docWymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki
download 
Reklamacja Transkrypt
Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki
Świadczenia emerytalne PRAWO DO EMERYTURY NA DOTYCHCZASOWYCH ZASADACH (STARY SYSTEM – SYSTEM ZDEFINIOWANEGO ŚWIADCZENIA) Dotychczasowe zasady zakładały możliwość uzyskania emerytury po spełnieniu warunku wieku emerytalnego (podstawowego lub niższego) oraz po osiągnięciu określonego stażu ubezpieczeniowego. Możliwe było też nabycie prawa do tzw. wcześniejszej emerytury (tj. mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego). PRAWO DO EMERYTURY NA DOTYCHCZASOWYCH ZASADACH (STARY SYSTEM – SYSTEM ZDEFINIOWANEGO ŚWIADCZENIA W dotychczasowym systemie możliwe było nabycie prawa do: • emerytury w wieku podstawowym, • emerytury w niższym wieku emerytalnym określonym dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, • emerytury w wieku obniżonym o 6 miesięcy za każdy rok pracy górniczej wykonywanej co najmniej przez 5 lat, • emerytury w niższym wieku emerytalnym dla osób ubezpieczonych z tytułu wykonywania działalności twórczej lub artystycznej, • emerytury górniczej, • emerytury kolejowej, • emerytury bez względu na wiek dla górników i nauczycieli, • wcześniejszej emerytury. PRAWO DO EMERYTURY NA DOTYCHCZASOWYCH ZASADACH (STARY SYSTEM – SYSTEM ZDEFINIOWANEGO ŚWIADCZENIA Świadczenie wymierzano według formuły uzależniającej wysokość świadczenia od rozmiaru posiadanego stażu ubezpieczeniowego i zarobków osiąganych przez ubezpieczonego w przyjętym okresie (tzw. system zdefiniowanego świadczenia). Tak obliczona kwota emerytury wzrastała o kwotę stałą dodawaną każdemu ubezpieczonemu i mającą tym większe znaczenie, im niższa była kwota indywidualna PRAWO DO EMERYTURY NA DOTYCHCZASOWYCH ZASADACH (STARY SYSTEM – SYSTEM ZDEFINIOWANEGO ŚWIADCZENIA W odniesieniu do prawa do emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia przepisy wymagają spełnienia łącznie następujących warunków: • osiągnięcia wieku emerytalnego, • posiadania okresu składkowego i nieskładkowego, wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Wiek emerytalny Rodzaje wieku emerytalnego : podstawowy wiek emerytalny wiek emerytalny ustalony na poziomie o kilka lub nawet kilkanaście lat niższym niż wiek podstawowy Wiek emerytalny może występować jako tzw. wiek podstawowy, powszechnie obowiązujący, oraz jako tzw. niższy wiek emerytalny, który ustala się z reguły ze względu na określone warunki lub charakter pracy, a także z uwzględnieniem innych okoliczności, np. inwalidztwa wojennego lub wojskowego, kombatanctwa lub wypadku przy pracy. Wiek emerytalny W naszym systemie stosowane jest tylko kryterium szczególnych warunków i charakteru pracy. Natomiast pozostałe kryteria są stosowane przy prawie do tzw. emerytury wcześniejszej. Głównym kryterium niższej granicy wieku emerytalnego jest wykonywanie zatrudnienia w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Wcześniejsza emerytura Prace wykonywane w szczególnych warunkach to m.in. zatrudnienie na określonych stanowiskach w: górnictwie, (energetyce, hutnictwie, prace przy produkcji m.in. cynku, ołowiu, miedzi, aluminium, w budownictwie, transporcie i łączności, rolnictwie i przemyśle rolnym, w przemyśle lekkim, leśnictwie oraz przemyśle poligraficznym - zniesione). Prace w szczególnym charakterze uprawniające do przejścia na emeryturę w wieku niższym to wykonywane przez: funkcjonariusza pożarnictwa, funkcjonariusza Policji i organów bezpieczeństwa publicznego, Służby Więziennej, funkcjonariusza służby celnej i żołnierza zawodowego , również nauczyciele (dziennikarze – zniesione) Wiek emerytalny Drugim kryterium różnicowania wieku emerytalnego jest płeć. Kryterium to stosowane jest w większości krajów np.: Australia, Austria, Belgia, Wielka Brytania – 65 i 60 lat, Włochy i Japonia 60 i 55 lat. Tendencja do wydłużania wieku. PRAWO DO EMERYTURY W NOWYM SYSTEMIE EMERYTALNYM (PIERWSZY FILAR) Ubezpieczeni, którzy w dniu wejścia w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (tj. l stycznia 1999 r.) nie mieli ukończonych 50 lat, zostali objęci nowym systemem emerytalnym. W nowym systemie prawo do emerytury zależały wyłącznie od spełnienia przesłanki wieku emerytalnego (staż daje prawo do nabycia emerytury minimalnej – 20 i 25 lat). Wiek emerytalny został ustalony na 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. PRAWO DO EMERYTURY W NOWYM SYSTEMIE EMERYTALNYM (PIERWSZY FILAR) Prawo do przejścia na emeryturę przed osiągnięciem wieku 60 lub 65 lat zachowały, które urodziły się po 31 grudnia 1948 r. i spełniają warunki wymagane do przejścia na wcześniejszą emeryturę albo na emeryturę w niższym wieku emerytalnym Natomiast osoby, które wymaganych warunków nie spełnią przed tą datą, będą mogły ewentualnie nabyć prawo do tzw. emerytury pomostowej PRAWO DO EMERYTURY W NOWYM SYSTEMIE EMERYTALNYM (PIERWSZY FILAR) Emerytura w „starym systemie” według zasady zdefiniowanego świadczenia, w którym uwzględniana jest część stała (jednakowa dla wszystkich) oraz część indywidualna uzależniona od wielkości posiadanego stażu ubezpieczeniowego i zarobków ubezpieczonego. Nowa emerytura wymierzana będzie w systemie tzw. zdefiniowanej składki, według formuły uwzględniającej sumę składek i hipotetyczny okres pobierania świadczenia. Zmiana formuły w istotny sposób wpłynie na wysokość świadczenia. PRAWO DO EMERYTURY W NOWYM SYSTEMIE EMERYTALNYM (PIERWSZY FILAR) Nowa formuła wyliczania emerytury w ścisły sposób uzależnia wysokość emerytury od wysokości składek wpłaconych w czasie kariery zawodowej ubezpieczonego. Wysokość emerytury rośnie proporcjonalnie do osiąganych zarobków. Osoba zarabiająca 50% przeciętnego wynagrodzenia otrzyma emeryturę w wysokości dokładnie pięć razy niższej niż osoba zarabiająca 250% przeciętnego wynagrodzenia. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki Emerytura z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (pierwszy filar) będzie stanowić równowartość kwoty otrzymanej w wyniku podzielenia podstawy jej obliczenia przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki Zgodnie z art. 25 ustawy o emeryturach i rentach z FUS podstawę obliczenia emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. będzie stanowiła kwota równa sumie wpłaconych składek na ubezpieczenie z uwzględnieniem waloryzacji składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, do którego przysługuje wypłata emerytury, oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki Emeryturę z pierwszego filaru będzie się ustalać: sumując kwotę zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata: emerytury (ΣS), oraz kwotę kapitału początkowego (Kp) i otrzymaną sumę dzieląc przez liczbę obrazującą średnie dalsze trwanie życia, wyrażone w miesiącach, dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę ubezpieczonego (n). ΣS + Kp n Wzór: E = Średnie dalsze trwanie życia Średnie dalsze trwanie życia wyrażane jest w miesiącach i ustalane wspólnie dla kobiet i mężczyzn. Tabele trwania życia dla danego wieku ubezpieczonych w dniu przejścia na emeryturę ogłasza Prezes Głównego Urzędu Statystycznego w formie komunikatu w „Monitorze Polskim" corocznie do 31 marca. Tablice te będą podstawą do przyznawania emerytur na wnioski zgłoszone od l kwietnia do 31 marca następnego roku kalendarzowego. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki Wysokość emerytury wypłacanej przez ZUS w nowym systemie zależy od: • kwoty wpłacanych składek, • wskaźników waloryzacji w okresie przed nabyciem prawa do emerytury, • wieku przejścia na emeryturę, • wielkości kapitału początkowego. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki Przyjęta w nowym systemie formuła obliczania emerytury stwarza zachętę do zwiększania świadczenia poprzez późniejsze przejście na emeryturę. Każdy rok opóźnienia przejścia na emeryturę spowoduje wzrost świadczenia ze względu na: dłuższy okres gromadzenia składek skrócenie się średniej oczekiwanej długości życia. W systemie zdefiniowanej składki wielkość emerytury zależeć będzie także od: wysokości zarobków ubezpieczonego długości stażu ubezpieczeniowego. (Czynniki, od których zależy również wysokość emerytury w formule zdefiniowanego świadczenia.) Waloryzowanie składek Kwoty składek wpłacanych do FUS i zapisywanych na indywidualnych kontach ubezpieczonych muszą być urealniane, tj. przeliczane na kwoty adekwatne do aktualnych zarobków. Urealnianiu kwot wcześniej wpłaconych składek służy mechanizm waloryzacji. W ujęciu ustawy o emeryturach i rentach z FUS waloryzacja składek polega na pomnożeniu składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego przez wskaźnik waloryzacji składek ustalony w sposób wskazany w ustawie. Wielkość wskaźnika waloryzacji składek będzie ogłaszał minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego do 25 dnia miesiąca poprzedzającego termin waloryzacji w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski". Punktem odniesienia do waloryzacji może być wzrost płac albo wzrost cen konsumpcyjnych i usług. Kapitał początkowy Kapitał początkowy to iloczyn kwoty hipotetycznej emerytury ustalonej na dzień 1 stycznia 1999 r. i wyrażonego w miesiącach średniego dalszego trwania życia dla osób w wieku 62 lat, które zgodnie z komunikatem Prezesa GUS z 25 marca 1999 r. wynosi 209 miesięcy. Tak ustalona kwota jest zapisana na koncie indywidualnym ubezpieczonego. Kwota ta będzie podlegać waloryzacji. Ustalenie kwoty kapitału początkowego sprowadza się do obliczenia emerytury hipotetycznej i pomnożenia jej przez liczbę 209 (Kp = Eh x 209) Kapitał początkowy będzie ustalany tylko dla potrzeb obliczenia nowej emerytury wypłacanej z pierwszego filaru, dla wszystkich osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które podlegały obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przed dniem l stycznia 1999 roku. Emerytura hipotetyczna Emerytura hipotetyczna na dzień 3 1 grudnia 1 998 r. na potrzeby wyliczenia kapitału początkowego równa się sumie kwoty stałej zmniejszonej odpowiednim współczynnikiem i kwoty indywidualnej zależnej od posiadanych na dzień 31 grudnia 1998 r. okresów składkowych i nieskładkowych oraz zarobków z przyjętego okresu, czyli: Do obliczenia podstawy wymiaru emerytury hipotetycznej okres kolejnych 10 lat kalendarzowych ustala się z okresu od l stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 roku. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki W odniesieniu do osób, które miały na dzień 1 stycznia 1999 r. ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, do wyliczenia kapitału początkowego przyjmuje się (na ich wniosek) wskaźnik wysokości podstawy wymiaru renty przyjęty w decyzji ustalającej prawo do renty lub w decyzji ustalającej ponownie jej wysokość albo ustalony w decyzji rewaloryzacyjnej. Emerytura w systemie „mieszanym" Z dniem 1 stycznia 2009 r. pierwsze osoby objęte nowym systemem emerytalny, przez pięć lat wyłącznie kobiety, uzyskały prawo do otrzymania świadczeń na nowych zasadach. Emerytura składa się z dwóch części. Pierwsza z nich pochodzi z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i stanowić równowartość kwoty powstałej w wyniku podzielenia sumy zgromadzonych i zwaloryzowanych składek przez średnie dalsze trwanie życia równe wiekowi przejścia na emeryturę ubezpieczonego. Emerytura w systemie „mieszanym" Drugą część emerytury stanowią środki zgromadzone w otwartych funduszach emerytalnych. Zasady dotyczące rodzajów świadczeń, nabywania prawa do emerytur i tryb ich przyznawania, jak również zasady ustalania wysokości i wypłaty świadczeń reguluje ustawa o emeryturach kapitałowych Emerytura w systemie „mieszanym" Emerytura „mieszana" została przewidziana (art. 183 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) dla pierwszych roczników emerytów objętych zreformowanym systemem emerytalnym, tj. dla osób, które osiągną wiek emerytalny w latach 2009-2013 Wymienione osoby mogą otrzymać emeryturę składającą się z kwoty odpowiadającej określonemu procentowi emerytury wyliczonej w systemie zdefiniowanego świadczenia i z kwoty odpowiadającej określonemu procentowi emerytury wyliczonej według nowych zasad, tj. w systemie zdefiniowanej składki. Proporcje obu składników będą zmieniały się w czasie: 2009 r. – 80% emerytury na dotychczasowych zasadach + 20% nowe zasady 2010 r. - 70% + 30% 2011 r. - 55% + 45% 2012 r. - 35% + 65% 2013 r. - 20% + 80% Emerytura okresowa Osobom posiadającym oszczędności w OFE przysługuje prawo do dwóch rodzajów emerytur: okresowej emerytury kapitałowej oraz dożywotniej emerytury kapitałowej. Pierwsza z nich może być wypłacona emerytowi pomiędzy 60 a 65 rokiem jego życia, jeżeli kwota środków zgromadzonych na rachunku członka OFE była co najmniej równa dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego. Prawo to wygasa w momencie śmierci emeryta, przekroczenia 65 roku życia lub wyczerpania się środków zgromadzonych w OFE. W przypadku, gdy kwota oszczędności nie przekracza wymaganej prawem wysokości. OFE przekazuje środki emeryta do FUS powiększając tym samym wielkość funduszy będących podstawą wyliczenia emerytury z pierwszego filara. Okresowa emerytura kapitałowa podlega waloryzacji na takich samych zasadach, jak świadczenia wypłacane z FUS. Można uznać, że jest to element repartycyjnych rozwiązań, który wprowadzono do ustawy w związku z niestabilną sytuacją na rynkach finansowych. Emerytura okresowa Prawo do okresowej emerytury kapitałowej przysługuje, jeśli kwota środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, ustalona na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przyznana zostanie emerytura (nie wcześniej jednak niż na ostatni dzień marca 2009 r.) wynosi co najmniej 3462 zł. W przypadku, gdy kwota tych środków jest niższa od kwoty 3462 zł, nie ustala się prawa do okresowej emerytury kapitałowej, a środki niższe od kwoty 3462 zł powiększają podstawę obliczenia emerytury z FUS. Jeśli natomiast ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura, przypada w miesiącu wcześniejszym niż marzec 2009 r., prawo do okresowej emerytury kapitałowej przysługuje, o ile kwota środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, ustalona na ten dzień, jest równa lub wyższa od 20-krotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego w wysokości obowiązującej przed waloryzacją tego dodatku od 1 marca 2009 r., tj. od kwoty 3263 zł (163,15 zł x 20). Emerytura okresowa ZUS w wyjaśnieniach przeanalizował przykładową sytuację. Dotyczyła ona kobiety, członkini otwartego funduszu emerytalnego (ur. 1 kwietnia 1949 r.), która zgłosiła wniosek o emeryturę z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 2 marca 2009 r. Wniosek ten jest jednocześnie wnioskiem o okresową emeryturę kapitałową ze środków zgromadzonych w OFE. Ponieważ warunek ukończenia powszechnego wieku emerytalnego, który wynosi dla kobiet 60 lat, zainteresowana spełni 1 kwietnia 2009 r., od tej daty zostanie jej przyznana zarówno emerytura z FUS, jak i okresowa emerytura kapitałowa. Jeśli z informacji podanych przez fundusz emerytalny będzie wynikało, iż kwota środków zgromadzonych na jej rachunku w funduszu na dzień 31 marca 2009 r. wynosi co najmniej 3462 zł, ubezpieczonej będzie przysługiwała okresowa emerytura kapitałowa. W przeciwnym razie środki niższe od tej kwoty powiększą podstawę obliczenia emerytury z FUS. Emerytura dożywotnia Prawo do dożywotniej emerytury kapitałowej przysługuje osobie po ukończeniu 65 lat oraz kiedy wysokość hipotetycznej emerytury kapitałowej, będąca równowartością kwoty powstałej z podzielenia zgromadzonych środków w OFE przez średnie dalsze trwanie życia dla obu płci, wyliczona przez ZUS, jest równa lub wyższa pięćdziesięciu procentom kwoty dodatku pielęgnacyjnego. W przeciwnym przypadku oszczędności zgromadzone na rachunku członka OFE przekazywane są do ZUS i wpływają na zwiększenie podstawy emerytury wypłacanej przez FUS. W momencie osiągnięcia przez emeryta 65 roku życia i ostatecznego wyboru dożywotniej emerytury kapitałowej oszczędności emerytów przekazywane są z OFE do zakładu emerytalnego (czas przyszły). Z Zwiększenie wysokości dożywotniej emerytury kapitałowej możliwe jest jedynie w przypadku osiągnięcia zysku przez zakład emerytalny. Emerytura dożywotnia Na dzień dzisiejszy trudno jest przewidzieć, jaki rodzaj świadczenia będzie miał do wyboru emeryt, ponieważ prezydent zawetował ustawę o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych. Miała one określać zasady tworzenia, organizacji i wykonywania działalności przez fundusze dożywotnich emerytur kapitałowych. Według przyjętych w projekcie rozwiązań jedyną formą wypłat byłyby emerytury indywidualne, choć pozostaje to w sprzeczności z założeniami reformy ubezpieczeń społecznych z 1999 r., która przewidywała możliwość wyboru emerytur małżeńskich. Nie uwzględniono również narzędzi, które pozwoliłyby na przeciwdziałanie zmniejszaniu się wartości świadczeń (waloryzacja) i ich dziedziczeniu w dłuższym horyzoncie czasowym. Jedynym odstępstwem od tej reguły jest sytuacja śmierci osoby pobierającej świadczenie emerytalne przed ukończeniem 68 roku życia. W takim przypadku przewidziano tzw. wypłatę gwarantowaną, co oznacza, że zakład emerytalny przelewa jednorazowo oszczędności zmarłego na rzecz osób uposażonych. Jeżeli emeryt ich nie wskazał, to środki te wchodzą w skład masy spadkowej i podlegają ustawowemu dziedziczeniu. Wcześniejsza emerytura Wcześniejsza emerytura to prawo do przejścia na emeryturę mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego. Nieosiągnięcie wieku emerytalnego odróżnia wcześniejszą emeryturę od emerytury w niższym wieku emerytalnym przysługującej po osiągnięciu wieku emerytalnego, tyle że ustalonego na niższym poziomie. Okoliczności uzasadniające przejście na wcześniejszą emeryturę są dodatkowymi warunkami nabycia prawa do emerytury, a nie kryteriami ustalania niższego wieku emerytalnego (np. długi okres pozostawania na bezrobociu). Stosowanymi w naszym systemie dodatkowymi warunkami przejścia na emeryturę są: całkowita niezdolność do pracy, dłuższy od powszechnego staż ubezpieczeniowy oraz inwalidztwo wojenne lub wojskowe i kombatanctwo Wcześniejsza emerytura Koncepcja elastycznego wieku emerytalnego zakłada możliwość wyboru przez ubezpieczonego czasu wycofania się z pracy zawodowej. Z tego względu elastyczny wiek emerytalny jest uważany za rozwiązanie lepsze niż jego mechaniczne obniżanie. Pozwala on na podjęcie decyzji o przejściu na emeryturę na kilka lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego (najczęściej jest to okres 5 lat) lub kontynuowania zatrudnienia do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego. Z reguły jednak na podjęcie takiej decyzji przyzwala się osobom dotkniętym długotrwałym bezrobociem, wielodzietnością albo inwalidztwem. Wcześniejsza emerytura Do warunków nabycia prawa do wcześniejszej emerytury należy także złożenie wniosku o emeryturę. Prawo do wcześniejszej emerytury nie może zatem powstać ex lege, tak jak powstaje prawo do emerytury w powszechnym lub niższym wieku emerytalnym, tj. z chwilą spełnienia się warunków. Wniosek o emeryturę spełnia podwójną funkcję: uruchamia mechanizm realizacji prawa do świadczenia, przesądza o powstaniu tego prawa. Inaczej mówiąc, dopóki nie ma wniosku, dopóty nie można mówić, że pracownik nabył prawo do wcześniejszej emerytury. Wcześniejsza emerytura Wysokość świadczenia emerytalnego w ramach wcześniejszej emerytury ustala się na zasadach ogólnych. W wielu systemach emeryturę wcześniejszą obniża się o określony procent emerytury lub podstawy jej obliczania za każdy rok brakujący do osiągnięcia wieku emerytalnego. Prawo do wcześniejszej emerytury wynika z: z ustawy o emeryturach i rentach z FUS z innych ustaw prawo nabierają: 1) inwalidzi wojenni lub wojskowi oraz kombatanci, 2) pracownicy urzędów państwowych, 3) pracownicy samorządowi, 4) żołnierze zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnieni w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu oraz w batalionach budowlanych, 5) nauczyciele akademiccy. Wcześniejsza emerytura Prawo do wcześniejszej emerytury mogło być nabywane do końca 2008 r. Po tej dacie, przed osiągnięciem wieku emerytalnego (60/65 lat) można nabyć prawo tylko do świadczenia przedemerytalnego, które jest mniej korzystne. Emerytura pomostowa Emerytura pomostowa przysługuje tylko takiej osobie, która wykonywała pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r. Od 1 stycznia 2009 r. obowiązuje ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych. Zgodnie z art. 4 tej ustawy prawo do takiego świadczenia może uzyskać pracownik urodzony po 31 grudnia 1948 r., który spełnia łącznie następujące warunki: ● osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet lub 60 lat dla mężczyzn, ● udowodnił okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat, ● udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, ● przed 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych (wymienione w załączniku nr 1 lub 2 do tej ustawy) lub w myśl art. 32 i 33 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ● po 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych, ● nastąpiło rozwiązanie z nim stosunku pracy.
