Uwarunkowania rozwoju seksualnego dziecka

Czynniki wpływające na rozwój psychoseksualny dziecka - uwarunkowania
rodzinne i rówieśnicze
Podstawowe i naturalne środowisko wychowawcze każdego człowieka
to rodzina. To ona powinna odgrywać zasadniczą rolę w wychowaniu seksualnym
dzieci (Ryś, 1999). Od najwcześniejszych lat życia dziecko, na podstawie wzorców
wyniesionych z rodziny, formułuje własne wartości, postawy, normy wobec
seksualności. Rodzina jednak nie znajduje się w próżni społecznej i wpływają
na nią przedszkole, szkoła, Kościół, mass media, środowiska lokalne i tym podobne
(Beisert, 1991).
Okres dzieciństwa ogrywa istotną rolę w rozwoju psychoseksualnym –
- właśnie wtedy rozwijają się właściwości psychiczne, które decydują o postawach
wobec „świata płci”. Nieprawidłowości tego okresu będą zakłócały prawidłowy rozwój
erotyczny, i wpływały na problemy w późniejszych okresach życia (Beisert, 1991).
Podstawowym aspektem życia erotycznego kształtowanym w rodzinnym
domu jest umiejętność wyrażania uczuć. Chociaż człowiek przez całe życie
zdobywa umiejętności komunikowania uczuć, to jednak poprzez reagowanie
na miłość rodziców i rozwijanie własnych form wyrażania emocji w stosunku
do innych, kształtują się podstawowe wzory ekspresji emocjonalnej (Beisert, 1991).
W domach rodzinnych następuje także modelowanie pierwszych postaw
wobec seksualizmu. Cel ten jest realizowany spontanicznie na bardzo wczesnym
etapie uczenia dziecka higieny osobistej, ubierania się i udziału w życiu rodzinnym.
W
okresie
wczesnodziecięcym
człowiek
względnie
poznaje
granice
tabu
seksualności i uczy się niewkraczania na jej niedozwolone obszary. Tabu dotyczy
sfery językowej, kwestii nagości, płci przeciwnej, określonych zachowań i w każdej
rodzinie przybiera indywidualny charakter. Reakcje opiekunów w sytuacjach
codziennych
rodzą
określone
postawy
dzieci.
Kara
lub
wizja
kary
czy też prewencyjne nastawienie dziecka wobec różnych aspektów seksualności
wywołują u niego lęk, poczucie winy, doprowadzają do konfliktu dążeń i emocji.
Uczucia, związane z przyjemnością, zaspokojeniem ciekawości, ulgą kojarzą
się z grzechem, wstydem, poniżeniem. Zdaniem Długołęckiej (2006) przyjęcie
masturbacji jako tabu, może stać się pierwszym z poglądów na sprawy seksu,
z którym może zetknąć się małe dziecko.
Reakcje rodziców czasami przyczyniają się – wbrew ich intencjom i lękom - do utrwalania onanizmu. W literaturze akcentuje się nieświadomość dziecka. Stąd
też uważa się, że dzieci dotykają swoich narządów jawnie, bez wstydu. Badania
wykazują
jednak
istnienie
dwóch
typów
zachowań:
jawnych
i
ukrytych,
charakterystycznych dla dzieci, które wiedzą o zakazanej naturze czynności (Beisert,
1991).
Przesadnie
rozumiana
naturalność
i
otwartość
seksualna
opiekunów
przekracza z kolei możliwości zrozumienia sytuacji przez małe dziecko, a więc może
rodzić lęk i odbierać mu zdolność poszanowania cudzej intymności i odrębności
(Ryś, 1999).
Kolejnym
uwarunkowaniem
życia
erotycznego
związanym
z
życiem
rodzinnym, jest dostarczanie przez rodziców najwcześniejszych wzorów pełnienia
ról społecznych związanych z płcią. Proces utożsamiania się z płcią przy
odpowiednim rozwoju identyfikacji odbywa się u dziecka od chwil uświadomienia
sobie, że przynależy do określonej płci. Rozwija się on poprzez podkreślanie przez
rodziców odrębności płci, chociażby rodzaj ubioru, dobór zabawek, włącznie do prac
domowych
i wzmacnianie zachowań typowych
dla dziewczynek/chłopców
lub kobiet/mężczyzn. Właściwe wychowanie w rodzinie, silna więź uczuciowa
z obojgiem rodziców, sprecyzowana i jasna rola męska i kobieca oraz zgodne
i konsekwentne współdziałanie rodziców w ukierunkowaniu psychoseksualnym
dziecka mogą sprzyjać dobrej identyfikacji z własną płcią. Gdy brak wartościowych
modeli, albo gdy są one sprzeczne, identyfikacja łatwo może zostać zachwiana
(Długołecka,2006).
Środowisko rówieśnicze również niezaprzeczalnie wpływa na rozwój erotyczny
poprzez wzmacnianie procesu identyfikacji z płcią i jej rolami. Wprowadza ogromną
różnorodność, jaką nie dysponuje środowisko rodzinne, ponieważ dziecko może
przejmować sposoby pełnienia ról rodziców innych dzieci, wzbogacając w ten sposób
zakres swoich doświadczeń. Jest też miejscem treningu społecznego - stanowi
wzorzec przyszłych związków i pierwszych doświadczeń seksualnych. Wielość osób,
środowisk, doświadczeń, które wpływają na rozwój psychoseksualny dziecka,
niejednokrotnie wywołują u dorosłych chaos w oddziaływaniach wychowawczych,
poczucie bezradności i tendencję do przerzucania obowiązków na innych,
szczególnie jeśli dochodzi do sytuacji ocenianych jako trudne (Długołęcka, 2006).
Podstawowe przygotowanie do ról rodzinnych, małżeńskich, dokonuje
się jednak przede wszystkim w domu rodzinnym. Obejmuje ono kształtowanie
dojrzałej osobowości i przekaz wzorów ról (Ryś, 1999). Ponieważ umiejętności
umożliwiających powodzenie w małżeństwie można się nauczyć, to warto je rozwijać
w ciągu całego życia. Szczególnie ważna jest umiejętność poprawnej komunikacji:
empatycznej, przejrzystej, która jest warunkiem porozumienia seksualnego, podziału
obowiązków rodzinnych i tym podobnych (Braun-Gałkowska, 2008).
Rodzina
zaspakaja
także
potrzeby psychiczne
dziecka,
na
przykład
doznawanie oraz odwzajemnianie miłości, potrzeby bezpieczeństwa, afiliacji,
akceptacji. Bardzo dużą rolę w procesie kształtowania postawy miłości odgrywa
matka. Mając bezpośredni kontakt z dzieckiem okazuje mu bezwarunkową miłość
i akceptację, stymulując rozwój miłości. Miłość ojcowska z kolei, jest bardziej
wymagająca, inspiruje dziecko do stawianych mu wymagań. To właśnie w rodzinie
dziecko uczy się, że miłość nierzadko wymaga trudu, wyrzeczeń. Nie bez znaczenia
pozostaje tu przykład dawany przez rodziców. We właściwie funkcjonującej rodzinie
dziecko uczy się wzorów postępowania społecznego, postawy wobec rodziny,
małżeństwa czy innych ludzi, przyswaja wartości moralne. O tym wszystkim decydują
nie tylko specjalne metody wychowawcze, ale przede wszystkim charakter relacji
rodzice-dziecko. Przecież zachowania dziecka są odpowiedzią na postawy rodziców,
a one ulegają zmianom na skutek zachowań dziecka (Ryś, 1999). Dziecko w rodzinie
będącej wspólnotą staje się ufne i otwarte (Ryś, 1999). Otrzymuje także wzór, obraz
świata dwupłciowego, co umożliwia mu funkcjonowanie w normalnej rzeczywistości.
(Braun- Gałkowska, 1968). To tutaj dziecko musi siebie określić, zidentyfikować
swoją płeć. Wizerunek rodzica tej samej płci stanowi wzór własnych zachowań,
z kolei rodzic przeciwnej płci staje się podstawą do kształtowania oczekiwań wobec
przyszłego partnera. Zdrowy styl życia rodziny ma znaczący wpływ na przyswojenie
przez dziecko prawidłowego obrazu więzi małżeńskiej, a także wywiera znaczący
wpływ na osiąganie dojrzałości do zawarcia małżeństwa, leżącej u podstaw
budowania wspólnoty rodzinnej panujących w niej relacji i więzi. W całym procesie
przygotowywania młodych ludzi do pełnienia ról małżeńskich, rodzinnych szczególną
rolę odgrywa wychowanie seksualne. Aby spełniało ono rolę integrującą musi być
podejmowane w odpowiedni sposób (Ryś, 1999):
•
Rodzice znający poziom rozwoju emocjonalnego i poznawczego
dziecka,
jego
wrażliwość,
zainteresowania
powinni
wszelkie
wiadomości dotyczące płciowości dostosować do jego możliwości
percepcyjnych, powinni także poważnie traktować ważne dla dziecka
problemy, trudności, okazywać wyrozumiałość, szacunek, serdeczność
i zachęcać do pracy nad sobą.
•
Kwestie płci muszą być ukazane jako dobro, wartość w kontekście
rodziny, małżeństwa i osoby.
•
Seksualność należy ujmować w wielu aspektach (biologicznym,
psychicznym, duchowym), wskazując na jej cele i zadania.
•
Integralność zakłada rzetelną wiedzę, dobrą znajomość własnego ciała
i odmienności psychiki mężczyzny i kobiety.
•
Opiekunowie powinni nieco uprzedzać pytania dziecka, biorąc pod
uwagę środowisko czy programy realizowane w szkołach. To oni
powinni tłumaczyć oraz utrwalać zdobyte w szkole informacje na temat
ludzkiej płciowości.
•
Sposób przekazu powinien być dostosowany w treści, języku do wieku,
możliwości i etapu rozwojowego dziecka. Na postawione pytania należy
odpowiadać zgodnie z prawdą.
•
Wychowanie seksualne powinno być zgodne z wartościami rodziców,
z ich normami i wartościami duchowymi.
•
Niezbędny jest klimat wzajemnego zaufania, którego podstawę stanowi
życie
rodziców zgodne z głoszonymi
przez nich prawdami,
autentyczność, dojrzałość, odpowiedzialność i poczucie dzieci,
ze
•
zawsze mogą liczyć na rodziców.
Właściwe
wychowanie
seksualne
powinno
być
indywidualne
i prowadzone w atmosferze dialogu. Potrzeba tu otwartości rodziców
i chęci podjęcia szczerej rozmowy.
Istotną rolę w procesie integralnego wychowania seksualnego odgrywa
matka. Jest ona wzorem kobiecości, prawidłowej postawy rodzicielskiej, małżeńskiej.
To osoba matki, zwłaszcza dla dziewcząt, stanowi wzór pierwszej identyfikacji
z własną płcią. Pomaga zrozumieć piękno macierzyństwa, znaczenie miłości,
ukazywanie jej jako funkcji woli. Postawa matki ułatwia córce akceptację roli kobiety,
żony, matki, wpływa na kształtowanie poczucia własnej wartości, pomaga
w odkrywaniu drogi życiowej, jest wzorem relacji interpersonalnych. Wizerunek takiej
postawy znacznie pomaga w przetrwaniu zmienności nastrojów, łagodzi skrajne
stany emocjonalne, wzmacnia odporność. Obraz kochającej matki jest także istotny
w kształtowaniu odpowiedzialności młodego mężczyzny. Matka jest dla niego
wzorem kobiety, później także żony i matki. We właściwie przebiegającym procesie
wychowania (także wychowania seksualnego) ważny jest także obraz ojca. Jego
osoba gra ważną rolę w przekazywaniu informacji biologicznych, moralnych,
uczuciowych, duchowych. Wiele badań (Mierzwiński, 1997) podkreśla, że ze względu
na zróżnicowanie płciowe największy wpływ na kształtowanie psychiki syna
ma ojciec, a córki – matka. Szczególnie ważną rolę odgrywa rodzina w wychowaniu
seksualnym dzieci w okresie dorastania. Zdrowa, kochająca się rodzina pomaga
nastolatkowi w kierowaniu płciowością zgodnie z wyznawanymi wartościami,
nabywaniu umiejętności samowychowania, dążeniu do wewnętrznej harmonii,
autonomii. Dobre relacje w rodzinie pozwalają na zdobycie wiedzy o samym sobie,
umożliwiają zaspokojenie potrzeby wolności, wpływają na kształtowanie postawy
szacunku wobec innych i siebie, uczenie się odpowiedzialności. Brak właściwego
przygotowania do życia rodzinnego i małżeńskiego uznaje się za jeden z głównych
elementów nietrwałości młodej rodziny (Ryś, 1999). H. Izdebska (1975) na podstawie
badań wymienia następujące błędy wychowawcze opiekunów, które mają wpływ
na dorosłe życie dzieci:
•
zbytnia surowość - często połączona jest z brakiem miłości, co może
spowodować bunt, agresję lub obniżone poczucie własnej wartości;
•
organizowanie
dzieciom
„sterylnych”
warunków
–
nadmiernie
opiekuńcze postawy, dzięki którym dziecko ma wszystko, bez żadnych
obowiązków hamuje proces społecznego, harmonijnego dojrzewania
człowieka;
•
ubezwłasnowolnienie przez narzucanie dzieciom własnych racji
oraz doświadczeń;
•
autokratyczny
sposób
kierowania
wychowaniem
lub
przesadna
pobłażliwość
•
niewłaściwa organizacja życia rodzinnego
•
nadmierna koncentracja na nauce połączona z wyłączeniem dziecka
z życia rodzinnego i obowiązków.
Człowiek, który wychowywał się w nieprawidłowo funkcjonującej rodzinie
w dorosłym życiu wykazuje nieufność wobec innych ludzi, która uniemożliwia
mu przeżywanie intymności i miłości (Ryś, 1999).
Bibligrafia:
1. Beisert, M. (1991). Seks twojego dziecka. Poznań: Zakład Wydawniczy Konrad
Domke.
2. Beisert, M. (red.) (2004). Seksualność w cyklu życia. Warszawa: PWN.
3. Braun-Gałkowska, M. (1986) Rozmowy o życiu i miłości. Warszawa: PWZL.
4. Długołęcka, A., Lew-Starowicz, Z. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa:
Świat Książki.
5. Izdebska H., (1975), Przyczyny konfliktów w rodzinie. Warszawa: Ossolineum.
6. Mierzwiński, B. (1997) Specyfika roli ojca w wychowaniu seksualnym dziecka,
Studia nad Rodziną, nr 1.
7. Ryś, M. (1999) Przygotowanie do małżeństwa i rodziny. [w:] K. Ostrowska, M.
Ryś (red.) Wychowanie do życia w rodzinie. Książka dla nauczycieli rodziców i
wychowawców. Warszawa: Centrum medyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej MEN.