scalanie materiałów archiwalnych wchodzących w skład państwowego zasobu archiwalnego, ich rejestracja, porządkowanie, przechowywanie, udostępnianie, nadzór nad składnicami akt oraz prace naukowo-badawcze i wydawnicze w zakresie archiwistyki i źródeł archiwalnych. Państwowy zasób archiwalny tworzą materiały archiwalne stanowiące zasób archiwów państwowych, przechowywane w archiwach państwowych wyodrębnionych, powstające aktualnie w państwowych jednostkach organizacyjnych i przechowywane w ich archiwach zakładowych, wytworzone i przechowywane w archiwach samorządu terytorialnego wszystkich szczebli oraz ważniejszych samorządowych jednostek organizacyjnych, przejmowane przez archiwa państwowe od ważniejszych niepaństwowych jednostek organizacyjnych z chwilą ustania ich działalności, uzyskiwane w wyniku zakupu, darowizn lub w inny sposób, polonika archiwalne będące w posiadaniu obcych organów lub organizacji poza granicami kraju. Materiały wchodzące do państwowego zasobu archiwalnego nie mogą być zbywane. Nie wolno ich również przekazywać innym jednostkom organizacyjnym niż tym, które tworzą państwową sieć organizacyjną2. Do kierowania archiwami powołano Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych. Sieć archiwów państwowych została znacznie rozbudowana. Urzędy, instytucje i przedsiębiorstwa państwowe zostały poddane nadzorowi archiwalnemu sprawowanemu przez państwową 1 2 „Dziennik Ustaw PRL” (dalej: Dz. U. PRL) z 1951 r. Nr 19, poz. 149. http://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%84stwowy_zas%C3%B3b_archiwalny. 193 KATARZYNA ŚLUSARSKA służbę archiwalną oraz zobowiązane do systematycznego przekazywania materiałów archiwalnych do archiwów państwowych. Powiatowe Archiwum Państwowe w Chełmie rozpoczęło swoją działalność w 1952 r. na podstawie zarządzenia nr 9 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 28 lipca 1952 r. Terenem działalności były powiaty chełmski, hrubieszowski oraz włodawski. Jednostką nadrzędną było Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie. Prac związanych z organizacją siedziby oraz tworzeniem zasobu archiwalnego podjął się Jan Kunicki, kierownik PAP w Chełmie w latach 1952-1963. Archiwum borykało się z trudnościami lokalowymi. Ostatecznie, w 1957 r. w wyniku przydziału Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chełmie, otrzymało pomieszczenia w Gmachu PKP (wówczas plac PKWN) w Chełmie. Ogólna powierzchnia jaką wówczas dysponowało to ok. 142 m² Siedziba obejmowała pokój biurowy, trzy magazyny archiwalne o łącznej powierzchni 92,81 m² oraz jeden magazyn w piwnicy o powierzchni 32,24 m². Ogólna charakterystyka stanu technicznego z 1973 r. oceniająca jego przydatność dla Archiwum określiła go jako odpowiedni3. W latach następnych kolejne reformy administracyjne oraz zmiany gospodarcze mimowolnie wpływały na losy Archiwum. W 1975 r., w związku z reformą administracyjną – likwidacją powiatów i utworzeniem województwa chełmskiego, Powiatowe Archiwum Państwowe wraz z zasobem zostało przeniesione z Chełma do Krasnegostawu (siedziba przy placu 1 Maja 1). W 1991 r. Archiwum wróciło do Chełma jako Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Chełmie. Jego siedziba znajdowała się przy ulicy Siedleckiej 4 (piekarnia). W 1997 r. w wyniku zmiany właściciela (prywatyzacji piekarni), Archiwum przeprowadziło się do budynku wówczas Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Chełmie, obecnie Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Pauliny Orsetti przy ulicy Partyzantów 40 w Chełmie. Archiwum tworzą akta w nim zgromadzone, których całość określa się jako zasób archiwalny. W pierwszych latach tworzenia zasobu PAP w Chełmie miało za zadanie przede wszystkim przejmować i zabezpieczać dokumenty. W tych latach jego kierownik był przede wszystkim angażowany do prac związanych z pozyskaniem siedziby, jak i jej przygotowaniem na przyjęcie materiałów archiwalnych (m. in. organizował roboty budowlane). W tym samym czasie wykonywał podstawowe obowiązki, jakie przekazano archiwom państwowym, czyli porządkował i inwentaryzował przejęte akta Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Chełmie, akta własne, Powiatowe Archiwum Państwowe Chełmie, sygn. 114. 3 194 Archiwum Państwowe w Lublinie… (w czerwcu 1953 r. akta miasta Ostrowa), przejmował kolejne akta do zasobu, przeprowadzał wizytacje składnic akt4. W 1952 r., oprócz kierownika, w Archiwum zatrudniony był Adam Żołnacz, woźny, (starszy woźny, starszy manipulant archiwalny; 1952-1977), który zajmował się zabezpieczaniem materiałów archiwalnych – szył i kleił akta, przygotowywał je do korzystania, opiekował się magazynem archiwalnym5. Dopiero w 1959 r. został zatrudniony pracownik merytoryczny – młodszy archiwista – Zofia Kurzyk (1959-1960). Odciski pieczęci kancelaryjnych Powiatowego Archiwum Państwowego w Chełmie z 1963 r.6 4 5 6 Ibidem, sygn. 76. Ibidem, sygn. 78. Ibidem, sygn. 80. 195 KATARZYNA ŚLUSARSKA W 1963 r. zaszła zmiana na stanowisku, po odejściu Jana Kunickiego jego obowiązki przejęła Helena Jamka-Gabryńska (1963-1975). W tym okresie rozpoczęto zabezpieczanie materiałów archiwalnych poprzez ich mikrofilmowanie (1968 r.; zespół archiwalny Powiatowa Rada Narodowa w Chełmie). Szczególną uwagę zwracano na właściwe ich przechowywanie, m.in. wykonywano odkażanie akt, dezynsekcję pomieszczeń archiwalnych. Prowadzono pomiary temperatury i wilgotności powietrza w pomieszczeniach magazynowych przy pomocy termohygrografów7. Na bieżąco wykonywana była konserwacja akt (szycie, klejenie na styk, oprawianie, laminowanie) oraz ich odkurzanie. W tym okresie (1971 r.) rozpoczęto starania o pozyskanie nowych, większych pomieszczeń8. W 1975 r. po odejściu Heleny Jamki-Gabryńskiej, obowiązki kierownika objął Stanisław Minicki, który nadal je wykonuje. Przełom lat 90. oraz początek XXI w. dla archiwów państwowych, w tym Chełmskiego Archiwum, to w pewnym sensie nowa era – era informatyzacji. Po wprowadzeniu komputera do czynności bieżących (kancelaryjnych), rozpoczęto jego wykorzystywanie do prac związanych z ewidencjonowaniem zasobów archiwalnych. Rozpoczęto stosowanie baz ogólnopolskich (m. in. SEZAM, IZA, ELA; obecnie Zintegrowany System Informacji Archiwalnej – ZoSIA), jak również baz własnych przygotowanych przez poszczególne archiwa. Obecnie Chełmskie Archiwum prowadzi bazy własne: Chełmianin, Hipoteka, Majdanek. Zasób archiwalny Gromadzenie archiwaliów podlega dwóm podstawowym zasadom: zasadzie przynależności terytorialnej, mówiącej o poszanowaniu związku zespołów archiwalnych z terenem, na którym powstały oraz zasadzie przynależności zespołowej, mówiącej o niepodzielności zespołu archiwalnego. Dlatego też poruszanie się po zasobach archiwalnych w poszukiwaniu potrzebnych archiwaliów wymaga odpowiedniego przygotowania. Pomocą służą opracowania z zakresu historii i archiwistyki, wydawnictwa źródłowe oraz drukowane pomoce archiwalne, wśród których wyróżnia się: przewodniki, informatory o zasobie archiwów, inwentarze archiwalne, przewodniki i informatory tematyczne. Obecnie również internet, jako niezbędne narzędzie w poszukiwaniach archiwaliów. Wiele informacji o zasobach archiwów państwowych, jak również aktualności związanych z życiem archiwalnym, publikowanych jest w czasopismach naukowych, szczególnie w „Archeionie” wydawanym przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych w Warszawie. Ponadto w 1984 r. 7 8 Ibidem, sygn. 80, 83, 86, 87. Ibidem, sygn. 85, 88, 89. 196 Archiwum Państwowe w Lublinie… wydana została „Bibliografia archiwistyki do 1970 roku” opracowana przez J. Pakulskiego, R. Piechotę, B. Ryszewskiego (Warszawa-Łódź 1984). Zasób Chełmskiego Archiwum kształtował się przez 59 lat jego funkcjonowania, cały czas ulegał i ulega zmianom ilościowym jak i jakościowym. Aktualna struktura zasobu archiwalnego jest wynikiem zmian administracyjnych dokonywanych po 1945 r. W latach 1952-1975 Archiwum przejmowało i zabezpieczało materiały wytworzone na terenach powiatów chełmskiego, hrubieszowskiego oraz włodawskiego. Od 1975 r. gromadzi materiały wytworzone na terenie województwa chełmskiego, w wyniku czego zamiast powiatu hrubieszowskiego, który wszedł w obręb działalności Archiwum Państwowego w Zamościu, rozpoczęto w Chełmie przejmowanie materiałów archiwalnych z terenu dawnego powiatu krasnostawskiego (z wyłączeniem czterech gmin: Gorzów, Izbica, Rudnik, Żółkiewka, które pozostają pod nadzorem Archiwum Państwowego w Zamościu). Obecnie zasób Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Chełmie tworzą: akta urzędów administracji państwowej i samorządowej (miast: Chełma, Hrubieszowa, Włodawy do 1950 r.; gmin, powiatowych rad narodowych oraz starostw powiatowych powiatu chełmskiego, hrubieszowskiego, włodawskiego do 1954 r.; prezydiów powiatowych, miejskich oraz gromadzkich rad narodowych z lat 1954-1972; gminnych rad narodowych oraz urzędów gmin z lat 1973-1990; Urzędu Wojewódzkiego w Chełmie oraz Wojewódzkiej Rady Narodowej w Chełmie z lat 1975-1998; urzędów rejonowych w Chełmie, Krasnymstawie oraz Włodawie; Sejmiku Samorządowego Województwa Chełmskiego z lat 1990-1998); akta instytucji wymiaru sprawiedliwości (sądów pokoju, sądów grodzkich w Chełmie, Hrubieszowie, Włodawie z lat 1918-1950; gminnych sądów pokoju w Kuliku, Rejowcu, Sawinie, Sielcu, Siedliszczu, Grabowcu, Mirczu z lat 19181928; sądów pokoju powiatu włodawskiego w Sławatyczach, Wisznicach, Wołoskowoli z lat 1919-1923; prokuratur powiatowych w Chełmie, Hrubieszowie, Włodawie z lat 19501975; Sądu Powiatowego w Chełmie z lat 1950-1962 oraz Sądu Powiatowego we Włodawie z lat 1950-1956; Sądu Obywatelskiego Olchowiec w Wierzbicy z lat 1947-1951); akta instytucji ochrony prawa (akta notarialne sporządzone przez notariuszy działających w Chełmie, Hrubieszowie, Włodawie, Parczewie oraz księgi hipoteczne powiatów chełmskiego, hrubieszowskiego oraz włodawskiego z XIX-XX w.; księgi hipoteczne miasta Włodzimierza oraz powiatu włodzimierskiego z lat 1918-1939); 197 KATARZYNA ŚLUSARSKA 198 akta instytucji oświatowych oraz szkół z XIX-XX w. (m. in. inspektoratów szkolnych w Chełmie i Włodawie z lat 19181950; rad szkolnych w Chełmie i Hrubieszowie z lat 19201939; Chełmskiego Gimnazjum Męskiego w Chełmie z lat 1866-1916; Prywatnego Gimnazjum Męskiego Mikołaja Newskiego w Chełmie z lat 1909-1914; szkół rolniczych z terenu powiatów chełmskiego oraz hrubieszowskiego z lat 1944-1952; Państwowego Liceum Felczerskiego w Chełmie z lat 1951-1958, Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie z lat 1921-1953; Państwowego Technikum Rolniczego w Krasnymstawie z lat 19581978); akta zakładów oraz przedsiębiorstw przemysłowych (Huty Szkła w Rudzie Opalin z lat 1945-1956; Chełmskich Zakładów Obuwia w Chełmie z lat 1969-1997; Zakładu Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe w Chełmie z lat 1954-1997; Kombinatu Cementowego „Chełm” w Chełmie z lat 1948-1995; Nadbużańskich Zakładów Przemysłu Skórzanego „Polesie” we Włodawie; Zakładu Wyrobów Sanitarnych w Krasnymstawie-Borku z lat 1967-1995, Przedsiębiorstwa Państwowego „Cukrownie Lubelskie” w Lublinie Zakład Państwowy „Cukrownia Krasnystaw” w Siennicy Nadolnej z lat 1968-1998); akta spółdzielni i organizacji spółdzielczych (m. in. Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej we Włodawie z lat 1955-1950; Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik” w Hrubieszowie z lat 1928-1938; Spółdzielni Spożywców „Obrona” w Rejowcu z lat 1935-1947; Spółdzielni Inwalidów „Przełom” we Włodawie z lat 1954-1956; Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Mieszkaniowych w Chełmie z lat 1981-1991; Powiatowego Związku Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Chełmie z lat 1948-1975; rolniczych zespołów spółdzielczych powiatu chełmskiego z lat 1952-1956); akta instytucji finansowych (m.in. Banku Rolnego w Chełmie z lat 1949-1955; Banku Gospodarstwa Spółdzielczego w Hrubieszowie z lat 1946-1949; Chełmskiego Rolniczo-Gospodarczego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu w Chełmie z lat 1911-1939; Komunalnej Kasy Oszczędności w Chełmie z lat 1928-1949; Banku Depozytowo-Kredytowego S.A. w Lublinie Oddziałów w Chełmie, Krasnymstawie i Włodawie z lat 19891998; Narodowego Banku Polskiego Oddział w Hrubieszowie z lat 1951-1964 oraz Oddział w Chełmie z lat 1957-2001; urzędów skarbowych w Chełmie, Hrubieszowie oraz Włodawie z lat 1920-1950); Archiwum Państwowe w Lublinie… akta instytucji zdrowia i opieki społecznej (Szpitala pod wezwaniem św. Mikołaja w Chełmie z lat 1915-1949; Szpitala Sejmikowego w Dorohusku, pow. Chełm z lat 1926-1934; Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Chełmie z lat 19751998; Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Chełmie z lat 1966-1975; Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Chełmie z lat 1975-1998; Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności w Chełmie z lat 1920-1937; Powiatowej Kasy Chorych w Chełmie z lat 1920-1937; powiatowych komitetów opieki społecznej w Chełmie, Hrubieszowie i Włodawie z lat 1944-1949); akta instytucji ubezpieczeniowych (Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych w Chełmie z lat 1928-1952; Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w Chełmie z lat 19752005); akta organizacji społecznych, stowarzyszeń oraz partii politycznych (m. in. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – Komitetu Wojewódzkiego w Chełmie z lat 1975-1990 oraz komitetów gminnych z terenu województwa chełmskiego z lat 1975-1990; Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego Rada Wojewódzka w Chełmie z lat 1981-1989; Społecznego Funduszu Odbudowy Kraju i Stolicy Powiatowego Komitetu we Włodawie z lat 1952-1966; Wojewódzkiego Komitetu Frontu Jedności Narodu w Chełmie z lat 1975-1983; Ligi Obrony Kraju Zarządu Wojewódzkiego w Chełmie z lat 1975-1991); akta związków zawodowych (m. in. Związku Zawodowego Pracowników Miejskich w Chełmie z lat 1928-1939; Związku Zawodowego Robotników Chrześcijan w Chełmie z lat 19231927; Związku Zawodowego Pracowników Spółdzielczych w Chełmie z lat 1949-1951; Związku Zawodowego Pracowników Handlu i Biurowych w Chełmie z lat 1949-1951; Związku Zawodowego Pracowników Samorządu Terytorialnego RP – Chełmski Oddział Powiatowy z 1938 r.; Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych – Koło w Chełmie z lat 19441949; Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych w Chełmie z lat 1975-1980); akta komisji wyborczych, akta z wyborów (m. in. z wyborów do Sejmu PRL i rad narodowych z lat 1954-1972; z wyborów do Sejmu i Senatu PRL z dnia 4 czerwca 1989 r.; z wyborów do rad gmin przeprowadzonych w dniu 27 maja 1990 r.; z wyborów do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 27 października 1991 r.; z wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 listopada 1990 r.; z wyborów posłów do Parla- 199 KATARZYNA ŚLUSARSKA mentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 13 czerwca 2004 r.). Działalność archiwalna Obecnie w zasobie Chełmskiego Archiwum, jednego z trzech oddziałów zamiejscowych Archiwum Państwowego w Lublinie, przechowywanych jest 518 zespołów archiwalnych, czyli akt wytworzonych przez jednostki organizacyjne, w ilości 103242 j.a., 1123,09 mb, z czego prawie 50 % zasobu zajmują akta administracji ogólnej, 10 % akta instytucji ochrony prawa i wymiaru sprawiedliwości, 9 % akta spółdzielni, prawie 8% akta partii politycznych. Do najczęściej wykorzystywanych dokumentów należą akta miast Chełma, Hrubieszowa oraz Włodawy, w których zachowały się materiały dotyczące m.in. ich organizacji i funkcjonowania jako urzędów administracji, jak również organizacji przestrzennej, ludności, stanu sanitarnego oraz książki meldunkowe mieszkańców (Chełm, Hrubieszów). Dokumenty te wykorzystywane są do kwerend, czyli poszukiwań archiwalnych w sprawach m. in. potwierdzenia repatriacji oraz posiadania obywatelstwa polskiego. Kwerendy genealogiczne lub naukowe prowadzone są z wykorzystaniem akt gmin powiatów chełmskiego, hrubieszowskiego oraz włodawskiego (łącznie 46 zespołów archiwalnych; dokumenty dotyczące organizacji gmin, protokoły z sesji rad, protokoły komisji gminnych, spraw budżetowych, podatkowych, ludności, rolnych, opieki społecznej, kultury i oświaty); akt starostw w Chełmie, Hrubieszowie i Włodawie (szczególnie cenne i budzące ciągłe zainteresowanie wśród osób korzystających są akta z okresu przeprowadzenia reformy rolnej oraz dotyczące nadawania ziemi repatriantom), akt notariuszy działających przy sądach pokoju, następnie grodzkich (na zespoły notariuszy składają księgi oryginałów aktów notarialnych sporządzanych przed nimi oraz pomoce kancelaryjne w postaci repertoriów i skorowidzów do tych ksiąg). Archiwum cały czas przejmuje dokumentację do swego zasobu. Dokumentacja ta (materiały archiwalne) musi być przygotowana zgodnie z wymaganiami nałożonymi przez ustawę archiwalną oraz rozporządzenia ministerialne dotyczące sposobu przygotowania i przekazywania akt do archiwum państwowego. Przejmowanie następuje na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych. Następnie materiały są poddawane opracowaniu przez archiwistę w archiwum państwowym. Wynikiem jego pracy jest inwentarz zespołu, obecnie opracowywany w Zintegrowanym Systemie Informacji Archiwalnej (ZoSIA), przygotowanym specjalnie do tego typu pracy. Następnie inwentarz jest uzupełniony o wstęp do zespołu, czyli najważniejsze informacje dotyczące aktotwórcy, zachowanych akt oraz sposobu ich opracowania. 200 Archiwum Państwowe w Lublinie… Zasób archiwum wykorzystywany jest przede wszystkim przez studentów uczelni wyższych do przygotowania prac licencjackich, magisterskich, przez doktorantów, regionalistów do opracowań monograficznych szkół, miejscowości oraz osoby indywidualne do poszukiwań genealogicznych lub spraw majątkowych. W takich przypadkach osoby zainteresowane korzystają indywidualnie z akt w pracowni naukowej Archiwum, po uzyskaniu zgody na korzystanie z archiwaliów. Aktualnie archiwiści przeprowadzają poszukiwania przede wszystkim w sprawach potwierdzenia repatriacji, celem uzyskania odszkodowania za mienie pozostawione poza granicami Państwa Polskiego (w 2008 r. na 190 podań od osób prywatnych 60 dotyczyło repatriacji), do spraw uzyskania Karty Polaka. Od początku działalności jednym z priorytetowych zadań Chełmskiego Archiwum była popularyzacja jego działalności oraz zasobu. Helena Jamka-Gabryńska, kierownik PAP w Chełmie, współpracowała z kołami regionalnymi w Chełmie, Hrubieszowie i Włodawie. Opracowywała pogadanki o zasobie archiwalnym i jego znaczeniu dla badań naukowych, które były prezentowane w radiowęźle. Przyjmowała wycieczki uczniów chełmskich szkół9. Obecnie służyć temu mają coroczne tematyczne wystawy archiwalne, prezentujące zasób archiwum. W ostatnich latach Archiwum przygotowało wystawy własne, na podstawie materiałów archiwalnych zgromadzonych w swoim zasobie, m. in. na tematy: „Szkolnictwo powszechne w Chełmie w latach 1915-1939” (2003 r.), „Szkoły średnie w Chełmie w latach 1915-1939” (2004 r.), „Kto ty jesteś …? czyli dokumenty tożsamości w zasobie Chełmskiego Archiwum” (2008 r.), „Od ucznia do mistrza, czyli chełmscy rzemieślnicy” (2009 r.), „Plakaty i afisze okupacyjne w zasobie Chełmskiego Archiwum” (2010 r.), Zaginiony świat…, czyli plany majątków ziemskich w zasobie Chełmskiego Archiwum (2011 r.). Ponadto Archiwum prezentuje swój zasób w ramach wystaw współorganizowanych z instytucjami kultury, szczególnie z Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. W maju 2002 r. Archiwum zorganizowało obchody 50. rocznicy swojej działalności. W związku z jubileuszem zorganizowano sesję naukową „50 lat Oddział Chełmskiego Archiwum Państwowego w Lublinie” (15 maja). Z tej okazji przygotowano dwie wystawy, samodzielną pt. „50 lat Oddziału Chełmskiego Archiwum Państwowego w Lublinie”, na której prezentowano dokumenty (korespondencja, afisze, fotografie, wycinki prasowe) dotyczące działalności placówki, oraz wspólną z Chełmską Biblioteką Publiczną w Chełmie „Chełm – historia miasta w dokumencie”. Materiały z sesji jubile9 Ibidem, sygn. 85. 201 KATARZYNA ŚLUSARSKA uszowej, uzupełnione przez spis zasobu Oddziału Chełmskiego, opublikowane zostały w wydawnictwie „Archiwum Państwowe w Chełmie 1952-2002” pod redakcją Piotra Dymmela. W ramach popularyzacji działalności archiwalnej oraz wiedzy o zasobie przyjmowane są wycieczki studentów oraz młodzieży szkolnej. Archiwum prowadzi również lekcje archiwalne, jako podstawową formę nauki korzystania z archiwaliów. Wystawy i pokazy archiwalne, 1958 r.10 Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Chełmie, akta własne, Powiatowe Archiwum Państwowe Chełmie, sygn. 888 10 202 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI ODDZIAŁ PTK-PTTK W CHEŁMIE. Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego im. Kazimierza Janczykowskiego w Chełmie, będący spadkobiercą powstałego 28 kwietnia 1910 r. Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, wyrósł w ramach kształtującego się na przełomie XIX i XX w. ruchu krajoznawczo-turystycznego, zajmującego szczególne miejsce w funkcjonowaniu podzielonego granicami zaborów społeczeństwa polskiego. Twórcy i działacze ruchu, wychodząc od szeroko rozumianego patriotyzmu, skupili swoją uwagę na kształtowaniu przywiązania do kraju ojczystego i jego dorobku kulturowomaterialnego, wpisując się w aktywność „pokolenia niepokornych”, walczącego w różnorodny sposób o utrzymanie tożsamości narodowej i odbudowę niepodległego państwa polskiego. Ziemia chełmska była dosyć podatnym gruntem do prowadzenia takich działań, głównie dzięki sporej grupie polskiej inteligencji, ziemiaństwa i duchowieństwa. Rolę inspiratora odegrał dr Edward Łuczkowski, jedna z najbardziej niezwykłych postaci w dziejach Chełma. Jako urodzony społecznik, angażujący się w szereg różnorodnych działań, od aktywności sportowej po działalność charytatywną, szybko pozyskał licznych zwolenników turystyki i krajoznawstwa. W gronie 62 członków - założycieli znalazło się pięciu księży – Jan Bernard ze Świerż, Bronisław Zakrzewski z Rejowca oraz Wincenty Hartman, Stanisław Sonne i Wacław Adamski z Chełma, ziemianie: Stanisław Białkowski z Wygody, Adam Ciemniewski z Horodyszcza, Tadeusz Czachowski z Łukówka, Wacław Cott z Rejowca, Anna i Bronisław Fudakowscy z Uhra, Antoni Gładyszewski z Pokrówki, Henryk Kamiński z Wojsławic, Czesław Kawczyński z Święcicy, Zdzisław Marcinkowski ze Starostwa Obłonie, Antoni Mostowski z Żółtaniec, Jarosław Niklewicz z Wólki Uhruskiej, Ludwik Olędzki z Chylina, Wacław Rzewuski z Kasiłanu, Roman Ulanicki z Pobołowic, Maria i Wincenty Chrzanowscy z Dorohuska, Jan Józefowski z Husynnego, Jerzy Kiciński z Białopola, Konstanty Komorowski z Kazimierówki, Janina Kozerską ze Stawu (jej mąż, sędzia Tadeusz Kozerski w 1910 r. figurował jako członek korespondent PTK), Gabriela i Jan Kicińscy z Kaniego, Stanisław Karpiński z Wytyczna, Felicjan Lechnicki z Serebryszcz, Zdzisław Lechbnicki z Bezka, Apolinary Machczyński z Rejowca, Antoni Otocki z Antonina, Jan Orsetti z Siennicy, Wła- 203 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI dysław Poletyłło z Leszczan, Dominik Rzewuski z Sielca, Stanisław Tittenbrun z Dryszczowa1. Szeroko reprezentowana była chełmska inteligencja. Ważną grupę stanowili lekarze, tacy jak: dr Mieczysław Sosnowski z Rejowca, dr Piotr Kozicki z Siedliszcza, dr Teofil Gniazdowski i dr Jan Golakowski. Członkami PTK byli również aptekarze: Józef Papużyński i Władysław Grzymała (aktywni działacze powstałego w 1906 r. Amatorskiego Koła Teatralnego), architekt powiatowy Stanisław Diehl, notariusze: Stanisław Bielski i Władysław Zajdler, księgarz Bolesław Piotrowski, przemysłowiec Franciszek Gassner, urzędnik Kazimierz Miszewski (w 1915 r. pierwszy dyrektor Chełmskiej Szkoły Filologicznej), brandmajster Chełmskiej Straży Ogniowej i wielokrotny burmistrz Chełma w okresie międzywojennym Aleksander Hilgier oraz Bronisław Boguszewski, przemysłowiec i również kilkakrotny burmistrz Chełma po 1918 r.2 Skupiająca tak szacowne grono organizacja dosyć szybko rozpoczęła aktywne działanie, angażując się przede wszystkim w popularyzowanie przyrodniczych i historycznych walorów regionu, poznawanie piękna krajobrazu, poszukiwanie śladów przeszłości i gromadzenie wiadomości o zwyczajach ludowych. Takim celom służyły pionierskie penetracje chełmskich podziemi i pierwsze wędrówki po ziemi chełmskiej, docierające do Rejowca, Stołpia, Krynicy, Krupego i Stawskiej Góry. Spore znaczenie miała działalność odczytowa. Już w 1910 r. odbyły się 3 zebrania, a w kolejnych latach organizowano co najmniej jedno spotkanie miesięcznie, poruszając szereg zagadnień z zakresu historii, geografii, etnografii, literatury i krajoznawstwa (np. „O pochodzeniu Słowian”, „Obchód Konopnickiej”, „O formacji kredowej”, „Klasyfikacja ludności”, „Ustalenie się Rzeczypospolitej Szlacheckiej”, „Z przeszłości ziemi chełmskiej”, „Krajoznawstwo jako praca”, „Lecznictwo ludowe”, „Stan kultury wsi polskie”, „Stan przemysłu w Król. Polskim”, „O Krasińskim”, „Polska i Litwa na przełomie wieków średnich”, „O przesądach i zabobonach ludu naszego”, „O pochodzeniu człowieka”, „Zjawiska powszednie z punktu widzenia fizyki i chemii” lub „Koniec świata”). Referaty, często ilustrowane przeźroczami, przygotowywali członkowie Stowarzyszenia, m.in. dr Edward Łuczkowski, Aleksander Michalski, Anna Fudakowska, Józef Papużyński, Antoni Kusz, Felicjan Lechnicki, Tadeusz Kozerski), Eugeniusz Sokołowski, Feliks Rutkowski i Kazimiera Załuska3. 1 J. A. Paszkiewicz, Z dziejów Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego – Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego-Krajoznawczego w Chełmie, „Rocznik Chełmski”, t. 7, 2001, s. 240. 2 „Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego” (dalej: „Rocznik PTK”), t. IV, 1910, s. 126-127. 3 „Rocznik PTK”, t. IV (1910), s. s. 26; t. V, 1911, s. 42 – 43; t. VI, 1912, s. 56; t. VII, 1913, s. 65. 204 Oddział PTK-PTTK w Chełmie Po pozyskaniu w 1911 r. własnego lokalu, rozwinięto działalność sekcji bibliotecznej, kierowanej początkowo przez żonę doktora, Bronisławę Łuczkowską, a następnie przez Antoniego Kusza (przewodniczący sekcji) i Macieja Jensza (bibliotekarz). Wraz z biblioteką w lokalu organizacji funkcjonowała wypożyczalnia i czytelnia, w której dostępny był tygodnik krajoznawczy „Ziemia” (organ PTK) oraz pisma: „Wszechświat”, „Kwartalnik Historyczny”, „Kultura”, „Gryf” i „Kosmos”. Na księgozbiór składało się 95 książek, duży atlas, globus i 6 map. Równolegle z biblioteką, „aby rozwinąć zamiłowanie do kolekcjonowania i poszukiwań w dziedzinie krajoznawstwa” 4, rozpoczęła działalność sekcja muzealna pod kierownictwem Jana Kicińskiego. Podstawę zbiorów tej skromnej placówki muzealnej, którą można uznać za zalążek polskiego muzealnictwa w Chełmie, stanowiły eksponaty przekazane przez przewodniczącego (2 kolekcje minerałów, 2 kości mamuta, zbiór miejscowych motyli, blisko sto eksponatów archeologicznych paleontologicznych z obszaru Polski i w tym ziemi chełmskiej, a także kilkanaście okazów z dziedziny przemysłu ludowego). Z czasem zbiory zostały wydatnie powiększone dzięki aktywności członków Oddziału, których Jan Kiciński zapoznał ze sposobami poszukiwań, zbierania i kolekcjonowania eksponatów, wykorzystywanymi w trakcie wycieczek5. Po wybuchu I wojny światowej działalność Oddziału została zawieszona. Członkowie rozproszyli się po różnych częściach kraju, podobnie jak zgromadzone zbiory biblioteczne i muzealne. Trudności organizacyjne uniemożliwiały kontynuowanie działalności turystycznej. Pierwszą próbę odrodzenia Oddziału podjęto 27 czerwca 1918 r. Zebrane 28 osobowe gremium, po wysłuchaniu wystąpienia dr. Edwarda Łuczkowskiego, przedstawiającego działalność organizacji do 1914 r. oraz plany na przyszłość, postanowiło odtworzyć Oddział i nawiązać kontakt z centralą Towarzystwa w Warszawie. W wybranym Zarządzie ponownie funkcję prezesa objął dr Edward Łuczkowski, wspierany przez Józefa Papużyńskiego, księdza Wincentego Pawelca i Mariana Wolffa. Wśród planów pojawiła się zapowiedź organizacji odczytów na tematy krajoznawcze i pokrewne, a także plan prowadzenia wycieczek podmiejskich6. Niestety, nieznane są efekty realizacji tych zamierzeń. Nowe władze nawiązały wprawdzie kontakt z Warszawą oraz poczyniły starania o pozyskanie lokalu, jednak aktywności turystyczno-krajoznawczej nie udało się rozwinąć, głównie z powodu sytuacji w kraju. Pewne próby organizacji 4 S. Skibiński, Siedemdziesiąt lat ruchu krajoznawczego na ziemi chełmskiej (Kartki z przeszłości i teraźniejszości), Chełm 1980, s. 3 (mps w zbiorach Oddziału PTTK w Chełmie). 5 „Rocznik PTK”, t. V, 1911, s. 41. 6 Zebranie organizacyjne Oddziału Chełmskiego Polskiego T-wa Krajoznawczego, „Głos Ziemi Chełmskiej”, nr 8 (58) z 10 lipca 1918 r., s. 8. 205 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI wycieczek jednak podejmowano, o czym świadczą wspomnienia Kazimierza Janczykowskiego (od 1918 r. przebywającego w Chełmie), który opisując tzw. Resursę Obywatelską przy ul. Lubelskiej 4 (instytucja formalnie funkcjonowała jako Polski Klub Społeczny), wśród działających w niej organizacji na pierwszym miejscu wymieniał Polskie Towarzystwo Krajoznawcze7. Trudności w funkcjonowaniu Oddziału w kształcie z czasów powstania organizacji sprawiły, że na pierwszy plan wysunęła się aktywność turystyczno-krajoznawcza w placówkach oświatowych. Po odzyskaniu niepodległości Polskie Towarzystwo Krajoznawcze przywiązywało dużą uwagę do tej sfery działania. Z inicjatywy powołanego w 1919 r. Oddziału PTK w Krakowie utworzono Sekcję Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej, a w 1920 r. Rada Główna Towarzystwa powołała Komisję Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej PTK z siedzibą w Krakowie. Rodzące się w Krakowie inicjatywy dosyć szybko znalazły zwolenników w Chełmie. Pierwszeństwo przypadło Państwowemu Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego, placówce powołanej do życia już 1915 r. (po wkroczeniu wojsk państw centralnych do Chełma) jako Chełmska Szkoła Filologiczna. Prawdopodobnie już w 1919 r. podjęto działania w kierunku organizacji koła turystyczno-krajoznawczego. Inicjatorem tych działań był wspomniany Kazimierz Janczykowski, nauczyciel wychowania fizycznego i geografii. W 1924 r. powstało Szkolne Koło Krajoznawcze, prowadzone przez nauczyciela matematyki, Jana Moczulskiego. W ciągu kilku miesięcy zorganizowano 7 odczytów, 4 zebrania towarzyskie oraz 3 dyskusyjne. Zakupiono również obrazy krajoznawcze. Po dwóch latach obowiązki opiekuna przejął matematyk - Marian Jumborski. W 1927 r. analogiczne Koło powołano w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim. Jego głównym opiekunem był nauczyciel Jerzy Kruszewski8. W 1929 r. podjęto kolejną próbę odrodzenia Oddziału PTK. Tym razem w odtwarzanie organizacji włączyły się władze państwowe, co było pokłosiem działań Ministerstwa Robót Publicznych, zalecających administracji wspieranie oddziałów PTK, przede wszystkim przy zakładaniu domów wycieczkowych oraz wydawaniu monografii i przewodników, co miało się przyczynić do rozwoju ruchu turystycznego. 31 maja 1929 r. w Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego zgromadziło się 27 osobowe grono entuzjastów krajoznawstwa i turystyki, wśród których nie brakowało zarówno weteranów PTK (dr Edward Łuczkowski, Tadeusz Kozerski), jak i przedstawicieli władz (starosta Bronisław Bagiński, inspektor szkolny Leonard Krupczak, 7 K. Janczykowski, Szlakami Chełma i powiatu chełmskiego, Chełm 1972, (mps w zbiorach Oddziału PTTK w Chełmie), s. 57. 8 S. Skibiński, 60 lat Oddziału PTTK w Chełmie, Chełm 1970 (mps w zbiorach Oddziału PTTK w Chełmie), s. 6 – 7. 206 Oddział PTK-PTTK w Chełmie zastępca inspektora Witold Wadowski). Dominowali nauczyciele gościnnego Gimnazjum (Wiktor Ambroziewicz, Stanisława Ambroziewicz, Marian Baruś, Zofia Heymanówna, Kazimierz Janczykowski, Marian Jumborski, Witold Olpiński, Aleksander Sauter, Adolf Schön, Helena Zajdlerowa), wspierani przez chełmską inteligencję (dr Stanisław de Fiumel, sędzia Zygmunt Umiński oraz ksiądz Wacław Kosior). W trakcie spotkania referat „Z przeszłości Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Chełmie” wygłosił dr Edward Łuczkowski. Natomiast Wiktor Ambroziewicz przedstawił wykład „Zadania regionu chełmskiego”. Prezesem Zarządu ponownie został dr Edward Łuczkowski, wspierany przez wiceprezesów w osobach ówczesnego dyrektora gimnazjum Wiktora Ambroziewicza i inspektora szkolnego Leonarda Krupczaka. Funkcję sekretarza powierzono Marianowi Jumborskiemu, a skarbnikiem został Aleksander Perzyna. W składzie Zarządu znaleźli się także: nauczycielka geografii Helena Zajdlerowa i Kazimierz Strąkowski9. Niestety, i tym razem nie udało się rozwinąć aktywności Oddziału, chociaż fakt zorganizowania zebrania w celu odrodzenia się oddziału chełmskiego ucieszył Radę Główną PTK. Niestety w 1930 r. Wiktor Ambroziewicz i Marian Jumborski opuścili Chełm i zostali przeniesieni do Warszawy. Natomiast dwa lata później zmarł dr Edward Łuczkowski (dokładnie 20 lutego 1932 r.). W takiej sytuacji nadal główną rolę w rozwijaniu działalności turystycznej pełniły koła krajoznawcze w placówkach oświatowych, wspierane przez władze państwowe. W 1930 r. opiekę nad Szkolnym Kołem Krajoznawczym w Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego przejęła wspomniana Helena Zajdlerowa. W kolejnym roku doszło do połączenia Szkolnego Koła Krajoznawczego z Kołem Historycznym. W nowej strukturze sekcją krajoznawczą kierowała nauczycielka historii Jadwiga Jędrzejewska. W 1933 r. głównym opiekunem koła został wspominany Kazimierz Janczykowski. Pod nowym kierownictwem Koło przyjęło imię Wincentego Pola i stało się członkiem wspomnianej wcześniej Sekcji Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej (15 września 1934 r.), a jego przedstawiciele (reprezentujący 96 członków) brali udział w zjeździe krajowym. Młodzież skupiona była w trzech sekcjach: wycieczkowej, fotograficznej (przyczyniła się m.in. do wydania pocztówek z widokami Chełma i okolicy z okazji 20 rocznicy powstania gimnazjum) i meteorologicznej – uczestnicząc w wycieczkach, rajdach i spływach (w II półroczu 1934 r. zorganizowano trzy wycieczki)10. Penetrując powiat chełmski i Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie zebrała nazwy fizjograficzne dla 10 gmin 9 Sprawy Towarzystwa, „Ziemia”, 1929, nr 20, s. 367-368. J. A. Paszkiewicz, K. Prożogo, Tradycje chełmskiej turystyki i krajoznawstwa 1910 - 28 IV – 1995, Chełm 1995, s. 2. 10 207 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI powiatu i sprawowała opiekę nad stacją meteorologiczną Państwowego Instytutu Meteorologii. Inicjatorem i organizatorem tych działań był Kazimierz Janczykowski, który od pierwszych lat pobytu w Chełmie gromadził materiały krajoznawcze, stając się z czasem autorytetem w zakresie wiedzy o walorach przyrodniczo-kulturowych regionu. Zdobyte wiadomości prezentował w licznych wydawnictwach, w tym w niezwykle malowniczym „Szlaku wędrówkowym po powiecie chełmskim”, będącym pierwszym przewodnikiem turystycznym po regionie (wydanym w częściach na łamach lokalnego tygodnika „Kronika Nadbużańska” oraz w formie nadbitki w 1933 r.). Kazimierz Janczykowski był również autorem szkicu geograficznego pod tytułem: „Wśród wzgórz kredowych”, zamieszczonego w rocznicowej publikacji „W Dwudziestą Rocznicę 1915-1935. Księga pamiątkowa Państwowego Gimnazjum im. St. Czarnieckiego w Chełmie” (1935 r.). Kolejną, dosyć istotną sferą aktywności profesora, było muzealnictwo, związane z działającym przy Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego Muzeum Ziemi Chełmskiej (noszącym od 1930 r. imię swego założyciela i organizatora Wiktora Ambroziewicza). W latach trzydziestych Kazimierz Janczykowski był pierwszoplanową postacią placówki, pełniąc rolę kustosza i gromadząc ciekawe zbiory, często zdobywane w trakcie wędrówek turystycznych odbywanych z członkami Koła Krajoznawczego. Warto również dodać, że muzeum traktowane było jako placówka związana z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym11. Po wybuchu II wojny światowej nastąpiła kolejna przerwa w aktywności turystycznej w Chełmie. Trzecia i najbogatsza odsłona działalności chełmskiego Oddziału PTK-PTTK przypada na okres powojenny. Od 1945 r. władze centralne Towarzystwa sugerowały konieczność odnowienia działalności organizacji. W wyniku tych inspiracji (formułowanych przez Zarząd Główny PTK w Warszawie) nastąpiło odrodzenie Oddziału PTK w Chełmie. Główną rolę w prowadzonych działaniach ponownie odegrał Kazimierz Janczykowski. 4 grudnia 1948 r. w budynku I Liceum i Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego odbyło się zebranie organizacyjne członków-odnowicieli Oddziału z udziałem 21 osób. Władze centralne reprezentowała Marcelina Szychowa, delegatki z ramienia PTK i referentka działu turystyki województwa lubelskiego. Ponadto obecny był Jan Łukaszewski, delegat Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Rolę gospodarza pełnił dyrektor szkoły, Marian Lipski. Wśród uczestników zebrania ponownie dominowali nauczyciele (m.in. Franciszek Duch, Tadeusz Kosiba, Zofia Książek, Jan Wasilewski, Zenon Wędołowski) oraz przedstawiciele chełmskiej inteligencji (m.in. Jadwiga Papużyńska, 11 S. Szymański, Muzea Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego 1906-1950, Warszawa 1999, s. 30. 208 Oddział PTK-PTTK w Chełmie Janusz Papużyński, Stanisław Makiełło). Po ożywionej dyskusji zebrani potwierdzili konieczność reaktywowania Oddziału. Najtrafniej cele działania Organizacji przedstawił Kazimierz Janczykowski, który m.in. powiedział: „Prastara ziemia chełmska jest skarbnicą zabytków przeszłości, archiwum sztuki i kultury ludowej, bogactwem rodzimej przyrody. Zadaniem Towarzystwa Krajoznawczego w Chełmie powinna być troska o zachowanie tych wszystkich osobliwości i pamiątek, które dotąd ocalały, ochrona i ratunek tego, czemu grozi zniszczenie”12. Prezesem zarządu reaktywowanego Oddziału został Kazimierz Janczykowski. Funkcję sekretarza objął Janusz Papużyński, natomiast skarbnikiem został Jan Wasilewski. Nowe władze rozpoczęły rozmowy z Towarzystwem Miłośników Sztuki w Chełmie w sprawie pozyskania lokalu przy ul. Lubelskiej 1. Zarząd Główny formalnie zatwierdził Oddział 1 kwietnia 1949 r. i zaplanował w swoim budżecie 100 tys. na organizację chełmską13. Działalność pod szyldem PTK trwała krótko. 17 grudnia 1950 r. w Warszawie, w wyniku zjednoczenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego z istniejącym od 1873 r. Polskim Towarzystwem Tatrzańskim, doszło do powstania Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Formalnie chełmski Oddział PTTK powołany został na walnym zgromadzeniu 25 maja 1953 r., na którym wybrano nowe władze w osobach: Kazimierz Janczykowski – prezes, Maria Kluziak – sekretarz i Jadwiga Niżankowa – skarbnik. Zmiany w składzie Zarządu nastąpiły na posiedzeniu rozszerzonego Prezydium Zarządu Oddziału w dniu 26 lutego 1954 r. Z protokołu tego zebrania (z udziałem 19 osób) wynika, że w ramach Oddziału działały sekcje: wycieczkowa, narciarska, kolarska i wodna. Na zebraniu powołano także (na wniosek Marii Kluziak) sekcję opieki nad zabytkami, której przewodniczącym został (obejmując jednocześnie obowiązki sekretarza ZO) Stanisław Skibiński. Zarząd Oddziału korzystał z lokalu Muzeum Chełmskiego przy ul. Lubelskiej 55, gdzie stale urzędował Stanisław Skibiński (jako pracownik muzeum). Obok imprez turystycznych zaplanowano również zorganizowanie 10 odczytów z udziałem 50 osób, 5 wystaw dla 700 zwiedzających i 2 wieczornice dla 600 osób. Pod koniec 1956 r. Oddział liczył już 163 członków (najliczniejsze było Koło Miejskie, skupiające 92 osoby)14. W kolejnych latach Oddział funkcjonował pod kierownictwem Kazimierza Janczykowskiego. W ramach prowadzonych działań przygotowano między innymi rozbudowany plan wycieczek, obejmujący zwiedzanie chełmskich podziemi, jak również wyjazdy w Tatry 12 S. Skibiński, Siedemdziesiąt lat…, s. 25. Ibidem, s. 25. 14 Ibidem, s. 33. 13 209 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI i Karkonosze. Siedzibę Oddziału przeniesiono do budynku dawnej Resursy przy ul. Lubelskiej 4, funkcjonującej jako Powiatowy Dom Kultury. W 1960 r. nastąpiło podwojenie członkostwa w organizacji, której liczebność osiągnęła poziom 325 osób. W ramach wspierania ruchu turystycznego w Chełmie powołano Oddziałową Poradnię Ruchu Turystycznego, która udzieliła 1300 specjalistycznych porad turystom. W Oddziale działały także specjalistyczne komisje: turystyki pieszej nizinnej, turystyki pieszej górskiej, fotograficzna i krajoznawcza. Najważniejszą sferą aktywności pozostała organizacja i udział w imprezach turystycznych. Oddział był również reprezentowany na Zlocie Ognisk TKKF w Kazimierzu oraz Krajowej Naradzie Aktywu Turystyki i Krajoznawstwa w Warszawie, gdzie został wyróżniony za popularyzację krajoznawstwa i turystyki pieszej. Z okazji 10-lecia PTTK Zarząd Główny odznaczył 6 działaczy Oddziału dyplomami honorowymi15. Pod koniec 1960 r. nastąpiły zmiany w składzie Zarządu. Po dwunastu latach, licząc od 1948 r. (w tradycji Oddziału ten moment przesuwa się na 1932 r.), odszedł z funkcji prezesa Kazimierz Janczykowski. Jedną z ostatnich imprez z udziałem wieloletniego prezesa były obchody 50-lecia Oddziału, które odbyły się w dniach 28-29 maja 1960 r. w Powiatowym Domu Kultury. W uroczystościach uczestniczyła delegacja Zarządu Okręgu PTTK w Lublinie z prezesem Aleksandrem Czapskim na czele, przedstawiciele Oddziału Międzyuczelnianego w Lublinie oraz Zarządu Oddziału w Kraśniku. Na uroczystym posiedzeniu Kazimierz Janczykowski przedstawił rys historyczny Oddziału PTK-PTTK w Chełmie, szczególną uwagę skupiając na postaci dr. Edwarda Łuczkowskiego (którego portret wisiał na honorowym miejscu). Obchody uzupełniły liczne wycieczki na terenie Chełma i okolic. Szczególnym momentem w aktywności turystycznej był 10 grudnia 1960 r., kiedy zorganizowano pierwszy (zimowy) „Rajd po Ziemi Chełmskiej” (uczestniczyło 96 osób), przekształcony w 1972 r. w „Rajd Jesienny” (w obecnym roku miał miejsce LI Rajd „Jesienny”, organizowany od kilku lat na Roztoczu). Organizacja rajdu zapoczątkowała tworzenie stałych imprez turystyki kwalifikowanej, przede wszystkim na obszarze szeroko rozumianej ziemi chełmskiej, ale również na terenie Lubelszczyzny i Polski. Szczególnie istotną rolę w tej działalności zajmowała Komisja Turystyki Pieszej, działająca przez wiele lat pod kierownictwem Stanisława Stecko. W październiku 1963 r. zorganizowano pierwszy Rajd „Parasolowy”, a w czerwcu 1965 r. pierwszy Rajd „Słowików” (nocny). Podstawowy zakres imprez uzupełniono w 1967 r. Rajdem „Kościuszkowskim”16. Organizowane imprezy miały dosyć specy15 16 Ibidem, s. 37. J.A. Paszkiewicz, K. Prożogo, op. cit., s. 3-4. 210 Oddział PTK-PTTK w Chełmie ficzny charakter. Stałym elementem były odznaki rajdowe, plakietki i stemple okolicznościowe. Na I Rajd po Ziemi Chełmskiej przygotowano metalową odznakę „Nietoperz” (głównym motywem był gacek wielkouchy) według projektu Jana Matczuka (odznakę w nakładzie 150 sztuk wykonał Alfons Kołodziejczyk z Krakowa). W kolejnych latach projekty odznak przygotowywali m.in Romualda Zajączkowska, Zbigniew Nieoczym, Zofia Bodakowska, Zbigniew Markiewicz, Jerzy Grosman, Anna Bronicka, Maria Rutkowska i przede wszystkim Konstanty Prożogo17. Starannie zaprojektowane odznaki stały się wizytówką chełmskiego Oddziału PTTK, a dzięki popularności rajdów, przyciągających członków organizacji z innych lubelskich struktur (a nawet z Warszawy, gdzie istniało Koło PTTK nr 280 Przyjaciół Ziemi Chełmskiej, funkcjonujące przy Oddziale Stołecznym PTTK), były znane w kraju i do dzisiaj znajdują się w zbiorach kolekcjonerów odznak turystycznych. Chełmskim turystom (większość stanowili członkowie Szkolnych Klubów Krajoznawczo-Turystycznych, działających przy szkołach na terenie Chełma i powiatu chełmskiego) zawsze towarzyszyła piosenka turystyczna. Do każdego rajdu przygotowywano regulamin, często o dosyć dowcipnej treści oraz szczegółowy informator krajoznawczy o zwiedzanych miejscach i obiektach. Zwieńczeniem każdej imprezy był konkurs krajoznawczy i turystyczne ognisko z poczęstunkiem. W 1968 r. przeprowadzono I Rajd „Lipcowy” (z imprezy zrezygnowano w 1981 r. po czternastu edycjach). W 1970 r. miał miejsce I Rajd „Zwycięstwa”, przygotowany wspólnie z ZHP (przekształcony w 1990 r. w „Majowy” Rajd Górski). Ofertę imprez ogólnopolskich uzupełnił w 1986 r. Rajd „Blask Watry”, w ramach którego penetrowano Góry Świętokrzyskie. Od 1978 r. organizowano cykl imprez w ramach Chełmskiej Wiosny Turystycznej (m. in. Rajd „Śladami…”, „Primaaprilisowe Spotkania z Wiosną”), obecnie kontynuowane jako Rajd „Wiosenny” (w obecnym rok miał miejsce XXXIII Rajd „Wiosenny”). W latach 1983-1989 organizowano w miesiącach letnich Turystyczne Zloty Młodzieży w Olszance nieopodal Wojsławic. W 1980 r. zorganizowano I Rajdzik Dziecięcy „Pierwszy Krok”, przeznaczony dla dzieci w wieku przedszkolnym i z pierwszych klas szkoły podstawowej (w bieżącym roku XXIX edycja), a w 1986 r. I Rajd „Mikołajkowy” SKKT (w bieżącym roku XXIV edycja). Utrzymano również podobny charakter imprez, wydając metalowe odznaki, organizując liczne konkursy (m.in. konkurs na parasol turystyczny w trakcie rajdów „Parasolowych”)18. Od końca 1960 r. funkcję prezesa Zarządu Oddziału objął Zbigniew Kukier, zastąpiony po roku przez Hermana Sawickiego. W Zarządzie pozostał Kazimierz Janczykowski, obdarzony tytułem 17 18 K. Prożogo, Katalog oznak turystycznych 1960-1981, Chełm 1985. J.A. Paszkiewicz, K. Prożogo, op. cit., s. 4-6. 211 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI „Prezesa Honorowego”. W kolejnych latach, pod kierownictwem Zbigniewa Rajewskiego, Romana Kudły, Krzysztofa Koziczyńskiego i Jeremiusza Przychodzkiego, Oddział rozbudowywał swoje szeregi i obejmował swoją aktywnością kolejne sfery szeroko rozumianej turystyki krajoznawstwa. W 1962 r. liczył 254 członków, skupionych w 5 kołach19. Od 1962 r. wprowadzono także funkcję sekretarza urzędującego. 14 września 1961 r. zainaugurowało działalność Koło Przewodników Terenowych, formalnie powołane do życia w 1966 r. (od 1987 r. funkcjonujące jako Koło Przewodników Turystycznych, zrzeszające także Przewodników Zakładowych). Podstawą członkostwa było uzyskanie przez chełmskich działaczy uprawnień przewodnickich. W 1961 r. pierwszymi przewodnikami zostali Kazimierz Janczykowski i Stanisław Skibiński – z numerami legitymacji 3/L i 7/L (w 1960 r. w kraju uprawnienia przewodnickie posiadało zaledwie 1000 osób). Wkrótce do tego grona dołączyli: Maciej Sobolewski, Jan Matczuk, Zofia Matczuk, Józef Terpiłowski, Zbigniew Markiewicz, Wojciech Joszt, Franciszek Kurek i Alina Sierpińska. Po 1964 r. rozpoczęto również szkolenia przewodników w Chełmie. Po kursie w 1966 r. uprawnienia przewodnickie uzyskali Teresa Krawczyk, Stanisław Stecko i Teresa Szukwiec. W 1969 r. chełmscy przewodnicy obsłużyli 123 wycieczki z udziałem 5183 osób20. Do przewodników terenowych dołączyli wkrótce ich koledzy oprowadzający wycieczki w zakładach przemysłowych (głównie w Kombinacie Cementowym „Chełm”, ale także w Chełmskich Zakładach Obuwia). Przewodnicy na stałe współpracowali z Muzeum Okręgowym w Chełmie. Podjęto również działania w zakresie rozwoju turystyki przyjazdowej w regionie chełmskim. Z dniem l maja 1964 r. ustanowiono komórkę obsługi ruchu turystycznego (Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego PTTK), zaś 8 września roku następnego, na mocy decyzji Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie, Oddział wpisany został do rejestru stowarzyszeń. wyraźnie wzrastała liczba turystów obsłużonych przez BORT (w 1967 r. 137 imprez z udziałem 5936 uczestników, w 1968 r. 160 imprez – 7675 uczestników i w 1969 r. 233 imprezy – 9853 uczestników)21. W 1970 r. uroczyście obchodzono 60-lecie powstania Oddziału. Z tej okazji wydano medal pamiątkowy z portretem Kazimierza Janczykowskiego (specjalny egzemplarz wręczono sędziwemu Honorowemu Prezesowi Oddziału) na awersie i fasadą Bramy Uściługskiej na rewersie. Wykonanie projektu zlecono wybitnemu medalierowi Edwardowi Gorolowi (uczniowi Józefa Aumillera). Wybicie medalu 19 S. Skibiński, Siedemdziesiąt lat…, s. 38-39. J. Tworek, Przewodnictwo turystyczne na ziemi chełmskiej, Chełm 1987, s. 4. 21 S. Skibiński, Siedemdziesiąt lat…, s. 39. 20 212 Oddział PTK-PTTK w Chełmie zlecono Mennicy Państwowej. To niezwykle udane przedsięwzięcie zapoczątkowało serię licznych (ogółem 55) i uznanych w kraju wydawnictw medalierskich Oddziału, do którego w tej dziedzinie dołączyły z czasem inne chełmskie organizacje22. Niestety, wkrótce po uroczystościach, dokładnie 15 kwietnia 1972 r., zmarł Kazimierz Janczykowski. W tym samym roku Oddział wyróżniony został przez Zarząd Główny za całokształt działalności na rzecz turystyki i krajoznawstwa Złotą Honorową Odznaką PTTK. Członkowie PTTK w Chełmie, których liczba przekroczyła 500 osób, działali w 13 kołach (w tym ośmiu młodzieżowych). Obok wspomnianej Komisji Turystyki Pieszej, funkcjonowała Komisja Krajoznawcza i Komisja Kół Zakładowych. Ponadto w strukturach Oddziału działały: Klub Żeglarski, Koło Przewodników Terenowych i Koło Organizatorów Turystyki, oraz sekcje: narciarska, turystyki górskiej, kolarska i żeglarska23. Dosyć aktywna była Komisja Opieki nad Zabytkami, skupiająca około 30 osób i mająca pieczę nad obiektami z terenu powiatu chełmskiego. Nowe działania podejmowała Komisja Młodzieżowa, skupiająca opiekunów Szkolnych Klubów Krajoznawczo-Turystycznych. Od 1972 r. główną imprezą młodzieżową był Turniej Wiedzy Krajoznawczej, przekształcony z czasem w Ogólnopolski Młodzieżowy Turniej Turystyczno-Krajoznawczy (OMTTK)24. Powstawały też nowe struktury. Do takich należał Klub Foto-Filmowy, którego członkowie między innymi przygotował inwentaryzację fotograficzną zabytków regionu chełmskiego (warto dodać, że działacze Oddziału uczestniczyli w powołaniu w 1961 r. Foto Klubu Chełmskiego). Rozpoczęły także działalność: Klub Piosenki Turystycznej „BARD”, Klub Turystyki Kwalifikowanej „Wiem” Klubów Turystyki Kajakowej „Delfin” i „Rumpel”, Klub Górski „Watra” i Klub Turystyki Kolarskiej „Konus”. Zwieńczeniem działalności Oddziału w latach siedemdziesiątych było przyjęcie imienia nestora chełmskiego krajoznawstwa, Kazimierza Janczykowskiego, co miało miejsce w związku z przypadającym w roku 1980 70-leciem powstania Oddziału. Główne uroczystości odbyły się w dniach 7-8 czerwca 1980 r. pod haseł 70-lecia zorganizowanego ruchu turystyczno - krajoznawczego na ziemi chełmskiej. Honorowym gościem święta chełmskiego PTTK była Eleonora Janczykowska (wdowa po Kazimierzu Janczykowskim) wraz z córkami. Wydano również pamiątkowy medal 70-lecia zorganizowanego krajoznawstwa chełmskiego (z wizerunkiem biskupa Jakuba Suszy na awersie i osiemnastowieczną panoramą Chełma z ryciny Teodora 22 K. Prożogo, Medale chełmskie (1765-1982), Chełm 1983; K. Prożogo, Medale chełmskie (19831996), Chełm 1997. 23 S. Skibiński, Siedemdziesiąt lat…, s. 41. 24 J.A. Paszkiewicz, op. cit., s. 249. 213 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI Rakowieckiego na rewersie) oraz wybito pamiątkową odznakę. Okolicznościową wystawę, zorganizowaną we współpracy z ówczesnym Muzeum Okręgowym w Chełmie, zaprezentowano w wyremontowanej dawnej cerkwi unickiej pw. św. Mikołaja (będącej siedzibą Działu Sztuki Dawnej, funkcjonującego w ramach muzeum). Oddział otrzymał wówczas sztandar według projektu Konstantego Prożogo, ufundowany przez Zarząd Wojewódzki PTTK w Chełmie, z wyhaftowanym na jedwabnym płacie portretem Patrona. W drugim dniu uroczystości odsłonięto na cmentarzu parafialnym przy ul. Lwowskiej, ufundowany przez członków PTTK, pomnik na grobie Patrona Oddziału. W tym szczytowym dla stanu jednostek organizacyjnych roku Oddział zrzeszał rekordową liczbę 2049 członków, skupionych w 34 klubach szkolnych i 9 zakładowych. Istniały równie 4 kluby osiedlowe i trzy specjalistyczne. W 1980 r. zorganizowano 53 imprezy, w których uczestniczyło 3595 osób25. W latach osiemdziesiątych działaniami organizacji kierowali kolejni prezesi: Wiesław Stelmaszczyk, Tadeusz Sławiński i Albin Kuczyński. Obok aktywności turystycznej działacze Towarzystwa coraz bardziej angażowali się w działalność krajoznawczopopularyzatorską. Działania tego rodzaju po II wojnie światowej uległy znacznemu rozwojowi. Prekursorem w tej dziedzinie był Kazimierz Janczykowski, publikujący różnorodne materiały krajoznawcze w licznych artykułach i pracach zbiorowych (znaczna część twórczości pozostała w maszynopisach). Do wieloletniego prezesa Oddziału wkrótce dołączył Stanisław Skibiński, który dzięki szerokim zainteresowaniom (przyrodniczym, historycznym, etnograficznym i archeologicznym), a także benedyktyńskiej skrupulatności, stał się z czasem wybitnym regionalistą, o dorobku docenianym również przez środowisko akademickie Lublina. Obok licznych publikacji prasowych (w sumie ponad dwieście prac i artykułów) Stanisław Skibiński opublikował jeden z pierwszych powojennych przewodników o mieście i regionie (publikacja pod tytułem „Chełm” ukazała się w 1959 r. nakładem Komisji Krajoznawczej przy Zarządzie Okręgu PTTK w Lublinie). Wielu działaczy chełmskiego PTTK znalazło nowe możliwości działania w strukturach wojewódzkich Towarzystwa, głównie w powołanej w 1978 r. Regionalnej Pracowni Krajoznawczej (utworzonej na wniosek Konstantego Prożogo). W kolejnych latach działalność krajoznawczą wspierała rozwijająca się liczebnie kadra przodownicka i przewodnicka. Koło Przewodników Terenowych obok prowadzenia bieżącej działalności (stałej obsługi wycieczek na terenie Chełma i podziemi kredowych) przystąpiło do własnej aktywności wydawniczej. Wydawane w latach 25 K. Prożogo, 70 lat krajoznawstwa chełmskiego 1910-1980, Chełm 1980 (mps w zbiorach Oddziału PTTK w Chełmie), s. 25. 214 Oddział PTK-PTTK w Chełmie 1987-1990 zeszyty szkoleniowe (w liczbie 10 tytułów) zajmują z uwagi na wartości merytoryczne poczesne miejsce wśród około 50 publikacji krajoznawczych chełmskich struktur PTTK. Do osób szczególnie aktywnych w pisarstwie krajoznawczym, obok wspomnianego Konstantego Prożogo (autora najpopularniejszych do dzisiaj przewodników po Chełmie i regionie), należeli: Ryszard Płecha (kierownik RPK), Tadeusz Sławiński (autor wydanej w 1990 r. publikacji „Katalog zabytków województwa Chełmskiego”) oraz Jan Antoni Paszkiewicz (autor licznych artykułów historycznych)26. Po 1989 r. mimo narastających trudności organizacyjnych, Spowodowanych problemami finansowymi, spadkiem ilości kadry (szczególnie opiekunów SKKT) oraz znacznym zmniejszeniem członkostwa, Oddział kierowany przez Józefa Tworka, Witolda Klize, Jana Antoniego Paszkiewicza a od 2001 r. przez Zbigniewa Lubaszewskiego, nadal prowadził działalność turystyczną w formie organizacji już osadzonych w wieloletniej tradycji imprez. Zainicjowano również nowe imprezy turystyczne, takie jak rajdy „Szlakami Jury” oraz wycieczki z cyklu „Polskie Parki Narodowe” i „Parki Krajobrazowe Lubelszczyzny”. Szczególny wymiar ma Rajd „Śladami Powstania Styczniowego”, organizowany od 2005 r. wspólnie z władzami Gminy Sawin i Starostwem Powiatowym w Chełmie, w rocznicę bitwy pod Malinówką (21 listopada 1863 r.). Przyjęto również koncepcję organizacji imprez w ramach cykli poświęconych określonym obiektom przyrodniczym lub elementom dziedzictwa kulturowego. W latach 1997-1998 zrealizowano cykl poświęcony walorom przyrodniczym parków krajobrazowych województwa chełmskiego. W latach 19992000 uczestnicy rajdów mogli rozszerzać wiedzę o budowlach zabytkowych ziemi chełmskiej (informatory krajoznawcze zawierały również podstawowe wiadomości z zakresu historii sztuki, szczególnie charakterystykę budowli, reprezentujących określone style architektoniczne). W latach 2001-2002 podczas rajdów zostały zaprezentowane zasłużone rody ziemi chełmskiej. W roku 2003 r. większość imprez poświęcono 140. rocznicy wybuchu powstania styczniowego. W latach 2004-2006 problematyką wiodącą były rezerwaty przyrody powiatu chełmskiego, a od 2006 r. większość imprez poświęcono dworom, pałacom i parkom podworskim ziemi chełmskiej. W ramach wszystkich imprez młodzież otrzymywała specjalnie przygotowane materiały krajoznawcze (opisy obiektów, drzewa genealogiczne, opisy wydarzeń itp.), pamiątkowe odznaki rajdowe (niestety trudności finansowe zmusiły do rezygnacji z odznak metalowych na rzecz plastikowych i tylko w trakcie nielicznych imprez uczestnicy otrzymywali odznaki metalowe, 26 W stronę Chełma… Dzieje miasta i substancja kulturowa okolic, pod red. J.A. Paszkiewicza, Chełm 2000, s. 167-169. 215 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI przykładowo w czasie rajdów poświęconych 140. rocznicy wybuchu powstania styczniowego), nawiązujące do treści prezentowanych podczas rajdów (budowle, obiekty przyrodnicze, herby rodów chełmskich, miejsca związane z powstaniem styczniowym) oraz uczestniczyła w tradycyjnych konkursach krajoznawczych27. W ramach propagowania walorów historycznych i kulturowych Chełma, dla uczczenia 80. rocznicy powstania Oddziału i zbliżającego się 600-lecia praw miejskich Chełma, 28 kwietnia 1990 r. Zarząd Oddziału ustanowił dwustopniową Regionalną Odznakę Krajoznawczą „Znam Chełm”. Z dniem l stycznia następnego roku Oddział przejął – na mocy umowy z Zarządem Głównym PTTK - część majątku zlikwidowanego Zarządu Wojewódzkiego, łącznie ze zbiorami Regionalnej Pracowni Krajoznawczej, przekazanymi następnie Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej i Muzeum Okręgowemu28. Nadal ważne miejsce w działalności Oddziału zajmowało krajoznawstwo. W 2000 r. (w ramach obchodów 90. rocznicy powstania Oddziału), po kilku latach przerwy wznowiono działalność wydawniczą, przygotowując publikację W stronę Chełma… Dzieje miasta i substancja kulturowa okolic, pod redakcją Jana Antoniego Paszkiewicza. Działacze Oddziału współpracują z licznymi instytucjami i organizacjami, uczestnicząc w sesjach historycznych, wspierając organizację wystaw (historycznych i przyrodniczych) oraz publikując przewodniki, informatory i artykuły o tematyce krajoznawczej. Do osób szczególnie aktywnych w tym zakresie należą: Jan Antoni Paszkiewicz (autor informatorów krajoznawczych oraz publikacji historycznych poświęconych ziemi chełmskiej i problematyce kresowej, publikowanych między innymi na łamach „Pro Patrii”, „Rocznika Chełmskiego” i „Tygodnika Chełmskiego”), Sławomir Korpysz (autor publikacji krajoznawczych poświęconych obiektom przyrodniczym i turystyce aktywnej) oraz Zbigniew Lubaszewski (autor felietonów historycznych z cyklu „Opowieści o przeszłości”, „Spacerkiem po Chełmie” i „Chełmski Słownik Biograficzny”, publikowanych na łamach „Super Tygodnia Chełmskiego” i „Nowego Tygodnia”, artykułów historycznych publikowanych w „Roczniku Chełmskim” oraz współpracownik lokalnego stacji radiowej „Bon Ton”, gdzie prezentował cykliczne audycje historyczne: Gawędy o dawnym Chełmie, Miejsca ciekawe, Chełmski Kalendarz Historyczny oraz Magazyn Historyczny Chełmska Duma). Szczególnie aktywną strukturą w ramach Oddziału jest Komisja Ochrony Przyrody, prowadzona od wielu lat przez Tadeusza Suskiego, która obok organizacji otwartych 27 Z. Lubaszewski, J.A. Paszkiewicz, Oddział PTK – PTTK w Chełmie. Fakty i ludzie, [w:] Oddział PTK – PTTK w Chełmie 1910-2010, pod red. Z. Lubaszewskiego, Chełm 2010, s. 33. 28 J.A. Paszkiewicz, op. cit., s. 246. 216 Oddział PTK-PTTK w Chełmie wycieczek przyrodniczych (nawiązujących charakterem do pierwszych imprez Oddziału PTK w czasach dr. Edwarda Łuczkowskiego), uczestniczy w działalności wydawniczej, w ramach której przygotowano cztery albumy fotograficzne: (Chełmskie krajobrazy, Chełmskie osobliwości przyrodnicze, Chełmskie – ścieżkami pogranicza i Chełmskie Parki) oraz informatory poświęcone obiektom przyrodniczym (parkom podworskim, rezerwatom przyrody, pomnikom przyrody powiatu chełmskiego). Wydawnictwa przygotowane przez działaczy Komisji Ochrony Przyrody uzupełniają publikacje poświęcone obiektom zabytkom Chełma i powiatu chełmskiego, pomnikom i tablicom pamiątkowym Chełma. Sojusznikiem Oddziału w realizacji tych działań jest chełmskie Wydawnictwo TAWA Waldemara Taurogińskiego, wspierające aktywność wydawniczą (również finansowo) 29. Podsumowaniem wielorakiej działalności Oddziału PTTK w Chełmie były obchody 100-lecia powołania organizacji, które miały miejsce 28-30 kwietnia 2010 r., w ramach których zorganizowano rocznicową wystawę w Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza, przygotowano sesję krajoznawczą, poświęconą wybitnym działaczom Oddziału oraz wydano publikację Oddział PTK-PTTK w Chełmie 1910-2010 pod redakcją Zbigniewa Lubaszewskiego. Szczególnym akcentem obchodów było odsłonięcie pamiątkowego obelisku na Placu Gdańskim w Chełmie, dedykowanego założycielom, członkom i działaczom struktur PTK-PTTK w Chełmie, w którym uczestniczyli przedstawiciele władz centralnych PTTK (prezes Zarządu Głównego Lech Drożdżyński, prezes Głównej Komisji Rewizyjnej Tadeusz Sobieszek), reprezentanci oddziałów PTTK z Lubelszczyzny oraz przedstawiciele władz samorządowych Chełma i powiatu chełmskiego. Chociaż przemiany ostatnich lat wpłynęły znacząco na funkcjonowanie Oddziału i zakres aktywności turystycznej, udział chełmskiego PTTK w wdrażanie do aktywnego uprawiania turystyki i propagowaniu walorów krajoznawczych ziemi chełmskiej nadal jest istotny. Gwarantem takiej pozycji są przede wszystkim działacze organizacji, którzy inspirują młodzież do udziału w imprezach PTTK i do zainteresowania krajoznawstwem, a także współpracują w tym zakresie z władzami samorządowymi oraz wszelkimi instytucjami i organizacjami, dla których środowisko przyrodnicze, historia i substancja kulturowa ziemi chełmskiej stanowi ważną i cenną część ogólnonarodowego dziedzictwa. Ważni są również młodzi uczestnicy imprez turystycznych, którzy mimo następujących na świecie i w Polsce zmian cywilizacyjnych, ciągle chętnie biorą udział w rajdach po ziemi chełmskiej, dostrzegając w naocznym poznawaniu piękno swojej „Małej Ojczyzny” przyjemność i cenne doświad29 Z. Lubaszewski, J. A. Paszkiewicz, op. cit., s. 34. 217 ZBIGNIEW LUBASZEWSKI czenia. Aktywność wynikająca z podstawowych założeń ideowych stowarzyszenia, różnie prezentowała się w poszczególnych okresach działania Oddziału. Po wybitnie towarzyskich początkach w czasach zaborów, w okresie międzywojennym zakotwiczyła się przede wszystkim w szkołach. Następnie po efektownym ilościowo rozwoju w czasach PRL, po przemianach w 1989 r. ponownie stała się domeną entuzjastów i społeczników, próbujących w nowych realiach gospodarczych i społecznych, kontynuować wypracowane przez poprzedników wzory. Wspólnym motywem tych wszystkich działań, co pozwalało na utrzymanie swoistości i tożsamości towarzystwa w obliczu zakrętów historii, było przywiązanie do ziemi ojczystej w jej regionalnym, konkretnym wymiarze. 218 DARIUSZ KOSTECKI, LECH RADWAŃSKI KALENDARIUM FOTO-KLUBU ZIEMI CHEŁMSKIEJ 1957 o 1960 o 1961 o 1968 o 1969 o o o Indywidualna wystawa fotografii Tadeusza Ścibiora. Wystawa zbiorowa (Stanisław Fituła, Albin Kuczyński, Alojzy Kuśmierczyk Władysław Mroczko, Lech Radwański, Janina Włodarska, Tadeusz Ścibior i inni). Założenie Fotoklubu (14 października). Zebranie odbyło się w Powiatowym Domu Kultury przy ul. Lubelskiej. Pierwsze zebranie Chełmskiego Klubu Fotograficznego, obecnych siedemnastu fotoamatorów (Ryszard Królikowski, Władysław Mroczko, Trawiński, Fituła, Tadeusz Ścibior, Albin Kuczyński, Maria Rajewska, Alojzy Kuśmierczyk, Tywańczuk, L. Nowoświątkowski, W. Wagner, Kazimierz Gromadzki, Zbigniew Rajewski, Daniel Szyszkowski, Stefan Mrożkiewicz, Czesław Ściubak, Lech Radwański). V Wystawa Fotografii Amatorskiej, Powiatowy Dom Kultury (Tadeusz Ścibior, Władysław Mroczko, Edmund Fladrzyński, Alojzy Kuśmierczyk, Tadeusz Żołędziewski, Bolesław Tustanowski, Ryszard Turczyn, Franciszek Zieliński. Wstąpienie Foto-Klubu (30 września) do Federacji Amatorskich Stowarzyszeń Fotograficznych w Polsce (uchwała Rady Federacji z dnia 14. 12. 1969r.). Włączenie się w działalność Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Chełmskiej (klub zostaje jedną z sekcji). „Zima w lesie”, Edmund Fladrzyński, Powiatowy Dom Kultury. „Plener wojsławicki”, Powiatowy Dom Kultury, (Edmund Fladrzyński, Kazimierz Matuszewski, Romuald Mazurek). 219 DARIUSZ KOSTECKI, LECH RADWAŃSKI 1970 o o o o o 1971 o 1972 o 1973 o o 1974 o o o 220 „Chełm w fotografii”, Muzeum Ziemi Chełmskiej, (Tadeusz Ścibior, Zbigniew Markiewicz, Edmund Fladrzyński, Alojzy Kuśmierczyk, Romuald Mazurek, Z. Rogalski). „Działy Grabowieckie”. „Dziecko” PDK, (Tadeusz Ścibior, Edmund Fladrzyński, Alojzy Kuśmierczyk) 15 fotografii, wystawa zbiorowa. „Chełmskie targowisko”, Powiatowy Dom Kultury, 13 fotogramów (Tadeusz Ścibior, Edmund Fladrzyński, Romuald Mazurek. Alojzy Kuśmierczyk). „Człowiek i jego praca”, Powiatowy Dom Kultury, Konkurs Fotografii Artystycznej (w ramach Festiwalu Kulturalnego Związków Zawodowych), komisarz konkursu – Edmund Fladrzyński, komitet organizacyjny: Jerzy Grosman, Władysław Mroczko, Tadeusz Ścibior, Alojzy Kuśmierczyk. I Ogólnopolski Konkurs Amatorskiej Fotografii Artystycznej „Sztuka ludowa i jej twórcy”, Muzeum Ziemi Chełmskiej, patronat FASFwP, prace m.in. Edmunda F1adrzyńskiego, Alojzego Kuśmierczyka, Tadeusza Ścibiora (konkurs organizowany od 1972 roku cyklicznie co dwa lata, FASFwP zaliczyła wystawę do najciekawszych w kraju). OKF „Młodzież szkół średnich” (Ryszard Karczmarski) – Pałac Młodzieży, Warszawa. „Człowiek i jego praca”, wystawa pokonkursowa (Ryszard Karczmarski), Bydgoszcz. Ogólnopolska Wystawa Fotografii „Sztuka ludowa i jej twórcy”, Muzeum Ziemi Chełmskiej (trzecia nagroda – Ryszard Karczmarski „Rytm drzewa”, Andrzej Bereza, Edmund Fladrzyński, Romuald Mazurek). „Żagle Roku” – wystawa pokonkursowa (Ryszard Karczmarski), Zamek Książąt Pomorskich, Szczecin 1974. OKF „Sztuka Ludowa i jej twórcy” (III nagroda – Ryszard Karczmarski) – Muzeum Okręgowe, Chełm 1974. Kalendarium Foto-Klubu Ziemi Chełmskiej 1976 o 1977 o 1978 o 1979 o o 1980 o o o o o 1981 o 1982 o o III Ogólnopolski Konkurs Fotograficzny „Sztuka ludowa i jej twórcy”. Ogólnopolska Wystawa Fotografii Reportażowej „Samo życie” (Muzeum Okręgowe w Chełmie, komisarzem wystawy był Edmund Fladrzyński. IV Ogólnopolska Wystawa Fotografii „Sztuka ludowa i jej twórcy”, Muzeum Okręgowe w Chełmie. Wystawa indywidualna Edmunda Fladrzyńskiego „Skały”, WDK, Chełm. Retrospektywna wystawa fotografii Fotoklubu Ziemi Chełmskiej, WDK (fotografie z lat 1969-1979), Autorzy: Andrzej Bereza, Edmund Fladrzyński, Arkadiusz Karoń, Alojzy Kuśmierczyk, Romuald Mazurek, Władysław Mroczko, Lech Radwański, Stanisław Skibiński, Tadeusz Ścibior, Adam Sieciechowicz, Jarzy Wołoszyn, Tadeusz Żołędziewski. Udział Edmunda Fladrzyńskiego w „Przeglądzie fotografii socjologicznej” w Bielsku Białej; Edmund Fladrzyński, WDK, wystawa indywidualna. Powstaje cykl fotografii Edmunda Fladrzyńskiego „Pilichonki”. Nowym członkiem klubu zostaje Dariusz Kostecki. Lech Radwański „Fotografia, Chełm 1960-1970”, wystawa indywidualna. Do klubu wstępuje Piotr Bakun. Do klubu wstępuje Ryszard Karczmarski i Michał Sroka. V Ogólnopolska Wystawa Fotografii „Sztuka ludowa i jej twórcy”. WDK (Lech Radwański – II nagroda i srebrny medal FASF, Michał Sroka, Alojzy Kuśmierczyk, Karol Dromlewski). 221 DARIUSZ KOSTECKI, LECH RADWAŃSKI 1983 o o o o o o 1984 o o III Biennale Fotografii Artystycznej „Dziecko”, Rzeszów (Edmund Fladrzyński otrzymuje nagrodę Grand Prix za prace „Pilichonki” II, III, V, VI). Nowym członkiem klubu zostaje Grzegorz Zabłocki. Wystawa retrospektywna fotografii Edmunda Fladrzyńskiego. Udział Foto-Klubu Ziemi Chełmskiej w Ogólnopolskim Przeglądzie Fotografii Amatorskiej w Uniejowie – III miejsce i Brązowy Medal. Zakwalifikowanie prac do udziału w planowanej na 1984 rok ogólnopolskiej wystawie ,,40-lecie amatorskiej fotografii artystycznej w Polsce”, artykuły o Foto-Klubie i prezentacja zdjęć w „Foto” i „Fotografii”. Prace członków Foto-Klubu prezentowane na ogólnopolskiej wystawie ,,40-lecie amatorskiej fotografii artystycznej w Polsce”, Politechnika Warszawska (Edmund Fladrzyński, Andrzej Bereza, Lech Radwański) i zakupione do Fototeki FASFwP. „Chełmska fotografia”, Rzeszów, Rzeszowskie Towarzystwo Fotograficzne. Edmund Fladrzyński zostaje członkiem Związku Polskich Artystów Fotografików. 1985 o „Świat żagli”, wystawa indywidualna fotografii Ryszarda Karczmarskiego, Chełm, KMPiK. o „LUBLIN, LUBLINIANIE, LUBELSZCZYZNA”, wystawa pokonkursowa, Piotr Bakun II nagroda, Lublin. 1986 o 1987 o Wystawa zbiorowa Foto-Klubu „Stare samochody” w KMPiK w Chełmie. Wystawa indywidualna fotografii Andrzeja Berezy, KMPiK Chełm. 1987 o Edmund Fladrzyński „Pejzaże”, wystawa indywidualna. 1988 o „Prawosławie”, wystawa klubowa, WDK, Chełm. 222 Kalendarium Foto-Klubu Ziemi Chełmskiej o 1989 o o o o 1990 o 1992 o 1993 o o Ryszard Karczmarski „Fotografia” – KMPiK, Chełm. Fotografie Foto-Klubu Ziemi Chełmskiej, Warszawa, Pałac Kultury i Sztuki. Wystawa fotografii członków Foto-Klubu Ziemi Chełmskiej, Ukraina, Łuck, Kinoteatr „Moskwa”. „Chełmskie penetracje”, autorzy prac: Andrzej Bereza. Edmund F1adrzyński, Karol Dromlewski, Ryszard Karczmarski, Dariusz Kostecki, Lech Radwański, Maciej Tywańczuk, Grzegorz Zabłocki, WDK w Chełmie, grudzień 1989. Ryszard Karczmarski „Fotografia” – Filharmonia Lubelska, Lublin 1989. Ryszard Karczmarski Leninakan (Armenia). „Fotografia” – Galeria Sztuki, Lech Radwański, „Fotografia wyborcza”, Mała Galeria „Zachód”, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Chełmie. „Prawosławie”, Chełm, Muzeum Okręgowe. „Spotkanie z prawosławiem”, Lublin, MDK. 1995 o „LUSTRA”, Piotr Bakun, galeria kawiarni „ZACISZE”. 1996 o o o o o 1999 o Chełm – fotografie z lat 1946-1996”, wystawa zbiorowa, Muzeum Okręgowe w Chełmie. Dariusz Kostecki „Na gruzach absydy”, Galeria Fotografii Ryszarda Karczmarskiego, wystawa indywidualna. Grzegorz Zabłocki „Człowiek”, Galeria Fotografii Ryszarda Karczmarskiego, Chełm, wystawa indywidualna. „Kartki z podróży”, wystawa indywidualna fotografii Ryszarda Karczmarskiego Chełm, EMPiK. Ryszard Karczmarski „Miejsca”, wystawa indywidualna, Autorska Galeria Fotografii, Chełm. Grzegorz Zabłocki „Kapliczki przydrożne powiatu chełmskiego”, Muzeum Chełmskie, Chełm; Łuck, Ukraina, 223 DARIUSZ KOSTECKI, LECH RADWAŃSKI o Wołyńskie Muzeum Krajoznawcze – wystawa indywidualna 2004. „Światło morza”, Ryszard Karczmarski wystawa indywidualna, kawiarnia „Zacisze”, Chełm. 2000 o „Portret”, wystawa Zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), CK ZAMEK, Poznań. o „Zestaw 2000” – wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), Świdnica. o XVII Ogólnopolskie Biennale Fotografii „Zabytki” – wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), Zamość. o Ryszard Karczmarski „Tematy sakralne” – Dom Kultury, Krasnystaw. o XIII Radomskie Małe Formaty wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), Radom. o „Portret”, Paweł Klajnert, CK ZAMEK , Poznań. 2001 o „Światłem rysowane”, Paweł Klajnert, Kawiarnia Zacisze, Chełm. o „Mistrzowie polskiego pejzażu”, wystawa zbiorowa (Ryszard Karczmarski), BWA, Łódź. 2002 o o o o o o o 224 „Ślady obecności”, Dariusz Kostecki i Grzegorz Zabłocki, Chełm, Muzeum Chełmskie, Chełm; Wrocław 2003, Kolegium Europy Wschodniej, Narol 2004, Pałac Feliksa Antoniego hr. Łosia, „Fundacja Pro Akademia Narolense”; Włodawa 2004, Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, „Festiwal Trzech Kultur”; ACK, UMCS „Chatka Żaka” – Lublin; Galeria 2Πr – Poznań 2006, Krasnostawski Dom Kultury, Krasnystaw 2007; Galeria Fotografii MCK, Ostrowiec Świętokrzyski 2007. „Historia Galerii ‘72 w fotografii Grzegorza Zabłockiego”, Chełm, Muzeum Chełmskie. „Zatrzymać czas”, Wojciech Derlak, Chełmska Biblioteka Pedagogiczna. „Chleb nasz powszedni”, wystawa pokonkursowa (II miejsce – Piotr Bakun ), galeria BISE, Warszawa. „The first day European Union”, wystawa pokonkursowa (Piotr Bakun), Warszawa, Łódź. „Atrum-rubrum”, Paweł Klajnert, Kawiarnia „Zacisze”, Chełm. ,,Miejsca światłem malowane”, wystawa indywidualna Ryszarda Karczmarskiego, Muzeum Chełmskie w Chełmie, Ostrowiec Świętokrzyski. Kalendarium Foto-Klubu Ziemi Chełmskiej 2003 o Grzegorz Zabłocki „Chełm dawniej i dziś”, Chełm, Młodzieżowy Dom Kultury. o XVI Radomskie Małe Formaty wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), Radom. o I Ogólnopolski Salon „Martwa natura w Fotografii” (Ryszard Karczmarski), Miejska Galeria Sztuki, Częstochowa 2003. 2004 o o Do klubu wstępują Michał Gozdek i Paweł Klajnert. Janusz Trzebiatowski – Studium pejzażu (malarstwo), Ryszard Karczmarski – Studium Trzebiatowskiego (fotografia)”, Galeria m2, Kraków. o Ryszard Karczmarski ,,Dotyk Światła” – Galeria Fotografii B&B, Bielsko-Biała; Centrum Targowe, Łódź 2005; ,,Dotyk Światła – Portret” – Galeria MDK, Koło 2005; Mińsk 2007; Galeria Stara ZPAF Warszawa; Wilno Litwa 2007; Blue Orange Gallery Bychawskiego Centrum Kultury Bychawa 2008; Galeria Fotografii FOKUS MOK Siedlce 2009; Mała Galeria Liceum Plastycznego Nałęczów 2009; Galeria Fotografii OBJEKTIEF Enschede Holandia 2010; Przasnyska Stodoła, Przasnysz 2010; Galeria Związku Malarzy Wołynia Łuck Ukraina 2010. o Ryszard Karczmarski „Światłem malowane” – UMCS, Lublin o „Miejsce fotografa w Krakowie”, wystawa zbiorowa (Ryszard Karczmarski), Kraków. 2005 o o o o o o o o „Klimaty Chełmskie”, fotografie Albina Kuczyńskiego, wystawa indywidualna, Muzeum Chełmskie. „Zioła – tajemnicza moc”, wystawa przyrodnicza z fotografiami Grzegorza Zabłockiego, Muzeum Chełmskie, Chełm. „Ach lubelskie, jakie cudne”, wystawa pokonkursowa, (Paweł Klajnert, Dariusz Kostecki, Piotr Bakun, Wojciech Derlak) Miejski Dom Kultury w Lublinie. „PIOTR BAKUN – FOTOGRAFIA”, Galeria „Kuferek”, Chełm. III Ogólnopolski Konkursu Fotograficznego „Dziecko”, wystawa pokonkursowa (Piotr Bakun), Poznań. OFFO – Ryszard Karczmarski, Rybnik. IV Ogólnopolski Konkurs Fotograficzny „PORTRET 2005”, wystawa pokonkursowa (Piotr Bakun), Koło. XVII Radomskie Małe Formaty wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), Radom. 225 DARIUSZ KOSTECKI, LECH RADWAŃSKI 2006 o „Nasze pomniki przyrody”, wystawa przyrodnicza z fotografiami Grzegorza Zabłockiego, Muzeum Chełmskie, Chełm. o „Portret” – wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), Koło. o „Jesteśmy”, wystawa zbiorowa Fotoklubu Ziemi Chełmskiej, Muzeum Chełmskie, Chełm. o Rybnicki Festiwal Fotografii – prezentacja autorska Ryszarda Karczmarskiego, Rybnik. o Wystawa przeglądowa Okręgu Lubelskiego ZPAF (Ryszard Karczmarski), Lublin, Galeria Po Schodach MDK 2. o „Światowy Zjazd Chełmian” – wystawa zbiorowa Fotoklubu Ziemi Chełmskiej – Galeria ATELIER, Chełm. o „Uliczkami starego miasta”, Wojciech Derlak, Chełmska Biblioteka Publiczna. o „Fotografia ojczysta”, wystawa pokonkursowa, (Piotr Bakun, Dariusz Kostecki, Wojciech Derlak), Muzeum Narodowe, Warszawa. o Ryszard Karczmarski ,,Miejsca Światłem Malowane” Galeria NCK, Kraków. 2007 o „Bruśnieńskie Apokryfy”, Grzegorz Zabłocki, Dariusz Kostecki, Muzeum Chełmskie – Chełm. o ,,Światło Cienia” – Galeria Sceny Plastycznej KUL, Lublin; Galeria ATUT, Końskie 2007. o Ryszard Karczmarski ,,Kartki z podróży”, Mińsk. o Ryszard Karczmarski „Oblicza Fotografii” – prezentacja autorska, KUL, Lublin. o „LUBLIN, LUBLINIANIE, LUBELSZCZYZNA”, wystawa pokonkursowa (Piotr Bakun), Lublin. o „Piotr Bakun – PORTRETY”, Pracownia Fotograficzna Freedom, Krasnostawski Dom Kultury październik. 2008 o „Rośliny trujące”, wystawa przyrodnicza z fotografiami Grzegorza Zabłockiego Muzeum Chełmskie, Chełm. o III OFFO Ryszard Karczmarski ,,Przestrzeń Światła”, DK Chwałowice 2008. o „Bruśnieńskie memento”, Wojciech Derlak, Chełmska Biblioteka Publiczna. o Ryszard Karczmarski ,,Kartki z podróży”, Grodno. o „Ukryte piękno Ziemi Chełmskiej”, wystawia poplenerowa ,CHDK, Chełm. 226 Kalendarium Foto-Klubu Ziemi Chełmskiej o Wystawa poplenerowa ,,Art-Eko” (Ryszard Karczmarski), Opatów 2008. o ,,Podlaski Przełom Bugu”, wystawa zbiorowa (Ryszard Karczmarski), Siedlce 2008. o „Prawosławie”, Wojciech Derlak, Paweł Klajnert, Chełmska Biblioteka Publiczna. o „Album dla Gdańska”, wystawa zbiorowa (Ryszard Karczmarski), Gdańsk. 2009 o Ryszard Karczmarski ,,Natchnienie” Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej MANGGHA, Kraków. o ,,Akt, Pejzaż”, (Ryszard Karczmarski), Kielce. o Ryszard Karczmarski ,,Obecność Miejsca” – Galeria Krasnostawskiego Domu Kultury, Krasnystaw 2009. o „Podlaski Przełom Bugu” wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), Biała Podlaska. o „Piotr Bakun – fotografia”, Krasnostawski Dom Kultury. 2010 o Wystawa Fotografii ZPAF Okręgu Lubelskiego (Edmund Fladrzyński, Ryszard Karczmarski, Grzegorz Zabłocki, Dariusz Kostecki), Lublin, Chełm. o „Światło – Przejrzystość”, wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki) – BWA, Sandomierz. o „Kontrasty”, wystawa zbiorowa (Grzegorz Zabłocki), Biała Podlaska. o „Piotr Bakun – fotografia”, Biblioteka Pedagogiczna w Chełmie, klub Camerata, Chełm 2010. o ,,Człowiek ukryta dominanta”, wystawa poplenerowa (Ryszard Karczmarski), Ostrowiec Świętokrzyski 2010. 2011 o „Zawsze w piątek”, jubileuszowa wystawa Fotoklubu Ziemi Chełmskiej, Muzeum Ziemi Chełmskiej. o Wystawa poplenerowa „Duchowość Pogranicza” (Ryszard Karczmarski, Dariusz Kostecki, Grzegorz Zabłocki), Biała Podlaska. o „Jedno zdjęcie” – wystawa zbiorowa fotoklubu, I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie w Chełmie. o „Prawosławie”, Wojciech Derlak, Uniwersytet Jagielloński Kraków w ramach Festiwalu religii świata „HIEROFANIE”. o Ryszard Karczmarski „Kartki z podroży”, Galeria R. Karczmarskiego, Chełm. 227 DARIUSZ KOSTECKI, LECH RADWAŃSKI o „Decentryzm”, wystawa zbiorowa z okazji 30-lecia Okręgu Kieleckiego ZPAF (Ryszard Karczmarski), Nowy Jork. o „Pocztówki z Chełma”, IV LO w Chełmie (Paweł Klajnert, Tadeusz Ścibior). o Ryszard Karczmarski „Duchowość miejsca”, FFO, Jastrzębie Zdrój. 228 CZĘŚĆ CZWARTA ♦ ANIMACJA KULTURY ELŻBIETA SAMBORSKA DZIAŁALNOŚĆ CHEŁMSKIEGO DOMU KULTURY W LATACH 1990-2010 Nazwa Chełmskiego Domu Kultury funkcjonuje od 1 lipca 1999 r., kiedy to zostały połączone dwie placówki kultury: Miejski Ośrodek Kultury i Wojewódzki Dom Kultury. Mówiąc zatem o działaniach i dorobku artystycznym Chełmskiego Domu Kultury w latach 19902010, musimy sięgnąć jeszcze do czasów Wojewódzkiego Domu Kultury. Dom Kultury przede wszystkim pełni ważną rolę w tworzeniu i wspieraniu amatorskiego ruchu artystycznego, który stanowi jedną z form wyrażania aktywności i ekspresji twórczej. W okresie funkcjonowania Wojewódzkiego Domu Kultury byliśmy jedyną instytucją upowszechniania kultury, która sprawowała pełny mecenat nad wszystkimi artystycznymi zespołami. Opieka nad amatorskim ruchem artystycznym obejmowała przede wszystkim potrzebę ochrony najstarszych i najbardziej wartościowych zjawisk kulturowych. Szczególną troską otoczona była kultura ludowa. Warto podkreślić, że zespoły folklorystyczne, kapele ludowe i zespoły obrzędowe z naszego województwa, właśnie dzięki pracy instruktorów WDK zdobywały, ogromne sukcesy na forum Ogólnopolskim. Obok Wojewódzkiego Przeglądu Zespołów Śpiewaczych i Kapel Ludowych drugim ważnym przeglądem był wówczas Chełmski Przegląd Widowisk Obrzędowych, który cieszył się szczególnym zainteresowaniem. Służył przypomnieniu tradycyjnych zwyczajów i obrzędów ludowych. W latach dziewięćdziesiątych kapele ludowe, zespoły śpiewacze i obrzędowe ponad 40 razy były nagradzane i wyróżniane na ogólnopolskich festiwalach folklorystycznych. Opiekę merytoryczną nad działaniami promującymi rodzinny folklor w ówczesnym okresie sprawowała Jolanta Pawlak-Paluszek – etnograf WDK w Chełmie. Natomiast upowszechnianiu literatury służyły spotkania poetyckie, których zadaniem było utrzymanie żywej wówczas w regionie chełmskim tradycji literackich. Kontynuacja tradycji literackich regionu to przede wszystkim organizacja konkursów poetyckich. Do ważniejszych należały: 231 ELŻBIETA SAMBORSKA Ogólnopolski Konkurs Poetycki „U progu Kresów” (w latach 1988-1999), Konkurs Poetycki „Wiersze Dzieciom” im. Ewy SzelburgZarębiny (w latach 1987-1998), obydwa konkursy kończyły się prezentacją utworów nagrodzonych twórców. Ponadto stałym punktem tej dziedziny było kultywowanie kresowych rodowodów mieszkańców Chełmszczyzny. Cykliczne Spotkania Rodzin Kresowych poświęcone były różnorodnej tematyce, głównie jednak związanej z szeroko rozumianymi kresami. Prowadzono stałą współpracę ze Stowarzyszeniami Kultury Polskiej w Łucku i Kowlu. Instruktorem pielęgnującym działalność literacką w WDK był Krzysztof Kołtun. Wspomnieć należy także działalność Amatorskiego Klubu Filmowego „Miś”, który ponad trzydzieści lat działał w Domu Kultury. Z jego inicjatywy zrealizowano około 150 amatorskich filmów, które przedstawiały życie kulturalne naszego miasta i regionu oraz prezentowały zwyczaje, obrzędy i sylwetki znanych twórców działających w Chełmie i regionie. Klub organizował i prezentował zrealizowane przez siebie filmy na licznych pokazach i przeglądach, zdobywał nagrody i wyróżnienia. Inicjatorem, pasjonatem i realizatorem tych działań był Władysław Mroczko. Obok Klubu Filmowego „Miś” w latach dziewięćdziesiątych działał w Wojewódzkim Domu Kultury Dyskusyjny Klub Filmowy „Rejs”, który po 1997 r. zawiesił swoją działalność na długie lata. Dopiero jesienią 2010 r. zostały podjęte pierwsze działania związane z powołaniem do życia Dyskusyjnego Klubu Filmowego. W styczniu 2011 r. DKF pod nazwą „Rewers” rozpoczął oficjalnie swoją działalność projekcją filmu pt. „Rewers”. Dzięki współpracy z Państwowym Instytutem Sztuki Filmowej DKF pozyskuje dodatkowe środki finansowe, które umożliwiają nam zapraszanie znanych aktorów, reżyserów czy producentów związanych z prezentowanymi filmami. DKF „Rewers” z powodzeniem wypełnia lukę na płaszczyźnie kina ambitnego w naszym mieście. Należy zaznaczyć, że działalność Chełmskiego Domu Kultury opiera się na dwóch podstawowych funkcjach: funkcji edukacyjnej i funkcji impresaryjnej, które wzajemnie się uzupełniają. Funkcja impresaryjna to przede wszystkim działalność usługowa na rzecz mieszkańców naszego miasta, która ma za zadanie prezentacje artystyczne profesjonalnych instytucji kultury takich jak: operetka, filharmonia, teatr, agencje artystyczne. Koncerty muzyki poważnej, spektakle teatralne, recitale znanych osobowości artystycznych, kabarety itd., w wykonaniu profesjonalistów, ściągają tłumy do sali widowiskowej Chełmskiego Domu Kultury. Funkcja edukacyjna obejmuje zespoły artystyczne, skupiające wszystkie grupy wiekowe, od dzieci 7-letnich po osoby w wieku star 232 Działalność Chełmskiego Domu Kultury… szym. W ramach tej funkcji rozwijamy zainteresowania uczestników we wszystkich dziedzinach artystycznych, takich jak: teatr, muzyka, taniec, plastyka czy sztuka żywego słowa. Promujemy nasze zespoły artystyczne na forum lokalnym, wojewódzkim, ogólnopolskim i międzynarodowym poprzez organizowanie przeglądów, pokazów, festiwali i konkursów. Większość form edukacji artystycznej działających w Domu Kultury ma długoletnią tradycję. Teatr Ziemi Chełmskiej – jego stuletnia działalność należy do zjawisk szczególnie niezwykłych w dziejach życia kulturalnego Chełma. Od 1969 r., gdy kierownictwo nad zespołem objął Czesław Dopieralski, Teatr Ziemi Chełmskiej na stałe związał się z ówczesnym Powiatowym a potem Wojewódzkim Domem Kultury. Wśród wystawianych wówczas spektakli pojawiły się dzieła Aleksandra Fredry, Antoniego Czechowa, Jerzego Szaniawskiego, a także Bogusława Schaeffera i Zdzisława Skowrońskiego. Niestety śmierć Czesława Dopieralskiego w 1992 r. doprowadziła do zawieszenia działalności teatru. Dopiero od 2004 r. tradycje te przejął Teatr „Tydzień czasu” pod kierownictwem Barbary Szarwiło i Sławomira Czarnoty. 24 kwietnia 2010 r. w ChDK odbyła się premiera sztuki Michała Bałuckiego pt. „Radcy Pana Radcy”. Ten premierowy spektakl stanowi początek nowej odsłony Teatru Ziemi Chełmskiej, bowiem od tej chwili Teatr „Tydzień Czasu” oficjalnie przyjął nazwę Teatru Ziemi Chełmskiej. Teatr powrócił do dawnych tradycji, wystawiając kolejne premiery tj. Opowieść Wigilijną według Karola Dickensa czy Pannę Maliczewską Gabrieli Zapolskiej. Teatr Małych Form „Proscenium” to młodzieżowy teatr alternatywny. Został powołany w 2004 r. z inicjatywy i pod kierunkiem Mirosława Majewskiego. Od 2006 r. kierownikiem artystycznym Teatru „Proscenium” jest Elżbieta Dopieralska. Skupieni w nim młodzi ludzie poszukują własnej drogi poprzez zabawy parateatralne, tworzą wokół siebie trochę tajemniczą i poetycką rzeczywistość. W 2010 r. Teatr przygotował trzy spektakle premierowe (były to projekty własnego autorstwa). Sztukę Żywego Słowa pielęgnujemy poprzez stałą pracę z dziećmi i młodzieżą nad słowem mówionym oraz poprzez konkursy recytatorskie, które mają w naszej placówce wieloletnią tradycję: Regionalny Konkurs Recytatorski Poezji Lirycznej od 1999 r., Ogólnopolski Konkurs Recytatorski – eliminacje wcześniej wojewódzkie, aktualnie powiatowe organizujemy w naszej placówce ponad 30 lat, XXII edycja Małego Konkursu Recytatorskiego Dzieci i Młodzieży (od 1989 r.), Regionalny Konkurs Recytatorski Literatury Współczesnej, który jest kontynuacją wcześniej istniejącego Ogólnopolskiego Turnieju Recytatorów i Teatrów Małych Form „Źródło”, istnieje 233 ELŻBIETA SAMBORSKA od 1986 r. Inicjatorem w/w konkursów oraz osobą odpowiedzialną za tę dziedzinę artystyczną w ChDK jest Elżbieta Samborska. Jednym ze starszych zespołów artystycznych Domu Kultury jest Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał” im. Mieczysława Niedźwieckiego, który funkcjonuje od 1966 r.. Kierownikiem artystycznym chóru jest Danuta Bałka-Kozłowska. Chór prezentuje różnorodny repertuar: ludowy, sakralny, klasyczny. Jest także inicjatorem i organizatorem Międzynarodowych Spotkań Chóralnych, które odbywają się w Chełmskim Domu Kultury od 20 lat. Uczestnikami spotkań były min. chóry z Niemiec, Litwy, Węgier, Rosji, Białorusi, Finlandii itp. We wrześniu 2011 Chór Ziemi Chełmskiej będzie obchodził 45-lecie nieprzerwanej pracy artystycznej. Drugą ciekawą imprezą muzyczną jest Triduum Cecyliańskie, którego inicjatorem od 2004 r. jest dyrygent Chóru „Hejnał” Danuta Bałka-Kozłowska. W chełmskich parafiach prezentują się zespoły, schole oraz chóry z repertuarem pieśni sakralnych. W styczniu 2010 r. powstała nowa forma artystyczna – Chór „Gospel”, który przyjął nazwę „Chadek Gospel Choir”. W skład chóru weszli głównie młodzi ludzie z Chełma i okolic. Chór pracuje pod kierunkiem Grzegorza Głucha i Jakuba Piotrowskiego. W amatorskim ruchu artystycznym ważne miejsce zajmuje taniec, który w naszym Domu Kultury ma szczególne osiągnięcia. Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Chełmskiej – działa nieprzerwanie od 1980 r. pod kierownictwem Bożeny i Romana Jakubowiczów. Przez ostatnie 5 lat funkcjonował poza ChDK, ale w 2009 r. powrócił, przyjmując ponownie pozycję reprezentanta folkloru ziemi chełmskiej. Zespół składa się z trzech grup tanecznych: „Murawina” (młodzież), „Murawianka” (grupa dziecięca), „Reprezentacja” (grupa dorosła) oraz grupa wokalna i kapela. ZPiTZCh ponad 50 razy reprezentował Polskę za granicą na światowych festiwalach folkloru i wymianie kulturalnej. Wielokrotnie organizował w domu kultury spotkania zespołów folklorystycznych (regionalne i ogólnopolskie) i Kapeliady Ludowe z udziałem kapel z całego kraju. W 2010 r. w październiku ZPiTZCh obchodził 30-lecie pracy artystycznej. Inną formułę tańca reprezentuje Estrada Dziecięca – taniec współczesny połączony z baletem klasycznym oraz taniec charakterystyczny. Zespół powstał w 1987 r. (24 lata), kierownikiem artystycznym i choreografem jest Renata Jakimiuk. W skład zespołu wchodzą dzieci i młodzież w przedziale wiekowym od 7 do 19 lat. Obecnie pełna nazwa zespołu brzmi: Estrada Dziecięca Stowarzyszenie Przyjaciół Tańca. Zespół jest pomysłodawcą istniejących już 13 lat Ogólnopolskich Spotkań Tańca Współczesnego z udziałem znakomitych tancerzy z Polski. W spotkaniach gościnnie udział 234 Działalność Chełmskiego Domu Kultury… wzięły grupy taneczne min. ze Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Ukrainy, Litwy i z wielu innych krajów. Zupełnie inną dziedziną taneczną jest taniec towarzyski. W 1986 r. z inicjatywy Romana Jakubowicza i Jerzego Oleszczyńskiego powstał Klub Tańca Towarzyskiego „Takt”, zrzeszający pary turniejowe, które dzięki ciężkiej pracy doskonalą swoje umiejętności i zdobywają klasy taneczne od E do S. Na bazie najlepszych par z Klubu „Takt” powstała w 1990 r. Formacja Tańców Latynoamerykańskich „Takt – Zomar”. Jest to Mistrzowska Formacja, która zdobyła po raz 11-ty tytuł Mistrza Polski. Nasza Formacja w 1996 r. w Wilnie na Mistrzostwach Świata zdobyła IV miejsce, w 2006 r. również w Wilnie na Mistrzostwach Europy zdobyła III miejsce. Na bazie dziecięcych par w 1999 r. została utworzona Dziecięca Formacja „Mały Takt – Zomar”, która również z powodzeniem zaistniała na ogólnopolskim rynku tanecznym, zdobywając w 2007 r. tytuł Mistrza Polski w swojej grupie tanecznej w Iławie. Obie formacje prowadzą uznani trenerzy – Monika i Roman Pawelcowie – Mistrzowie Polski Par Zawodowych w tańcach latynoamerykańskich. W 2010 r. Formacja obchodziła dwudziestolecie pracy artystycznej. Klub Tańca Towarzyskiego „Takt” jest także pomysłodawcą i inicjatorem własnych imprez tanecznych o uznanej już ogólnopolskiej randze, takich jak: Ogólnopolski Turniej Tańca Towarzyskiego, Konfrontacje Taneczne (od ponad 20 lat). Jesteśmy również pięciokrotnym organizatorem Mistrzostw Polski Formacji Tanecznych w naszym mieście, ostatnie piąte Mistrzostwa odbyły się w 2010 r. we wrześniu. Obie imprezy pozostawiają wśród mieszkańców Chełma niezapomniane wrażenia artystyczne. Od 1993 r. Dom Kultury podjął edukacyjne działania w dziedzinie plastyki. Utworzona została Pracownia Twórcza dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Najszerszym zakresem szeroko rozumianej edukacji plastycznej objęliśmy dzieci. Dziecięca grupa plastyczna pod nazwą „Plastuś”, młodzieżowa „Kreska” oraz dorosła „Alternatywa” z powodzeniem funkcjonują do dnia dzisiejszego. Edukacja plastyczna osób zrzeszonych w pracowni twórczej ma charakter stacjonarny i plenerowy. Osobą odpowiedzialną za edukację plastyczną jest Anna Mazur-Betiuk. Organizujemy także cykle wystaw indywidualnych i zbiorowych, promując naszych rodzimych artystów z Chełma i okolic. Rozszerzyliśmy nasze propozycje dla artystów i plastyków o plenery międzynarodowe, takie jak: „Sztuka Pogranicza” (2004 r.), „Artyści Wschodu” (2006 r.), plener fotograficzny „W poszukiwaniu przeszłości” (2007 r.). Należałoby wspomnieć, że poza pracą edukacyjną od 1973 r. (przez blisko 30 lat) pełniliśmy również funkcje organizatora Ogólnopolskich Warsztatów Plastycznych, w których uczestniczyli artyści ze wszystkich ważnych ośrodków twórczych w Polsce i gościnnie 235 ELŻBIETA SAMBORSKA z zagranicy. Inicjatorem i organizatorem tych warsztatów była Teresa Chomik-Kazarian. Ważnym wydarzeniem artystycznym jest Ogólnopolski Konkurs Akordeonowy, którego współorganizatorem jest Chełmski Dom Kultury. Impreza ta ma swoją długoletnią tradycję (od 1994 r.), a jej głównym organizatorem jest Stowarzyszenie Akordeonistów Polskich i Akademia Muzyczna w Warszawie. Corocznie oprócz uczestników konkursu prezentują się również znakomite zespoły muzyczne. Stałe miejsce w kalendarzu imprez Chełmskiego Domu Kultury zajmuje od 1999 r. Koncert Kolęd i Pastorałek z udziałem solistów i zespołów muzycznych działających w naszej placówce oraz zespołów z innych ośrodków kultury a także parafii chełmskich. Idąc za potrzebami młodych odbiorców muzyki rockowej, od 2003 r. organizujemy międzynarodowy Festiwal Rockowy „Chełmstok”. Jest to przegląd amatorskiej twórczości muzycznej skierowany do zespołów młodzieżowych. Dużym powodzeniem cieszą się również Ogólnopolskie B-Boys Battle, podczas których grupy Break Dance walczą na scenie CHDK o tytuł mistrza i nagrodę. Natomiast dla amatorów jazzu organizujemy od dziesięciu lat – listopadowe „Zaduszki Jazzowe” z udziałem profesjonalnych gwiazd muzyki jazzowej oraz naszych chełmskich zespołów muzycznych. 236 BARBARA NIZIO DZIAŁALNOŚĆ MŁODZIEŻOWEGO DOMU KULTURY 1989-2010 Młodzieżowy Dom Kultury w Chełmie jest publiczną placówką wychowania pozaszkolnego, której organem prowadzącym jest Prezydent Miasta Chełm, a nadzór pedagogiczny nad placówką sprawuje Lubelski Kurator Oświaty. Podstawowym celem działalności Młodzieżowego Domu Kultury jest stworzenie dzieciom i młodzieży warunków do wszechstronnego rozwoju osobowości i uzdolnień oraz organizowanie rekreacji i wypoczynku w czasie wolnym od zajęć szkolnych i obowiązków wobec rodziny. Zadania placówki to: 1. Rozwijanie zainteresowań, uzdolnień, doskonalenie umiejętności oraz pogłębianie wiedzy. 2. Kształtowanie umiejętności spędzania wolnego czasu. 3. Kształtowanie poczucia własnej tożsamości i poszanowania dziedzictwa kulturowego regionu i kultur innych krajów. 4. Przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym. Młodzieżowy Dom Kultury realizuje zadania edukacyjne, jak również wychowawcze, kulturalne, profilaktyczne, opiekuńcze, prozdrowotne, sportowe i rekreacyjne poprzez: 1. Prowadzenie zajęć wspierających rozwój dzieci i młodzieży. 2. Organizowanie imprez, w szczególności przeglądów, festiwali i wystaw. 3. Wypoczynku i rekreacji dzieci i młodzieży. 4. Działań alternatywnych wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniami i niedostosowanych społecznie. 5. Realizowanie programów edukacyjnych i profilaktycznowychowawczych. Placówka funkcjonuje w trzech siedzibach – główna znajduje się w budynku przy ul. Pocztowej 41, usytuowana jest w zabudowie Chełmskiej Starówki na Skarpie. Powierzchnia użytkowa wynosi 711 m2, jest przeznaczona w całości na działalność edukacyjną, wychowawczą oraz opiekuńczą z dziećmi i młodzieżą z terenu miasta Chełma. W budynku znajduje się 10 sal dydaktycznych, przeznaczonych do prowadzenia zajęć z dziećmi i młodzieżą. Dysponujemy pracownią teatralną, dwoma pracowniami plastycznymi, pracownią 237 BARBARA NIZIO logopedyczną, dwoma pracowniami muzycznymi, salą choreograficzną, Galerią Twórczości Dziecka „Na Górce”. Do prowadzenia zajęć dużych formacji tanecznych oraz warsztatów i szkoleń tanecznych wynajmujemy salę gimnastyczną w Szkole Podstawowej nr 10 przy ul. Reformackiej. Placówka użytkuje pomieszczenia o powierzchni 80 m2, w Przedszkolu Miejskim Nr 13 (ul. Połaniecka), gdzie prowadzone są zajęcia modelarstwa lotniczego, tam ma swoje miejsce Klub „Dedal” i „Ikar”. Początek działalności placówki to rok 1951, kiedy w budynku przy ulicy Pocztowej powstał Ośrodek Metodyczny ZHP. W tym samym roku ośrodek przekształcono w Państwowy Dom Harcerza. Rok 1957 przyniósł kolejne zmiany organizacyjne – Państwowy Dom Harcerza został przekształcony na Dom Kultury Dzieci i Młodzieży; do placówki uczęszczało wtedy już około 200 uczestników, skupionych w szesnastu różnych zespołach. Dnia 15 maja 1973 r., decyzją Kuratora Okręgu Szkolnego w Lublinie istniejący Dom Kultury Dzieci i Młodzieży został przemianowany na Młodzieżowy Dom Kultury. Od tego roku datuje się dynamiczny rozwój placówki, zarówno jej struktur, jak również form działalności. W latach poprzednich, jak obecnie, w placówce wykazuje się dużą dbałość o atrakcyjność i różnorodność oferty zajęć proponowanych dzieciom i młodzieży szkolnej z terenu miasta Chełm. Prawie każdego roku pojawiają się nowe pomysły oraz ciekawe przedsięwzięcia, jednak podstawą pracy placówki są stałe formy zajęć, czyli koła i zespoły zainteresowań. Obecnie systematycznie prowadzone są różnorodne zajęcia, wspierające wszechstronny rozwój dzieci i młodzieży w ponad 40 zespołach i kołach zainteresowań dla ponad 700 stałych uczestników zajęć. W placówce działają następujące koła i zespoły zainteresowań: o Klub Boogie Opus Twist – trzy grupy zaawansowania, o Klub Tańca Nowoczesnego Foton, Foton Junior – grupy koncertujące, o Taniec nowoczesny, o Taniec jazzowy Ballo, o Zajęcia rytmiczno-taneczne dla dzieci najmłodszych, o Aerobic, o Nauka gry i obsługi instrumentów elektronicznych, o Warsztaty muzyczne dla młodych muzykujących twórców, o Zespół wokalny Demex, o Zespół muzyki dawnej „Artes Liberales”, o Zespół gitarowy, o Teatr dziecięcy „Wiercipiętek”, „Wiercipiętusie” oraz teatr młodzieżowy „My”, o Pracownia plastyczna Art.- kreska – techniki: malarstwo, malarstwo na szkle, rysunek, grafika, o Pracownia plastyczna Color Weel, techniki: malarstwo, formy 238 Działalność Młodzieżowego Domu Kultury… przestrzenne, zabawy plastyczne dla najmłodszych dzieci, o Pracownia plastyczna Kid Art. – zajęcia dla dzieci w wieku przedszkolnym, o Studio Kultury i Sztuki – wykłady i spotkania z dziedziny historii sztuki, o Logopedia artystyczna, o Redakcja Gazety internetowej „Przystanek Gazeta”, o Warsztaty fotograficzne „Paparazzi”, o Klub modelarski „Dedal”, „lkar”, o Klub turystyczno-krajoznawczy „Młodzik”, o Młodzieżowe Radio Internetowe „Radio 41”, o Pracownia inicjatyw kulturalnych. W placówce realizowane są programy edukacyjne w następujących dziedzinach: o plastycznej o teatralnej o tanecznej o muzycznej o politechnicznej o informatycznej o dziennikarskiej o kultury i historii sztuki o turystyki i krajoznawstwa o animacji kulturalnej. Zajęcia z uczestnikami zajęć stałych w różnych dziedzinach prowadzą nauczyciele, którzy posiadają kwalifikacje niezbędne do pracy w placówce wychowania pozaszkolnego i są specjalistami w dziedzinach, w których realizują swoje programy. Obecnie w placówce zatrudnionych jest 21 nauczycieli (w tym 3 w niepełnym wymiarze godzin): 8 nauczycieli ma stopień nauczyciela dyplomowanego, 5 stopień nauczyciela kontraktowego, 2 nauczycieli stażystów i 6 nauczycieli mianowanych. Programy i plany pracy opracowywane są przez nauczycieli prowadzących zajęcia z poszczególnych dziedzin i dostosowane są do wieku, możliwości i potrzeb dzieci i młodzieży uczęszczającej na zajęcia. Ten sposób podejścia do planowania pracy w zespołach zapewnia stałe podnoszenie jakości pracy z uczestnikiem zajęć. Aby podnieść poziom i różnorodność oferty naszej placówki, realizujemy szereg działań animacyjnych, adresowanych do najmłodszych mieszkańców Chełma. Na stałe do kalendarza weszły: o Chełmskie Zawody Latawcowi, o Artystyczne Spotkania Integracyjne „Śpiewogra”, o Forum Kultury Szkolnej „Scena Tańca i Piosenki” obecnie Wojewódzki Konkurs Piosenki Dziecięcej i Młodzieżowej „Śpiewający Słowik”, eliminacje powiatowe, 239 BARBARA NIZIO o Konkursy Plastyczne: „A ja kocham swoje miasto”, „Hej kolęda, kolęda”, Polskie Tradycje Wielkanocne „Palmy i Pisanki”, o Ogólnopolski Konkurs Plastyczny „Baśnie, Bajki i Bajeczki”, o Watch Docs – Objazdowy Festiwal Filmowy „Prawa człowieka w filmie”. o We współpracy z Państwową Szkołą Muzyczną w Chełmie organizujemy audycje muzyczne dla dzieci i młodzieży, popularyzujące różne instrumenty muzyczne, spotkania odbywają się 1 raz w miesiącu. o Od kilku lat placówka organizuje Ogólnopolski Turniej Boogie – Woogie o Puchar Prezydenta miasta Chełm oraz ostatnio Mistrzostwa Polski w Boogie Woogie. W maju 2011 r. byliśmy, wspólnie z Chełmskim Towarzystwem Społeczno-Kulturalnym, organizatorem Pucharu Świata w Boogie – Woogie. o W ciągu roku szkolnego organizujemy przedstawienia teatralne, koncerty artystyczne, imprezy integracyjne, warsztaty szkoleniowe, plenery i obozy artystyczno-szkoleniowe, wycieczki, rajdy, konkursy z różnych dziedzin, wystawy twórczości dzieci i młodzieży. o Prowadzimy działalność wystawienniczą w Galerii MDK „Na Górce” oraz innych ciekawych i nietypowych miejscach. o Organizujemy wypoczynek i rekreację w okresie ferii zimowych i wakacji letnich. o Bierzemy udział w rajdach, zlotach, imprezach artystycznych, turystyczno-krajoznawczych, modelarskich, konkursach, festiwalach na terenie Chełma, województwa, Polski i międzynarodowych, odnosząc liczne i znaczące sukcesy. Nasi wychowankowie są laureatami prestiżowych konkursów plastycznych, tanecznych, muzycznych, teatralnych, modelarskich, organizowanych w kraju i międzynarodowych. Do najważniejszych należą między innymi: wielokrotne nagrody oraz Medale Rady Europy w Europejskim Konkursie „Europa w szkole”. W modelarstwie do największych sukcesów należały: zdobycie tytułów Wicemistrza Świata w Modelarstwie Szkutniczym i Mistrzostwa Polski Modeli Latawców. W konkursach tanecznych były to: Puchar Rosji w Boogie – Woogie, udział w finałach turniejów w randze Pucharu Świata w Boogie Woogie, wicemistrzostwo Polski w Ogólnopolskich turniejach tanecznych tancerzy Klubu Boogie Opus Twist, czołowe miejsca w Międzynarodowych Mistrzostwach Tańca Nowoczesnego oraz Mistrzostwo Polski Formacji Tańca Nowoczesnego Formacji Tanecznej Foton. W dziedzinach plastycznych wielokrotnie zdobyte Grand Prix oraz nagrody i wyróżnienia na Międzynarodowych Festiwalach Dziecięcej Twórczości Plastycznej pod patronatem UNESCO, Ogólnopolskich Konkursach „Krajobraz Polski – Tradycje 240 Działalność Młodzieżowego Domu Kultury… i Współczesność” oraz Międzynarodowym Konkursie „Mój Region w Europie”. Za działalność turystyczną Klub Turystyczny „Młodzik” otrzymał Złotą Odznakę Zarządu Głównego PTTK – najwyższe wyróżnienie za upowszechnianie turystyki. W dziedzinie muzyki zespół wokalny Demex zajmował czołowe miejsca w Międzynarodowym Festiwalu „Złoty Mikrofon Radia Jard” w Białymstoku, zaś MDK otrzymał Złotą Tarczę przyznana przez Szkołę Podstawową nr 4 w Chełmie. Za wyjątkowe osiągnięcia, od 1999 r. przyznajemy Honorową Odznakę „Nasz Najlepszy” dla wyróżniających się w sposób znaczący uczestników zajęć naszej placówki. Placówka należy do Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Placówek Wychowania Pozaszkolnego z siedzibą w Krakowie. Otrzymała również tytuł Miejsca Odkrywania Talentów, nadany w 2011 r. przez Ministra Edukacji Narodowej. Pracując z naszymi wychowankami, realizujemy również wiele projektów edukacyjnych dla dzieci i młodzieży ze środowisk zagrożonych patologią i niewydolnych wychowawczo. Są to takie przedsięwzięcia jak: „Taniec – moja życiowa szansa” i „W labiryncie tańca odnajdę siebie” – programy wykorzystujące taniec jako formę oddziaływania na młodego człowieka, która kształtuje pożądane wzorce zachowań, wolne od agresji i zachowań patologicznych, „Moje życie mój świat” – program, który wykorzystywał fotografię, grafikę komputerową oraz film i twórcze uprawianie tej dziedziny sztuki jako motywację do aktywności i wyzwalania pozytywnej energii w działaniu młodego człowieka. „Alternatywa przemocy” – interdyscyplinarny program, założeniem którego było zaproponowanie młodzieży różnorodnych form zagospodarowania wolnego czasu, zachęcenie ich do aktywnego uczestnictwa w kulturze i poprzez taką formę kształtowanie pozytywnych i konstruktywnych zachowań. „Świąteczne życzenia” – program, który dawał możliwość kształtowania pozytywnych postaw poprzez pracę dla innych oraz kształtował postawę aktywnego uczestnictwa w kulturze poprzez kontakt z pracą w profesjonalnym studiu nagrań oraz podczas promocji nagranej płyty. Realizowaliśmy również projekty z dziedziny edukacji ekologicznej pt.: „To wszystko jest wokół nas” oraz „Edukacja ekologiczna dzieci i młodzieży”. Akcja profilaktyki antyalkoholowej dla uczniów gimnazjów i szkół średnich „Pijesz, Jedziesz, Giniesz”. Naszą ambicją jest, aby ciągle doskonalić jakość naszej pracy na rzecz dzieci i młodzieży. Staramy się, poprzez szereg działań, tworzyć przyjazny klimat wokół placówki w środowisku, dbamy o działania promocyjne, stały rozwój i doskonalenie zawodowe kadry pedagogicznej. Największym problemem dla nas jest zbyt mała baza lokalowa placówki, ciągłe braki w jej wyposażeniu. Najdotkliwiej odczuwamy brak dużych sal do treningów tanecznych oraz sali widowis241 BARBARA NIZIO kowej do organizacji wydarzeń kulturalnych. Wiele działań z tego powodu jest ograniczonych bądź nie podejmowanych. Wciąż jednak mamy wiele pomysłów nowych form pracy i nowych przedsięwzięć na rzecz dzieci i młodzieży, które będziemy realizować w przyszłości. Mamy wielką świadomość potrzeby naszych działań, szczególnie w dobie problemów i zagrożeń, które niesie ze sobą rozwój cywilizacji. 242 RENATA I SEBASTIAN JAKIMIUK ESTRADA DZIECIĘCA. STOWARZYSZENIE PRZYJACIÓŁ TAŃCA W CHEŁMIE. Powstanie i działalność. Pierwszy nabór do zespołu Estrada Dziecięca miał miejsce 13 września 1987 roku przy Młodzieżowym Domu Kultury w Chełmie, na mocy umowy podpisanej między Ośrodkiem Sztuki Estradowej w Lublinie a Wydziałem Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Chełmie. Do powstania zespołu przyczynili się Jan Pawlak, Ewa Słotwińska, Witosław Szczasny, Daniel Han, Roman Miazga. Zespół funkcjonował przy MDK przez 3 lata. W ciągu pierwszych lat działalności z początkowo 100 osobowej grupy rozrósł się do 250 osobowego zespołu. Po trzech latach działania przy MDK okazało się, że jest potrzeba założenia Stowarzyszenia, dlatego też najbardziej zaangażowani rodzice, panowie: Czesław Szabała i Tomasz Gajdko zostali jego pierwszymi prezesami. I tak Stowarzyszenie Miłośników Estrady Dziecięcej i Tańca Nowoczesnego w Chełmie założone we IX 1990 roku zawarło trójstronne porozumienie o współpracy z Wojewódzkim Domem Kultury, kierowanym przez panią Teresę Malinowską oraz Miejski Ośrodek Kultury, kierowany przez pana Stanisława Mościckiego. Na mocy porozumienia zespół korzystał z obiektów i pomocy obu tych instytucji. W tym samym czasie, dzięki życzliwości płk. Ludwika Maciaszka, swoje obiekty na prowadzenie zajęć udostępniła nieodpłatnie jednostka wojskowa przy ul. Hrubieszowskiej. We wrześniu 1992 roku udało się wynająć od Chełmskiej Spółdzielni Mieszkaniowej klub „Chaessemus” przy ul. Starościńskiej 4a. Dziś, dzięki staraniom instruktorów i rodziców, to wspaniale wyposażona sala w drążki do ćwiczeń, lustra i profesjonalną podłogę baletową. Zmiany ustrojowe i organizacyjne w funkcjonowaniu Wojewódzkiego Domu Kultury, przekształconego w Chełmski Dom Kultury w 1999 roku oraz zmiany, jakie zaszły w Chełmskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, postawiły Stowarzyszenie ponownie wobec problemu braku miejsca do prowadzenie działalności. Żmudne negocjacje kolejnego prezesa, Marka Sikory, z Chełmskim Domem Kultury, reprezentowanym na szczęście przez życzliwie nastawioną do Estra- 243 RENATA I SEBASTIAN JAKIMIUK dy Dziecięcej panią dyrektor Teresę Malinowską, doprowadziły ostatecznie do ponownego zbliżenia i przejścia zespołu pod patronat CHDK oraz zapewnieniu etatu głównemu choreografowi, Renacie Jakimiuk (Wawruch). Zawarcie nowej umowy z CHSM-em umożliwwiło natomiast zachowanie siedziby przy ul. Starościńskiej 4a. Rok 2007 przyniósł kolejne zmiany w strukturze Stowarzyszenia. Wobec wymagań prawnych i unijnych, dawną nazwę Stowarzyszenie Miłośników Estrady Dziecięcej i Tańca Nowoczesnego w Chełmie zastąpiono nazwą Estrada Dziecięca Stowarzyszenie Przyjaciół Tańca w Chełmie. Z nieocenioną pomocą na polu prawnym przyszła Alicja Jasińska oraz obecny prezes nowego Stowarzyszenia Wiesław Stachnik. Od samego początku w działalność zespołu byli zaangażowani rodzice. Szczególną rolę i odpowiedzialność brali na siebie członkowie i prezesi kolejnych zarządów Stowarzyszenia: Czesław Szabała (1990-1991), Tomasz Gajdko (1991-1992), Ryszard Mazurkiewicz (1992-1994), Waldemar Panasiuk (1994-1995), Kazimierz Stocki (1995-1997), Marek Sikora (1998-2007), Wiesław Stachnik i Renata Jakimiuk (2007 do dzisiaj). Profil artystyczny zespołu Podstawą wszystkich technik tanecznych dla choreografów pracujących w Estradzie Dziecięcej jest balet klasyczny, a raczej taniec klasyczny, bo słowo balet odnosi się do przedstawień tanecznych. Głównym założeniem nauczycieli jest osiągnięcie idealnej harmonii i ładu w tańcu, pięknego rysunku linii ciała tancerza, zrównoważenie w pionie i poziomie jego sylwetki. Tancerze Estrady Dziecięcej dbają o swoją kondycję taneczną, bo przecież ciało jest instrumentem tancerza a niedoskonałe fałszuje, jak nienastrojone skrzypce. Podczas zajęć lekcji baletu tancerze ćwiczą do muzyki poważnej, kształtując tym samym swój smak muzyczny. Repertuar zespołu jest bardzo różnorodny: tancerze Estrady poruszają się z godną podziwu doskonałością we wszystkich technikach tanecznych, nawet nie z kręgu tańca współczesnego, nieobca im jest salsa, tango argentyńskie czy polskie tańce narodowe. Do tej pory w repertuarze zespołu można było zobaczyć choreografie w takich technikach jak: taniec jazzowy, funky-jazz, broadway-jazz, lirycal jazz, taniec współczesny, taniec klasyczny, hip hop, taniec charakterystyczny, jak również spektakle teatru tańca, w których tancerze Estrady z powodzeniem łączyli zadania aktorskie z ruchem. Zostały zrealizowane również godzinne przestawienia taneczne: „Księżniczka na ziarnku grochu” (1989) chor. Jan Pawlak i Ewa Słotwińska, „Carmen” (1991), chor. Jan Pawlak i Ewa Słotwińska, „Powstanie świata” (1991) chor. Jan Pawlak i Ewa Słotwińska, „West Side Story” (1992) chor. Jan Pawlak i Ewa Słotwińska, „Kopciuszek” 244 Estrada Dziecięca. Stowarzyszenie… (1995) chor. Jana Pawlak i Ewa Słotwińska, „Bolero” (1996) chor. Jan Pawlak, „Orfeusz i Eurydyka” (1999) chor. Monika Budelewska, „Legendy chełmskie” (2000) chor. Renata Jakimiuk, „Męski punkt widzenia” (2002) chor. Mariusz Ślusarczyk, „Kobiecy punkt widzenia” (2003) chor. Renata Jakimiuk, „Kobiety” (2005) chor. Renata Jakimiu, „Szikago po polsku” (2006) chor. Jacek Wazelin, „Pomiędzy” (2007) chor. Magdalena Olchowska, Renata i Sebastian Jakimiuk, „8 mm nieba” (2008) chor. Renata Jakimiuk, „Ścieżki” (2009) chor. Renata Jakimiuk, „ Zaręczny” (2010) chor. Renata Jakimiuk, „Taniec pszczół”(2010) chor. Sosana Marcelino, „Coppelia” (2011) chor. Renata Jakimiuk. Jako jedyni w Chełmie, tancerze Estrady Dziecięcej opanowali trudną sztukę tańca na pointach. Jest to nieodzownym elementem zajęć w Estradzie. Obecnie dwie grupy Allegro i Slajd tańczą na pointach w widowisku baletowym „Coppelia”. Choreografowie i instruktorzy Estrady Dziecięcej Bez wątpienia są to najważniejsze osoby w Estradzie. Ich profesjonalne przygotowanie i entuzjazm do wykonywanej pracy leżą u podstaw wszystkich osiągnięć zespołu. Osobą, która nadała charakter zespołowi, określiła jego formę działania, z którą utożsamia się powstanie zespołu jest pan Jan Pawlak, choreograf i kierownik artystyczny od początku powstania Estrady tj. od 1987 do 1996 r. Partnerem w prowadzeniu zespołu była pani Ewa Słotwińska, związana z Estradą w latach 1987-1996. Zmiany w artystycznym wizerunku zespołu, zgodne z duchem czasu i zmieniającymi się warunkami funkcjonowania, zostały wprowadzone przez Renatę Jakimiuk (Wawruch), która objęła kierownictwo artystyczne po Janie Pawlaku, tj. od roku 1996. W tym czasie zaznacza się również istotny wkład pracy artystycznej dla zespołu pani Moniki Budelewskiej, związanej z Estradą w latach 1998-2000. Pozostali instruktorzy na dłużej związani z zespołem: Izabella Pieczykolan (20002001), Mariusz Ślusarczyk (2001-2004), Aneta Błaszczyk (20022005). Obecnie nauczycielami i choreografami, którzy najdłużej, bo od dwudziestu lat, kreują wizerunek zespołu są: Renata i Sebastian Jakimiuk. Renata Jakimiuk – ukończyła historię z tytułem magistra na Wydziale Humanistycznym UMCS, pedagogikę na kierunku animator i menadżer kultury o specjalności teatr z tytułem licencjata na UMCS, Podyplomowe Studia Teoria Tańca na Uniwersytecie Muzycznym im. Fryderyka Chopina w Warszawie oraz uzyskała dyplom instruktora tańca nowoczesnego w krakowskim Centrum Tańca i Sztuki im. Janiny Strzembosz. W latach 1980-1992 była tancerką i solistką Społecznego Ogniska Baletowego w Lublinie. W roku 1991 i 1992 brała udział w sztukach granych w Państwowym Teatrze 245 RENATA I SEBASTIAN JAKIMIUK Dramatycznym im. Juliusza Osterwy w Lublinie. W latach 19921994 była nauczycielem tańca klasycznego w Społecznym Ognisku Baletowym w Lublinie. Od 1994 roku do dziś związana jest z Estradą Dziecięcą w Chełmie. Od 2002 roku jest wiceprezesem stowarzyszenia Estrada Dziecięca Stowarzyszenie Przyjaciół Tańca w Chełmie, które patronuje zespołowi. W roku 2007 została laureatką nagrody Kazimierza Andrzeja Jaworskiego w dziedzinie animator kultury w Chełmie. W 1998 r. była pomysłodawcą i organizatorką cyklicznej imprezy Ogólnopolskie Spotkania z Tańcem Współczesnym w Chełmie. Organizatorka i pomysłodawczyni Wieczorów Tańca Współczesnego w Chełmie, na których gościli Liss Fain Dance z USA, Gallery z Białorusi, Company Drift ze Szwajcarii. Jurorka na wielu konkursach i festiwalach tanecznych w województwie. Sebastian Jakimiuk – ukończył filozofię i socjologię oraz uzyskał dyplom instruktora tańca współczesnego w Krakowie w Stowarzyszeniu Sztuki i Edukacji Artystycznej. Absolwent Podyplomowych Studiów Reżyserii Teatrów Dzieci i Młodzieży przy Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie, fila we Wrocławiu. Z Estradą Dziecięcą związany od 2000 roku, zajmuje się edukacją najmłodszych tancerzy. Nie można również zapomnieć o młodzieżowych instruktorach, czyli najstarszych tancerkach w Estradzie, które wykazywały umiejętności pedagogiczne i nieprzeciętne zdolności taneczne. Prowadziły dziecięce grupy taneczne, układając swoje pierwsze choreografie. Bardzo często wchodząc w dorosłe życie, swoją karierę wiązały z zawodem nauczyciela tańca. W celu urozmaicenia zajęć oraz podniesienia poziomu tanecznego do współpracy zapraszani są inni choreografowie i instruktorzy. I tak przez te wszystkie lata Estrada Dziecięca nawiązała współpracę z Lubelskim Teatrem Tańca, Anną Cygan (funky-jazz), Magdaleną Budyn-Kulik (taniec flamenco), Jackiem Wazelinem (Broadway-jazz), Robertem Śliżewskim (taniec współczesny), Anną Lorenc (balet klasyczny), Robertem Bondara (taniec współczesny), Piotrem Czarneckim (hip hop), Joanną Miłoszewicz (hip hop), Aleksandrem Tebekovem (jazz), Viktorią Baltzer (balet klasyczny), Frederick Gaudete (taniec współczesny), Sosana Marcelino (taniec współczesny). Współpraca zagraniczna Możliwość wyjazdów zagranicznych i udział w międzynaro-dowej wymianie dzieci i młodzieży podnoszą atrakcyjność przynależności do zespołu. Estrada Dziecięca występuje wówczas w roli ambasadora swojego miasta i polskiej kultury. Wszystkie zagraniczne koncerty naszego zespołu zawsze były przyjmowane z wielki aplauzem i podziwem dzięki doborowi i różnorodności repertuaru oraz wysokiej technice tancerzy: 246 Estrada Dziecięca. Stowarzyszenie… 1989 – pierwszy wyjazd zespołu i koncerty w byłym ZSRR, 1990 – pierwsza wizyta Estrady Dziecięcej w amerykańskiej bazie wojskowej w Schweinfurcie (Niemcy), 1991 – przyjazd grupy młodzieży amerykańskiej ze Schweinfurtu, 1992 – druga wizyta zespołu w Schweinfurcie, 1995 – pierwsza wizyta Estrady Dziecięcej w Bram (Francja). Początek współpracy z francuskim Chórem Tempo, 1996 – wizyta Chóru Tempo w Chełmie, 1997 – druga wizyta Estrady Dziecięcej we Francji dwutygodniowe tournée, 1998 – wyjazd do Uteny (Litwa), 1999 – wyjazd do Łucka na Dni Kultury Polskiej (Ukraina), 2000 – obóz taneczno-wypoczynkowy w Bańskiej Bystrzycy (Słowacja), 2000 – wyjazd grupy Allegro Estrady Dziecięcej do Debreczyna (Węgry), 2001 i 2002 – obóz taneczno-wypoczynkowy w Debreczynie, 2003 – wjazd zespołu na Dni Kultury Polskiej do Łucka, 2004 – wyjazd zespołu do Neuhofen (Austria), 2004 – wyjazd zespołu do Kowla (Ukraina), 2007 – wyjazd zespołu do Grodna (Białoruś), 2011 – udział grupy Allegro oraz choreografów Estrady Dziecięcej w Festiwalu Teatrów Europy Środkowej i Wschodniej TRAVERSES w Nancy we Francji, o udział w koncertach szkoły Conservatoire de Danse de Peronne we Francji, Ogólnopolskie Spotkania z Tańcem Współczesnym Pomysł organizacji Ogólnopolskich Spotkań z Tańcem Współczesnym powstał w 1998 roku z inicjatywy Renaty Jakimiuk, choreografa Estrady oraz Marka Sikory (ówczesnego prezesa Estrady Dziecięcej Stowarzyszenia Przyjaciół Tańca w Chełmie). Do bogatej oferty kulturalnej miasta Chełm postanowiliśmy dopisać imprezę promującą taniec współczesny, którego prekursorem jest właśnie Estrada Dziecięca w Chełmie. Z założenia Spotkania miały być imprezą cykliczną a dzięki obejrzanym spektaklom widzowie chełmscy mogą śledzić rozwój tańca współczesnego w Polsce. Do występów na chełmskiej scenie zapraszani są przyjaciele Estrady, których grono stale się powiększa. Podczas Spotkań widzowie chełmscy mogą zobaczyć różnorodny repertuar i techniki taneczne od teatru tańca współczesnego poprzez choreografie w technice tańca charakterystycznego, baletu klasycznego do tańca jazzowego. Spotkania, co roku, przyciągają 400 osobową widownię. 247 RENATA I SEBASTIAN JAKIMIUK Kalendarium Ogólnopolskich Spotkań z Tańcem Współczesnym 1998 - Wieczór I Rytmix z Konina, Etiuda z Puław. 1999 - Wieczór II Mim ze Starachowic, Etiuda z Puław, Akcent z Krakowa. 2000 - Wieczór III Puenta z Krasnegostawu, Mim ze Starachowic. 2001 - Wieczór IV Puenta z Krasnegostawu, Studencki Teatr Tańca Wielka Potrzeba Sztuki z Warszawy. 2002 - Wieczór V Teatr Tańca Projekt z Białegostoku, Zespół Impuls z Żółtaniec. 2003 - Wieczór VI Teatr Tańca Grupa Przejściowa z Białegostoku, Aneta Błaszczyk. 2004 - Wieczór VII Dziecięca Rewia Taneczna Piruet z Krasnegostawu, Teatr Tańca Es z Lublina. - Grupa hip hop CHDK (A. Błaszczyk). 2005 - Wieczór VIII Szkoła Flamenco z Lublina, Lubelski Teatr Tańca, Teatr Tańca Es z Lublina. 2006 - Wieczór IX Galatea z Nałęczowa, Twister z Bełżyc, Teatr Tańca Es z Lublina. - Dziecięca Rewia Taneczna Piruet z Krasnegostawu, Zygzak z Krasnegostawu. 2007 - Wieczór X Lubelski Teatr Tańca, Grupa Tańca Współczesnego Politechniki Lubelskiej. 2008 - Wieczór XI (odbył się w styczniu 2009 z uwagi na remont sali widowiskowej CHDK) Lubelski Teatr Tańca, Teatr Tańca Es z Lublina. 2009 - Wieczór XII Soliści Polskiego Baletu Narodowego z Warszawy Anna Lorenc i Robert Bondara, Teatr Tańca Es z Lublina. 2010 - Wieczór XIII Teatr Tańca Alter, Piruet z MDK Krasnystaw. 2011 - Wieczór XIV Teatr Tańca Es z Lublina, Ada MDK Biłgoraj. Obozy taneczno-wypoczynkowe Ważnym elementem pracy w zespole są organizowane corocznie obozy taneczno-wypoczynkowe, podczas których tancerze Estrady mogą doskonalić swój warsztat taneczny przez sześć godzin dziennie, pod okiem zaproszonych instruktorów. Niejednokrotnie są to projekty międzynarodowe, z instruktorami ze USA (Frederick Gaudette), Francji (Sosana Marcelino), Kanady (Wojciech Mochniej). Pozwala to młodym tancerzom na zapoznanie się z pracą zawodowego tancerza. Ilość godzin oraz różnorodność technik tanecznych sprawia, że tancerze Estrady są wszechstronni i niejednokrotne swoją drogę artystyczną kontynuują w późniejszym życiu zawodowym. Poza 248 Estrada Dziecięca. Stowarzyszenie… doskonaleniem umiejętności technicznych tancerzy, pracy nad nowymi układami choreograficznymi ze stałymi instruktorami Estrady są swoistą szkołą życia, budowania więzi przyjaźni między członkami zespołu. Kalendarium wyjazdów i miejsc 1988 – Olszanka – Kraśniczyn; 1989 – Starym Brus; 1990 – Józefów;1991 – Kazimierz Dolny; 1992 – Susiec; 1993 – Włodawa; 1994 – Sobieszyn; 1995 – Żerków; 1996 – Białystok; 1997 – Poniatowa; 1998 – Kozienice; 1999 – Kozienice; 2000 – Bańska Bystrzyca; 2001 – Debreczyn; 2002 – Debreczyn; 2003 – BuskoZdrój; 2004 – Supraśl; 2005 – Susiec; 2006 – Przemyśl; 2007 – Janów Lubelski; 2008 – Susiec; 2009 – Susiec, Iwonicz-Zdrój; 2010 – Puławy. Sukcesy na konkursach i festiwalach Ważnym elementem w działalności zespołu jest próba rywalizacji, mierzenia swoich sił z innymi zespołami na konkursach tanecznych. Mobilizuje to tancerzy do większej pracy, a zdobyte pierwsze miejsca są nagrodą za tę ciężką pracę i dowodem na umiejętności choreograficzne instruktorów, z którymi tancerze pracują na co dzień. 2011 udział w konkursie teatralnym Scena Młodych - wyróżnienie dla grupy Allegro oraz nagroda finansowa za spektakl teatru tańca „Efekt Zaburzenia” w reżyserii Sosany Marcelino; udział w VII Spotkaniach Tanecznych Marce Dance w Krasnymstawie – GRAND PRIX Spotkań dla grupy Allegro za choreografię „Wojna we mnie” (chor. Ewelina Sołowiej), nagroda dla najlepszego choreografa Spotkań dla Eweliny Sołowiejoraz WYRÓŻNIENIE SPECJALNE dla grupy Slajd za choreografię „Mój Anioł” (chor. Renata Jakimiuk). 2010 udział w Nałęczowskim Festiwalu Tańca – I miejsce dla grupy Allegro za choreografię Renaty Jakimiuk „Zaręczyny”; udział w Wojewódzkim Festiwalu Współczesnych Form Tanecznych w Puławach – I miejsce dla duetu Patrycja Rumińska i Przemysław Koszałka za choreografię Renaty Jakimiuk „Ścieżki”, II miejsce dla grupy Allegro za choreografię „Zaręczyny” chor. Renata Jakimiuk), wyróżnienie dla grupy Slajd za choreografię "Życie to teatr" (chor. Renata Jaimiuk), wyróżnienie dla grupy Fik za choreografię „Hiszpański” (chor. Renata Jakimiuk); 249 RENATA I SEBASTIAN JAKIMIUK udział w Ogólnopolskim Konkursie Tanecznym w Warszawie Spontan 2010 - III miejsce dla grupy Allegro za choreografię Moment (fragment Zaręczyn) (chor. Renata Jakmiuk); udział w konkursie tanecznym Marce Dance w Krasnymstawie – I miejsce dla grupy Slajd za choreografię „Życie to teatr” (chor. Renata Jakimiuk) oraz I miejsce dla grupy Allegro za choreografię „Zaręczyny” (chor. Renata Jakimiuk). 2009 udział w Ogólnopolskim Konkursie Tanecznym Spontan w Warszawie - zajęcie III miejsca dla grupy Allegro za choreografię „8 mm nieba” (chor. Renata Jaimiuk oraz zdobycie wyróżnienia przez grupę Slajd za choreografię „Powiew wiatru” (chor. Renata Jakimiuk); udział w wojewódzkim konkursie tanecznym Marce Dance w Krasnymstawie – zajęcie I miejsca przez grupę Skok za taniec „Arabski” (chor. Renata Jakimiuk) i I miejsca przez grupę Allegro za „Chorus line” (chor. Jacek Wazelin). udział w wojewódzkim konkursie tanecznym w Nałęczowie, zajęcie II miejsca przez grupę Allegro za choreografię „8 mm nieba” (chor. Renata Jakimiuk); organizacja Wieczoru Tańca Współczesnego z udziałem zawodowego teatru tańca Drift ze Szwajcarii. 2008 organizacja Wieczoru Tańca Współczesnego z udziałem Galery Dance Theatre z Grodna na Białorusi; udział w wojewódzkim konkursie tanecznym Marce Dance w Krasnymstawie I miejsce dla grupy Fik za choreografię „Ogień i woda” (chor. Renat Jakimiuk) oraz I miejsce dla grupy Allegro „8 mm nieba” (chor. Renata Jakimiuk). 2007 nagroda Kazimierza Andrzeja Jaworskiego w dziedzinie Animator Kultury dla Renaty Jakimiuk, kierownika artystycznego i choreografa Estrady Dziecięcej; zdobycie wyróżnienia na konkursie teatralnym Scena Młodych w Lublinie przez grupę Allegro za choreografię „Pomiędzy” (chor. Renata Jakimiuk); udział w wojewódzkim konkursie Marce Dance w Krasnymstawie – zajęcie I miejsca przez grupę Art za choreografię Sebastiana Jakimiuka „Krasnale”; organizacja Wieczoru Tańca Współczesnego z udziałem zawodowego zespołu z San Francisco Liss Fain Dance. 250 Estrada Dziecięca. Stowarzyszenie… 2006 udział grupy Allegro i Slajd w Wojewódzkim w konkursie Tanecznym w Zamościu – zajęcie I miejsca i Grand Prix festiwalu za choreografię „Szikago po Polsku” (chor. Jacek Wazelin). 2005 udział w Wojewódzkim Konkursie Tanecznym Marce Dance w Krasnymstawie – wyróżnienie dla grup Allegro i Slajd za choreografię „Matrix” (chor. Jacek Wazelin); udział w Wojewódzkim Konkursie Tanecznym w Puławach pod patronatem Kuratora Lubelskiego – zajęcie II miejsca za choreografię „Kobiety”(chor. Renata Jakimiuk). 2001 udział w wojewódzkim Festiwalu Współczesnych Form Tanecznych w Puławach – wyróżnienie dla grupy Allegro za choreografię Moniki Budelewskiej „Drzewo i woda”. 2000 udział w wojewódzkim Festiwalu Współczesnych Form Tanecznych w Puławach – wyróżnienie dla grupy Allegro za choreografię Renaty Jakimiuk „Święto wiosny”. 1999 udział w VI Ogólnopolskim Festiwalu Zespołów Tanecznych Dzieci i Młodzieży Szkolnej w Gorzowie Wielkopolskim, wyróżnienie za technikę taneczną za choreografię Anny Cygan „Wspomnienie”; udział w programie telewizji TVP 1 Muzyczna Skakanka. Zakończenie Stojąc u progu jubileuszu 25-lecia zespołu Estrada Dziecięca (21 kwietnia 2012 r.), mamy nadzieję, że trwale wpisał się on w życie kulturalne Chełma a wraz z nim Stowarzyszenie Przyjaciół Tańca i czynnie działający rodzice. Ostatnia współpraca z konserwatorium tanecznym w Peronne we Francji uzmysłowiła wszystkim nam, jak wysoki poziom artystyczny prezentują chełmscy tancerze oraz choreografowie – Renata i Sebastian Jakimiuk. Ciągłą pracą nad rozwijaniem swoich umiejętności i poszukiwaniem pomysłów na nowe choreografie instruktorzy chcą dać świadectwo i uczniom, i innym twórcom kultury, że działalność amatorskich zespołów może trwale zaistnieć na mapie Europy. Warto więc inwestować w marzenia młodych ludzi, którzy stają się świadomymi twórcami i odbiorcami kultury oraz wspierać tych, którzy im tą drogę umożliwiają. 251 ELŻBIETA BAJKIEWICZ-KALISZCZUK TOWARZYSTWO MUZYCZNE W CHEŁMIE – 35 LAT DZIAŁALNOŚCI (1976-2011) Towarzystwo Muzyczne w Chełmie utworzone zostało w 1976 roku z inspiracji nauczycieli muzyki i działaczy kultury w naszym mieście, wśród nich należy wymienić: Eugeniusza Czarnotę, Czesława Drygalewicza, Narcyzę Misinę, Zenona Stachirę, Ryszarda Patkowskiego. Towarzystwo powstało na bazie Społecznego Ogniska Muzycznego w Chełmie, które wcześniej prowadzone było przez Lubelskie Towarzystwo Muzyczne. Ognisko w Chełmie sięga działalnością r. 1959, jego twórcami byli znakomici pedagodzy i nauczyciele muzyki: Czesław Drygalewicz i Halina Nurzyńska. Z Ogniskiem tym związani byli niezwykli pedagodzy, animatorzy życia muzycznego i twórcy kultury naszego miasta, nieżyjący już Antoni Stelmaszczyk, Mieczysław Niedźwiedzki, Leokadia Olszewska, Jerzy Komarnicki, Czesław Popielnicki, Elżbieta Horak. Poprzez naukę gry na instrumentach muzycznych uczyli tolerancji, zrozumienia i szacunku dla drugiego człowieka. Postaw, które są pierwszorzędne w codziennym obcowaniu z ludźmi, a o których coraz mniej pamiętamy. Do grona wybitnych postaci życia muzycznego w naszym regionie należy zaliczyć pedagoga, muzyka, kompozytora, twórcę kultury, zasłużonego członka Towarzystwa i Przyjaciela Towarzystwa Muzycznego w Chełmie, człowieka kultury i człowieka o ogromnej kulturze Eugeniusza Czarnotę. Towarzystwo w swojej trzydziestopięcioletniej historii prowadziło działalność edukacyjną na terenie sześciu powiatów województwa lubelskiego: powiecie chełmskim, krasnostawskim, włodawskim, łęczyńskim, parczewskim i hrubieszowskim. W powiecie chełmskim prowadzona była działalność na terenie 13 gmin: Sawin, Wierzbica, Siedliszcze, Rejowiec Fabryczny, Rejowiec Osada, Ruda Huta, Dorohusk, Żmudź, Dubienka, Białopole, Wojsławice, gmina Chełm i miasto Chełm. Od 2011 r. Towarzystwo prowadzi naukę jedynie na terenie Chełma i Hańska. Dotychczas w Społecznych Ogniskach Muzycznych na terenie Chełma i powiatu chełmskiego naukę pobierało 2618 osób. Na terenie powiatu włodawskiego Towarzystwo 253 ELŻBIETA BAJKIEWICZ-KALISZCZUK docierało ze swoją działalnością do 4 gmin: Hańsk, Urszulin, Wola Uhruska i Włodawa. W tym powiecie naukę pobrało około 400 osób. Towarzystwo Muzyczne w Chełmie utworzone zostało w wyniku nowego podziału administracyjnego kraju z 1975 r. Dlatego też Towarzystwo w Chełmie przyjęło pod swoją opiekę od Towarzystwa Muzycznego w Lublinie – Społeczne Ogniska Muzyczne, które znalazły się na obszarze nowego województwa. Wśród nich, poza wcześniej wspomnianym Społecznym Ogniskiem Muzycznym w Chełmie, były między innymi ogniska w Rejowcu, Dorohusku czy Krasnymstawie. Społeczne Ognisko Muzyczne w Krasnymstawie sięga swoją tradycją r. 1944. Na przestrzeni trzydziestu pięciu lat działalności Towarzystwa Muzycznego w Chełmie i lat wcześniejszych do Ogniska Muzycznego w Krasnymstawie oraz prowadzonych przez niego filii w powiecie krasnostawskim uczęszczało niemal trzy tysiące uczniów. Działalność Ogniska prowadzona była we wszystkich gminach powiatu krasnostawskiego: w gminie Fajsławice, Łopiennik Górny, Gorzków, Żółkiewka, Rudnik, Kraśniczyn, Siennica Różana. Z inicjatywy absolwentów Społecznego Ogniska Muzycznego w Krasnymstawie Mariusza Dubaja i Mieczysława Pawelca, utworzona została w 1987 roku Państwowa Szkoła Muzyczna w Krasnymstawie. Początkowo była to szkoła pierwszego stopnia, później utworzono również drugi stopień nauczania. Pierwszym dyrektorem szkoły został były uczeń Ogniska w Krasnymstawie – Mieczysław Pawelec, znakomity muzyk, twórca hejnału miasta Chełm w 2009 r. Z chwilą utworzenia Szkoły Muzycznej w Krasnymstawie niemal wszyscy uczniowie Ogniska w Krasnymstawie przyjęci zostali do nowo powstającej szkoły muzycznej. Ogromne tradycje muzyczne ziemi krasnostawskiej mają swoje korzenie w Społecznych Ogniskach Muzycznych. Z Ogniskami na tym terenie związane są wspaniałe postacie życia kulturalnego ziemi krasnostawskiej. Wśród nich należy wymienić Julię Banaszkiewicz, która w 1944 r. założyła w swoim mieszkaniu szkołę umuzykalniającą. Niezwykle ważną postacią w życiu kulturalnym Krasnegostawu jest Ignacy Lipczyński, który został pierwszym Dyrektorem Społecznego Ogniska Muzycznego w Krasnymstawie. Za sprawą Dyrektora I. Lipczyńskiego prowadzona była w Krasnymstawie szeroka działalność koncertowa. Uczniowie koncertowali również na terenie regionu i kraju, biorąc udział w różnego typu konkursach, festiwalach i przeglądach muzycznych. Działalność tego Ogniska skrzętnie dokumentowana była przez Dyrektora Lipczyńskiego w prowadzonych przez niego kronikach Ogniska. Kroniki te zawierają nie tylko fotografie, ręcznie pisane afisze, ale również ręcznie opisane przez Dyrektora wydarzenia z życia Ogniska. Kroniki uzupełnione są dokumentami i, zdawałoby się wtedy, zbędnymi kartkami papieru. 254 Towarzystwo Muzyczne w Chełmie… Kiedy przygotowywałam obchody jubileuszowe z okazji 20-lecia działalności Towarzystwa Muzycznego w Chełmie, w jednej z kronik znalazłam kartkę z zeszytu nutowego, a na niej z trudem napisane rzędy kluczy wiolinowych. Pod spodem umieszczona została następująca notatka dyrektora Lipczyńskiego: „Renatka Ładniak (lat 5), 29.10.1966 rok.” Po latach uczennica ta ukończyła Akademię Muzyczną w Gdańsku na wydziale wokalno-aktorskim u prof. Haliny Michiewiczówny, a podczas wspomnianego jubileuszu Renata Ładniak-Sergiel, będąc solistką Opery Bałtyckiej, wystąpiła jako jedna z gwiazd podczas uroczystego koncertu. Takich postaci, które rozpoczynały swoją życiową przygodę muzyczną w społecznych ogniskach muzycznych, zarówno w małych i dużych ośrodkach są dziesiątki i reprezentują wszystkie sfery życia muzycznego. Kroniki Dyrektora są niepowtarzalną skarbnicą wiedzy o tamtych trudnych i pracowitych latach, jedna z nich w 1967 r. zajęła I miejsce w ogólnopolskim konkursie na najlepiej prowadzoną kronikę ogniska. Towarzystwo Muzyczne w Chełmie w latach 90-tych XX wieku i początkach XXI wieku prowadziło również Społeczne Ogniska Muzyczne na terenie gminy Sosnowica w powiecie parczewskim, na terenie gminy Cyców w powiecie łęczyńskim oraz na terenie gminy Uchanie w powiecie hrubieszowskim. Ze swoimi działaniami docierało do małych miejscowości i wsi odległych od centrów kultury, dając możliwość uzyskania wykształcenia muzycznego dzieciom zamieszkałym tam, gdzie nie było i nadal nie ma państwowego szkolnictwa artystycznego. Towarzystwo w danej miejscowości, było często jedyną placówką kultury, prowadzącą zajęcia pozaszkolne z dziećmi i młodzieżą. Jego działalność, to nieoceniona pomoc dla gmin w zakresie wyrównania szans, w zakresie kształcenia artystycznego dzieci i młodzieży, zamieszkałej z dala od dużych ośrodków kultury. Setki uczniów rozpoczynających naukę w Społecznych Ogniskach Muzycznych, prowadzonych przez Towarzystwo Muzyczne, kontynuowało ją w państwowym szkolnictwie muzycznym. Znacząca liczba tych uczniów kończyła średnie szkoły muzyczne a następnie akademie lub wyższe szkoły o kierunkach muzycznych. Niestety, obecnie ta forma aktywności artystycznej cieszy się coraz mniejszym zainteresowaniem wśród lokalnych społeczności. Obecnie Towarzystwo Muzyczne działa jedynie na terenie Chełma, dając możliwość uzyskiwania wykształcenia muzycznego dzieciom i młodzieży mniej uzdolnionej lub takiej, która nie chce kształcić się w państwowej szkole muzycznej. W Towarzystwie kształcą się również dorośli, którzy z racji wieku nie kwalifikują się do państwowego szkolnictwa muzycznego, a naukę na instrumentach traktują jako hobby. 255 ELŻBIETA BAJKIEWICZ-KALISZCZUK Towarzystwo w swoich działaniach nie ograniczało się jedynie do kształcenia, ale prowadziło aktywną działalność kulturalną na terenie gmin, w których realizowało swoją edukacyjną działalność. Uczniowie Ognisk brali czynny udział we wszystkich przedsięwzięciach kulturalnych i działalności koncertowej, organizowanej przez Towarzystwo oraz przez lokalne placówki oświaty i kultury. W ciągu 35 lat Towarzystwo prowadziło swoją edukacyjną misję na terenie 28 gmin obecnego województwa lubelskiego. Dzięki działaniom Towarzystwa Muzycznego w Chełmie rzesze młodych ludzi rozpoczynały swoją muzyczną przygodę niezależnie od miejsca zamieszkania. U wielu zainteresowania te trwają do dzisiaj. Uczniowie są obecnie znakomitymi muzykami, pedagogami, nauczycielami akademickimi. Wśród nich są wspaniali muzycy, soliści pracujący w teatrach muzycznych, orkiestrach, średnich szkołach muzycznych czy uczeniach artystycznych. Wśród byłych uczniów są obecnie rzesze znakomitych odbiorców muzyki i osób muzykujących, twórców amatorskiego ruchu artystycznego, działających na wsiach oraz w małych i dużych miejscowościach regionu i kraju. Szczegółowe informacje na temat działalności Towarzystwa i postaci z nim związanych zawarte są w książce pt. Towarzystwo Muzyczne w Chełmie XXV lat w służbie kultury i regionu, mojego autorstwa, która wydana została z okazji jubileuszu. Podczas trzydziestopięcioletniej działalności Towarzystwo poza organizowaniem niezliczonej liczby koncertów muzycznych, przygotowanych we współpracy ze szkołami, domami i ośrodkami kultury, Krajowym Biurem Koncertowym, z którymi na co dzień współpracowało, było organizatorem Wojewódzkich Przeglądów Społecznych Ognisk Artystycznych i Festiwalu Piosenki Dziecięcej, niezwykle ożywiających środowiska lokalne. Najlepsi wykonawcy prezentowali się na ogólnopolskich przeglądach ognisk, uzyskując tam czołowe nagrody. Na podkreślenie zasługuje również fakt utworzenia przy Towarzystwie w latach osiemdziesiątych XX w. zespołu konsultantów, który organizował popisy, lekcje pokazowe, konsultacje i seminaria dla nauczycieli. We współpracy z Domem Kultury w Chełmie prowadzone były również konsultacje dla członków amatorskich zespołów artystycznych oraz kapel i grup śpiewaczych, działających przy wiejskich i gminnych placówkach kultury czy kołach gospodyń wiejskich. Przez wiele lat Towarzystwo było organizatorem zajęć rytmicznych, które prowadziło niemal we wszystkich przedszkolach na terenie Chełma, obecnie placówki samodzielnie zapewniają przedszkolakom zajęcia umuzykalniające. Przez okres 11 lat (1977-1988) Towarzystwo prowadziło Społeczne Ognisko Baletowe w Chełmie, a przez 4 lata również filię tego ogniska w Krasnymstawie. Duszą artystyczną Społecznego Ogniska 256 Towarzystwo Muzyczne w Chełmie… Baletowego była Zenona Wyczyńska, której pracę na terenie Chełma kontynuowała później Zofia Ziemiańska-Kois. Zgodnie z programem, celem Społecznego Ogniska Baletowego było nauczanie podstaw tańca klasycznego, tańców ludowych i tańców towarzyskich. Przez kilka lat konsultantem i metodykiem nauczycieli Ogniska w Chełmie i Krasnymstawie był Andrzej Kanior – dyrektor Zespołu Pieśni i Tańca im. Wandy Kaniorowej w Lublinie. Ognisko pracowało w grupach wiekowych, zależnie od stopnia zaawansowania poszczególnych uczniów. Opracowane programy i układy taneczne oraz inne osiągnięcia Ogniska Baletowego prezentowane były na cyklicznych popisach i podczas programów okolicznościowych na terenie Chełma, Krasnegostawu i innych miejscowości ówczesnego województwa chełmskiego. Uczniowie brali udział w konkursach i przeglądach ognisk artystycznych o zasięgu regionalnym i krajowym. Do Społecznych Ognisk Baletowych uczęszczało ponad 600 uczniów, którzy zasilili miejscowe zespoły i grupy taneczne. Konieczne jest odnotowanie inicjatywy Zarządu Towarzystwa Muzycznego z 1980 r., kierowanego wówczas przez prezes Marię Dąbrowską, mającej na celu powołanie do życia Zespołu Tańca Ludowego Ziemi Chełmskiej. Towarzystwo, wraz ze skupionymi przy nim działaczami kultury, wystąpiło z bezpośrednimi działaniami utworzenia zespołu ludowego, aby krzewił folklor i reprezentował nasz region w różnych uroczystościach i przedsięwzięciach kulturalnych. Zadanie to możliwe było do zrealizowania dzięki ogromnemu zaangażowaniu ówczesnego Dyrektora Wydziału Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Chełmie Ryszarda Patkowskiego oraz wiceprezesa Towarzystwa Muzycznego i prezesa Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Chełmskiej Zenona Stachiry. Działacze skupieni przy Towarzystwie i Stowarzyszeniu Miłośników Ziemi Chełmskiej pomogli w znalezieniu bazy i przygotowaniu startu. Zespół rozpoczął pracę pod kierownictwem Stanisława Leszczyńskiego. Towarzystwo zasiliło Zespół Tańca Ludowego pierwszymi instrumentami. Natomiast nauczyciele Towarzystwa podjęli prace w kapeli i grupie tanecznej tworzącego się Zespołu. W 1990 r. Towarzystwo Muzyczne uzyskało własny lokal. Stało się to możliwe za sprawą ogromnego autorytetu ówczesnego prezesa Sądu Rejonowego w Chełmie, a w owym czasie społecznego prezesa Towarzystwa Muzycznego Zygmunta Kossowskiego. Uzyskanie samodzielnego lokalu, dzięki zaangażowaniu Faustyny Kajki Pyś i Mirosława Pyś, skłoniło Towarzystwo do utworzenia Galerii „Miejsce Zda(e)rzeń”. Podczas organizowanych wystaw, nazwanych zdarzeniami – zderzeniami, prezentowali się uznani w kraju twórcy sztuki z całej Polski. Zaprezentowało się 22 wykonawców oraz teatry i grupy plastyczne, pracownia Instytutu Wychowania Artystycznego UMCS w Lublinie i szkolne grupy plastyczne. W ramach działalności 257 ELŻBIETA BAJKIEWICZ-KALISZCZUK Galerii zorganizowany został również Krajowy Festiwal Sztuki „Art vis-a-vis Art”. W 1997 r. przy udziale Mirosława Pysia utworzona została przy Towarzystwie Galeria Sztuki Dziecka, w której prezentowane były prace dzieci i młodzieży szczególnie uzdolnionej. Prace dzieci zdrowych wystawiane były na przemian z pracami plastycznymi dzieci niepełnosprawnych i upośledzonych umysłowo. Poprzez działania Galerii Sztuki Dziecka uczyliśmy tolerancji i zrozumienia dla drugiego człowieka. W swoich działaniach odnoszono się do wartości, jakie niesie ze sobą twórczość artystyczna, czyli – szacunku dla twórcy i jego dzieła. Działania kierowane były nie tylko do młodzieży, z którą Towarzystwo współpracowało na co dzień, ale również do szerokiego grona mieszkańców miasta i regionu. Galeria była pierwszą na terenie Chełma placówką, prezentującą szerokiej publiczności twórczość dzieci i młodzieży. Wystawom niemal zawsze towarzyszyły afisze, zaproszenia i katalogi. Towarzystwo w tej działalności ściśle współpracowało ze specjalnymi ośrodkami wychowawczymi we Włodawie i Dorohusku oraz Młodzieżowymi Domami Kultury w Chełmie, Krasnymstawie i Włodawie Towarzystwo w 1997 r. zaopiekowało się Zespołem „4 PORY ROQ”, który swoją działalnością sięga 1993 r. Prezentuje jedynie utwory przez siebie skomponowane, do których teksty pisze solistka Anna Bobruś. Zespół od początku odnosił poważne sukcesy artystyczne na najbardziej prestiżowych konkursach i festiwalach muzycznych. Wśród wielu osiągnięć warto wymienić: o Udział w koncercie „Opolskie Debiuty” podczas Ogólnopolskiego festiwalu Piosenki Polskiej – Opole '1994. o Udział w koncercie „Grzegorz Turnau i Przyjaciele”. o I Miejsce na VI Międzynarodowych Spotkaniach z Pieśnią i Piosenką Religijną na Kresach 1998. o I miejsce na Giełdzie Piosenki Środowiskowej w Rzeszowie 1999. o III nagroda, Nagroda Prezesa Zarządu TVP S.A. o I Nagroda Centrum Wychowania Morskiego ZHP w Gdyni na 35 Studenckim Festiwalu Piosenki w Krakowie '1999. o Grand Prix, „Bursztynowa Łezka” w Ogólnopolskim Konkursie Poezji Śpiewanej VI Koszalińskich Spotkań z Poezją Śpiewaną '1999. o Udział w „Wielkim Finale” XVII Ogólnopolskich Prezentacji Piosenki Autorskiej OPPA '99, Nagroda Prezydenta Miasta Chełm za całokształt działalności '2004 rok, o I miejsce w Trzeciej Edycji Ogólnopolskiego Studenckiego Przeglądu Piosenki Turystycznej „YAPA '2005” w Łodzi, o I Nagroda na Festiwalu Piosenki Autorskiej „Bieszczadzkie Anioły '2005, 258 Towarzystwo Muzyczne w Chełmie… o Nagroda im. Kazimierza Andrzeja Jaworskiego w kategorii Twórca Kultury '2009 i wiele innych osiągnięć muzycznych. o Zespół 4 PORY ROQ w 2006 r. wydał CD pt. Collage, zwierającą własne kompozycje. Zajmując czołowe miejsca na ogólnopolskich konkursach i festiwalach muzycznych, godnie reprezentuje Chełm, poprzez najwyższy poziom artystyczny piosenki autorskiej. Niezwykle ważną sferą działalności Towarzystwa Muzycznego są organizowane konferencje naukowe, poświęcane roli edukacji artystycznej w życiu człowieka i środowiska. Towarzystwo wielokrotnie było inicjatorem i organizatorem debat naukowych. Sprzyjała temu kilkunastoletnia praca Dyrektora Biura w Radzie Krajowej Regionalnych Towarzystw Kultury. Towarzystwo włączyło się również w przygotowania do Kongresu Kultury Polskiej '2000, w ramach którego zorganizowana została III Krajowa Konferencja Towarzystw Upowszechniających Sztukę nt. Wspomaganie rozwoju uzdolnień i talentów artystycznych dzieci i młodzieży. Konferencja poprzedzona została krajowym badaniem ankietowym, które wykonała Dyrektor Biura Towarzystwa Elżbieta Bajkiewicz-Kaliszczuk. Badania prowadzone były wśród stowarzyszeń, zajmujących się edukacją artystyczną dzieci i młodzieży na terenie kraju. Wyniki badań oraz plon obrad konferencji opublikowane zostały w książce pt. Szuka a wychowanie, wydanej przez Towarzystwo Muzyczne w Chełmie, Radę Krajową Regionalnych Towarzystw Kultury i Krajowy Ośrodek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie. Książka ta uznana została jako wydawnictwo Kongresu Kultury Polskiej '2000. Towarzystwo Muzyczne w Chełmie wymienione jest w dokumentach kongresowych jako współorganizator Kongresu. Było również organizatorem VII Seminarium Wschodnioeuropejskiego nt. Kultura zbliża narody i regiony, które obywało się pod patronatem Ministra Kultury i Sztuki. Debata ta również zaowocowała książką wydaną przez Krajowy Ośrodek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie, Stowarzyszenie Współpracy Narodów Europy Wschodniej „Zbliżenie”, Radę Krajową Towarzystw Kultury, przy wsparciu finansowym Departamentu Upowszechniania Kultury Ministerstwa Kultury i Sztuki. Na podkreślenie zasługuje fakt, że Towarzystwo posiada również bogaty dorobek wydawnictw własnych. Są to katalogi, programy i afisze z okolicznościowych spotkań, koncertów, konferencji oraz książki ukazujące działalność statutową i bieżący dorobek Towarzystwa. Szeroki zakres działalności ukazany został we wcześniej cytowanej monografii Towarzystwa. Biorąc pod uwagę całokształt działalności Towarzystwa, w tym działalność edukacyjną, koncertową, upowszechniającą sztukę, 259 ELŻBIETA BAJKIEWICZ-KALISZCZUK umuzykalniającą, pracę u podstaw, przygotowującą świadomego odbiorę i twórcę kultury w małych środowiskach, odległych od centrów kultury, należy stwierdzić, że Towarzystwo Muzyczne w Chełmie znacznie wykraczało, rozmachem swojej pracy poza sferę muzyki. Działalność muzyczna była bazą, przykładem, jak poprzez sztukę można realizować siebie. Profesor Henryk Depta, podczas zorganizowanej przez Towarzystwo III Krajowej Konferencji Towarzystw Upowszechniających Sztukę, powiedział: „...w świecie sztuki człowiek odnajduje również siebie, jakim chciałby i jakim mógłby być. Bowiem sztuka zarówno odbija rzeczywistość jak i odbija się od rzeczywistości. Sztuka jest także propozycją życia, życia lepszego, życia bardziej ludzkiego. Sztuka więc nie tylko ukazuje rzeczywistość, sztuka również rzeczywistość na swój sposób rozlicza. Jest nie tylko świadkiem i zwierciadłem, ale i jej sędzią” (Sztuka a wychowanie, 64 pozycja wydana przez Krajowy Ośrodek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie, 2000 rok). 260 DANUTA BAŁKA-KOZŁOWSKA DZIAŁALNOŚĆ CHÓRU ZIEMI CHEŁMSKIEJ „HEJNAŁ” W CHEŁMIE Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał” jest chórem mieszanym a capella. Członkowie chóru w liczbie 36 osób – zróżnicowani wiekowo – rekrutują się z różnych środowisk społecznych i zawodowych miasta Chełma. Łączy ich wszystkich wielkie umiłowanie śpiewu, artystyczna pasja oraz lata trudów i wyrzeczeń a także satysfakcja i duma ze wspólnego muzykowania. Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał” jest jednym z najbardziej znanych i cenionych zespołów artystycznych regionu lubelskiego. Wniósł i wciąż wnosi trwały wkład w rozwój kultury muzycznej, pełni ważne funkcje kulturotwórcze w Chełmie i w województwie lubelskim. Poprzez swój repertuar kształtuje postawy patriotyczne, uczy miłości do swej Małej Ojczyzny – Ziemi Chełmskiej, integruje i jednoczy ludzi, rozwija w nich piękno i wrażliwość muzyczną. Jego koncerty dla miłośników śpiewu i muzyki są wielkim i niezapomnianym wydarzeniem i przeżyciem artystycznym. Czeka na nie zawsze liczne grono przyjaciół i sympatyków. Chór działa przy Chełmskim Domu Kultury w Chełmie. Kierownictwo artystyczne sprawują: - Danuta Bałka-Kozłowska – dyrygent, - Bogdan Depta – przygotowanie wokalu, akompaniament. Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał” powstał 17 września 1966 r. z inicjatywy siedemnastu osób skupionych wokół Mieczysława Niedźwieckiego. Należeli do nich m.in.: Teresa Dyląg, Tadeusz Buzalski, Borys Halicki, Dominik Oskierko, Anna Rutkowska, Stanisław Sawicki, Jan Szewczyk. W krótkim czasie ustalono nazwę zespołu i wybrano zarząd chóru, któremu przewodniczył Borys Halicki, dyrygentem chóru został Mieczysław Niedźwiecki, a przygotowaniem wokalnym zajęła się Teresa Dyląg. Pierwszy koncert odbył się 5 lutego 1967 r. w Powiatowym Domu Kultury w Chełmie. W dniu tym patronat nad zespołem objęły: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Chełmskiej i Powiatowy Dom Kultury. Powiatowy Dom Kultury w latach 1975-1999 stał się Wojewódzkim, a od 2000 r. jest to Chełmski Dom Kultury. Nastąpiła jeszcze jedna zmiana, Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Chełmskiej zawiesiło swoją działalność w latach 80-tych, natomiast chórzyści 261 DANUTA BAŁKA-KOZŁOWSKA powołali do życia w 1996 r. Stowarzyszenie – Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał”. Stowarzyszenie miało na celu prowadzenie działalności związanej z przygotowaniem chórzystów do wykonywania muzyki chóralnej oraz organizowaniem koncertów, a także współpracę z innymi organizacjami o podobnym charakterze w zakresie organizacji wspólnych koncertów w kraju i za granicą. Nadrzędnym celem było szerzenie kultury muzycznej, zwłaszcza w zakresie śpiewu chóralnego i propagowania polskiej muzyki chóralnej. Bardzo ważną stroną działania Stowarzyszenia było również pozyskiwanie środków finansowych na działalność artystyczną chóru. Repertuar chóru jest bardzo bogaty i różnorodny. W bibliotece na półkach znajdują się nuty 653 pieśni. W ciągu roku chór przygotowuje ok. 70 utworów. W tej liczbie ok. 15 to kolędy. Repertuar chóru obejmuje utwory od średniowiecza po okres współczesny – kompozytorów klasyki polskiej i światowej, formy oratoryjnokantatowe z orkiestrą, msze, kolędy i pastorałki, pieśni religijne, ludowe i patriotyczne oraz pieśni narodów, z chórami których „Hejnał” utrzymuje kontakty artystyczne. Utwory chóru „Hejnał” 14-krotnie nagrywane były w Polskim Radiu i Telewizji m.in. w Lublinie, Wrocławiu i Warszawie. W 1992 r. Polskie Radio w Lublinie wydało 2 kasety magnetofonowe z pieśniami chóru – z muzyką popularną i kolędami. Zyskały one dużą popularność wśród słuchaczy naszego regionu. W roku 1968 chór „Hejnał” współpracował z Państwową Filharmonią w Lublinie, koncertując wspólnie w Lublinie i Chełmie. W roku 1997 i 2010 chór współpracował z Orkiestrą Filharmonii Koszalińskiej oraz z zaprzyjaźnionymi chórami z Berlina i Balassagyarmat, wykonując wielkie formy wokalno-instrumentalne: Tańce połowieckie z opery Kniaź Igor Aleksandra Borodina, kantatę Aleksander Newski Sergiusza Prokofiewa oraz Car minę Burana Carla Orffa. Zespół jest wielokrotnym uczestnikiem i laureatem wojewódzkich, regionalnych, ogólnopolskich i międzynarodowych przeglądów i festiwali chóralnych, m.in. 11 razy brał udział w Festiwalu Pieśni Pokoju w Lublinie ( 2 miejsce w 1969 r.) 2 razy w turnieju chórów „Legnica Cantat” (nagroda publiczności 1977 r.) 3 - krotnie w Ogólnopolskim Festiwalu Pieśni Chóralnej w Radomiu, Festiwalu Pieśni Partyzanckiej w Kraśniku (4 nagroda 1973), trzy razy w festiwalu chóralnym „Cantate Deo” w Rzeszowie (1997 – I miejsce, 2003 – wyróżnienie), w międzynarodowych festiwalach chóralnych w Kowlu i Łucku, w Festiwalu Chóralnym Pieredzwin w Iwano-Frankiwsku, w XVI Festiwalu Chóralnym w Prevezie (Grecja), w I Festiwalu Chóralnym „Moskwa serce świata”. Brał także udział w Jesiennym Koncercie Chórów w Białej Podlaskiej, VII Ogólnopolskim Festiwalu „Czerwona Lutnia” w Katowicach. Od 20 lat chór „Hejnał” uczestniczy w Konfrontacjach Chóralnych „Tobie śpiewamy ojczyzno” 262 Działalność Chóru Ziemi Chełmskiej… w Biłgoraju, 8-krotnie brał udział w spotkaniach kolędowych w Zamościu oraz wielokrotnie w wiosennych i jesiennych spotkaniach chóralnych w Filharmonii Lubelskiej i Ars Chori w Archikatedrze Lubelskiej oraz w szeregu innych imprezach. W okresie swojej 45-letniej działalności chór „Hejnał” odbył ponad 1200 koncertów, w tym około 170 za granicą. Początkowo koncertował w Chełmie, upowszechniając polską muzykę klasyczną i ludową, a także twórczość kompozytorów i poetów chełmskich. W miarę poszerzania repertuaru i podnoszenia poziomu artysty cznego chór zaczął brać udział w coraz znaczniejszych koncertach, np. Akademii Muzycznej w Warszawie, Festiwalu „Legnica Cantat” i zaczął wyjeżdżać za granicę. Śpiewał nie tylko w salach koncertowych Budapesztu, Pecs, Balassagyarmat (Węgry), Kijowa, Druskiennik, Wilna, Grodna, Lwowa, Łucka, Grazu (Austria), Moll (Belgia), Bratysławy, Ilomantsi (Finlandia), Zepce (dawna Jugosławia), Berlina, Sindelfingen i szeregu miast we Włoszech, ale także w szkołach, domach dziecka, szpitalach, sanatoriach, placówkach opieki społecznej i kościołach, we wnętrzu których pieśni jego brzmiały szczególnie pięknie i wzruszająco. Śpiewał również na audiencji dla Ojca Świętego Jana Pawła II. Od 1968 r. chór „Hejnał” stale współpracuje z chórami polskimi i zagranicznymi. Szczególnie serdeczne więzi artystyczne i przyjacielskie łączyły go z chórami: „Mecsek- Horus” z Pecs, Chórem Stołecznym „Fovarosi” i „Ganz-Mavag-Stalton” z Budapesztu, „Beeker Lidertafel” z Holandii, Die Kartner” z Graz w Austrii, „Ilomatsin Mielaulojal” z Finlandii, „Mahnjaca Zepce” z Jugosławii, „Rezonans” z Zamościa, „Echo” z Biłgoraja, „Tercja” i „Immo Pectore” ze Świdnika. Z inicjatywy Mieczysława Niedźwieckiego w r. 1991 zorganizowane zostały Międzynarodowe Spotkania Chórlane. Trwają one do dzisiaj i na stałe weszły do Ogólnopolskiego Kalendarza Imprez. Wkrótce Chór wyjeżdża na koncert do Balassagyarmat na Węgrzech. Dla podsumowania 25 lat warsztatów muzycznych kolejny raz wykonana zostanie „Carmina Burana” Carla Orfa. Dyrygować będzie, tak jak i poprzednimi koncertami, juror spotkań chóralnych w Chełmie Karol Borsuk – dyrygent z Berlina. Zestawienie prób i koncertów: Rok 2001 - 80+32=112 Rok 2002 - 65+43=108 Rok 2003 - 79+35=114 Rok 2004 - 57+37=94 Rok 2005 - 65+40=105 Rok 2006 - 86+45=131 Rok 2007 - 70+41=111 Rok 2008 - 62+33=95 Rok 2009 - 71+37=108 263 DANUTA BAŁKA-KOZŁOWSKA Rok 2010 -84+36=120 Kalendarium najważniejszych wydarzeń: 1990-91 styczeń Ars Chori Lublin, Łuck - Festiwal Polskiej Pieśni luty - Gell-Belgia delegacja kwiecień - Gell- Belgia 01.05. Olen-Belgia, Blankenberg, Bobbe, Jaanland, Postel; lipiec – Biłgoraj. 1991 - kwiecień-maj Padwa, Bolonia, Asyż, Rzym, Monte Cassino, Pompea, Loretto - Włochy; październik - jubileusz XXV-lecia; październik - Grodno- Białoruś. 1992 – czerwiec - nagranie pieśni klasycznych - cz. 1, muzeum Kaplica św. Mikołaja; czerwiec - koncert w Polskim Radiu Lublin; październik - koncert w Polskim Radiu Lublin; listopad - nagranie pieśni klasycznych cz. 2 + nagranie kolęd; grudzień - koncert w Polskim Radiu Lublin. 1993 - styczeń- Łuck - Ukraina, Krasnystaw, Włodawa; maj-Kijów – Ukraina; sierpień- Druskienniki i Wilno – Litwa. 1994 - styczeń- Krasnystaw, Zamość; luty - Łuck; kwiecień – Pawłów - 50 rocznica pacyfikacji miasta; czerwiec- Biłgoraj 1995 – maj - Adampol zjazd lekarzy; czerwiec- Biłgoraj; sierpień – Berlin - Fontana Haus, kościół Polski, Volzig, Licheń; listopad - Triduum Cecyliańskie w archikatedrze Lubelskiej; grudzień - benefis W. Z. Okonia WDK. 1996 – styczeń – Lublin - Czechów, Garbów, Zamość III Kolędowe, jubileusz XXX-lecia. 1997 - Berlin, Balassygiarmat- „A. Newski” „Tańce Połowieckie”, Rzeszów I miejsce w Cantate Deo. 1998 – Grecja - Preveza 16 Międzynarodowy Festiwal Pieśni Chóralnej. 1999 - Myślenice - Festiwal Kolęd i Pastorałek, Zamość - spotkanie z ojcem świętym, Rzeszów III Festiwal Cantate Deo. 2000 - Iwano-Frankiwsk, I Międzynarodowy Festiwal Chóralny – Pieredzwin. 2001 - IV przegląd chórów w Świdniku, Jubileusz XXXV-lecia. 2002 - VII festiwal kolęd Puławy, Moskwa + Zukowski, V przegląd – Świdnik, Lublin - Triduum + Filharmonia. 264 Działalność Chóru Ziemi Chełmskiej… 2003 - Zamość - VI Chóralne Spotkania Kolędowe, Lublin – Warsztaty Gospel, Bardejów - Słowacja, Rzeszów – VII Cantate Deo wyróżnienie, Zamość - VI Festiwal Muzyki Renesansowej. 2004 - Zamość - VII Chóralne Spotkania Kolędowe, Świdnik – VII przegląd chórów, I Triduum Cecyliańskie zorganizowane przez chór „Hejnał”. 2005 - Puławy - X Festiwal Kolęd, Nadanie Gimnazjum numer 2 w Chełmie imienia ks. Z. Berezeckiego - Hymn Szkoły; 2006 - Zamość - VIII Chóralne Spotkania Kolędowe, American Days w Chełmie, Eger, Jubileusz XXXX-lecia, poświęcenie pomnika Jana Pawła II, plac pod Gmachem. 2007 - XV lat Kolegium Językowego w Chełmie, Festiwal Chórów w Chełmie, Lublin Filharmonia - wiosna, Śluby wieczyste br. Gerarda, 80 lat Zespołu Szkół Technicznych imienia Generała Zygmunta Bohusza-Szyszko. 2008 - wmurowanie tablicy ku pamięci J. HilderbrandtGrzegorzewskiej, Zamość – V zamojskie Belcanto, XXX- lecie pontyfikatu Jana Pawła II - muzeum Chełm, Triduum Cecyliańskie Lublin – Missa Brevis R. Maciejewskiego, Świdnik XX-lecie pracy artystycznej Bogdana Lipińskiego – Missa brevis R. Maciejewskiego. 2009 - Stowarzyszenie Elektryków Polskich - kolędy, Ars Chori Lublin, 18 Międzynarodowe Spotkania Chóralne Missa Brevis R. Maciejewskiego ze Świdnikiem i Kurowem. 2010 - Ars Chori Lublin, Święto Policji, Koszalin Carmina Burana, 70 rocznica śmierci premiera Ukrainy na uchodźstwie Pyłypa Pyłypczuka - PWSZ, Cecylia – Biłgoraj. W latach 1966-2011 w chórze śpiewało 411 osób. Dnia 18.10.1996 r., postanowieniem sądu wojewódzkiego w Lublinie chór został przekształcony w Stowarzyszenie Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał” i zmienił tym samym swój status. Odbyło się to staraniem Czesławy Kosiniec i Mieczysława Gardzińskiego. Postanowiono, że zebranie sprawozdawczo-wyborcze zostanie przeprowadzone po obchodach jubileuszu XXX-lecia chóru. Dnia 24.02.1997 r. na posiedzeniu nowowybranych władz stowarzyszenia ukonstytuował się zarząd: prezes – A. Kędzierawski, zastępca – Cz. Kosiniec, sekretarz – G. Krystiańczuk, skarbnik – I. Prończuk, kronikarz – J. Kusiak, członkowie – B. Marcinkiewicz, K. Mirowska, J. Woźniak, honorowy prezes – T. Luśnia 265 ANDRZEJ WOJTASZEK DZIAŁALNOŚĆ PAŃSTWOWEJ SZKOŁY MUZYCZNEJ W CHEŁMIE PO 1989 R. Po roku 1989 w kraju nastąpiła transformacja ustrojowa i radykalne zmiany społeczne. Dotknęły one również kulturę i oświatę, obejmując przede wszystkim sferę świadomości i oceniania istniejącej rzeczywistości. System scentralizowanej ideologii dał miejsce demokratycznej otwartości na sprawy Europy i Świata . Szczerze mówiąc – moim zdaniem – zmiany ustrojowe zaszłe po 1989 r. odbiły się na szkolnictwie artystycznym najmniej. Zawsze byliśmy obecni w Europie i w świecie, nie było bez nas awangardy muzyki, filmu czy sztuk plastycznych. Jeśli chodzi o szkolnictwo muzyczne to do dziś nie zmienił się nawet system kształcenia pod względem strukturalnym, uniknęliśmy gimnazjów i innych cudownych wynalazków, ciągle do wyższych uczelni zdajemy egzaminy wstępne, jak kiedyś. W edukacji zaczęły pojawiać się modne do dziś słowa: kreatywność, ewaluacja, ocenianie, rankingi, reforma. W mojej branży istniały te pojęcia od zawsze a widoczne były podczas cyklicznych koncertów, popisów, corocznych obowiązkowych egzaminów i przesłuchań. Sztuka, a szczególnie sztuka sceniczna, zawsze musiała być publicznie weryfikowana i poddawana naciskom odbiorców. Zmieniło się natomiast in plus otwarcie na Europę i świat, szczególnie w sensie dostępności paszportów i wyjazdów. Większość szkół artystycznych pozostała pod bezpośrednią kuratelą Ministra Kultury i Sztuki, odciążając w ten sposób i tak niewydolne finansowo samorządy. Z naszą szkołą było i jest podobnie. Organem prowadzącym szkolę jest bezpośrednio Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Niestety, w dużej mierze za reformami tzw. normalnych szkół, musieliśmy przejąć wiele „knotów”, jak awanse zawodowe, ewaluacje, stosy biurokracji etc. Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. I. J. Pade-rewskiego w Chełmie zbudowana jest według tradycyjnej struktury 6 lat plus 6 lat, tzn. szkoła I stopnia (odpowiednik szkoły podstawowej) trwa 6 lat lub dla młodzieży starszej 4 lata, natomiast nauka w szkole II stopnia – odpowiedniku szkoły średniej – trwa 6 lat lub 4 lata na wydziale wokalnym. Z założenia, szkoła I stopnia ma za zadanie 267 ANDRZEJ WOJTASZEK umuzykalniać w szerokim zakresie tego słowa, natomiast szkoła II stopnia powinna przygotowywać do zawodu muzyka – obecnie w takim rozumieniu, aby wykreować przyszłego studenta jakiegokolwiek wydziału uczelni muzycznej. Struktura szkoły to tzw. sekcje, po których bardzo łatwo poznać ofertę edukacyjną skierowaną do społeczności Chełma i okolic. Struktura ta przedstawia się w sposób następujący: sekcja instrumentów strunowych: a więc skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas i gitara klasyczna, sekcja fortepianu, sekcja instrumentów dętych, akordeonu i perkusji: trąbka, klarnet, saksofon, flet, fagot, akordeon, instrumenty perkusyjne, wydział wokalny: a więc klasa śpiewu, sekcja przedmiotów teoretycznych, jakże niezbędnych w ogólnym kształceniu muzycznym. Jeśli chodzi o liczebność uczniów oraz kadry pedagogicznej zachowujemy raczej constans tj. około 30 nauczycieli i około 250 uczniów, z czego od 50 do 70 to wychowankowie szkoły II stopnia. Gro naszych absolwentów rokrocznie zasila – wprawdzie nie prestiżowe wydziały instrumentalne i teorii Akademii Muzycznych – ale inne, związane stricte z edukacją muzyczną kierunki. W związku z tym młodzież nie rozstaje się z muzyką. Wielu spośród kończących placówkę staje się czynnymi animatorami sztuki w mieście bez względu na to czy zostali prawnikami czy lekarzami – szczerze mówiąc, kiedy patrzę na to zjawisko, wzrasta we mnie poczucie sensu mojej pracy. Nie ma w mieście imprezy, która nie rozbrzmiewałaby muzyką, a w której nie braliby udziału nasi uczniowie, nasza młodzież, nasi absolwenci. Często są niezauważalni, bo występują pod różnymi szyldami: I LO, II LO, zespołów rockowych, folkowych, członków orkiestr dętych itd. Pamiętajmy o tym. Mimo, że miasto nie utrzymuje szkoły, czerpie z tego bezpośrednie profity. Pragnąłbym, abyśmy wszyscy pamiętali, że Szkoła Muzyczna w Chełmie to szkoła nie Ministerstwa, oderwana od realiów, to szkoła miasta, jego wszystkich mieszkańców i przeznaczona dla jego wszystkich mieszkańców, a więc NASZA !!! W 1990 r. filia szkoły w Krasnymstawie oderwała się i przeistoczyła się w samodzielną placówkę .W 1990 r. dyrektorem chełmskiej szkoły muzycznej został, po wspaniałym, moim pierwszym nauczycielu – M. Niedźwieckim, Cz. Kotowski, doskonały akordeonista, artysta, twórca Regionalnych Przesłuchań Klas Akordeonu i współtwórca istniejącego Ogólnopolskiego Konkursu Akordeonowego. To za jego przyczynkiem Chełm „stał” akordeonem. Niestety, przełom ustrojowy nie dzieje się samoistnie i aksamitnie. No cóż, wszelkie transformacje niosą za sobą również ofiary. Patrząc z per268 Działalność Państwowej Szkoły Muzycznej… spektywy czasu, można było tego uniknąć ale człowiek mądry po szkodzie. Cz. Kotowski kierował szkołą do 2001 roku, a ja po nim przejąłem pałeczkę. Za moich czasów oferta edukacyjna została poszerzona o trzy kierunki: altówkę, fagot i wydział wokalny z klasą śpiewu. W ubiegłym roku szkolnym zarówno fagociści jak i wokaliści wypuścili pierwszych dyplomantów – absolwentów. Jestem z tego bardzo dumny. Koronnym tego przykładem jest wspaniały, znany wielu chełmianom baryton Paweł Politowski. Wielu pracowników kadry pedagogicznej w ostatnich latach zdobywa wysokie stopnie kwalifikacji zawodowych: niektórzy uzupełniają wykształcenie bazowe, otrzymując tytuł magistra w swojej dziedzinie, niektórzy doktoryzując się lub uzyskując tytuły doktorów habilitowanych wspinają się na wyższy pułap wtajemniczenia zawodowego. W budynkach szkoły, a szczególnie w naszym czyli nie wynajmowanym lokalu przy ul. Lubelskiej 3 trwały stale prace modernizacyjne: wymiana okien, drzwi, podłóg, monitoring, oświetlenie, remonty wewnętrzne. Obecnie, po 4 latach wzmożonych z mojej strony starań mamy nadzieję na nowy budynek przy ul. Hrubieszowskiej 102. Jak się okazuje nie byłem jedynym zainteresowanym i droga do tego była niekiedy bardzo kręta, niejednoznaczna, powiedziałbym podstępna. Niektóre podmioty grały nie fair, ale tam gdzie w grę wchodzi interes czy można w dzisiejszych czasach liczyć na uczciwość? Sądzę, że sytuacja została wyjaśniona i przy pomocy władz miasta uda mi się to w najbliższych miesiącach sfinalizować najważniejsze plany. Młodzież i pracownicy mieliby wówczas doskonałe warunki socjalnobytowe do pracy. Mielibyśmy – nazywam to – pałacowy budynek o kubaturze przekraczającej 1000 m², na hektarowej, pięknej, zacisznej i zadrzewionej działce. Tym samym moje zawodowe marzenie zostałoby zrealizowane, a dzieci, młodzież i pracownicy funkcjonowaliby w godnych XXI wiekowi warunkach. W okresie ostatnich 20 lat szkoła była organizatorem wielu specjalistycznych seminariów naukowych oraz koncertów z udziałem wybitnych osobistości naukowych, często profesorskich z Polski i z zagranicy. Placówka gościła i będzie z chęcią gościć młode gwiazdy międzynarodowych i ogólnopolskich konkursów muzycznych, te, których nazwiska nie znalazły się jeszcze na pierwszych stronach fachowych czasopism i wytwórni płytowych. Trudno dziś wymienić najważniejsze, bo zbrakłoby na to czasu. Pozyskiwano w tym okresie również środki pozabudżetowe, z których kupiono np. drogi fortepian firmy Yamaha, cenne klarnety, flety, instrumenty perkusyjne i inne niezbędne szkole urządzenia, których zakup to setki tysięcy złotych. 269 ANDRZEJ WOJTASZEK Największe sukcesy w minionym XX leciu odnotowały bezspornie klasy : fortepianu Agnieszki Schulz Brzyskiej, akordeonu Czesława Kotowskiego i Sławomira Piędzi, klarnetu Zbigniewa Woźniaka, chóru prowadzonego przez K. Weresińskiego – mam tu na myśli dawne, spektakularne sukcesy w Austrii i w Czechach, gitary – Andrzeja Makaryczewa, perkusji – Piotra Wróblewskiego W tym czasie wyszli ze szkoły wybitni muzycy : Jarosław Kutera – akordeon kl. Cz. Kotowskiego. Edukację muzyczną rozpoczął w Państwowej Szkole Muzycznej w Chełmie, zaś w roku 1999 ukończył z wyróżnieniem Państwowe Liceum Muzyczne w Lublinie. Jest absolwentem Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie w klasie prof. Jerzego Łukasiewicza. Jego ważniejsze osiągnięcia to czołowe miejsca w konkursach o najwyższym szczeblu: w Krakowie, Castelfidardo, Klingenhtal, Osace. Udało mi się zaprosić Jarka w tamtym roku i sądzę, że dla wszystkich, którzy uczestniczyli w tym przedsięwzięciu, była to niezapomniana uczta duchowa. Drugą wymienioną przeze mnie osobą jest postać – Moniki Wolińskiej – skrzypaczki, ale przede wszystkim – nie przesadzę jak użyję tu określenia – jednego z najwybitniejszych dyrygentów młodego pokolenia. Świadczy o tym między innymi fakt, że w październiku 2009 roku Monika Wolińska zadebiutowała w nowojorskiej Carnegie Hall. Jednocześnie był to pierwszy w historii koncert, podczas którego za pulpitem dyrygenckim stanęła Polka. Po występie, który zakończył się ogromnym sukcesem, słynny krytyk amerykański David Dubal powiedział: „Monika posiada to, czego brakuje wielu współczesnym dyrygentom – wielką wrażliwość i wspaniałe wyczucie brzmienia instrumentów”. Monika Wolińska urodziła się w Chełmie i tu w wieku lat sześciu rozpoczęła swoją edukację artystyczną. Ukończyła trzy kierunki studiów: skrzypce w klasie prof. Henryka Bałabana, prowadzenie zespołów wokalnoinstrumentalnych w klasie prof. Janusza Staneckiego oraz dyrygenturę symfoniczno-operową w klasie prof. Ryszarda Dudka w Akademii Muzycznej w Warszawie. Edukację artystyczną kontynuowała, uczestnicząc w kursach mistrzowskich prowadzonych między innymi przez Kurta Masura oraz Pierre Bouleza ( to tak jak wymieniałbym nazwiska bogów dyrygentury). Monika Wolińska współpracowała z Orkiestrą Symfoniczną Akademii Muzycznej w Warszawie. Pełniła funkcję stałego dyrygenta Polskiej Orkiestry Sinfonia Juventus. Od 2004 r., w charakterze asystentki, współpracuje z Maestro Jerzym Semkowem. Asystowała również prof. Krzysztofowi Pendereckiemu. Koncer270 Działalność Państwowej Szkoły Muzycznej… towała praktycznie ze wszystkimi liczącymi się polskimi orkiestrami. Pokazała się również jako publicystka i w 2005 roku ukazała się jej książka o wielkim polskim dyrygencie Stanisławie Wisłockim zatytułowana: Stanisław Wisłocki – dyrygent i pedagog. Prócz sław wielkiego formatu wypuściliśmy również znanych muzyków popowych: przede wszystkim doskonałą wokalistkę utrzymującą się na polskim rynku już dość długo - Anię Dąbrowską oraz sidemana, trębacza zespołu Blue Cafe Piotra Sławińskiego. Niedawno został też stworzony Międzynarodowy Konkurs Gitarowy, który mimo coraz większego zainteresowania pada wraz z IV edycją z powodu braku dofinansowania z MKiDN. Oprócz talentów muzycznych pielęgnujemy również w szkole talenty np. sportowe, hołubiąc je jak można. Wspomnieć tu należy o Agnieszce Kozar wielokrotnej mistrzyni Polski i Europy w Karate. Jak widać, w ostatnich XX latach sztuka kreowana przez PSM I i II stopnia w Chełmie raczej miała się dobrze. Mam głęboką nadzieję, że w momencie zwrócenia przez naszą RP szczególnej uwagi na kulturę – myślę tu o jeszcze ciepłym tzw. pakcie premiera o kulturze, nasze miasto również nie da nam zginąć i będzie nas wspierać w różnorakich formach, postrzegając szkołę jako jedyne ognisko profesjonalnej kultury w mieście. Ognisko, przy którym grzeją się nie tylko pracownicy, ale my wszyscy – CHEŁMIANIE. 271 JOANNA CHOMIK-SUSZEK STOWARZYSZENIE SYMPATYKÓW KULTURY I SZTUKI ORMIAN W CHEŁMIE Stowarzyszenie Sympatyków Kultury i Sztuki Ormian powstało w Chełmie w 1992 roku z inicjatywy pasjonatów wiekowej, mało znanej kultury i przejawów sztuki niewielkiej Armenii. W tym czasie, po trzęsieniu ziemi, przedstawiciele tej nacji rozpierzchli się po świecie, docierając również do Chełma. Tu, jak wszędzie, prezentowali nowe spojrzenie na sztukę, poparte znakomitym przygotowaniem warsztatowym i niezwykłą siłą przekazu. Na kilka lat odkrywanie wiekowych tradycji architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich zajęło grupę ludzi, których połączyła wspólna pasja podróżowania, organizowania wystaw, promowania egzotycznej, fascynującej kultury. Z czasem zbyt wąska specjalizacja okazała się niewystarczająca przy definiowaniu kolejnych potrzeb kulturalnych lokalnych społeczności. Działalność stowarzyszenia skierowała się na szersze tory. Z nazwy zniknął ostatni trzon i pozostało Stowarzyszenie Sympatyków Kultury i Sztuki w Chełmie. Organizacja utrzymuje się ze składek członkowskich, od czasu do czasu uzyskując wsparcie finansowe różnych instytucji. W latach 90. można było liczyć na sponsoring firm i osób prywatnych, wyhamowany jednak niekorzystnymi przepisami podatkowymi. Po transformacji, na siedzibę stowarzyszenia, jedno pomieszczenie użyczył nieodpłatnie Chełmski Dom Kultury. Od początku swojego istnienia organizacja nie zatrudnia pracowników. Niemal wszystkie zadania wykonują członkowie nieodpłatnie. Osią działalności stowarzyszenia jest organizacja plenerów twórczych i warsztatów interdyscyplinarnych dla wszystkich grup wiekowych. Niemal co roku organizowane są 14-dniowe warsztaty dla dzieci. To edukacja najmłodszego pokolenia jest gwarantem przygotowania do tworzenia i odbioru sztuki przyszłych obywateli. Rozbudzenie potrzeb, ciekawości świata, odmiennych sposobów postrzegania i pojmowania rzeczywistości leży u podstaw organizacji warsztatów letnich. Z dala od szkoły, ocen, rywalizacji dzieci poznają kolejno techniki rysunku, malarstwa, rzeźby, podstawy grafiki. Pod okiem wymagających pedagogów doskonalą warsztat i otwierają się 273 JOANNA CHOMIK-SUSZEK na otaczającą rzeczywistość. Umiejętności to coraz istotniejsze w zalewie gotowych rozwiązań, wszechobecnych obrazów i tendencji do organizowania całego czasu dziecku, od pobudki do wieczora, i zastępowania zabaw pobudzających wyobraźnię i kreatywność gotowymi produktami multimedialnymi. W zalewie technologii, informacji wciąż zadajemy sobie pytania o to czy w pogoni za nowościami nie zgubimy czegoś istotnego. Czy dzisiaj dzieci mają jeszcze swój wewnętrzny świat, przepełniony rozpoznawaniem dobra i zła, magią, tajemniczością, potrzebą odkrywania i nieustannego zadawania pytań i doświadczania wielu wrażeń, przygody, przyjaźni? W czasie pobytu proponujemy dzieciom nie tylko zajęcia plastyczne, ale również muzyczne, rekreacyjne i integracyjne. Odkrywanie kolejnych zasłon tajemnic świata jest fascynującym zajęciem nas, dorosłych a pobudzenie dziecięcej ciekawości i kreatywności to najlepsza nagroda za wysiłki. Kolejną grupą odbiorców warsztatów jest młodzież szkół ponadpodstawowych, przygotowująca się do egzaminów wstępnych na studia o kierunkach artystycznych, architekturę i architekturę krajobrazu. Program edukacji szkolnej nie zapewnia wystarczających umiejętności warsztatu z rysunku i malarstwa, jak również wiedzy z historii sztuki. Każdy młody człowiek, poważnie myślący o podjęciu studiów artystycznych, musi trafić do pracowni, w której wiele godzin poświęci na doskonalenie technik. Takie pracownie prowadzą placówki kultury w mieście. Wielu z ich wychowanków dostaje się na wymarzone kierunki. Jednak należy przyznać, że zdecydowanie największe szanse mają uczestnicy kursów przygotowawczych organizowanych przez poszczególne uczelnie. To bardzo kosztowna i czasochłonna forma zdobywania wiedzy i niezbędnego doświadczenia. Z pewnością kontakt z uczelnią, wykładowcami i studentami ośmiela, dodaje pewności, a nade wszystko przynosi doświadczenie i praktyczna wiedzę. Organizowane przez Stowarzyszenie warsztaty dla uzdolnionej młodzieży mają w pewnym stopniu wyposażyć uczestników w tę wiedzę oraz umiejętności. Zawsze na warsztaty oprócz młodych, zdolnych ludzi z pasją twórczą zapraszani są studenci różnych kierunków artystycznych. Praca odbywa się pod kierunkiem artystów i pedagogów, za każdym razem przy udziale jednego z profesorów ASP. Intensywna praca, podpatrywanie bardziej zaawansowanych daje pożądane efekty a kontakt z kadrą zachęca do poszukiwania własnej indywidualności, drogi twórczej i nowych środków wyrazu. Ostatnią grupą odbiorców warsztatów artystycznych są osoby dorosłe – artyści i amatorzy z pasją tworzenia. W kręgu ich zainteresowań znajdują się różne problemy, tworzą w różnych technikach. 274 Stowarzyszenie Sympatyków Kultury… Spotkania są cenne dla własnego rozwoju ze względu na wymianę idei, dyskusje, podpatrywanie, obserwowanie, weryfikowanie. Artyści, którzy przyjeżdżają z całej Polski, są ambasadorami Ziemi Chełmskiej. Zachwycają się jej urokami, utrwalają piękno i zabierają ze sobą nie tylko w formie materialnej, ale we wspomnieniach i wrażeniach. Wracają również niejednokrotnie w gościnne progi Chełmszczyzny. Od 2002 roku, kiedy to mecenas sztuki – Marek Maria Pieńkowski rozpoczął cykl Międzynarodowych Warsztatów Malarskich Pieńków, organizowanych dla najzdolniejszych absolwentów Akademii Sztuk Pięknych, Stowarzyszenie wspierało organizacyjnie i logistycznie te działania. W roku 2006 po raz pierwszy organizatorem imprezy było Stowarzyszenie Sympatyków Kultury i Sztuki w Chełmie a mecenas ufundował Grand Prix w wysokości 5000 $ dla najlepszego artysty. W 2007 roku warsztatom, połączonym z konkursem i wystawami indywidualnymi, towarzyszyła konferencja naukowa „Rola mecenatu sztuki w krajach postkomunistycznych”. Obydwie edycje były dofinansowane ze środków Unii Europejskiej z Programu Sąsiedztwa PL-BY-UA INTERREG III A/ Tacis CBC 2004 – 2006. W ramach imprez odbywały się seminaria, warsztaty twórcze, konferencja, wystawy w Polsce i na Ukrainie. Trwałym podsumowaniem wydarzeń były wydawnictwa. Kolejne edycje tego prestiżowego wydarzenia przejęła nowo utworzona w Polsce Fundacja Marka Marii Pieńkowskiego. Doświadczenia w realizacji tych zadań pokazały, że jedyną akceptowalną dla organizacji pozarządowych formą finansowania jest zaliczka. Każdy zrealizowany projekt Stowarzyszenie realizowało na zasadzie refundacji, przy kwocie ogólnej projektu przekraczającej 120 000 PLN, co wiązało się z koniecznością zaciągnięcia kredytu bankowego, by pokryć koszty realizacji zadania, zapewnić płynność, następnie wnioskować o zwrot wydatkowanych kwot i oczekiwać na refundację. Projekty przebiegły sprawnie, ale sposób finansowania okazał się nad wyraz skomplikowany, wymagał podwójnego zabezpieczenia. Kolejnym doświadczeniem z realizacji tych ambitnych zadań jest konieczność zatrudnienia sprawnej i kompetentnej kadry zarządzającej projektem. Dużego nakładu sił i środków wymaga również promocja efektów. Działając na niewielkim rynku lokalnym, zapominamy czasem, że nie wystarczy robić rzeczy cennych i ważnych, ale należy się też chwalić osiągniętymi sukcesami. W kolejnych latach Stowarzyszenie Sympatyków Kultury i Sztuki włączało się w wiele przedsięwzięć wydawniczych, tanecznych, muzycznych, promocji produktu regionalnego, ale również zdrowego trybu życia i ekologii. Stowarzyszenie jest wydawcą wielu katalogów towarzyszących wystawom indywidualnym i zbiorowym. Na prośbę autora powieści 275 JOANNA CHOMIK-SUSZEK „Biały kamyk” pomagaliśmy w pozyskaniu funduszy i pracach organizacyjnych przy wydaniu drukiem książki. W tym miejscu należy podkreślić znaczącą rolę Urzędu Miasta Chełm, który wspiera inicjatywy wielu organizacji pozarządowych, organizując konkurs dotacyjny. Stowarzyszenie Sympatyków Kultury i Sztuki w Chełmie składa wnioski na organizowane przez siebie imprezy i każdego roku otrzymuje dotacje przynajmniej na jedno z zadań. Dwukrotnie braliśmy udział w przetargach na organizację zadań publicznych, z powodzeniem je wygrywając i realizując. W planach na przyszłość znajdzie się realizacja cyklicznych inicjatyw z edukacji plastycznej, spotkań artystycznych. Otwartość na nowe wyzwania pozwala dostosowywać się do zmieniających się warunków. Na początku działalności Stowarzyszenia można było liczyć na wsparcie sponsorów instytucjonalnych i indywidualnych. Po niekorzystnych dla darczyńców zmianach prawnych sytuacja finansowania inicjatyw oddolnych nieco się skomplikowała. Zyskały na znaczeniu dotacje ze środków publicznych, obwarowane jednak skomplikowanymi procedurami. Nieustanne zmiany wymuszają zdobywanie nowych umiejętności, dostosowywanie się do zmieniającej się sytuacji prawnej i gospodarczej. Ważne tylko, by w gąszczu przepisów i procedur nie zgubić idei, wrażliwości na potrzeby środowisk, z którymi się pracuje i na koniec determinacji do działania. Jesteśmy otwarci na współpracę, ciekawe propozycje, dalsze działanie widzimy również w projektach partnerskich. 276 ANNA ŁUCHTAJ DZIAŁALNOŚĆ STOWARZYSZENIA KRESY – PAMIĘĆ I PRZYSZŁOŚĆ Stowarzyszenie Kresy-Pamięć i Przyszłość jest organizacją pożytku publicznego zarejestrowaną w Sądzie Rejonowym w Lublinie i wpisaną do Krajowego Rejestru Sądowego. Siedzibą władz Stowarzyszenia jest miasto Chełm, woj. lubelskie. Terenem działalności Stowarzyszenia jest obszar Rzeczypospolitej Polskiej. Dla właściwego realizowania swoich celów Stowarzyszenie prowadzi działalność również poza granicami kraju. Działalność Stowarzyszenia opiera się na społecznej pracy swoich członków. Celem Stowarzyszenia jest: 1. działalność naukowa, edukacyjna i kulturalna zmierzająca do kreowania wrażliwości i świadomości historycznej jako moralnego zobowiązania każdego Polaka, 2. upowszechnianie edukacji historycznej z uwzględnieniem wielokulturowości społeczeństw i inicjowanie porozumienia między wyznaniami, narodowościami i pokoleniami, 3. otaczanie opieką miejsc pamięci narodowej w kraju i ochrona pozostałości dóbr polskiej kultury i tradycji za granicą, 4. zachowanie więzi z ludnością polską poza granicami kraju i dążenie do zapewnienia jej pełni praw przysługujących mniejszościom narodowym zgodnie z prawem międzynarodowym, 5. działalność dobroczynna i charytatywna oraz pomoc społeczna, 6. działanie na rzecz integracji europejskiej, nawiązywanie kontaktów, rozwijanie współpracy i solidarności międzynarodowej, 7. wspieranie działań wychowawczych kształtujących postawy patriotyczne i obywatelskie wśród młodzieży, 8. propagowanie krajoznawstwa i turystyki edukacyjnej, 9. wspieranie kultury i sztuki. 277 ANNA ŁUCHTAJ Stowarzyszenie realizuje swoje cele poprzez: 1. pogłębianie wiadomości o wkładzie Polaków w dzieje kultury europejskiej poprzez organizowanie odczytów, prelekcji, wycieczek krajoznawczych, spotkań z organizacjami polskimi działającymi na ziemiach kresowych i w ośrodkach emigracyjnych, 2. dokumentowanie losów ludności polskiej na terenach kresowych, 3. badanie, utrwalanie i rozpowszechnianie historii, tradycji i dziedzictwa kulturowego Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej w kraju i za granicą, 4. zasilanie polskich bibliotek na Kresach oraz w innych skupiskach ludności polskiej w polską literaturę, podręczniki i wydawnictwa, 5. udzielanie pomocy w zakresie konserwacji zabytków polskości, w tym kaplic, kościołów i cmentarzy, 6. propagowanie wkładu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w walce „O Naszą i Waszą Wolność”, 7. organizowanie szkoleń, seminariów, konferencji, debat dotyczących Kresów i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie na tle wydarzeń historycznych, 8. aktywne uczestniczenie w działalności oświatowej i wychowawczej młodzieży, 9. upowszechnianie wiedzy historycznej wśród młodzieży poprzez organizowanie wycieczek do miejsc pamięci narodowej oraz udział w zajęciach szkolnych w ramach wychowania patriotycznego i obywatelskiego, 10.przeprowadzanie konkursów o zasięgu regionalnym, krajowym i międzynarodowym, 11.pozyskiwanie, przechowywanie i udostępnianie pamiątek historycznych, 12.współpracę z muzeami i izbami pamięci, 13.organizowanie spotkań ze świadkami wydarzeń historycznych, wystaw i prezentacji tematycznych, 14.wydawanie publikacji związanych z celami Stowarzyszenia, 15.organizowanie imprez kulturalnych, 16.organizowanie pielgrzymek, 17.nawiązywanie kontaktów z Polakami za granicą, 18.organizowanie pomocy pozafinansowej Polakom żyjącym na Kresach. Stowarzyszenie Kresy-Pamięć i Przyszłość w swoim dorobku ma wiele dokonań, m.in.: 278 Działalność Stowarzyszenia Kresy… 1. Upamiętnienie miejsca pierwszego zbiorowego ludobójstwa na społeczności polskiej, dokonanego przez OUN-UPA w miejscowości Parośla – powiat Sarny (obecnie Ukraina), poprzez wykonanie i umieszczenie na mogile pomordowanych tablicy pamiątkowej z informacją o w/w fakcie. 2. Uczestnictwo w corocznych Mszach Św. w intencji pomordowanych przez OUN-UPA społeczności polskiej na Ziemi Wołyńskiej i Kresach Południowo-Wschodnich – Rotunda Zamojska. 3. Uczestnictwo, na zaproszenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego, delegacji Stowarzyszenia w centralnych obchodach 65 rocznicy ludobójstwa na Wołyniu i Kresach Południowo-Wschodnich oraz w Światowym Zjeździe Żołnierzy AK O/Wołyń w Warszawie, gdzie Prezes Stowarzyszenia zaprezentował zebranym pokaz multimedialny: „Kresowe Cmentarze – Świadectwo Polskiej Tożsamości”. 4. Udział przedstawicieli Stowarzyszenia w uroczystościach 65 rocznicy zagłady miejscowości: Ostrówki i Wola Ostrowiecka – na Wołyniu – z udziałem Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej. 5. Zorganizowanie dla uczniów Publicznego Gimnazjum w Strachosławiu wyjazdu integracyjnego do Szkoły Gimnazjalnej w Połapach – na Wołyniu, połączonego ze zwiedzaniem Włodzimierza Wołyńskiego. 6. Udział przedstawicieli Stowarzyszenia w obchodach 90. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę, zorganizowanych przez Stowarzyszenie Kultury Polskiej i Szkołę Polską w Kowlu. Złożono wieńce, zapalono znicze na grobach legionistów polskich na cmentarzach w Kowlu, Jeziorach, Maniewiczach, Wołczesku, Kostiuchnówce. 7. Współorganizacja wystawy w Muzeum Ziemi Chełmskiej: „Chełmski Świt Niepodległości”, poprzez udostępnienie zbiorów prywatnych. 8. Zorganizowanie zbiórki darów i przekazanie ich Polakom, zamieszkałym w Starokonstantynowie na Ukrainie. 9. Udział w Seminarium, poświęconym 27 Dywizji Piechoty Armii Krajowej – Skrobów. 10.Uczestnictwo delegacji Stowarzyszenia w obchodach 65. Rocznicy spacyfikowania Huty Pieniackiej (Ziemia Lwowska), z udziałem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Ukrainy. 11.Zorganizowanie prelekcji: „Obraz Matki Boskiej Mielnickiej – losy i historia” – parafia p.w. Chrystusa Odkupiciela w Chełmie. 279 ANNA ŁUCHTAJ 12.Wystąpienie Prezesa Stowarzyszenia Krzysztofa Krzywińskiego w audycji radiowej poświęconej porucznikowi Zbigniewowi Twardemu, ps. „Trzask”, dowódcy batalionu wchodzącego w skład 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej oraz audycji: „Ludzie z Pasją”, dotyczącej sentymentalnych podróży do Lwowa. 13.Przejście szlakiem walk 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej – Uściług, Stęzażyce, Puzów, Bielin, Sieliski, Mosur, Krać, Czmykos, Sztuń, Binduga, Wysock, Bereżce, Rymacze. 14.Wyjazd i zapalenie zniczy na cmentarzach: Binduga, Wola Ostrowiecka, Ostrówki – Wołyń. 15.Uczestnictwo w obchodach 65 Rocznicy przebicia się z okrążenia 27 Wołyńskiej Dywizji Armii Krajowej – Rymacze – Wołyń. 16.Współorganizacja konferencji: „Sytuacja społeczności polskiej na Wołyniu w latach 1939-1945”, Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 6 w Chełmie. 17.Stowarzyszenie było współorganizatorem wystawy w Muzeum Ziemi Chełmskiej, poświęconej żołnierzom 2 Korpusu Polskiego PSZ na Zachodzie. 18.Wyjazd delegacji Stowarzyszenia na centralne uroczystości obchodów 65 Rocznicy bitwy o Monte Cassino – Włochy. 19.Przeprowadzenie przez prezesa Stowarzyszenia prelekcji w Muzeum Ziemi Chełmskiej, związanej z wystawą „Przez Monte Cassino do Polski”. 20.Udział przedstawicieli Stowarzyszenia w uroczystości odsłonięcia „Krzyża Wołyńskiego” i wmurowania kamienia węgielnego pod budowę Pomnika ku czci Polaków – ofiar zbrodni, dokonanych przez nacjonalistów – Chełm. 21.Współorganizowanie wyjazdu byłych mieszkańców i członków ich rodzin do miejscowości Ludwikówka, pow. Dubno – odsłonięcie pomnika (Wołyń) oraz wyjazdu do Kisielina (Wołyń) – Msza Św. w ruinach kościoła, gdzie 11 lipca 1943 roku zgromadzona w nim społeczność polska została zaatakowana przez oddziały OUN-UPA. 22.Na zaproszenie Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich O/Tłumacz z siedzibą we Wrocławiu Stowarzyszenie uczestniczyło w spotkaniu integracyjnym. 23.Udział w uroczystości X-lecia nadania Zespołowi Szkół Ekonomicznych i III Liceum Ogólnokształcącego – imienia Władysława Andersa – wystąpienie w umundurowaniu historycznym – rekonstrukcja. 24.Przeprowadzenie „żywej lekcji historii: „Barwa i broń żołnierza 2 Korpusu Polskiego PSZ na Zachodzie – bitwa o Monte Cassino” – prelekcja z oryginalnymi rekwizytami z epoki. 280 Działalność Stowarzyszenia Kresy… 25.Na zaproszenie Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Oddział Stołeczny oraz Domu Spotkań z Historią, z siedzibą w Warszawie, przedstawiciele Stowarzyszenia uczestniczyli w programie: „Dni Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich”. 26.Udział w Ogólnopolskiej Konferencji Stowarzyszeń i Organizacji Pozarządowych w Pułtusku w sprawie przygotowania społecznego projektu ustawy powołującej Muzeum Kresów Rzeczypospolitej.( na zaproszenie Macieja Płażyńskiego – prezesa Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”). 27.Udział w III Forum Edukacyjnym: „Stosunki polsko-ukraińskie po I wojnie światowej w świetle badań naukowych” w PWSZ w Chełmie (prelekcja przeprowadzona przez prezesa – Krzysztofa Krzywińskiego, połączona z pokazem multimedialnym). 28.Przeprowadzenie prelekcji w szkole polskiej im. A. Wiwulskiego w Wilnie. 29.Na prośbę Nadbużańskiego Oddziału S.G. w Chełmie zorganizowanie wyjazdu na Wołyń (Ukraina) – grupa z Gliwic. 30.Na prośbę dyrekcji szkoły z Gdańska zorganizowanie wyjazdu patriotyczno-poznawczego na kresy (Ukraina). 31.Udział w Międzynarodowej Konferencji Naukowej: „Polska i Ukraina w XX wieku”, zorganizowanej przez Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, z udziałem żołnierzy 27 WDPAK w AON w Warszawie, połączonej z wystawą o ludobójstwie, zorganizowaną przez Stowarzyszenie Upamiętniania Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów z siedzibą we Wrocławiu oraz udział w centralnych uroczystościach – Apel Pamięci na Skwerze Wołyńskim w Warszawie, w 67. Rocznicę mordów dokonanych przez nacjonalistów ukraińskich. 32.Udział w XXX Zjeździe żołnierzy 27 WDPAK w Warszawie. 33.Renowacja Kwatery żołnierzy 27 WDPAK na cmentarzu w Bindudze (Ukraina). 34.Organizacja wyjazdu i pobytu na terenie Ukrainy przybyłej z Nowej Zelandii Polce, urodzonej na Kresach. 35.Udział w spotkaniu organizacji kresowych z przedstawicielem Kancelarii Prezydenta prof. T. Nałęczem w Warszawie (Dom Spotkań z Historią) w sprawie edukacji społeczeństwa, dotyczących ludobójstwa na Kresach. 36.Na zaproszenie IPN – udział w konferencji naukowej – „Zbrodniarze z OUN-UPA i sprawiedliwi Ukraińcy” – Warszawa. 37.Zorganizowanie wyjazdu patriotyczno-poznawczego dla młodzieży szkół chełmskich – ,,Śladem walk Legionów Polskich” i udział w akademii w Szkole Polskiej w Kowlu (Ukraina). 281 ANNA ŁUCHTAJ 38.Przeprowadzenie prelekcji w szkole im. 27 WDPAK w Dubience, poświęconej żołnierzom 2 Korpusu PSZ na Zachodzie. 39.Spotkanie z przedstawicielami Światowego Związku Żołnierzy AK w sprawie historycznej edukacji społeczeństwa – Warszawa (ZG AK). 40.Zorganizowanie zbiórki darów dla szkoły polskiej w Kowlu. 41.Zorganizowanie wyjazdu dla młodzieży szkolnej (Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 6 w Chełmie) i uczestnictwo w Jasełkach, które odbyły się przy współudziale Towarzystwa Kultury Polskiej w Kowlu. Przekazanie darów do szkoły polskiej w Kowlu. 42.Powołanie Grupy Rekonstrukcji Historycznej Kresowego Oddziału Partyzantki Polskiej, która ma na celu w sposób wizualny zobrazowanie zagadnień związanych z historią, tradycją, barwą i bronią obrońców wschodnich rubieży RP w czasie II wojny światowej. 43.Rekonstrukcja przebicia się z okrążenia 27 WDPAK w miejscowości Rymacze (Wołyń – Ukraina) w 67 rocznicę tego wydarzenia. 44.Zorganizowanie wystawy „Ludobójstwo dokonane na Polakach przez OUN-UPA na Kresach Południowo-Wschodnich RP 1939-1947 przy współpracy ze Stowarzyszeniem Upamiętniania Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów we Wrocławiu. 45.Współpraca z Telewizją Polską – m.in. udział prezesa Stowarzyszenia w filmie dokumentalnym, broniącym honoru żołnierza AK – „Pamięć zapisana w kamieniu”. 46.Udzielenie pomocy przy ekshumacji szczątków pomordowanych w sierpniu 1943 roku mieszkańców Ostrówek i Woli Ostrowieckiej (Wołyń – Ukraina) oraz dokonanie ekshumacji dwóch żołnierzy 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, poległych w walce z Niemcami 21 kwietnia1944 roku w miejscowości Sokół (Wołyń – Ukraina). Stowarzyszenie było również inicjatorem, organizatorem i współorganizatorem wyjazdów indywidualnych na Kresy do miejscowości: Włodzimierz Wołyński, Łuck, Dubno, Turzysk, Maciejów, Przewały, Turyczany, Głęboczyca, Jeżyn, Sokal, Krzemieniec, Trembowla, Kamieniec Podolski, Skała Podolska, Zbaraż, Chocim, Okopy Św. Trójcy, Mielnica Podolska, Czortków, Krzywcze, Tarnopol, Poczajów, Olesko, Złoczów, Zadwórze, Wyżniany, Brody, Ponikła, Hucisko, Podkamień, Palikrowy, Podhorce, Krystynopol, Owadno, Swojczów, Dominopol, Bielin, Szack, Sarny, Dąbrowica, Antonówka, Rafałówka, Maniewicze, Zaturce, Torczyn, Werba, Przebraże, Kiwerce, Szczurowice, Leszniów, Aleksandria, Szpanów, Łopatyn, Stojanów. 282 Działalność Stowarzyszenia Kresy… Stowarzyszenie nasze to organizacja, która zrzesza osoby zainteresowane propagowaniem wiedzy o historii i kulturze narodów, poszukiwaniem śladów własnej tożsamości oraz kształtowaniem dialogu i tolerancji między społeczeństwami, ma na celu badanie, utrwalanie i rozpowszechnianie historii, tradycji i dziedzictwa kulturowego Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej w kraju i za granicą oraz propagowanie czynu zbrojnego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Stowarzyszenie organizuje wyjazdy patriotyczno-poznawcze na Kresy dla grup zorganizowanych i osób indywidualnych, posiada doświadczonego przewodnika i pilota z uprawnieniami i wieloma rekomendacjami. Stowarzyszenie współpracuje z innymi organizacjami pozarządowymi, placówkami oświatowymi, muzeami, zakładami pracy, urzędami i instytucjami na terenie Polski i poza granicami kraju. Za swoją działalność otrzymujemy wiele wyróżnień (m.in. Prezydenta Miasta Chełm), podziękowań i nagród. 283 TADEUSZ BONIECKI CHEŁMSKI „CIVITAS CHRISTIANA” MA JUŻ 10 LAT Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana” jest ogólnopolską organizacją, współkształtującą rzeczywistość polską i przygotowującą katolików świeckich do służby Kościołowi i Narodowi. Stowarzyszenie wypełnia swoją misję w sferze kultury i edukacji, rodziny, pracy oraz samorządności. Zostało oficjalnie uznane przez władze kościelne, jako stowarzyszenie katolickie, dekretem Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski z dnia 14 kwietnia 1997r. Stanowi ono integralną część wspólnoty Kościoła, jako organizacja ludzi świeckich, mająca na celu w swoich działaniach umacnianie i krzewienie formacji katolicko-społecznej w Polsce. Działalność Stowarzyszenia oparta jest na wieloletnim doświadczeniu czynnego udziału jego członków w życiu Kościoła i Narodu. Ojciec Święty Jan Paweł II w kwietniu 1994 roku słowami: „Budujcie Civitas Christiana” wyznaczył misję Stowarzyszenia i jego posłannictwo, wskazując na nieustanną pracę w służbie wspólnocie Kościoła i Narodu. Od tego czasu podejmujemy problematykę rodziny i wychowania, stoimy w obronie prawa do życia człowieka od poczęcia do naturalnej śmierci. Poruszamy sprawy kultury narodowej, godnych warunków życia człowieka i narodu oraz niepodległości Polski i jej godnego miejsca we wspólnocie międzynarodowej. Realizując swój program, służymy człowiekowi w jego naturalnych warunkach społecznych, przede wszystkim: w społeczności rodzinnej, narodowej i obywatelskiej. Kreujemy różne formy aktywności obywatelskiej, urzeczywistniając zasady: dobra wspólnego, pomocniczości, solidarności i sprawiedliwości, dbając jednocześnie o umacnianie patriotyzmu i kultury ojczystej. Oddział Katolickiego Stowarzyszenia Civitas Christiana w Chełmie został powołany uchwałą Zarządu Głównego z dnia 26 czerwca 2001 roku, zgodnie z uchwałą Zarządu Oddziału Wojewódzkiego z dnia 9 czerwca tego samego roku. Deklarację przynależności do stowarzyszenia złożyły wówczas 33 osoby. Pierwsze w historii chełmskiego oddziału Walne Zebranie Wyborcze, z udziałem wiceprzewodniczącego Zarządu Głównego Stowarzyszenia Krzysztofa Przestrzelskiego, odbyło się w listopadzie 2001 roku. Wybrano na nim siedmioosobowy zarząd. Tworzyli go: Tadeusz Boniecki – przewodni- 285 TADEUSZ BONIECKI czący, Beata Mazurek i Henryk Radej – wiceprzewodniczący, Tadeusz Starynkiewicz – sekretarz, Longin Tokarski – skarbnik, Jolanta Kołtun i Wiesława Masłowska – członkowie zarządu. Tadeusz Boniecki kieruje chełmskim oddziałem Stowarzyszenia do dnia dzisiejszego. Obecnym wiceprzewodniczącym jest pani Wiktoria Majewska. Realizując swoje statutowe założenia Stowarzyszenie podjęło na terenie Chełma wiele form pracy dostosowanych do potrzeb lokalnej społeczności. Ponieważ Chełm nadal należy do miast najbardziej dotkniętych na Lubelszczyźnie problemem bezrobocia, biedy i różnymi patologiami społecznymi, przy naszym oddziale powołaliśmy Punkt Porad Rodzinno-Prawnych. Od dziesięciu lat, z niezwykłym oddaniem, pracują w nim jako wolontariusze: mecenas Eugeniusz Ujas i psycholog Tadeusz Ostrowski. Bardzo aktywnie udzielał się także zmarły kilka lat temu Jan Sulewski. W ciągu całej dekady z porad naszego punktu skorzystało kilka tysięcy osób. Najczęstsze sprawy, z jakimi zgłaszali się interesanci, były związane z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym. Drugą grupę stanowiły sprawy mieszkaniowe, emerytalne, związane z opieką i wypłatą różnych świadczeń społecznych oraz odszkodowań. Do psychologa najczęściej przychodzono z trudnościami wychowawczymi dotyczącymi dzieci, konfliktami pokoleniowymi w rodzinie, przemocą w rodzinie i alkoholizmem, narkomanią zarówno wśród dzieci jak i dorosłych. Inną, niezwykle ważną i cieszącą się społecznym uznaniem formą naszej działalności są trwające od wielu lat bezpłatne korepetycje, udzielane dzieciom ze szkół podstawowych i gimnazjów, które nie radzą sobie z nauką, a ich rodziców nie stać na zapewnienie płatnych lekcji. W tym miejscu trzeba podkreślić wspaniałą współpracę ze szkołami, a szczególnie pedagogami szkolnymi, którzy najlepiej orientują się, komu taka pomoc jest potrzebna. W akcję od początku było i jest zaangażowanych kilkunastu nauczycieli oraz studentów wolontariuszy. Zajęcia z matematyki od samego początku prowadzili: Jadwiga Makara, Renata Górska, Krystyna Puacz, Janusz Krzywicki, Paweł Mroczek, Daniel Kodeniec. Z języka polskiego: Eulalia Misiura, Pelagia Leposińska, Magdalena Machowicz, języka angielskiego: Wiesław Jarocki, Agnieszka Piróg, Tomasz Włodarczyk. Z chemii Alina Czarna, a fizyki Izabela Kuczyńska i Teresa Ziarkowska. Efekty naszej pracy z uczniami są zawsze widoczne już po zakończeniu roku szkolnego. Niemal wszyscy poprawiają swoje oceny i zdają do następnej klasy. Wielu z nich tą radością, od razu po otrzymaniu świadectwa, przychodziło podzielić się z nami, dziękując przy tym za okazaną pomoc. Innym działaniem podjętym z inicjatywy naszego oddziału Stowarzyszenia, było objęcie opieką dzieci z oddziału pediatrycznego chełmskiego szpitala. W związku z tym wspólnie z młodzieżą zaprzy286 Chełmski „Civitas Christiana”… jaźnionych szkół podstawowych, gimnazjów i ponadgimna-zjalnych z różnych okazji odwiedzaliśmy chore dzieci leczone na oddziale, obdarzając je przy tym pozyskanymi od ofiarodawców zabawkami, słodyczami i książeczkami a także czasopismami o tematyce religijnej. Szczególnym przykładem takiej pomocy było objęcie opieką dwuletniej Julii, przewlekle chorej, którą nie zajmowali się rodzice. Widząc, jakim zagrożeniem dla rodziny są sekty, powołaliśmy przy naszym oddziale Centrum Informacji o Sektach. Pracami Centrum, informującego o szkodliwych zachowaniach wynikających z przynależności do sekt, kierował psycholog, Tadeusz Ostrowski wraz z grupą doświadczonych wolontariuszy. W ramach kilkuletniej działalności tej placówki prowadziliśmy szeroką akcję informacyjną wśród młodzieży, nauczycieli, wychowawców i rodziców. W spotkaniach organizowanych w placówkach szkolnych w ramach katechez i godzin wychowawczych uczestniczyło ponad 500 osób. Natomiast osoby, które zgłosiły się do naszej siedziby przy ul. Lubelskiej 57, miały także możliwość skorzystania z bezpłatnych porad psychologicznych. Uzyskiwały tam również kompleksową informację (broszurki, książki i ulotki) dotyczącą metod manipulacji i rozbijania osobowości stosowanych przez sekty, z jednoczesnym podaniem sposobów przeciwstawienia się takim praktykom. Kolejną, trwającą do chwili obecnej, bezpłatną formą pomocy rodzinie jest rozpoczęta kilka lat temu terapia dla osób jąkających się. Zajęcia dla wszystkich grup wiekowych prowadzi w ramach wolontariatu Małgorzata Marciniak, specjalista logopeda. Przy naszym stowarzyszeniu istnieje również grupa wsparta dla osób mających problem z wymową. Od 2003 roku Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana” oddział w Chełmie organizuje też dla mieszkańców miasta i regionu liczne imprezy kulturalne. Najbardziej znane to: Dni Papieskie, Warsztaty Artystyczne „Korba” oraz Dni Kultury Chrześcijańskiej i Noc Kultury. Warsztaty Artystyczne „Korba” miały kilka edycji. Dla dzieci i młodzieży z podstawówek i gimnazjów swój czas i zdolności artystyczne poświęcali współpracujący ze Stowarzyszeniem studenci i uczniowie z naszego miasta i okolic. Zajęcia miały znaczący aspekt wychowawczy. Pokazały młodym ludziom, jak można spędzać wolny czas bez alkoholu, narkotyków i przemocy, w sposób ciekawy i kreatywny, rozwijając przy tym swoje talenty i zainteresowania. Łączyły też pokolenia młodych wokół wartości duchowych. Nie można tu pominąć zaangażowania w tej dziedzinie Sylwestra Kota, Radosława Jareckiego, Marzeny Mackiewicz-Radomskiej, Grzegorza Radomskiego, Łukasza Gołębiowskiego, Katarzyny Tarajko, Adama Werducha, Kamila Romaniuka, Anny Krywko, trenera i organizatora pierwszej w Chełmie grupy Capoeira – Jarosława Rafalskiego i wielu innych młodych, którzy swój czas i pasje poświęcali i poświęcają 287 TADEUSZ BONIECKI nadal innym. Współpraca ta trwa przez cały czas. Warsztaty artystyczne zostały dostrzeżone i nagrodzone przez Lubelskiego Kuratora Oświaty za nowatorstwo i oryginalność pomysłu. Najbardziej jednak rozpoznawalną imprezą organizowaną przez stowarzyszenie są Dni Kultury Chrześcijańskiej. To ostatnie wydarzenie na stałe już wpisało się w mapę kulturalną naszego miasta. Dotychczas odbyło się osiem edycji tej majowej imprezy. Kierujemy ją do ludzi młodych, jednak oferta programowa jest na tyle bogata, że mogą z niej korzystać wszyscy mieszkańcy Chełma. Poprzez wystawy, warsztaty, wykłady, panele dyskusyjne, przeglądy filmów, prezentacje twórczości wybitnych polskich reżyserów i aktorów oraz koncerty, spotkania z podróżnikami przybliżamy mieszkańcom Chełma wartości kultury chrześcijańskiej. Impreza promuje też wykonawców, którzy we własnym życiu i działalności artystycznej wyrażając głębsze wartości duchowe. W organizowanych przez „Civitas” spotkaniach z mieszkańcami uczestniczą zawsze znani przedstawiciele świata kultury, nauki, sportu i życia społecznego. Z naszego zaproszenia dotychczas skorzystali między innymi: Janina Ochojska – prezes Polskiej Akcji Humanitarnej; aktorzy: Maja Komorowska, Olgierd Łukaszewicz, Grażyna Barszczewska, Anna Seniuk, Jerzy Stuhr, Jerzy Trela, Jerzy Zelnik, Artur Barciś, Zbigniew Zamachowski, Tadeusz Chudecki. Był też poeta Ernest Bryll, znani przedstawiciele świata mediów: Iwona Schymalla, Krzysztof Skowroński, Krzysztof Ziemiec, Marek Miller, Paweł Smoleński, Mariusz Szczygieł. Tradycją tej imprezy jest też specjalny dzień poświęcony Ryszardowi Kapuścińskiemu z udziałem żony, wybitnego pisarza i reportażysty – pani Alicji Kapuścińskiej oraz Mirosława Ikonowicza z Polskiej Agencji Prasowej. Od samego początku z mieszkańcami Chełma w ramach DKCh spotyka się Krzysztof Zanussi. Ten wybitny polski reżyser i intelektualista jest przyjacielem naszej imprezy. Daje zawsze świadectwo własnego życia, dzieli się swoimi refleksjami na temat współczesnego świata, jego zagrożeń i wizji na przyszłość. Specjalne miejsce wśród gości naszej imprezy zajmował zmarły w tym roku wybitny aktor Krzysztof Kolberger. W pamięci wielu chełmian na zawsze pozostanie jego występ w kościele pw. Rozesłania Św. Apostołów, recytacja Tryptyku Rzymskiego czy tez poezji Zbigniewa Herberta. W ramach DKCh mamy też doskonałą okazję do zapoznania się z historią, kulturą i dokonaniami najstarszych państw chrześcijańskich. Dotychczas odbyły się prezentacje Gruzji i Armenii. Do rozwijania swoich pasji i zainteresowań podróżniczych zachęcali młodzież także podróżnicy: Łukasz Wierzbicki, Robert Szymanowski, Dominik Włoch, Damian Żurawski, Jakub Pająk, Natasza Caban – kobieta która samotnie opłynęła świat żaglowcem. 288 Chełmski „Civitas Christiana”… Dni Kultury Chrześcijańskiej spełniają też swoją rolę środowiskową. Integrują i pobudzają do wspólnego działania różne lokalne środowiska, skupione wokół parafii, szkół, uczelni, instytucji kultury, sportu i samorządów. Pozytywnym skutkiem organizowanych przez Stowarzyszenie imprez jest również włączenie się do aktywnej współpracy grupy młodzieży pracującej, studentów i uczniów chełmskich szkół średnich. Ostatnią inicjatywą chełmskiego oddziału Stowarzyszenia jest zorganizowanie przy współpracy z Urzędem Miasta Chełm oraz wieloma instytucjami, organizacjami pozarządowymi i placówkami I-szej w Chełmie Nocy Kultury. 289 ALEKSANDRA BOROWIEC CHEŁM Z PASJĄ, CZYLI O „PASJI” W CHEŁMIE Stowarzyszenie Twórcze „Pasja” jest organizacją działającą w obrębie kultury. Jego członkowie są twórcami a zarazem animatorami kultury. Malują obrazy, organizują wystawy, czynnie włączają się w imprezy kulturalne proponowane przez organizacje rządowe i pozarządowe. Zaczęło się w tamtym wieku Pod koniec lat dziewięćdziesiątych do Chełmskiego Domu Kultury zgłosiły się trzy osoby z propozycją utworzenia grupy plastycznej dla dorosłych. Mają swoją grupę dzieci i młodzież, mogą mieć także dorośli. W Chełmie na pewno jest więcej ludzi, którzy z różnych powodów nie pokończyli szkół plastycznych, pracują w innych zawodach, a przecież wciąż towarzyszy im tęsknota za pędzlem i farbami. Może więc teraz mogliby zmierzyć się z tym, o czym marzą całe życie. I nawet coś tam sobie rysują „do szuflady”, ale chcieliby nauczyć się malarskiego warsztatu i malować „na poważnie”. W Chadeku grupy plastycznej dla dorosłych dotąd nie było. W całej Polsce, w zasadzie, także nie. Jakieś grupy tego typu funkcjonowały, ale nie przy ośrodkach kultury. Brakowało więc wzorców. Rozpoczęły się dyskusje i konsultacje pomiędzy ówczesną dyrektor Chełmskiego Domu Kultury – Teresą Malinowską a Teresą Chomik Kazarian, która pełniła funkcję instruktora plastyki. Wreszcie, po kolejnych wizytach zainteresowanych osób i uporze pasjonatek, zapadła decyzja. Będzie grupa dorosłych. Powstała grupa dorosłych Była jesień 1998 roku. W chełmskiej prasie ukazały się anonse o utworzeniu grupy plastycznej dla dorosłych i możliwości malowania pod doświadczonym okiem artysty – plastyka. Pierwsze zajęcia zgromadziły kilkanaście osób. Wszyscy byli ludźmi dojrzałymi, wszyscy mieli swoje zawody, oczywiście pozaartystyczne i wszyscy o malowaniu marzyli od dziecka. Wyjątek stanowiła Maria Rutkowska, absolwentka Liceum Plastycznego w Nałęczowie; tylko ona uczyła się technik malarskich. Sprawdziła się teza, że w Chełmie 291 ALEKSANDRA BOROWIEC jest sporo ludzi o zainteresowaniach plastycznych. Takich, którzy chcą się w tej dziedzinie uczyć i doskonalić. Można więc powiedzieć, że upór trzech osób, a były to: Wiesława Kraj, Iwonna Drozd i Aleksandra Borowiec, pozwolił na przełamanie stereotypu, że zajęcia plastyczne są tylko dla dzieci lub młodzieży. Szkółka malarska Program pracy z dorosłymi opracowała Teresa Chomik Kazarian. Grupa zaczęła od rysunku. Malowanie miało przyjść później. Rysunek w malarstwie jest rzeczą najważniejszą. Podstawą. W chadekowskiej pracowni plastycznej od kilku do kilkunastu osób stawało przed sztalugami z upiętymi kartonami, żeby mozolić się nad kompozycją, perspektywą, utrzymaniem pionu i poziomu rysowanych przedmiotów. Najpierw były rzeczy najłatwiejsze – proste bryły, płaskie powierzchnie o różnym nachyleniu. Aż zaczęły się problemy, sensu stricto, malarskie. Jak narysować szkło czy tkaninę, żeby oddać na rysunku przeźroczystość szkła, czy rodzaj tkaniny, jej miękkość bądź gładkość? Zajęcia odbywały się raz w tygodniu. Uczestniczyło w nich po kilka, czasem kilkanaście osób. Czasami nie wszystkim starczało sztalug. Innym razem stały wolne. Zajęcia przecież nie były obowiązkowe. Nauka rysunku trwała przez cały 1999 i do połowy 2000 roku. Wtedy grupa przeszła na kolor. Uczestnicy próbowali sił głównie w pastelach i farbach olejnych. Tematyka – pracowniana, czyli martwa natura, układana wcześniej przez Teresę Chomik Kazarian. I znowu trzeba było mierzyć się z licznymi malarskimi problemami: jak drapowane tkaniny, spływające i niedbale rzucone, cienkie i grube, lejące się i sztywne. Znów przyszło szkło ze swoistymi refleksami i odbiciami. No i wszystkie możliwe formy, kształty i ich współistnienie najpierw na stoliku, a potem na płótnie czy papierze. Trzeba było zgłębiać tajniki koloru w świetle i cieniu, widzieć wzajemne przenikanie barw, wydobywać perspektywę matematyczną i kolorystyczną. Dla Grupy był to czas zmienności. Wiele osób przychodziło, ale też wiele odchodziło. Po prostu – pojawiali się na kilku, kilkunastu, spotkaniach i znikali zanim nastąpiła jakakolwiek zażyłość. Pierwsza wystawa i przełomowy rok 2001 Pierwsza wystawa odbyła się w styczniu 2001 roku. Zapowiedziana została w październiku poprzedniego roku i wywołała wśród malujących ogromne emocje. Było niedowierzanie, radość, ale też niepewność, czy prace naprawdę są już na takim poziomie, że można je pokazać całemu miastu? I zaraz było szaleństwo korekt, dopracowywania, przemalowywania… Ostatni przegląd zdecydował, 292 Chełm z Pasją, czyli o „Pasji”… które obrazy kwalifikują się do pokazania, a z których należy zrezygnować. Takie działanie, zdaniem Teresy Chomik Kazarian, może mieć wyłącznie pozytywny rezultat. Ta dbałość o zachowanie poziomu artystycznego była wpajana wszystkim uczestnikom grupy na co dzień. Może dlatego nigdy nie było protestów, gdy okazywało się, że obrazu nie należy tym razem wystawiać, że trzeba go jeszcze dopracować. Sala Lustrzana Chełmskiego Domu Kultury wypełniona została obrazami. Prace wystawili (w kolejności alfabetycznej): Danuta Boraczuk, Aleksandra Borowiec, Katarzyna Ciupina, Iwonna Drozd, Alicja Oleszczuk, Maria Rutkowska, Anna Siłuch, Edward Tulikowski. Wernisaż wystawy odbył się 25 stycznia 2001 roku. Zgromadził liczne grono chełmian. I nic dziwnego. Wszyscy znajomi i rodziny artystów chcieli zobaczyć efekty pracy swoich bliskich. Otwarcie wystawy poprzedził występ poezji śpiewanej Teatru Żywego Słowa pod kierunkiem Elżbiety Samborskiej. Potem były wystąpienia, gratulacje, fotografie i prywatne dyskusje przy obrazach. W 2001 roku członkowie Grupy zaczęli jeździć na plenery malarskie. Pierwszy, w którym uczestniczyło kilka osób z „Pasji”, był plener w Uhrze w Domu Pracy Twórczej Teresy i Oganesa Kazarian. Opiekę artystyczną nad Grupą sprawował Stefan Lisowski, artysta rzeźbiarz, malarz, absolwent ASP w Warszawie, na stałe mieszkający nie opodal Góry Kalwarii. Znaczenie plenerów trudno przecenić, zwłaszcza adeptom sztuki malarskiej. Tu jest okazja poznać inne techniki malarskie, różne sposoby ujmowania tematu, odmienne spojrzenie na ten sam motyw. Ale także uczyć się przez obserwację i dyskusje z malarzami profesjonalistami. Nazwa Grupy – „PASJA” pojawiła się na krótko przed drugą wystawą, która odbyła się 1 marca 2002 roku, także w Chełmskim Domu Kultury. Nazwę wymyśliła Joanna Chomik Suszek, pracująca wówczas w ChDK. Przyjęła się ona natychmiast. Nic dziwnego. Była odzwierciedlaniem rzeczywistości. Bo cóż jeśli nie pasja, to wielkie umiłowanie malarstwa, kazało i każe dorosłym ludziom zgłębiać jego tajniki, uczyć się go, doskonalić, poznawać nowe kierunki, biegać na spotkania, bez przerwy przełamywać opór materii, nakazywać pędzlowi posłuszeństwo, wydawać pieniądze na kilogramy wydawnictw? Żeby chociaż przez chwilę poczuć się TWÓRCĄ? Przecież zaraz przychodzi zwątpienie i kolejne poczucie własnej niedoskonałości. To naprawdę musi być pasja! Już druga wystawa pokazała, że stworzenie grupy dla dorosłych było dobrą inicjatywą. Grupa się rozrosła, a na wystawie prace prezentowało 10 osób: Danuta Boraczuk, Aleksandra Borowiec, 293 ALEKSANDRA BOROWIEC Katarzyna Ciupina, Iwonna Drozd, Karolina Haruk, Barbara Majewska, Maria Rutkowska , Anna Siłuch i Edward Tulikowski. Od drugiej wystawy rozpoczęła się era wystaw indywidualnych, autorskich. Pierwsze – Iwonny Drozd i Marii Rutkowskiej – odbyły się już pod koniec 2002 roku, także w ChDK. Wtedy też Grupa powiększyła swój skład osobowy o Ewę Król, Katarzynę Śliwińską i Dorotę Rak. Rok zmiany – czyli „Pasja” w Żółtańcach Rok 2003 był dla Grupy „Pasja” brzemienny w skutki. Zmiany personalne w ChDK spowodowały, że na wcześniejszą emeryturę odchodziła Teresa Chomik Kazarian i Grupa traciła merytorycznego opiekuna. Jeszcze w ChDK odbyła się wspólna wystawa i wspólny plener zlokalizowany w Rejowcu Fabrycznym. Jeszcze swoje obrazy na wystawie autorskiej pokazała Aleksandra Borowiec, ale już w połowie roku wiadomo było, że przed Pasją stoją ważkie decyzje. I zmiany. Dyskusje – co dalej? – trwały kilka miesięcy. Wreszcie, na początku 2004 roku Grupa podjęła decyzję o wyjściu z Chadeku. Spośród kilku możliwości: zostać w Domu Kultury, dołączyć do Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Lublinie, utworzyć własne stowarzyszenie czy przejść do Gminnego Ośrodka Kultury w Żółtańcach, konkretnie do budynku szkoły podstawowej, Grupa wybrała to ostatnie rozwiązanie. Głównie ze względu na osobę prowadzącą, czyli Teresę Chomik Kazarian, która tam znalazła zatrudnienie. Jakoś było wiadomo, że jest ono tymczasowe. I takie się okazało. Dojazdy były utrudnione, nie było warunków do malowania. Powróciły dyskusje o przejściu „na swoje”, czyli założeniu stowarzyszenia. Rozpoczęło się poszukiwanie lokalu w Chełmie. Lokal dla funkcjonowania grupy był konieczny. Malowanie wymaga solidnej pracowni z zapleczem. Sztalugi, podobrazia, farby itp. akcesoria są w tej pracy niezbędne. Nie każdy z członków miał w domu warunki do malowania. No i malowanie w grupie ma swoje zalety. Znów w Chełmie Adres: I Armii Wojska Polskiego 19. Lokal wynalazła Maria Rutkowska, która umiała dostrzec potencjalne możliwości w ogromnych, chociaż trochę zaniedbanych pomieszczeniach po dawnej wymiennikowi ciepła. Lokal okazał się własnością Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej, mieścił się w piwnicach i składał w jednej części z trzech malutkich pokoi z łazienką oraz dwu olbrzymich sal, wysokich na kilka metrów, zagłębionych jeszcze poniżej piwnicy. 294 Chełm z Pasją, czyli o „Pasji”… Dzięki życzliwości Zarządu MPEC ów lokal został Grupie wynajęty na przystępnych warunkach. W 2004 roku „Pasja” oficjalnie wyszła z Żółtaniec. Trwały przygotowania do zarejestrowania stowarzyszenia. Minął jeszcze prawie rok zanim wszystkie formalności zostały dopięte i Grupa „Pasja” stała się Stowarzyszeniem. Z tych wszystkich zawirowań, niepewności i najróżniejszych perturbacji Grupa wyszła obronną ręką. Stan liczebny nie zmalał a nawet się zwiększył. Tuż przed przejściem do Żółtaniec do grupy weszła Monika Wolszczak a następnie Anna Nazar. Może wydawać się to dziwne, ale w okresie, kiedy Grupa była „na wychodźstwie” i potem w czasie zagospodarowywania się w nowym lokalu, praca twórcza nie osłabła. W Żółtańcach w szkole odbyła się wystawa prac członków „Pasji”. Był wspólny plener w Dorohusku z poplenerową wystawą. Poszczególni członkowie wystawiali swoje prace w innych ośrodkach kultury: Anna Siłuch w Chełmskim Muzeum, Alicja Oleszczuk w Chełmskiej Bibliotece Publicznej i swoim rodzinnym mieście – Łomży, Iwonna Drozd w Kuferku, Ewa Król także w bibliotece. Poszczególni członkowie „Pasji”, po kolei, wystawiali swoje prace w Hotelu Kamena, gdzie w holu, dzięki staraniom Marii Rutkowskiej i uprzejmości ówczesnego dyrektora Stanisława Mościckiego, została stworzona mała galeria sztuki. Ta Galeria miała na celu utrzymanie więzi „Pasji” z chełmskim społeczeństwem. Hotelowa galeria przetrwała do czasu, gdy „Pasja” okrzepła w swoim lokalu. Stowarzyszenie Twórcze „Pasja” w KRS W sierpniu 2005 roku powstało Stowarzyszenie Twórcze „Pasja” i zostało zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym z minimalną możliwą liczbą – 15 osób. Były to osoby malujące, jak i sympatycy „Pasji”. Pierwszy Zarząd tworzyły: Teresa Chomik Kazarian – prezes, Maria Rutkowska wiceprezes skarbnik, Monika Wolszczak wiceprezes sekretarz. W skład Komisji Rewizyjnej Walne Zebranie powołało Iwonnę Drozd, Edwarda Tulikowskiego i Danutę Boraczuk. Grupa „Pasja” rozpoczęła nowe życie. Zaczęło się osiedlanie. Ktoś przyniósł szafkę, inny taboret, kilka krzeseł, jakieś naczynia. Przedsiębiorstwo TECHNOBUD przekazało na rzecz „Pasji” zbędne wyposażenie Hotelu „Kamena”. W połowie 2005 roku pracownia malarska i Galeria „Pasja” były gotowe. Kolejna wystawa, która odbyła się we wrześniu 2005 roku, była wystawą „na swoim”. Obrazy wystawiali: Danuta Boraczuk, Aleksandra Borowiec, Teresa Chomik Kazarian, Iwonna Drozd, Wanda Han, Ewa Król, Barbara Majewska, Alicja Oleszczuk, Maria 295 ALEKSANDRA BOROWIEC Rutkowska, Anna Siłuch, Katarzyna Śliwińska, Edward Tulikowski i Monika Wolszczak. Plany związane z pracownią i galerią były wypadkową ambicji członków i możliwości lokalowych. Sprowadzały się właściwie do dwu spraw – malowania obrazów i organizacji wystaw. Malowanie To wydawało się zupełnie proste. Malować, żeby realizować swoje najgłębsze pragnienie. Przy czym malować coraz lepiej, osiągając coraz wyższy poziom. Taki, że obrazy zyskają sobie uznanie. Według powszechnej opinii, żeby osiągnąć sukces, trzeba malować, malować i malować. I ciągle się uczyć i doskonalić. Dla Pasjonatów jedną z najlepszych metod doskonalenia się były plenery. Przede wszystkim z doświadczonymi artystami profesjonalistami, ale także z własnymi koleżankami i kolegami z grupy. Wspólna praca zazwyczaj działa inspirująco. Plenery i warsztaty Na samym początku były plenery z udziałem członków „Pasji”, głównie w Domu Pracy Twórczej Teresy i Oganesa Kazarian w Uhrze. Tam bywali znani i uznani artyści – Janusz Trzebiatowski i Celina Kędziora ze środowiska krakowskiego, Nela Nelip z Katowic, z Warszawy Elżbieta Zuzelska, z Podkarpacia Leokadia Dybaś, zakochany we wschodniej Lubelszczyźnie Tadeusz Drążkiewicz z Sosnowca, Marek Leszczyński z Radzynia Podlaskiego a przede wszystkim Stefan Lisowski, rzeźbiarz, malarz i pedagog. Z ich doświadczeń i dorobku artystycznego można było się uczyć do woli. Były także plenery organizowane przede wszystkim dla członków „Pasji” w Rejowcu Fabrycznym, w Siennicy i Dorohusku. Grupa ‘Pasja” po wyjściu z ChDK straciła możliwość korzystania z etatowego instruktora plastyki, w tym także z korekt powstających prac. Stowarzyszenie postanowiło więc organizować we własnej pracowni warsztaty malarskie. Opłacane z regularnych składek członkowskich bądź dodatkowych opłat uczestników, przeprowadzane są prawie co roku. Prowadziła je Teresa Chomik Kazarian, przy współudziale Oganesa Kazarian oraz Renata Boguszewska, artystka z Siedliszcza a zarazem członkini „Pasji”. Również organizację plenerów „Pasja” rozpoczęła we własnym zakresie, jedynie przy dofinansowaniu w ramach Konkursu na projekt zadania z dziedziny kultury ze środków Urzędu Miasta Chełm. Takie plenery odbyły się w Dubience – 2010 r. i w Kazimierzu n. Wisłą – 2011 rok. Niezależnie od tego członkowie „Pasji” zawsze uczestniczyli i uczestniczą w plenerach organizowanych przez ośrodki kultury: w Rejowcu, Siedliszczu, Rejowcu Fabrycznym, Hrubieszowie, Sien296 Chełm z Pasją, czyli o „Pasji”… nicy, Żółtańcach, Nałęczowie, Józefowie n.Wisłą, Puławach, Sierpcu i Jeżewie. Można tam do woli podpatrywać, podglądać jak malują inni, dyskutować… słowem – doskonalić się. Tu także przecież uczestniczą artyści profesjonaliści o ogromnym talencie i dorobku. Na uwagę zasługują zaproszenia do udziału w plenerach na Ukrainie. W Kowlu uczestniczyły – 4 osoby, zaś w 2 plenerach we Włodzimierzu Wołyńskim – 3 osoby z „Pasji”. Nie sposób pominąć tzw. plenerów jednodniowych. „Pasja” wyjeżdża na nie z rzadka, chociaż mają wśród członków dobrą opinię. Jak dotąd były wyjazdy do Dubienki – zimą, Majdanu Ostrowskiego – wiosną, do Świerż – latem oraz jesienią do Pokrówki, do gospodarstwa agroturystycznego członkini „Pasji” – Beaty Igras Kozak. Każdy z nich przynosi nowe wrażenia i obrazy. Organizowane są przy współudziale Kuratorium i PFRON. Zaczyna nabywać praw nowa forma działania – ciekawe wyjazdy. Pasjonaci odwiedzili Kowel i Włodzimierz z prawosławnym klasztorem w Zimnem, Łuck ze znaną Galerią Ikon, zaś w 2010 roku wyjechali do Lublina na słynną wystawę „W stronę Schulza”. Są to wyjazdy ciekawe i niezwykle inspirujące. Wystawy O wystawach i całym rozmachu wystawienniczym zdecydowały wynajmowane pomieszczenia. W wielkich, przestronnych salach obrazy prezentowały się doskonale. Ktoś nawet wyraził się, że są to najpiękniejsze sale wystawowe na wschód od Wisły. Artystów z dużych ośrodków kulturalnych zachwycała przestrzeń i możliwość ekspozycji wielkich płócien. Bardzo szybko utarło się, że w Galerii „Pasja” będą się odbywały wystawy własne i obce. Zachowana została zasada, że wystawy zbiorowe własne będą organizowane co najmniej 2 razy w roku, indywidualne własne – według potrzeb. Od 2005 roku, z mniejszymi czy większymi odchyleniami, postawione cele były realizowane. W sumie od 2005 do 2011 roku odbyło się 13 własnych wystaw zbiorowych i 4 indywidualne. Były to wystawy Moniki Wolszczak, Edwarda Tulikowskiego, Ryszarda Mielniczuka, Alicji Oleszczuk i Ewy Król. Ponadto, równolegle, organizowane były (i są) wystawy twórców spoza „Pasji”. Rocznie w Galerii „Pasja” odbywa się 4-5 wystaw. „Pasja” i inni Stowarzyszenie Twórcze „Pasja” stało się organizacją otwartą na współpracę z pojedynczymi artystami, jak też z grupami twórców, najczęściej o podobnym profilu działania. W Galerii „Pasja” wystawiali więc także goście. W 2006 roku w „Pasji” odbyła się szczególna wystawa. Była to wystawa poplenerowa, kończąca Międzynarodowe Warsztaty 297 ALEKSANDRA BOROWIEC Malarskie, zorganizowane przez Gminę Chełm. W tych warsztatach a zarazem i wystawie, poza członkami „Pasji”, brali udział artyści z różnych stron Polski oraz kilkuosobowa grupa artystów z Ukrainy Podobna wystawa odbyła się rok później. W 2006 roku swoje malarstwo zaprezentowała także „Plama” – grupa z Łęcznej i „Communio Graphis” z Góry Kalwarii. „Communio Graphis” to grupa prowadzona przez Stefana Lisowskiego, wielkiego przyjaciela Teresy Chomik Kazarian i całej „Pasji”. Brunon Nastały – artysta rzeźbiarz i malarz o rozpoznawal-nych pracach – związany z twórczym środowiskiem warszawskim – prezentował swoje rzeźby i obrazy w obydwu salach Galerii. Kolejnym artystą wystawiającym się w „Pasji” w 2009 roku był Ireneusz Załuski, puławski malarz pejzażysta. Na co dzień bliska współpraca łączy „Pasję” z twórcami w Siedliszczu n. Wieprzem. Artyści z Siedliszcza prezentowali swoje prace w Galerii „Pasja” na wystawie pt. „Siedliszcze twórczo”. „Pasja” w innych ośrodkach Malarstwo członków grupy „Pasja” było prezentowane także w innych ośrodkach. Zbiorowe, wyjazdowe wystawy należy odnotować w Górze Kalwarii, Hrubieszowie, Sawinie i Dubience. Jeszcze częściej poszczególni artyści są zapraszani do prezentacji swoich prac na wystawach autorskich. Przy czym są to wystawy w samym Chełmie, jak też w innych miastach i ośrodkach kultury w Lublinie, Puławach, Łomży, Parczewie, Łęcznej, Siennicy, Rejowcu. Tam prace były prezentowane przez Alicję Oleszczuk, Iwonnę Drozd, Renatę Boguszewską, Aleksandrę Borowiec, Marię Rutkowską. Maria Rutkowska zaś została wyróżniona na „Jesieni Plastycznej” w Hrubieszowie w 2007 roku. Po zlikwidowaniu galerii w Hotelu „Kamena” Grupa nie odczuła próżni. O wystawę prac „Pasji”, jeszcze w 2006 roku, poprosiła przychodnia „Zdrowie”, następna propozycja wypłynęła z Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, gdzie od kilku lat kolejno prezentowane są prace poszczególnych artystów Grupy „Pasja”. Współpraca łączy też Grupę z Zamiejscowym Wydziałem Kuratorium Oświaty. „Pasja” a środowisko Galeria „Pasja” usytuowana jest w największym chełmskim osiedlu mieszkaniowym. W jakimś sensie spełnia więc funkcję kulturalną i zaspokaja potrzeby kulturalne mieszkańców. Nie było na ten temat żadnych badań, za to gołym okiem widać, że wystawy, a zwłaszcza wernisaże, cieszą się powodzeniem – bywa na nich 60, 70 a niekiedy ponad 100 osób. 298 Chełm z Pasją, czyli o „Pasji”… „Pasja” zyskała sobie wiernych zwolenników i przyjaciół. Wielu z nich uczestniczy w każdej wystawie, od samego początku. Co więcej, wśród bywalców wystaw nawiązały się nowe znajomości a nawet przyjaźnie. Podczas trwania wystaw, kiedy galeria otwarta jest 2 godziny w robocze dni tygodnia, wystawy odwiedzają pojedyncze osoby. Są też odwiedziny zbiorowe. Regularnie wszystkie wystawy odwiedzają grupy osób niepełnosprawnych z różnych chełmskich środowisk. Bardzo cennym, rodzącym się właśnie zwyczajem są lekcje plastyki organizowane w Galerii „Pasja” przez pobliskie szkoły. Najczęściej Galerie odwiedzają klasy z Zespołu Szkół nr 6 i nr 8. Jako organizacja kultury Stowarzyszenie Twórcze „Pasja” udziela się we wszystkich możliwym imprezach kulturalnych Chełma. Z jednej strony biernie, jako bywalec na wystawach i imprezach kulturalnych, z drugiej, jako strona czynna współuczestnicząca w ich organizacji. Znakomitym przykładem będą tu zajęcia z malowania w ramach tzw. Otwartych Drzwi podczas Dni Chełma czy zorganizowanie wystawy na Placu Łuczkowskiego i zajęć plastycznych dla dzieci i dorosłych w Galerii „Pasja” podczas Nocy Kultury albo też czynny udział w Kongresie Kultury Chełmskiej. „Pasja” charytatywnie Działalność charytatywna „Pasji” wynikła nie z wyrachowania i przewidywań. Po prostu stała się odpowiedzią na potrzeby środowiska. Pierwsze, podjęte na większą skalę działanie było w marcu 2008 roku, kiedy to wystawa malarstwa członków „Pasji” połączona została z aukcją obrazów na rzecz ratowania zdrowia Magdy i Małgosi. Była to duża impreza, współorganizowana ze służbami mundurowymi Chełma, IV LO i Marianem Lackowskim – Kawalerem Orderu Uśmiechu oraz koncertującymi: zespołem Genezaret i akordeonistami – Andrzejem Zerą i Czesławem Kotowskim. We wszystkich następnych aukcjach „Pasja” konsekwentnie uczestniczy, ofiarowując swoje obrazy. Sponsorzy Sponsorów było niewielu. Głównym jest Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej. Poza użyczaniem lokalu na bardzo dogodnych warunkach MPEC nieustannie świadczy, wspiera usługami konserwatorskimi, włącznie z koniecznymi naprawami i niezbędnymi pracami na rzecz poprawy funkcjonalności sal wystawowych. W związku z tym Grupa „Pasja” wystąpiła o przyznanie nagrody KAJa w kategorii mecenas sztuki. Ten bardzo honorowy tytuł MPEC otrzymało. Sponsorem jest także Urząd Miasta Chełm, jako organizator konkursu na projekt zadania z dziedziny kultury. Pasja rokrocznie staje do konkursu, dzięki czemu miała możliwość 299 ALEKSANDRA BOROWIEC wydrukować kartki pocztowe z własnym malarstwem, zakupić sztalugi do pracowni, wydać katalog, zorganizować plenery w Uhrze, Dubience i Kazimierzu n. Wisłą. Jednym ze sponsorów była Huta Szkła „Marta”, co wpłynęło na estetykę wystroju sal podczas wernisaży. Ofiarowane szkło spełnia funkcję i użytkową, i dekoracyjną. Ludzie W ostatniej zbiorowej wystawie „Pasji” udział brało 20 osób, czyli: Renata Boguszewska, Danuta Boraczuk, Aleksandra Borowiec, Iwonna Drozd, Wanda Han, Magdalena Janowska, Jolanta Jarosz, Wojciech Klimowicz, Beata Kozak, Ewa Król, Urszula Krzysiak, Anna Nazar, Alicja Oleszczuk, Elżbieta Petruk, Katarzyna Śliwińska, Edward Tulikowski, Kamila Wolszczak, Monika Wolszczak, Edward Tulikowski i Halina Wójcik. „Pasja” ewidentnie się rozrosła. Według stanu na 15 października 2011 roku Stowarzyszenie Twórcze „Pasja” tworzyło 25 osób. Oto one: Renata Boguszewska, Danuta Boraczuk, Aleksandra Borowiec, Iwonna Drozd, Wanda Han, Magdalena Janowska, Jolanta Jarosz, Grzegorz Jegorow, Jerzy Klimowicz, Beata Kozak, Ewa Król, Urszula Krzysiak, Barbara Majewska, Anna Nazar, Alicja Oleszczuk, Elżbieta Petruk, Małgorzata Poturzyńska, Maria Rutkowska, Olga Rutkowska, Ryszard Rutkowski, Katarzyna Śliwińska, Edward Tulikowski, Kamila Wolszczak, Monika Wolszczak i Halina Wójcik. Teresa Chomik Kazarian jest honorowym członkiem „Pasji”. W porównaniu do 2001 roku, kiedy grupa liczyła 6 osób, jest to duża różnica. Na uwagę zasługuje też fakt, że kilka osób stanowi stały skład grupy od samego początku jej istnienia. Od założenia stowarzyszenia mija 6 lat. W 2009 roku zmienił się Zarząd. Obecnie funkcję Prezesa pełni Aleksandra Borowiec, Ewa Król jest wiceprezesem sekretarzem, zaś Anna Nazar wiceprezesem skarbnikiem. W Komisji Rewizyjnej działają: Monika Wolszczak, Iwonna Drozd i Edward Tulikowski. Zapał pasjonatów nie gaśnie, mimo, że po utworzeniu stowarzyszenia Grupa musiała się zmierzyć z zupełnie inną rzeczywistością. Samodzielność i samorządność przyniosła zalety, ale także niedogodności. Wszystko musi być zrobione samodzielnie – od zamiatania po konstruktywne pomysły. Trzeba samemu zawiesić obrazy i dyżurować, żeby Galeria mogła być otwarta dla zwiedzających, posprzątać i zorganizować wernisaż. To wymaga pracy i zaangażowania. Każdy Polak stanowi samodzielny, często przekorny byt. Trudno jest współdziałać w grupie. A obowiązków jest sporo, zwłaszcza, że każdy z członków ma swoje życie prywatne, swoje przyzwyczajenia i swój zawód. Są nauczyciele, pedagodzy 300 Chełm z Pasją, czyli o „Pasji”… o różnych specjalnościach, ekonomiści, pracownicy kultury, geodeci, telefoniści, inżynierowie politechniczni i rolnictwa, jest psycholog, mikrobiolog, fizyk, bibliotekarz, a nawet dogoterapeuta. Wiek członków także jest różny – od 22 do 75 lat. Taka różnorodność jednak wzbogaca i przynosi pozytywne efekty. Malujące dzieci podczas Nocy Kultury w Chełmie 2011 r Malowanie podczas Nocy Kultury w Chełmie 2011 r. 301 ALEKSANDRA BOROWIEC Jedna z wystaw w Galerii Pasja Warsztaty. Temat: Postać ludzka. 302 Chełm z Pasją, czyli o „Pasji”… „Pasja” 2006 r Wystawa połączona z aukcją charytatywną 303 ALEKSANDRA BOROWIEC Wernisaż wystawy „Przeniesione lato” – 2011 rok „Pasja” po wernisażu wystawy – 2010 rok 304 Chełm z Pasją, czyli o „Pasji”… Plener w Kazimierzu 305 WIESŁAWA MAZUREK FESTIWAL TEATRÓW SZKOLNYCH „MASKA” Piętnaście lat minęło… „Uczeń jest świetnym aktorem, zarówno komediowym jak i dramatycznym. Nikt tak jak on nie potrafi zagrać przed nauczycielem pokrzywdzonego przez los (psy z apetytem pożerające prace domowe, wiecznie spóźnione autobusy) lub rozbawić swoim zachowaniem całą klasę. Na szczęście nauczyciele patrzą na zdolności aktorskie swoich podopiecznych z przymrużeniem oka. Czasem starają się wykorzystać talenty uczniów przy organizacji akademii i uroczystości szkolnych bądź tworzyć szkolne teatry, kabarety – szczepić w młodzieży miłość do sztuki. Z punktu widzenia teorii wychowania teatr jest szczególną dziedziną sztuki, gdyż pełni wiele funkcji wychowawczych, wpływając jednocześnie na kształtowanie licznych umiejętności. Na przestrzeni dziejów prawdziwość tych teorii potwierdzała szkolna praktyka. Wystarczy przywołać tu przykłady szkół jezuickich, w których ważnym ogniwem edukacji był teatr, przygotowujący do pracy w zespole, uczący dyscypliny i poczucia odpowiedzialności, dający szansę sprawdzenia się w różnych rolach, ułatwiający poznanie mechanizmów ludzkiego postępowania, rozwijający empatię. To oczywiście niepełna lista korzyści, jakie przynosi teatr. Te dwie wizje teatru od lat związane są z życiem szkoły i choć są bardzo odmienne, jednak ciągle stanowią elementy rzeczywistości szkolnej” – tak o teatrze i jego związkach ze szkołą pisała kilka lat temu w artykule do wydawnictwa zjazdowego jedna z uczennic organizujących kolejną edycję Ogólnopolskiego Festiwalu Teatrów Szkolnych „Maska”, którego organizatorem jest od piętnastu lat I LO im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie. O naszym liceum mówi się, że to szkoła z tradycjami. Jedną z najstarszych jest działalność teatralna uczniów. Ci, którzy dobrze znają historię Czarnieckiego, z pewnością oburzyliby się, słysząc taką informację i natychmiast stwierdziliby, że scena teatralna była miejscem działań artystycznych nie tylko uczniów, ale i dorosłych czarniecczyków. I nie mieliby najmniejszych kłopotów z potwierdzeniem słuszności tej tezy, wystarczy bowiem odwołać się do kilku 307 WIESŁAWA MAZUREK przykładów z dziejów szkoły i naszego miasta. Wiktor Ambroziewicz – dyrektor szkoły w latach trzydziestych XX wieku był autorem dramatów. Jego sztuki grano w teatrze szkolnym, stanowiły one także repertuar Teatru Ziemi Chełmskiej. Kazimiera Pieracka – długoletnia aktorka wspomnianego wyżej amatorskiego teatru, a przede wszystkim reżyser wielu wspaniałych spektakli Teatru Ziemi Chełmskiej na co dzień była sekretarką w naszym liceum – to kolejny czarniecczyk – dorosły związany z teatrem. Bakcyla teatru połknął w tej szkole Adam Krawczuk, który ze sceną związał na trwałe swoje życie – dziś jest znanym w całej Polsce aktorem i współzałożycielem renomowanego warszawskiego teatru „Montownia”. Warto również w tym miejscu wspomnieć o czarniecczyku ze starszego pokolenia, który często gości w Chełmie i niedawno prezentował publiczności zarejestrowany na taśmie filmowej swój spektakl z Teatru Starego w Krakowie inspirowany dramatem Stanisława Wyspiańskiego „Wesele”. Chodzi o Jerzego Tuszewskiego – absolwenta naszej szkoły, który swoje zawodowe życie częściowo związał z teatrem. Podobne przykłady odnaleźć można w najnowszej historii szkoły – choćby Weronika Jegorow, która cztery lata temu ukończyła liceum. Będąc uczennicą, interesowała się teatrem – uczestniczyła w organizacji kilku edycji „ Maski”. Odniosła sukces w konkursie festiwalowym. Po ukończeniu szkoły swoje pasję rozwijała w krakowskiej szkole teatralnej, grając równocześnie w jednym z ulicznych teatrów. Dziś aktorsko współpracuje z Pałacem Kultury „Zagłębie” w Zabrzu, a przede wszystkim z Teatrem Ludowym w Nowej Hucie, którego kierownikiem literackim i aktorem od lat jest Wowka, czyli Włodzimierz Brodecki – nota bene – chełmianin i czarniecczyk. Według mnie w tym momencie trzeba przywołać jeszcze jeden przykład, który świetnie ilustruje tezę, że działalność teatralna czarniecczyków to tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie. Chodzi o wspomnianego wcześniej Adama Krawczuka, dla którego szkolna pasja teatralna stała się pomysłem na życie. Kilkanaście lat później, czarniecczyckiem stała się jego córka – Pola Krawczuk, która tak jak ojciec już od wczesnej młodości próbuje sił na scenie i już odnosi pierwsze sukcesy – np. wraz z grupą teatralną wygrała odbywający się w Gdyni festiwal teatrów francuskojęzycznych. Tegoroczny absolwent naszej szkoły, Jakub Adamczuk pracujący podczas nauki w I LO w szkolnym teatrze „Oksymoron” na tyle zainteresował się sztuką, że został studentem Akademii Filmu i Telewizji w Warszawie. Te przykłady bardzo krzepią – dają wiarę w to, że nawet w czasach dominacji kultury masowej szkolna tradycja będzie kontynuowana. Teatralne pasje w Czarnieckim zawsze można było realizować na wiele sposobów. Od dwunastu lat istnieje w szkole nowa forma ich realizacji. W połowie lat dziewięćdziesiątych uczniowie klasy kulturo308 Festiwal Teatrów Szkolnych… znawczej, której wychowawczynią była Anna Moryl, doszli do wniosku, że młodzi artyści powinni nie tylko mieć szansę rozwijania swoich uzdolnień w szkole, należy również stworzyć im możliwości, by efekty własnej pracy mogli zaprezentować innym, wszak sztuka dla sztuki nie daje nikomu pełnej satysfakcji. Postanowili więc stworzyć uzdolnionej artystycznie młodzieży taką szansę. W ten sposób narodził się pomysł „Maski”, który wkrótce udało się zrealizować. Początkowo festiwal, bo taką formułę nadano imprezie, miał kameralny charakter. Brali w nim udział uczniowie chełmskich szkół i młodzież zaangażowana w działalność artystyczną instytucji kulturalnych miasta, np. Chełmski Dom Kultury, Miejski Dom Kultury. Wkrótce okazało się, że większą satysfakcję może dać rywalizacja w szerszym gronie artystów, a przy tym okazało się, że można by czegoś nauczyć się od innych. Zaproszono więc na festiwal młodych ludzi z Lubelszczyzny. „Maska” zmieniła swój zasięg, co sprawiło, że w ciągu kilku lat gościły u nas setki uzdolnionych artystycznie uczniów z Łukowa, Białej Podlaskiej, Hrubieszowa, Włodawy, Rejowca, Krasnegostawu, Zamościa, Zwierzyńca, Świdnika, Dubienki, Lublina, Lubartowa, Janowa Lubelskiego, Warszawy, Gdańska, Kędzierzyna – Koźla, Józefowa, Gryfic, Białegostoku, Lubaczowa, Głubczyc, Turzego Pola, Przemyśla. Z upływem lat festiwal ewaluował, nabierał coraz większego znaczenia, stawał się imprezą o zasięgu ogólnopolskim, a nawet ma w swej historii epizody międzynarodowe. Z roku na rok coraz więcej grup teatralnych i artystów występujących indywidualnie chciało w nim uczestniczyć. Coraz więcej gości wracało do nas w kolejnych edycjach, twierdząc, że zaproponowana formuła odpowiada ich potrzebom artystycznym. Festiwal zmieniał się pod każdym względem. Pierwsza „Maska” trwała jeden dzień, a jej program obejmował konkurs w trzech kategoriach: recytacja, poezja śpiewana, mała forma teatralna. Z czasem program poszerzono o warsztaty teatralne prowadzone przez instruktorów teatralnych bądź aktorów zawodowych. Część konkursową poszerzono o nowe kategorie: plakat teatralny, recenzja teatralna, wywiedzione ze słowa. Obecnie stałym punktem programu jest Koncert Galowy stanowiący podsumowanie konkursu – pokazujemy na zakończenie szerokiej widowni to, co było najwartościowsze w danym roku. Jest on punktem kulminacyjnym festiwalu, ponieważ prowadzi do rozstrzygnięcia konkursu i wręczenia nagród zwycięzcom. W programie kilku kolejnych Koncertów Galowych znalazły się etiudy przygotowane przez uczestników warsztatów, w których młodzi artyści wyrażali problemy współczesnego świata. Miejmy nadzieję, że tradycja ta zostanie podtrzymana. 309 WIESŁAWA MAZUREK Od kilku lat na zakończenie „Maski” uczniowie I LO oraz goście festiwalowi mogą obejrzeć spektakl przygotowany przez któryś znany zespół teatralny. Gościliśmy na scenie ChDK, z którym współpracujemy praktycznie od początku „Maski”, takie zespoły jak Teatr Prowizorium, teatr „Montownia”, Scenę Plastyczną KUL Leszka Mądzika, „Grupę Rafała Kmity”, teatr „In vitro” z Lublina, Cieszyńskie Studio Teatralne. Zapraszane zespoły prezentują młodym adeptom sztuki teatralnej to, co najlepsze – spektakle, które zostały docenione na różnych festiwalach przez jurorów bądź publiczność. Jest od kogo uczyć się i szukać inspiracji. Oczywiste staje się, że przy tak bogatym programie wydłużał się czas trwania festiwalu – stało się już zwyczajem, że odbywa się w pierwszy piątek i sobotę kwietnia, czyli bawimy się w teatr dwa dni. Wyjątek stanowiła jubileuszowa trzydniowa edycja „Maski”, przygotowana na dziesięciolecie. Wiele zmieniło się w ciągu tych lat w sferze organizacji „Maski”, zmieniali się również ci, którzy ją przygotowywali. Od momentu jej powstania do 2004 roku pracami kierowała pani Anna Moryl z młodzieżą. Wspierało ją grono polonistów. Od 2005 roku przygotowujemy festiwal w zespole – trzyosobową grupę tworzą Wiesława Mazurek, Elżbieta Pietrzykowska, Wojciech Derlak, w 2008 r. dołączyła do nas Marzanna Jakuta. Wspomagają nas, jak zawsze, niezawodni poloniści. Do prac organizacyjnych od kilku lat włączają się koleżanki i koledzy uczący innych przedmiotów. Jednak nie byłoby „Maski” bez młodzieży i to z klas o różnych profilach, np. kulturoznawczym (1993-1997), europejskim (2000-1904), matematyczno-językowym (2004-2007) i biologiczno-chemicznym (20042007). Najczęściej jednak młodymi entuzjastami teatru okazują się być uczniowie klas humanistycznych. Piętnaście lat to na tyle długi okres, by można się nie tylko poznać, ale również zaprzyjaźnić. „Maska” ma wielu przyjaciół i to nie tylko artystów, ale również ludzi, którzy darzą teatr sympatią i wspomagają wszelkie działania z nim związane. Do ich grona zaliczyć możemy kolejnych dyrektorów I LO (Marian Różański i Antoni Skubiszewski), którzy są fundatorami nagród. Wraz z nimi wspierali nas wicedyrektorzy Anna Moryl i Janusz Krzywicki, a także przewodniczący Komitetu Rodzicielskiego – Karol Bednaruk, była przewodnicząca Rady Rodziców Joanna Bielecka oraz obecna Joanna Nowosadzka. Dzięki wsparciu finansowemu od początku mogliśmy wydawać gazetkę festiwalową „Antrakt”, czasem uzupełnianą nadzwyczajnym dodatkiem „Antrakt – z ostatniej chwili”. Od sześciu lat każdej edycji „Maski” towarzyszą dwa numery gazetki – drugi zawiera m.in. recenzje spektakli zaprezentowanych podczas konkursu w kategoriach mała forma teatralna oraz kabaret. 310 Festiwal Teatrów Szkolnych… W kolejnych latach udział w spotkaniu z teatrem zapowiadają nowe grupy młodzieży z różnych stron Polski. „Maska”, która trwa już drugą dekadę, ciągle się rozwija – zmieniamy ją, chcąc zaspokoić oczekiwania wszystkich miłośników sztuki teatralnej. Na prośbę młodych artystów w kategorii mała forma teatralna mogą występować grupy wystawiające sztuki w obcych językach (niemieckim, angielskim, francuskim, rosyjskim). Od kilku lat we wszystkich kategoriach konkursowych mają prawo uczestniczyć studenci. Można śmiało stwierdzić, że „Maska” stale rozrasta się. Myślę, że jej twórcy mogą dziś, śledząc jej losy, odczuwać satysfakcję. Z upływem czasu staje się imprezą coraz trudniejszą logistycznie, wymagającą większych nakładów finansowych. Od lat w tej dziedzinie pomagają nam instytucje i prywatni sponsorzy, stale wspiera nas Urząd Miasta Chełm. Staramy się zdobywać pieniądze, aplikując w konkursach ogłaszanych przez Urząd Miasta. Mamy na szczęście kliku wiernych sponsorów oraz fundatorów nagród, których śmiało możemy nazwać przyjaciółmi „Maski”. Od kilku lat najhojniejszym jest Urząd Miasta Chełm. Organizatorów cieszy każda złotówka, każda podarowana nagroda, każda forma wsparcia. Rokrocznie poszukujemy nowych sponsorów. Przez piętnaście lat trud organizatorów przynosił efekty. Wierzymy, że życzliwości i zaangażowania finansowego entuzjastów teatru wystarczy co najmniej na kolejnych piętnaście lat. Organizatorzy imprezy, czyli I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego i Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO z roku na rok będą mieli coraz większe problemy bez znaczącej pomocy finansowej z zewnątrz. Pesymiści twierdzą, że „Maska” już dawno przekroczyła możliwości finansowe szkoły i stowarzyszenia i należałoby jej zaniechać. Jednak podjęcie takiej decyzji jest bardzo trudne, a wręcz niemożliwe w sytuacji, gdy środowisko oczekuje na tę imprezę. Mimo kryzysowej sytuacji młodym i dorosłym czarniecczykom nie brakuje entuzjazmu i motywacji do pracy. W październiku uczniowie – maturzyści rozpoczęli przygotowania kolejnej, szesnastej edycji „Maski”. Wkrótce przekażą przysłowiowa pałeczkę koleżankom i kolegom z klas drugich i pierwszych, bo sami skoncentrują się na maturze. Oby kolejnym rocznikom czarniecczyków udały się następne festiwale. 311 WIESŁAWA MAZUREK 312 JOLANTA KONOPKA STOWARZYSZENIE PRZYJACIÓŁ DZIECI „O UŚMIECH DZIECKA” W CHEŁMIE Stowarzyszenie Przyjaciół Dzieci „O uśmiech dziecka” w Chełmie zostało powołane z inicjatywy pracowników Zespołu Wychowania i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej nr 1 w Chełmie. Tworząc Stowarzyszenie, kierowano się koniecznością wsparcia działań edukacyjnych, zadań wychowawczych Zespołu Wychowania i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej nr 1 w Chełmie, pozyskiwania funduszy na rzecz rozwoju i wyrównywania szans życiowych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Nasza organizacja została wpisana do Rejestru Stowarzyszeń, Innych Organizacji Społecznych i Zawodowych, Fundacji oraz Publicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej dnia 1 kwietnia 2005 r. pod numerem KRS: 0000231635 postanowieniem Sądu Rejonowego w Lublinie, XI Wydziału Gospodarczego Krajowego Rejestru Sądowego. Dnia 22 kwietnia 2005 r. Stowarzyszenie otrzymało numer identyfikacyjny REGON: 060024235, a 2 maja 2005 r. numer identyfikacji podatkowej (NIP): 563220691. W roku 2006 Stowarzyszenie uzyskało status organizacji pożytku publicznego. Obecnie Stowarzyszenie liczy 51 członków. Od roku 2005 Zarząd Stowarzyszenia pracuje w pięcioosobowym składzie: prezes – Jolanta Konopko, wiceprezes – Anna Strycharz, a od 30.01.2007 r. Wanda Chromik, sekretarz – Małgorzata Matysek-Wróblewska, skarbnik – Bożena Mazurek, członek – Renata Kisielewicz. W I kadencji działalności Stowarzyszenia w skład organu nadzoru – Komisji Rewizyjnej wchodziły następujące osoby: przewodnicząca – Mariola Jędruszczak, członek – Iwona Stelmach, członek – Beata Hozer. Od roku 2008 r. Komisja Rewizyjna pracuje w składzie: przewodnicząca – Iwona Stelmach, członek – Jolanta Bulska, 313 JOLANTA KONOPKA członek – Małgorzata Rogosz. Stowarzyszenie Przyjaciół Dzieci „O uśmiech dziecka” jest organizacją o zasięgu ogólnopolskim, instytucją pozarządową, dobrowolną, w pełni autonomiczną. Jego członkowie działają na rzecz środowisk osób niepełnosprawnych i ich rodzin oraz opiekunów, bez względu na rodzaj posiadanej dysfunkcji i przedział wiekowy, nie kierując się przynależnością do Stowarzyszenia, w tym w zakresie szeroko pojętej profilaktyki powstawania niepełnosprawności w różnych dziedzinach życia. Nadrzędnym celem Stowarzyszenia jest wspieranie rozwoju oraz wyrównywanie szans życiowych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Pozostałe cele statutowe to: prowadzenie programów wsparcia dla dzieci i młodzieży: terapeutycznych, integracyjnych i profilaktycznych, prowadzenie programów wsparcia dla rodziców, organizowanie imprez o charakterze: integracyjnym, sportoworekreacyjnym, kulturalno-oświatowym oraz organizowanie aukcji i wystaw, realizowanie i podejmowanie innych działań i programów na rzecz dzieci i młodzieży niepełnosprawnej oraz ich rodziców, współpraca z administracją publiczną, organizacjami pozarządowymi, instytucjami działającymi na rzecz dzieci i młodzieży, ze środkami masowego przekazu, wydawanie publikacji. W ramach prowadzonej działalności statutowej Stowarzyszenie realizuje zadania Pożytku Publicznego według klasyfikacji PKD: 80. Edukacja, 85. Ochrona zdrowia i pomoc społeczna, 91. Działalność pozostałych organizacji członkowskich, gdzie indziej niesklasyfikowana, 92. 62.Z. Działalność związana z kulturą, rekreacją i sportem. Stowarzyszenie Przyjaciół Dzieci może prowadzić działalność gospodarczą na ogólnych zasadach, określonych w odrębnych przepisach. Dla właściwego realizowania swoich celów może prowadzić działalność również poza granicami kraju. Stowarzyszenie w pierwszej kolejności udziela pomocy i wsparcia uczniom Zespołu Wychowania i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej nr l w Chełmie. Od 2005 r. to jest pierwszego roku działania Stowarzyszenie przyjęło główne kierunki działalności, do których należało przede wszystkim: wspieranie działań ZW i PPP nr 1 w Chełmie poprzez przekazanie: pomocy dydaktycznych, mebli, sprzętu rehabilitacyjnego, rekreacyjnego i sportowego, sprzętu AGD, środków audiowizualnych, wyposażenia placu zabaw dla dzieci, nagród i upominków dla zwycięzców i uczestników 314 Stowarzyszenie Przyjaciół Dzieci… różnych konkursów organizowanych przez SOSW, m.in.: Międzyszkolnego Konkursu Plastycznego pt. „Dzieci lubią zimę najbardziej”, „Jak żyć w przyjaźni”, Międzyklasowego Konkursu pt. „Mistrz warcabów”; organizacja paczek żywnościowych dla najuboższych uczniów SOSW w Chełmie; organizacja wyprawek szkolnych dla najuboższych uczniów SOSW w Chełmie; udzielanie pomocy finansowej osobom będącym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej; organizowanie różnych konkursów, imprez i akcji (Wojewódzkiego Konkursu Pieśni Patriotycznej Religijnej Placówek Specjalnych i Integracyjnych, Międzyszkolnego Konkursu Plastycznego pt. „Stop alkoholizmowi”, „Artystyczne prezentacje dzieci i młodzieży o specjalnych potrzebach edukacyjnych”, „Integracyjny festyn sportowo – rekreacyjny z okazji Dnia Dziecka”, spotkanie integracyjne – „Wspólna biesiada”, Mikołajki „Akcja Cegiełka 2006-2007, 2008, 20092010” , „Akcja Gwiazdka 2008”, „Akcja Jesienna Róża”); organizacja balów i koncertów charytatywnych; organizowanie wypoczynku letniego i zimowego dla dzieci i młodzieży na terenie Miasta Chełm; organizacja turnusów rehabilitacyjnych ( Wdzydze Kiszewskie – 2006 i 2007 r., Łeba – 2008 r., Kołobrzeg – 2009 r., Darłówko – 2010 r., Mielno – 2011 r.); współpraca z administracją publiczną, zakładami pracy, środkami masowego przekazu i pozyskiwanie sponsorów; realizowanie i podejmowanie różnych zadań i programów na rzecz dzieci i młodzieży niepełnosprawnej oraz ich rodziców. Od 2005 roku Stowarzyszenie rokrocznie realizuje różne zadania w ramach konkursów otwartych na rzecz dzieci i młodzieży niepełnosprawnej oraz ich rodziców m. in. z zakresu: profilaktyki alkoholowej („Mogę żyć inaczej – rozwijam swoje zainteresowania”, „Życie bez nałogów”), edukacji ekologicznej („Żyj z przyrodą w zgodzie”), edukacji patriotycznej („Moja Ojczyzna”); edukacji artystycznej („Rozwijam swoje zainteresowania”); kultury fizycznej i sportu („ Jestem aktywny” , „Ruch to zdrowie”), komunikacji („Prowadzenie grupowych i indywidualnych zajęć rozwijających umiejętności sprawnego komunikowania się z otoczeniem osób z uszkodzeniem słuchu, mowy, z autyzmem i z niepełnosprawnością intelektualną”), samodzielnego funkcjonowania osób niepełnosprawnych („Droga do samodzielności”). 315 JOLANTA KONOPKA W roku 2006 Stowarzyszenie realizowało zadanie w ramach Rządowego programu wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży pn.: „Aktywizacja i wspieranie jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych w zakresie udzielania uczniom pomocy materialnej o charakterze edukacyjnym”. W roku szkolnym 2009/2010 Stowarzyszenie realizowało zadanie pn. „Promocja aktywnej integracji społecznej” w ramach projektu systemowego „Razem wśród ludzi” Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Chełmie. Zadanie finansowane było ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013. Realizacja w/ w zadań była możliwa dzięki instytucjom publicznym (Urząd Miasta Chełm, ROPS w Lublinie, Kuratorium Oświaty w Lublinie, MOPR w Chełmie, PCPR w Chełmie, PCPR w Hrubieszowie, PCPR w Łęcznej) oraz osobom i właścicielom firm („Meblotap” w Chełmie, „SPIN” w Chełmie, „Zomar” w Chełmie). 316 JACEK BARCZYŃSKI GALERIA ATELIER Od kiedy Ryszard Karczmarski został prezesem lubelskiego oddziału Związku Polskich Artystów Fotografików siedziba tej organizacji jest w Chełmie. W Lublinie po prostu nie było lokalu. Ta sytuacja przyspieszyła realizację marzenia nowego prezesa o stworzeniu autorskiej Galerii Atelier. Tak też się stało i do tej pory ta oryginalna placówka zdążyła mocno wrosnąć w kulturowy pejzaż miasta. Ryszard Karczmarski po kilku latach pracy w zawodzie nauczycielskim postanowił zawodowo zająć się fotografowaniem. Własny zakład prowadzi od 1985 roku. Od tamtego czasu wielokrotnie uczestniczył w plenerach i warsztatach, poza krajem także w Armenii, Tajlandii i we Włoszech. Zamiłowany żeglarz aparat fotograficzny zabierał także na rejsy do Finlandii, Szwecji, wokół wysp brytyjskich, czy na Bornholm. Od 2001 roku jest członkiem Związku Polskich Artystów Fotografików. W swoim dorobku ma szereg prezentacji w Chełmie i indywidualne wystawy w wielu ośrodkach w kraju, ale i armeńskim Leninakanie, czy ukraińskim Łucku. Galeria Ryszarda Karczmarskiego znajduje się przy ul. Lwowskiej 24. Powstała po rozbudowie dawnej świetlicy najpierw jeszcze przedwojennych Zakładów Metalowych Dratt i s-ka, upaństwowionych i przemianowanych po wojnie na „Agromet”. Automatycznie stała się naturalnym zapleczem ZPAF, skoro od początku stała otworem dla jego członków. – Ta galeria to mój pomysł na kontynuowanie jak najlepszych tradycji tego miejsca – mówi Karczmarski. – Między innymi w dawnej świetlicy prezentował się Teatr Ziemi Chełmskiej. Ta przestrzeń tętniła kulturalnym życiem niegdysiejszego Chełma i moją ambicją było przywrócenie takiego stanu rzeczy. Wierzę, że w ocenie chełmian to mi się udało. Intencją założycieli galerii, Ryszarda i Elżbiety Karczmarskich było i jest, aby poza fotografikami gościli w niej także osoby uprawiające inne dziedziny twórczości. Na przykład z myślą o muzykach zakupił i wyremontował koncertowy fortepian. Dotychczasowy dorobek galerii to ponad 40 wystaw, kilkanaście koncertów i ponad 20 317 JACEK BARCZYŃSKI różnego rodzaju innych wydarzeń. Przez galerię przewinęli mistrzowie obiektywu zaliczani do krajowej czołówki, bardowie, poeci, autorzy książek o obrazów filmowych. Charakterystyczne, że z roku na rok kalendarz imprez zagęszcza się i budzi też coraz większe zainteresowanie. Słowem Galeria Atelier to już nie idea fix Karczmarskich, ale instytucja przez duże I. Galeria Atelier to także zaplecze Fotoklubu Ziemi Chełmskiej, którego pan Ryszard jest wieloletnim członkiem. W końcu nie bez powodu na inauguracyjną wystawę „Jesteśmy” złożyły się najlepsze prace samego gospodarza i jego klubowych kolegów. Jednym z pomysłów na zapewnienie galerii niezbędnych środków jest powołanie fundacji, której zadaniem byłoby między innymi gromadzenie pieniędzy na kolejne przedsięwzięcia artystyczne. Dlatego wszystkich zainteresowanych zapraszają do współpracy. Wspólnym dziełem może być placówka o ponadregionalnych ambicjach i poziomie. 318 ZAKOŃCZENIE W 2008 roku gościem Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie był Profesor Witalij Telwak z Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego w Drohobyczu (Ukraina). Po kilku dniach pobytu, w pożegnalnych słowach, Profesor stwierdził, że „Chełm jest miastem magicznym”. Poproszony o rozwinięcie tej myśli dodał, że urzekła go gościnność mieszkańców, dbałość o zabytki, pamięć wielonarodowych przodków oraz bogactwo życia kulturalnego, które „tli się” w każdym zakamarku miasta. Trudno o lepsze ujęcie tej kwestii. Życie kulturalne w Chełmie rzeczywiście „tli się”, gdzie tylko okiem sięgnąć. Wielość i różnorodność inicjatyw kulturalnych jest zadziwiająca dla każdego przybysza, nawet tego zza miedzy. Uwagę zwraca też ich kameralność. Piękne pomysły i niezwykłe przedsięwzięcia realizowane są w wąskich społecznościach, niemal „w tajemnicy” przed światem. Niniejsza publikacja pokazuje ten fenomen. Miejmy nadzieję, że otworzy ten „magiczny” świat przed wszystkimi mieszkańcami miasta oraz ich gośćmi. Chełm ma się czym pochwalić. Andrzej Stępnik 319
Podobne dokumenty
Symfonicznej PRiTV oraz Krakowskiej Orkiestry Kameralnej.
Przewodnik po Chełmie
piękniejszych obszarów Lubelszczyzny. powierzchnię liczącą ponad tysiąc hektaNa południe od Chełma leżą Działy Gra- rów, chronią unikalne środowisko przybowieckie, system zalesionych wzgórz, rodnic...
