BHP w rolnictwie – zagrożenia biologiczne i ich

BHP w rolnictwie – zagrożenia biologiczne i
ich przeciwdziałanie.
Zagrożenia biologiczne są zjawiskiem bardzo powszechnym w środowisku
rolniczym. Rolnicy narażeni są na ich działanie podczas wykonywania wszelkich prac
produkcyjnych, ponieważ w ich otoczeniu znajdują się żywe organizmy, nie tylko
rośliny i zwierzęta, ale i niewidoczne gołym okiem mikroorganizmy. I to właśnie rolnicy
zaraz po pracownikach ochrony zdrowia i laboratoriów należą do grupy, w której
czynniki biologiczne są najczęstszą przyczyną chorób zawodowych, głównie z powodu
obecności czynników alergizujących, immunotoksycznych i zakaźnych (np. zarazki
chorób odzwierzęcych). Tą sytuację potwierdzają liczne badania prowadzone od ponad
50 lat w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie.
Pojęciem „biologicznych czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w
środowisku pracy” określa się mikro- i makroorganizmy oraz wytwarzane przez nie
struktury i substancje, które wywierają niekorzystny wpływ na człowieka w czasie pracy
oraz mogą być przyczyną dolegliwości i chorób zawodowych. Zalicza się do nich: priony
i wirusy, bakterie, grzyby, czynniki roślinne i zwierzęce. Czynniki biologiczne obejmują
zarówno czynniki zakaźne, jak i czynniki o działaniu alergizującym i toksycznym. Można
je więc podzielić pod względem rodzaju działania chorobotwórczego na człowieka na:
●
●
●
●
czynniki wywołujące choroby zakaźne i inwazyjne (priony, wirusy, bakteria, grzyby,
pierwotniaki, robaki);
czynniki alergizujące (alergeny) i immunotoksyczne, które zaburzają działanie układu
odpornościowego (np. endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny, lotne związki
organiczne, toksyny roślinne, jady zwierzęce);
czynniki rakotwórcze (np. pył drzewny, aflatoksyny, miko toksyny wytwarzane przez
grzyby pleśniowe), które mogą prowadzić do rozrostu komórek nowotworowych;
biologiczne wektory, czyli stawonogi przenoszące choroby transmisyjne (komary,
kleszcze);
W rolnictwie wyróżnia się dwie grupy czynników szczególnie niebezpiecznych dla
rolników i należą do nich: czynniki alergiczne i toksyczne występujące w pyłach
organicznych, w których zawarte mikroorganizmy mogą być przyczyną zawodowych
chorób układu oddechowego, błon śluzowych i skóry, oraz mikroorganizmy wywołujące
zakaźne choroby odzwierzęce (zoonozy).
Natomiast w zależności od stopnia zagrożenia czynniki te dzieli się zazwyczaj na cztery
grupy:
1. czynniki, które praktycznie nie stanowią zagrożenia dla pracowników, a wystąpienie
choroby u ludzi jest bardzo mało prawdopodobne;
2. czynniki, które mogą wywołać chorobę u pracowników, rozprzestrzenianie się ich
jest mało prawdopodobne oraz istnieją skuteczne metody profilaktyki i terapii;
3. czynniki, które mogą wywoływać poważną chorobę i są niebezpieczne dla
pracowników, rozprzestrzeniają się, ale istnieją skuteczne metody profilaktyki i terapii;
4. czynniki, które wywołują bardzo poważne choroby o wysokim stopniu śmiertelności,
w dodatku szybko się rozprzestrzeniają i zazwyczaj nie istnieją skuteczne metody
profilaktyki i terapii;
Najczęstszym źródłem szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy są
m.in.: zakażeni ludzie, zwierzęta, rośliny, produkty zwierzęce i roślinne, pył, wydaliny
ludzkie i zwierzęce, odpady, ścieki i gleba. Natomiast do głównych źródeł czynników
biologicznych występujących w rolnictwie zalicza się przede wszystkim zwierzęta
hodowlane, rośliny uprawne, przechowywane produkty roślinne oraz glebę. Wydzieliny,
wydaliny i tkanki zwierząt mogą zawierać zarazki chorób odzwierzęcych i alergeny. W
odchodach, zwłaszcza świńskich, mogą występować toksyny, które z kolei
odpowiedzialne są za zaburzenia czynnościowe u ludzi i zwierząt. Alergeny i toksyny
zawarte w roślinach uprawnych i produktach roślinnych również mogą być przyczyną
różnych chorób. Natomiast gleba stanowi najmniejsze zagrożenie pod względem
biologicznym, choć mogą znajdować się w niej alergizujące grzyby i bakterie, a także
grzyby wywołujące zakażenia skóry.
Czynniki biologiczne rozprzestrzeniają się najczęściej drogą powietrzno-pyłową i
powietrzno-kropelkową, co nie znaczy, że nie mogą być przenoszone przez skórę, błony
śluzowe czy przez ukłucie krwiopijnych stawonogów (np. komara czy kleszcza). Rzadko
natomiast szerzą się drogą pokarmową, która nie jest typowa dla zakażeń zawodowych.
Podczas codziennych prac rolnicy narażeni są przede wszystkim na wdychanie dużych
ilości drobnoustrojów i wytwarzanych przez nie toksyn. Zazwyczaj przedostają się one
do oskrzeli i pęcherzyków płucnych powodując choroby zakaźne, alergiczne lub
immunologiczne. Mogą one także wnikać przez spojówki, jamę nosowo-gardłową oraz
przez skórę w wyniku bezpośredniego kontaktu np. z zakażonym przedmiotem, chorym
zwierzęciem lub nosicielem. W przypadku chorób odzwierzęcych właśnie w ten sposób
najczęściej dochodzi do zakażenia. Spożywanie skażonych produktów pochodzenia
zwierzęcego może być także bardzo niebezpieczne. Drobnoustroje mogą wnikać do
organizmu przez przewód pokarmowy, ale i układ oddechowy, uszkodzoną skórę, błony
śluzowe lub przez łożysko i błony płodowe.
Rolnicy narażeni są jednak przede wszystkim na choroby wywołane działaniem pyłów
organicznych. Schorzenia te objawiają się kaszlem, dusznościami i bólami głowy, w
późniejszym stadium może wystąpić także gorączka, dreszcze, poty. Lekceważenie
choroby może doprowadzić do upośledzenia funkcji układu oddechowego, a nawet
uszkodzenia płuc. Uszkodzenie tego narządu widoczne w obrazie rentgenowskim
uprawnia rolnika do starania się o rentę z tytułu choroby zawodowej. Jednak żadna
rekompensata finansowa nie jest w stanie wynagrodzić utraty zdrowia.
Do najczęściej występujących u rolników chorób należą schorzenia o podłożu
immunotoksycznym, takie jak: zespół toksyczny wywołany pyłem organicznym,
bisynoza, i zespół chorego domu, choroby nieswoiste np. przewlekłe zapalenie oskrzeli,
oraz schorzenia o podłożu alergicznym, takie jak: astma oskrzelowa, alergiczne
zapalenie skóry, alergiczne zapalenie spojówek, alergiczny nieżyt nosa, a także
alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (AZPP), które w zależności od czynników
wywołujących chorobę może być określane jako „płuco rolnika”, „płuco hodowcy
ptaków”, „płuco młócącego” czy „ choroba sadowników”. Natomiast wśród chorób
odzwierzęcych pracownicy rolni najczęściej chorują na: salmonelozy, grzybice skórne,
tasiemczyce, toksoplazmozy, boreliozy i kleszczowe zapalenie mózgu. Do innych
często występujących zoonoz należą: bruceloza, gruźlica, pryszczyca, włośnica,
toksokaroza i wścieklizna. Niektóre grupy zawodowe, takie jak: zootechnicy, hodowcy
zwierząt, lekarze weterynarii, myśliwi, leśnicy czy rzeźnicy, są szczególnie narażeni na
infekcje odzwierzęce. Zwłaszcza, że zwierzęta chorujące na zoonozy rzadko wykazują
objawy, a choroba przebiega u nich zazwyczaj w sposób łagodny. Dlatego tak ważna
jest profilaktyka, badania kontrolne i szczepienia, ponieważ chorobę łatwo przeoczyć.
Podstawową zasadą prewencji jest przestrzeganie zasad higieny, czyli utrzymywanie w
czystości budynków i pomieszczeń inwentarskich, regularne usuwanie gnojowicy i
odchodów, mycie rąk i produktów spożywczych przed posiłkiem oraz poddawanie
kontroli weterynaryjnej mięsa po uboju. Natomiast aby uchronić się przed zagrożeniem
pyłowym w gospodarstwie należy przede wszystkim zapobiegać rozwojowi
drobnoustrojów i roztoczy poprzez szybki zbiór zboż i siana z pól, suszenie
przemokniętych pasz za pomocą wentylatorów lub przenośnych suszarni, a także
właściwe przechowywanie surowców roślinnych w warunkach niskiej temperatury i
wilgotności. Zapleśniała pasza i zakażone siano stanowią bowiem poważne zagrożenie
dla zdrowia ludzi i zwierząt. Powinno się je wówczas zniszczyć, a pomieszczenie, w
którym się znajdowały, zdezynfekować. Ponadto powinno się stosować nowoczesne
technologie przechowywania pasz w hermetycznych silosach z dwutlenkiem węgla.
Konieczne jest także stosowanie indywidualnych środków ochrony roślin, czyli sprzętu
filtrującego w postaci masek, półmasek i respiratorów. Poza tym pracujący rolnik
powinien być izolowany od źródła pyłu i strefy zapylonej. Należy także pamiętać, że
jeżeli po pracy (np. przy której pojawiał się pył) wystąpiły jakieś dolegliwości, powinno
się wówczas koniecznie zgłosić do lekarza. W przypadku profilaktyki i zwalczania
chorób odzwierzęcych ważne jest przestrzeganie przepisów sanitarnych odnośnie
wystąpienia choroby u zwierząt. Należy wówczas używać odpowiedniej odzieży
ochronnej, nie dopuszczać kobiet w ciąży i dzieci do kontaktu z chorymi osobnikami
oraz stosować się do zaleceń lekarza weterynarii. Ponadto powinno się zawsze
opatrywać nawet niewielkie skaleczenia, ponieważ może to uchronić np. przed różycą,
tężcem czy wścieklizną. Ważne jest także przeprowadzanie regularnego monitoringu
środowiska pracy i rezerwuaru zwierzęcego. Bardzo istotna kwestią są szczepienia
ochronne pracowników i zwierząt, a także zwalczanie nosicieli i źródeł zarazków.
Ponadto rolnicy powinni korzystać z nieodpłatnych i dobrowolnych szkoleń
organizowanych przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), którzy
zajmują się edukacją i upowszechnianiem wiedzy o zagrożeniach związanych z pracą
rolniczą i chorobach zawodowych, a także propagowaniem zasad ochrony zdrowia i
życia.
Biologiczne czynniki szkodliwe są bardzo ważnym, choć wciąż jeszcze niedocenianym
problemem medycyny pracy i zdrowia publicznego. Szacuje się, że co najmniej kilkaset
milionów ludzi na świecie narażonych jest w pracy na ich działanie. Co prawda problem
ten w krajach tropikalnych i subtropikalnych występuje ze szczególną ostrością ze
względu na bardzo duże zagrożenie ze strony licznych pasożytów oraz wdychanych
szkodliwych bioaerozoli, ale i w krajach strefy umiarkowanej obserwuje się liczne
przypadki chorób zawodowych wywołanych przez czynniki biologiczne. Dotyczy to
także Polski, ponieważ czynniki te są przyczyną większości chorób pochodzenia
zawodowego w środowisku rolniczym. Obecnie poświęca się im coraz więcej uwagi, a
wiedza społeczeństwa dotycząca nie tylko leczenia, ale i profilaktyki jest coraz większa.
Świadomy gospodarz może uniknąć wielu problemów zdrowotnych. Jednak praktyka
pokazuje, że wiedza rolników na temat zagrożeń biologicznych i profilaktyki jest wciąż
niewystarczająca, mimo organizowanych przez KRUS szkoleń, których zadaniem jest
informowanie m.in. o zagrożeniach czynników biologicznych wynikających z
prowadzenia gospodarstwa rolnego. Nieznajomość lub lekceważenie różnych objawów,
które pozornie mogą przypominać zwykłą grypę, może prowadzić do poważnych
konsekwencji, dlatego tak ważne jest dalsze uświadamianie i zmienianie nastawienia
rolników do spraw związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy.
Spis piśmiennictwa:
Dutkiewicz J., Górny R. L. 2002: Biologiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia – klasyfikacja i kryteria oceny
narażenia. Medycyna Pracy, 53 (1), 29-39.
Florek M. 2008: Bezpieczeństwo i higiena pracy w rolnictwie – przegląd dorobku i rekomendacje dla
polityki w tym zakresie. Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, Warszawa.
Ginalski Z.: Zagrożenia zdrowotne rolników.
Zapór L., Gołofit-Szymczak M. 2008: Czynniki biologiczne w środowisku pracy. Bezpieczeństwo pracy, 2,
6-9.