Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed II wojną

HISTORIA INTERNY POLSKIEJ
Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed
II wojną światową
Jerzy Supady
Katedra i Zakład Historii Medycyny i Farmacji, Uniwersytet Medyczny, Łódź
Streszczenie: W pierwszych czterech dziesięcioleciach XX wieku powstały w Polsce liczne organizacje
i instytucje onkologiczne. W 1906 roku utworzony został w Warszawie Komitet do Badania i Zwalczania Raka.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku powstały kolejne organizacje przeciwrakowe: Polski
Komitet do Zwalczania Raka (Warszawa 1921 r.), Łódzkie Towarzystwo Zwalczania Raka (Łódź 1927 r.), Wileński
Komitet do Zwalczania Raka (Wilno 1931 r.), Stowarzyszenie Polski Instytut Przeciwrakowy we Lwowie (Lwów
1929 r.) oraz Polski Związek Przeciwrakowy (Warszawa 1938 r.). Organizacje przeciwrakowe podejmowały
wielopłaszczyznową działalność (profilaktyczną, szkoleniową, organizacyjną, naukowo-badawczą), tworząc między innymi placówki otwartego i zamkniętego lecznictwa onkologicznego, w których powstały liczne prace
naukowo-badawcze. W efekcie owych przedsięwzięć utworzono np. Instytut Leczenia Radem w Łodzi, Zakład
Badawczo-Leczniczy do Zwalczania Nowotworów w Wilnie, oddziały szpitalne i kliniki leczące chorych na
nowotwory, a przede wszystkim wybudowano i otwarto w Warszawie z inspiracji Marii Skłodowskiej-Curie
bardzo nowoczesny Instytut Radowy, który w 1939 roku dysponował 90 łóżkami. Członkowie i działacze
organizacji i instytucji przeciwrakowych przeprowadzili wiele akcji informujących na temat chorób
nowotworowych, swoimi obserwacjami i wynikami badań naukowych dzielili się na zebraniach, konferencjach
i zjazdach z uczonymi w kraju i za granicą.
Słowa kluczowe: historia medycyny, nowotwory, onkologia, organizacje i instytucje przeciwrakowe, rak
Pierwszą na ziemiach polskich organizacją stawiającą sobie
za cel walkę z chorobami nowotworowymi był utworzony 6
czerwca 1906 roku w Warszawie, z inicjatywy znanego położnika i ginekologa dr. Józefa Jaworskiego, Komitet do Badania
i Zwalczania Raka (KdBiZR). Program KdBiZR zakładał prowadzenie badań naukowych nad chorobami nowotworowymi,
profilaktyką w zakresie tych chorób oraz onkologiczną działalność diagnostyczno-leczniczą [1]. W okresie przed I wojną światową (do 1914 r.) organizacja skoncentrowała swoją uwagę na
przedsięwzięciach profilaktycznych w postaci odezw do kobiet
na temat raka narządów rodnych oraz w formie informacyjnych
ulotek, plakatów, broszur oraz pogadanek i wykładów [2].
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku, po
123 latach niewoli, stało się impulsem do budowy nowoczesnych struktur służby zdrowia. Z inicjatywy środowiska lekarskiego ówczesnej Warszawy, głównie dr. Czesława Jankowskiego, dr. Stefana Sterlinga-Okuniewskiego i dr. Bronisława
Wejnerta, powstał w 1921 Polski Komitet do Zwalczania Raka
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. med. Jerzy Supady, Katedra i Zakład Historii Medycyny i Farmacji,
Uniwersytet Medyczny, ul. Muszyńskiego 2, 90-151 Łódź, tel./fax: 042-677-92-87,
e-mail: [email protected]
Praca wpłynęła: 29.11.2007. Przyjęta do druku: 07.12.2007.
Nie zgłoszono sprzeczności interesów.
Pol Arch Med Wewn. 2008; 118 (1-2): 77-81
Copyright by Medycyna Praktyczna, Kraków 2008
(PKdZR) (ryc.) [3]. Biuro Komitetu zlokalizowano w Warszawie przy ul. Karowej 31 [4]. Natomiast przy ul. Karowej 1
została otwarta Poradnia PKdZR, w której stosowano leczenie
radem. Poradnia współpracowała z warszawskimi oddziałami
szpitalnymi i klinikami uniwersyteckimi w dziedzinie diagnostyki i terapii. Ponadto, w 1929 roku zorganizowano przy
oddziale internistycznym Szpitala św. Łazarza w Warszawie
przytułek dla nieuleczalnie chorych na raka [5].
PKdZR prowadził ożywioną działalność naukowo-badawczą, którą kierowała specjalna Komisja Naukowa, oraz
uczestniczył w zebraniach, sympozjach, konferencjach i zjazdach w kraju i za granicą. W latach 1918–1939 PKdZR zorganizował 4 ogólnopolskie zjazdy przeciwrakowe: w 1924 roku
i 1929 roku w Warszawie, w 1932 roku w Łodzi i w 1936 roku
w Wilnie. Uczeni polscy wzięli również udział w dwóch onkologicznych zjazdach międzynarodowych: w Madrycie w 1933
roku i w Brukseli w 1936 roku.
Wspomniana Komisja Naukowa udzielała pomocy materialnej uczonym prowadzącym badania z dziedziny chorób
nowotworowych. Od 1935 roku członkowie PKdZR korzystali
także z zapomóg i stypendiów przyznawanych z Fundacji im.
Jakuba Potockiego. Ogłaszano również konkursy na najlepsze
prace badawcze z zakresu onkologii.
Szczególną rolę w strukturze PKdZR spełniało założone
w 1927 roku Koło Pań, gromadzące w swych szeregach osoby z wysokich sfer ówczesnego państwa; w latach 1923–1932
Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed II wojną światową
1
HISTORIA INTERNY POLSKIEJ
A
B
C
Ryc. 1. A. Aleksander Zawadzki – członek Rady Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka (PKdZR), redaktor czasopisma Index Analyticus
Cancerologiae. B. Stefan Sterling-Okuniewski – sekretarz PKdZR (1921–1934), pierwszy redaktor Biuletynu Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka i czasopisma Nowotwory (1923–1934). C. Bronisław Adam Wejnert – prezes PKdZR (1939), redaktor naczelny czasopisma
Nowotwory (1934–1939) (reprodukowane z: Supady J. Organizacje i instytucje do walki z rakiem w Polsce w latach 1906–1939. Łódź, ADI,
2003: 14-15).
przewodniczącą Koła Pań była żona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Michalina Mościcka, a od 1933 roku – żona
Marszałka Polski Aleksandra Piłsudska. W Kole Pań było
kilka sekcji: propagandy, szpitalna, opieki społecznej i wywiadowcza. W ramach sekcji prowadzono różnorodną działalność
filantropijno-społeczną [6].
Naukowym czasopismem PKdZR był wydawany co kwartał od 1923 roku Biuletyn Polskiego Komitetu do Zwalczania
Raka, który w 1928 roku przemianowano na Nowotwory. Lekarze polscy, działacze PKdZR, brali udział w redagowaniu
onkologicznych czasopism za granicą, między innymi Index
Analiticus Cancerologic, Acta oraz Neoplasmea.
W 1927 roku powstało Łódzkie Towarzystwo Zwalczania
Raka (ŁTZR). Inicjatorem zorganizowania ŁTZR był Juliusz
Lange, który został pierwszym przewodniczącym zarządu organizacji. Staraniem działaczy ŁTZR otwarto w Łodzi Instytut
Leczenia Radem. Rad w ilości 250 mg kupiono za granicą.
Przy użyciu radu leczono także w łódzkim Szpitalu św. Józefa
przy ul. Drewnowskiej 75 (1926–1931) oraz w Szpitalu Betleem przy ul. Podleśnej 15 (1936–1939).
Dużą wagę przywiązywano do profilaktyki chorób nowotworowych, organizując prelekcje, odczyty, specjalne seanse filmowe oraz upowszechniając ulotki, plakaty, broszury
i artykuły informujące o czynnikach ryzyka tych chorób oraz
metod zapobiegania nowotworom, ich wykrywania i leczenia.
W latach 30. XX wieku odbywały się na terenie miasta tzw.
dnie i tygodnie przeciwrakowe. Prowadzono także działalność
naukowo-badawczą, której efektem były publikacje dotyczące
problematyki chorób nowotworowych oraz kontakty z uczonymi w kraju i za granicą w ramach współpracy z onkologiczny2
mi placówkami naukowymi, między innymi z Międzynarodową Ligą Przeciwrakową w Paryżu. Dla potrzeb w tym zakresie
utworzono w Łodzi w 1937 roku Pracownię Badawczą, którą
kierował dr Kazimierz Ściesiński. W celu prowadzenia działalności społecznej powołano w 1929 roku przy ŁTZR Koło Pań.
Jego przewodniczącą została Wanda Jaszczołtowa, a po niej
Karolina Skalska [7].
W 1931 roku powstał Wileński Komitet do Zwalczania
Raka (WKdZR). Jego założycielami byli: profesorowie Kornel
Michejda, Kazimierz Opoczyński, Kazimierz Pelczar oraz dr
Marian Przyałgowski i dr Henryk Rudziński. Pierwszym prezesem Komitetu został dyrektor wileńskiego Banku Polskiego
Stanisław Białas [8]. W grudniu 1931 roku, kierując się założeniami statutowymi, otwarto w Wilnie Zakład BadawczoLeczniczy do Zwalczania Nowotworów, zlokalizowany przy ul.
Połockiej 6. W Zakładzie utworzono oddział rentgenologicznoterapeutyczny oraz oddział chirurgiczny i stosowano leczenie
radem [9].
Wileński Komitet do Zwalczania Raka urządzał systematyczne posiedzenia naukowe oraz delegował swoich przedstawicieli na onkologiczne zebrania i zjazdy krajowe i zagraniczne. Z inicjatywy WKdZR w dniach 6–8 grudnia 1936 roku
odbył się w Wilnie IV Ogólnopolski Zjazd do Walki z Nowotworami.
W ramach WKdZR działała między innymi sekcja propagandowa, zajmująca się organizowaniem odczytów na temat
wczesnych objawów oraz metod wykrywania i leczenia chorób
nowotworowych.
W okresie 1931–1939 członkowie Komitetu wykonali
i opublikowali wiele prac naukowo-badawczych, dotyczących
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2008; 118 (1-2)
HISTORIA INTERNY POLSKIEJ
Tabela. N
ajważniejsze placówki otwartego i zamkniętego lecznictwa onkologicznego w Polsce w latach 1918–1939 [10]
Nazwa placówki
Miejsce
działalności
Okres
działalności
Przychodnia PKdZR (Zakład Leczenia Radem i Przychodnia Chirurgiczna)
Warszawa, ul. Karowa 1
1923–1939
Instytut Leczenia Radem ŁTZR
Łódź, ul Piotrkowska 175
1927–1939
Prywatny Instytut Curie – terapii
Kraków, ul. Garncarska 9
1924–1930
Zakład Badawczo-Leczniczy do Zwalczania Nowotworów (Oddział Medycyny Wewnętrznej i Oddział Rentgenologiczny)
Wilno, ul. Połocka 6
1931–1939
Oddział szpitalny dla chorych na nowotwory (leczący radem)
Szpital św. Józefa, Łódź, ul. Drewnowska 75
1926–1931
Oddział dla chorych na raka
Szpital Betleem, Łódź, ul. Podleśna 15
1936–1939
Oddział dla nieuleczalnie chorych na raka
Miejski Dom Starców i Kalek, Łódź, ul. Narutowicza 60
1936–1939
Klinika Chirurgiczna Uniwersytetu Poznańskiego
Szpital Miejski, Poznań
1921–1923
Szpital Przemienienia Pańskiego, Poznań
1923–1939
Zakład św. Wawrzyńca
Państwowy Szpital Powszechny, Lwów
1931–1939
Oddział Radowy Kliniki Chorób Wewnętrznych
Lwów
1937–1939
Katedra Radiologii Lekarskiej Uniwersytetu Poznańskiego
Poznań
1920–1939
Instytut Radowy im. Marii Skłodowskiej-Curie
Warszawa, ul. Wawelska 15
1932–1939
zagadnień profilaktyki, etiologii, patogenezy, diagnostyki i terapii chorób nowotworowych.
W 1929 roku powstało we Lwowie Stowarzyszenie Polski
Instytut Przeciwrakowy. Pierwszym prezesem zarządu Stowarzyszenia został wojewoda hr. Wojciech Gołuchowski [10].
W części budynku Państwowego Szpitala Powszechnego we
Lwowie zorganizowano tzw. Zakład św. Wawrzyńca, w którym 16 łóżek przeznaczono dla chorych na raka. Jednakże
największym osiągnięciem Stowarzyszenia było wykonanie
ankietowych badań statystycznych na temat występowania
raka w Polsce [11].
W latach 30. XX w. przy Państwowej Naczelnej Radzie
Zdrowia Ministerstwa Opieki Społecznej w Warszawie utworzono Sekcję do Zwalczania Raka. Z inicjatywy jej członków,
głównie lekarzy, podjęto starania o utworzenie ogólnopolskiej
organizacji do walki z nowotworami złośliwymi. Według opracowanego w 1936 roku statutu organizacja miała nosić nazwę
Polskiego Związku Przeciwrakowego (PZP). W obrębie PZP
planowano utworzyć dwie jednostki strukturalne: Komisję Naukową i Koło Pań [12]. Pierwsze Walne Zebranie PZP odbyło
się 12 kwietnia 1939 roku, akces do organizacji zgłosiły wówczas liczne instytucje i towarzystwa naukowe. Na prezesa PZP
powołano Franciszka Karpińskiego. Z powodu wybuchu II wojny światowej PZP nie zdążył rozwinąć swojej działalności [13].
Oprócz wymienionych poniżej w tabelarycznym zestawieniu placówek lecznictwa onkologicznego, diagnostyką i terapią
chorych na nowotwory zajmowały się poszczególne oddziały
szpitalne i kliniki uniwersyteckie [14].
Za największe osiągnięcie organizacyjne onkologii polskiej
okresu międzywojennego uznać należy wybudowanie w Warszawie Instytutu Radowego (IR). Inicjatorką przedsięwzięcia
była Maria Skłodowska-Curie. Działalność diagnostyczno-terapeutyczną rozpoczął Instytut w styczniu 1932 roku [15]. Dział
medyczny obiektu obejmował dwa budynki, w których otwarto
przychodnię i szpital, składający się z trzech oddziałów: leczenia radem, głębokiej terapii rentgenowskiej oraz chirurgicznego. Pierwszy gram radu, którym początkowo dysponował szpital, był darem Marii Skłodowskiej-Curie [16]. W Instytucie
Radowym zorganizowano pracownię histopatologiczną, pracownię analiz klinicznych, pracownię fizyczną, a w 1937 roku
utworzono Zakład Onkologii Eksperymentalnej. Pierwszym
dyrektorem IR został dr Franciszek Łukaszczyk.
Instytut Radowy w Warszawie stał się przedmiotem stałej
troski i materialnego wsparcia ze strony Marii Skłodowskiej-Curie, dzięki czemu uchodził za znaczącą w skali europejskiej
placówkę onkologicznego lecznictwa zamkniętego oraz miejsce podejmowanych prac naukowo-badawczych i zadań szkoleniowych [17].
PIŚMIENNICTWO
1. Zabłotniak R. Polski Komitet do Badania i Zwalczania Raka. Zdr Publ. 1971; 4: 353.
2. Supady J. Powstanie i działalność Polskiego Komitetu do Badania i Zwalczania Raka
w latach 1906–1918. Zdr Publ. 1978; 3: 189-194.
3. Wejnert B. Rozwój idei walki z rakiem w Polsce. Nowotw Biul Pol Kom do Zwal
Raka. 1936; 1-4: 64.
4. Z działalności Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka. Biul Pol Kom do Zwal Raka.
1924; 4: 7.
5. Walka z rakiem w Polsce. Sprawozdanie z działalności Polskiego Komitetu
do Zwalczania Raka za okres od 1 IV 1930 do 31 III 1931 r. Nowotw Biul Pol Kom
do Zwal Raka. 1931; 2: 128.
6. Supady J. Przedwojenne tradycje onkologii polskiej. Nowotw. 1997; 47: 810-827.
7. Supady J. Działalność Łódzkiego Towarzystwa Zwalczania Raka w latach 1927-1938.
Zdr Publ. 1979; 3: 195-200.
8. Wejnert B. Walka z rakiem w obecnie i w najbliższej przyszłości. Nowotw Biul Pol
Kom do Zwal Raka. 1932; 3-4: 331.
Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed II wojną światową
3
HISTORIA INTERNY POLSKIEJ
9. Zakład Badawczo-Leczniczy dla Chorych na Nowotwory Wileńskiego Komitetu
do Zwalczania Raka. Sprawozdanie za rok 1936. Pam Wil Tow Lek. 1937; 3:
200-201.
10. Supady J. Organizacje i instytucje do walki z rakiem w Polsce w latach 1906-1939.
Łódź, ADI, 2003: 41-78.
11. Otwarcie Instytutu Przeciwrakowego we Lwowie. Nowotw Biul Pol Kom do Zwal
Raka. 1931; 3-4: 255.
12. Archiwum Akt Nowych (AAN). Ministerstwo Opieki Społecznej (MOS). Sygn. 1410:
2; 5 i 9.
13. Statut Polskiego Związku Przeciwrakowego. Nowotw Biul Pol Kom do Zwal Raka.
1938; 2.
14. Zabłotniak R. Polski Związek Przeciwrakowy. Słow Pol Tow Nauk. 1990; 2: 361.
15. Chrzanowski A. Dar narodowy dla pani Marii Skłodowskiej-Curie. Nowotw. 1963; 1:
101.
16. Łukaszczyk F. Organizacja i pierwsze dwa lata pracy Instytutu. Warsz Czas Lek.
1934; 7: 109-110.
17. Rudowicz W. Zarys historii Instytutu Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie
w Warszawie. Nowotw. 1963; 1: 101.
4
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2008; 118 (1-2)