Pobierz artykuł
Transkrypt
Pobierz artykuł
WANDA PATRZAŁEK Uniwersytet Wrocławski Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus? Wprowadzenie Współczesna konsumpcja warunkowana zmianami ekonomiczno-społecznymi stopniowo przechodzi od nadmiernych jej rozmiarów w kierunku względnego poziomu równowagi, determinowanego koniecznością ograniczeń wynikających ze wzrostu poziomu świadomości konsumenckiej i wyborów odbywających się zgodnie z nowymi trendami, do których niewątpliwie należy dekonsumpcja. Światowe zagrożenie recesją ekonomiczną wynikające z globalnych kryzysów, choroby cywilizacyjne i postępująca degradacja środowiska naturalnego przyczyniają się do stawiania pytania o granice racjonalnej konsumpcji. Konsumpcja demonstracyjna zaczyna ustępować miejsca kompetencjom konsumenckim, opartym na znawstwie i odpowiednich praktykach konsumenckich wynikających z właściwości dobrego gustu1. Nieefektywność rynku a racjonalność zachowań Rozwój klasycznej teorii ekonomicznej opierał się na założeniu sprawnego funkcjonowania rynków. W XIX-wiecznej ekonomii powszechnie panowało przekonanie, iż rynki mają zdolność do samoregulacji, a podmioty działające na rynku zachowują się w sposób racjonalny, dążą do zachowania równowagi rynkowej. Mechanizmem ułatwiającym zbieżność interesów działających podmiotów miał być właściwy proces komunikowania się podmiotów za pośrednictwem rynku. Na rynek jako proces komunikowania między podmiotami zwrócił uwa1 Szerzej P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Warszawa 2005. Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 15 2014-06-06 09:47:26 16 Wanda Patrzałek gę jeden z twórców ekonomii klasycznej, uważany za prekursora ekonomii behawioralnej A. Smith. Jego następca Jeremy Bentham (1748–1832) dowodził, że gospodarka jest pochodną naturalnych zachowań człowieka, jego uwarunkowań psychologicznych. Wybitni kontynuatorzy to John Maynard Keynes i węgierski ekonomista László Garai, który na początku XX w. stworzył pierwszą teorię o podejmowaniu decyzji pod wpływem przypadkowych wydarzeń i nawyków konsumenckich. W 1979 roku dwaj ekonomiści: Daniel Kahneman i Amos Tversky, opublikowali An analysis of decisions under risk (Analiza podejmowania decyzji w sytuacji zagrożenia). Rok później laureat Nagrody Nobla Herbert Simon w znanej pracy Ograniczona racjonalność za pomocą badań psychologicznych wyjaśniał różnice w podejmowaniu decyzji w podobnych sytuacjach. Jako pierwszy odrzucił czysto monetarną analizę zysku. Twierdził, że ludzie mogą podejmować decyzje niekoniecznie zapewniające im największe zyski, a dzieje się tak wówczas, kiedy przynoszą im one inne korzyści, jak satysfakcja czy spokój rodzinny. Właściwy przepływ informacji między podmiotami stawał się gwarantem podejmowania decyzji zrównoważonych i racjonalnych. Teza o efektywności rynków, oparta na uwzględnianiu w cenach wszystkich znanych informacji, propagowana była w latach 70. XX wieku i zyskała uznanie wśród większości ekonomistów2. Wielu z nich wskazywało na słabe strony hipotezy efektywnego rynku. Należał do nich Robert Shiller z Yale University3. Wraz z innymi ekonomistami udowadniał, iż aktywa rzadko znajdują się w stanie równowagi, a najczęściej gwałtownie się zmieniają. Podmioty wówczas zachowują się w sposób nieracjonalny, reagując gwałtownie na nagłe zmiany cen, a ich działania mają impulsywny charakter, zbliżony do zachowania tłumu. Badaczami, którzy starali się wyjaśnić zachowania uczestników rynku pod wpływem nagłych informacji spekulacyjnych powodujących irracjonalne kształtowanie się wysokości cen, byli przedstawiciele ekonomii behawioralnej. Prace R. Shillera, J. Foxa, D. Hishleifera i innych wskazują, iż gospodarka rynkowa jest wyjątkowo podatna na zmienność cykli koniunkturalnych. Problematyka kryzysów ekonomicznych jest przedmiotem dociekań wielu dyscyplin naukowych. Jednym z pierwszych autorów, który starał się wyjaśnić naturę kryzysów, był filozof i ekonomista John Stuart Mill. Jego argumentacja w poszukiwaniu przyczyn zjawisk kryzysowych niejednokrotnie nawiązywała do współczesnych przedstawicieli ekonomii behawioralnej. J.S. Mill uważał, iż podstawową przyczyną kryzysów są długi i kredyty. W warunkach pojawienia się informacji spekulacyjnych dotyczących wzrostu cen powstają jego zdaniem sprzyjające warunki do zaciągania kredytów, powodowane „panującymi powszechnie lekkomyślnymi i ryzykanckimi uczuciami skłaniającymi ludzi zarówno do udzie2 N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Warszawa 2011, s. 62. R.J. Shiller, Consumption, Asset Markets and Macroeconomics Fluctuations, „Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy” 17, 1982, s. 203–238. 3 Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 16 2014-06-06 09:47:26 Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus? 17 lania, jak i do zaciągania kredytu obficiej niż w innych czasach oraz dawania go osobom nie uprawnionym do niego”4. Największą rolę w wyjaśnieniu przyczyn kryzysów o zasięgu globalnym odegrał John Maynard Keynes, a po nim monetaryści — M. Friedman, Hyman P. Minsky. Istotę globalnych kryzysów wyjaśniają nowe subdyscypliny ekonomii: ekonomia niepewności i ekonomia kryzysu. W trakcie ostatniego kryzysu finansowego, który rozpoczął się w 2007 roku w Stanach Zjednoczonych, zastosowano rządową politykę otwartych linii kredytowych na niespotykaną dotychczas skalę. Dzięki temu wiele banków inwestycyjnych, towarzystw ubezpieczeniowych i innych instytucji uniknęło niewypłacalności, a spirala spadku cen została zatrzymana5. Dekonsumpcja jako współczesny nurt zachowań konsumenckich Wielu badaczy współczesnych problemów konsumpcji podważa tezę o racjonalności potrzeb ludzkich. W miarę wzrostu rozwoju ekonomicznego potrzeby są bardziej kreowane niż rozpoznawane, a zachowaniom jednostek towarzyszy nadmierna konsumpcja wykraczająca często poza rzeczywiste potrzeby. Hiperkonsumpcja nieuzasadniona racjonalizmem konsumenckim generuje wiele niepożądanych skutków zarówno społecznych, jak i ekonomicznych. Na nadmierną konsumpcję mają także wpływ czynniki społeczne związane z dążeniem do uwiarygodnienia swojej pozycji społecznej, aktualnej kondycji finansowej czy podniesienia swojego prestiżu w środowisku społecznym6. Powszechnym zjawiskiem w bogatych społeczeństwach są otyłość, choroby krążenia i serca, zaburzenia psychiczne związane z pamięcią, depresją, nerwicami oraz uzależnieniami, a także degradacja środowiska naturalnego powodująca nieprzewidywalne kataklizmy, powodzie, huragany jako efekt globalnego ocieplenia i zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Z drugiej zaś strony wzrastająca świadomość konsumencka i propagowanie zdrowego stylu życia przez organizacje i ruchy ekologiczne odwracają niekorzystne trendy na rzecz świadomej konsumpcji, opartej na racjonalnych wyborach konsumenckich, rezygnacji z żywności wysokokalorycznej i przetworzonej oraz stosowaniu diet zbilansowanych, odpowiednich do wieku, trybu życia i aktywności fizycznej. 4 J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do ekonomii społecznej, t. 2, przeł. E. Taylor, Warszawa 1966, s. 150. 5 N. Roubini, S. Mihm, op. cit., s. 74–75. 6 Zob. F. Bylok, Konsumpcja na pokaz jako cecha rynku konsumpcyjnego, [w:] Marketing przyszłości. Trendy. Strategie. Instrumenty. Konsument jako uczestnik procesów rynkowych, red. A. Rosa, A. Smalec, „Zeszyty Naukowe nr 777. Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu” nr 32, Szczecin 2013, s. 31; por. F. Bylok, Konsumpcja. Konsument i społeczeństwo konsumpcyjne we współczesnym świecie. Studium socjologiczne, Katowice 2013. Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 17 2014-06-06 09:47:26 18 Wanda Patrzałek Współcześni konsumenci wydają się zmęczeni masową konsumpcją, która w wysoko rozwiniętych krajach doprowadziła do zjawiska niezrównoważonej konsumpcji wykraczającej poza potrzeby biologiczne i społeczno-kulturowe. Dzięki wielu kampaniom edukacyjnym na rzecz racjonalnego i zdrowego stylu życia narasta krytyka wobec niepohamowanej konsumpcji i próba racjonalizacji niektórych jej dziedzin, dotyczy to zwłaszcza sposobu żywienia, zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, usług medycznych, rozrywki i wypoczynku. Istotne stają się w tej kwestii także względy ekologiczne7. Do czynników stymulujących procesy dekonsumpcji zalicza się: — narastające znużenie i rozczarowanie konsumpcją, — wzrost świadomości potrzeby racjonalizacji konsumpcji ze względu na zdrowie człowieka, — instrumentalizację konsumpcji, czyli obniżanie się rangi konsumpcji w systemie wartości człowieka, traktowanie jej nie jako celu, lecz głównie jako środka do życia, — serwicyzację i dematerializację konsumpcji, — konieczność ochrony środowiska naturalnego, w tym nieodnawialnych zasobów8. Zjawisko dekonsumpcji można rozpatrywać w wielu wymiarach: — ograniczania konsumpcji ze względu na wzrost niepewności współczesnych gospodarstw domowych (konsumpcja asekuracyjna), — ograniczania konsumpcji ilościowej na rzecz zwiększania aspiracji jakościowych, — ograniczania konsumpcji w sferze materialnej na rzecz sfery niematerialnej, — ograniczania konsumpcji w celu jej racjonalizacji9. Współcześnie, w warunkach zagrożenia recesją ekonomiczną wynikającą z globalnych problemów gospodarczych skutkujących wysokim bezrobociem, zagrożeniami chorobami cywilizacyjnymi i katastrofami ekologicznymi, społeczeństwa wybierają coraz częściej konsumpcję asekuracyjną, przejawiającą się ograniczeniami w zakupie dóbr, odraczaniem zakupów i gromadzeniem oszczędności. Ograniczanie ilościowe konsumpcji na rzecz wzrostu jej jakości oznacza rezygnację z zakupu większej ilości tanich dóbr w celu wyboru oferty o wyższych parametrach jakościowych i użytkowych. Konsumpcja demonstracyjna zaczyna ustępować zakupowi produktów funkcjonalnych w korzystnej cenie. Wśród młodych konsumentów rośnie popularność zakupów przez Internet, związany nie tylko z niższą ceną zakupu, ale też z pełniejszym dostępem do informacji o produk- 7 Por. C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, Warszawa 2002, s. 142–144. Ibidem, s. 143. 9 J. Carpentier, Konsument i konsumpcja w społeczeństwie postmodernistycznym, Warszawa 1996, s. 15. 8 Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 18 2014-06-06 09:47:26 Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus? 19 cie i korzystniejszymi warunkami podejmowania decyzji w zaciszu domowym, stąd wzrastająca rola zjawiska domocentryzmu w konsumpcji. Ograniczenia konsumpcji w sferze materialnej na rzecz sfery niematerialnej oznaczają zastępowanie wielu produktów usługami. Wzrost znaczenia usług w konsumpcji stanowi jeden z jej najbardziej charakterystycznych przejawów powiązanych ze współczesnymi megatrendami. Postęp technologiczny i zapotrzebowanie na usługi telekomunikacyjne, satelitarne, internetowe stworzyły konsumenta nowego typu, nastawionego na globalną ofertę. Postępująca serwicyzacja konsumpcji oznacza wzrost wydatków w sferze usług związanych z turystyką, wypoczynkiem, edukacją, zdrowiem, kulturą czy rekreacją. Konsumenci zaczynają przedkładać różnorodne doznania i przeżycia nad posiadanie dóbr materialnych, czyli następuje pewna transformacja podejścia do produktów od materialnego do emocjonalnego10. Kształtuje się „rynek doznań”, który jest tworzony przez produkty „piękne, fascynujące, przyjemne, stylowe, interesujące” itp. Wartość emocjonalna w stosunku do wielu dóbr przewyższa ich wartość użytkową11. Dekonsumpcji sprzyjają działania kampanii edukacyjnych na rzecz zdrowego stylu życia, a także organizacje wspierające, takie jak Światowa Organizacja Zdrowia czy powstały w latach 80. ruch Voluntary Simplicity (Dobrowolna Prostota), głoszący hasła powrotu do umiarkowanej konsumpcji zgodnej z prawami natury i zdrowiem człowieka. Kolejny ruch propagujący zwolnienie tempa życia i konsumpcji pod nazwą „Powoli” powstał w opozycji do sieci fast food, a jego idee dotyczą nie tylko powolnego żywienia slow food, ale również powolnej pracy slow work, rozumianej jako dokładna, solidna i precyzyjna. Organizacja ta stworzyła odpowiednią architekturę miejsca zamieszkania, umożliwiającą spowolnienie tempa życia poprzez wybudowanie powolnego miasta slow city ze specjalnie stworzoną infrastrukturą w postaci ścieżek rowerowych i spacerowych, centrów handlowych, a także zaproponowała zmiany w sposobie komunikowania się, ograniczenie użycia elektronicznych komunikatorów na rzecz bezpośredniej komunikacji12. W Polsce stowarzyszeniem działającym na rzecz dekonsumpcji jest powstała w 2006 roku w Warszawie grupa EFTE. Jej hasło przewodnie brzmi: Świadoma konsumpcja & fair trade. Celem działalności stowarzyszenia jest upowszechnianie idei sprawiedliwego handlu, propagowanie wśród konsumentów świadomości na 10 J. Berbeka, Nowe tendencje w zachowaniach konsumentów, „Marketing i Rynek” 1999, nr 1, s. 17. 11 R. Lusawa, Zmiany postaw europejskich gospodarstw domowych na rynku artykułów spożywczych — szanse i zagrożenia dla polskich producentów żywności, Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej pt. Polskie gospodarstwa domowe w perspektywie integracji z Unią Europejską, Warszawa 1999, s. 309. 12 C. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Warszawa 2007, s. 151. Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 19 2014-06-06 09:47:26 20 Wanda Patrzałek temat konsekwencji wyborów konsumenckich, działanie na rzecz dialogu międzykulturowego i propagowanie kontaktów międzynarodowych, integracja środowisk podmiotów działających na rzecz sprawiedliwego handlu i odpowiedzialnej konsumpcji, a także promocja działalności kulturowej i artystycznej krajów rozwijających się. Dekonsumpcja polega też na konsumpcji etycznej. Przy wyborze produktów konsument powinien uwzględniać politykę firm, zwracać uwagę na to, czy nie są łamane prawa pracownicze, nie dochodzi do sytuacji wyzysku, czy firma jest odpowiedzialna społecznie. Konsument może powiedzieć „nie” firmom, które nie działają odpowiedzialnie i etycznie. Z badań przeprowadzonych przez GFK dla „Rzeczpospolitej” wynika, że etyka w działalności firm nie jest ważnym czynnikiem wpływającym na podejmowane decyzje konsumenckie. Tylko co piąty Polak deklaruje, że zapłaciłby do 10% więcej za produkty firm działających etycznie. Polacy nie znają też firm działających etycznie13. Nadkonsumpcja tworzy biernego konsumenta podatnego na bodźce zewnętrzne, dekonsumpcja zaś wymaga od konsumentów aktywności, muszą oni poszukiwać informacji o produktach, aby podejmować odpowiedzialne decyzje. Akceptacja wielości, mnogości, którą oferuje rynek, powoduje niepewność, troski i zmęczenie wymagające ciągłych wyborów i rodzące obawy, czy są one trafne14. Pojawiające się w ostatnich latach recesje ekonomiczne miały wpływ na większą ostrożność w zachowaniach konsumentów, polegającą na ograniczeniu kupowania zbędnych produktów, zwłaszcza na kredyt. W badaniach własnych podjęta została próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu zadłużenie Polaków determinuje ich poziom racjonalizacji konsumpcji. Problem zadłużenia gospodarstw domowych a racjonalność konsumpcji W tej części została wyjaśniona zależność przejawów zachowań dekonsumpcyjnych Polaków od warunków zagrożeń sytuacji finansowej ich gospodarstw domowych, wynikających z uwarunkowań makroekonomicznych. Zbadano też, czy jest to wynik zachowań asekuracyjnych, czy też rezultat zracjonalizowania wyborów konsumenckich. Badania zostały przeprowadzone metodą ankiety elektronicznej pod kierunkiem autorki opracowania w latach 2009–2010 na próbie 140 respondentów dobranych kwotowo pod względem liczby osób w gospodarstwie domowym, wieku i płci respondenta, stanu cywilnego, wykształcenia, liczby 13 P. Mazurkiewicz, A. Biały, Dla klientów ważna jest cena, a nie etyka, „Rzeczpospolita” z 3.03.2010. 14 D. Loreau, Sztuka prostoty, Warszawa 2011, s. 23. Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 20 2014-06-06 09:47:26 21 Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus? dzieci, dochodów indywidualnych respondenta i całego gospodarstwa domowego oraz aktywności zawodowej w miastach: Białystok, Bielsko-Biała, Bydgoszcz, Chorzów, Częstochowa, Gdańsk, Gdynia, Katowice, Kielce, Kraków, Lublin, Łódź, Opole, Poznań, Radom, Rzeszów, Sopot, Sosnowiec, Szczecin, Tychy, Warszawa, Wrocław, Ząbkowice Śląskie, Zielona Góra. W badanej grupie aż wśród 70% respondentów wystąpiły zmiany w warunkach zatrudnienia w ciągu ostatniego 1,5 roku, a należały do nich zmiany: — warunków wynagrodzenia — 53% badanych respondentów, — miejsca pracy — 26% respondentów, — stanowiska — 17% respondentów, — okresu zatrudnienia — 3% badanych, — wymiaru czasu pracy — 1% badanych. Zmiany dotyczące warunków zatrudnienia częściej dotykały osoby z wykształceniem wyższym (71,3% badanych) niż zawodowym (6,3%) czy średnim (2,5%). Nie objęły one respondentów z wykształceniem podstawowym (0,0% badanych), zob. tab. 1. Tabela 1. Wykształcenie a zmiana warunków zatrudnienia respondenta, w % Wykształcenie Zmiana warunków zatrudnienia tak (80) nie (20) Podstawowe 0 0 Średnie 2,5 0 Zawodowe 6,3 0 Niepełne wyższe 0 2,1 71,3 9,3 Wyższe Źródło: badania pod kierunkiem autorki. Zmiany warunków zatrudnienia wpływały na możliwości zakupu większości dóbr i usług wśród respondentów (tab. 2). Subiektywna ocena warunków zatrudnienia najsilniej wpływała na możliwości zakupu wszystkich produktów w grupie respondentów uznających ją za lepszą. Wśród respondentów oceniających warunki zatrudnienia jako dużo gorsze możliwości zakupu wielu produktów utrzymywały się nadal, choć na znacznie niższym poziomie niż w grupie respondentów oceniających warunki zatrudnienia jako lepsze. W celach porównawczych odwołajmy się do oceny sytuacji finansowej gospodarstw domowych w warunkach kryzysu w różnych grupach społeczno-ekonomicznych w badaniach ogólnopolskich, prowadzonych w roku 2009 (tab. 3). Z tabeli 3 wynika, że z wielką trudnością „wiążą koniec z końcem” utrzymujący się ze źródeł niezarobkowych — 45,6% i renciści — 31,8%, a także emeryci — 17,7% oraz z trudnością — 29,1% rencistów i 23,7% emerytów. Znacznie wzrósł Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 21 2014-06-06 09:47:26 22 Wanda Patrzałek Tabela 2. Możliwości zakupu różnego rodzaju dóbr i usług a ocena zmian warunków zatrudnienia, w % Wybrane dobra, na których zakup stać gospodarstwa domowe Ocena warunków zatrudnienia dużo lepsze (8,6) lepsze (50,0) trudno powiedzieć (10,7) gorsze (15,0) dużo gorsze (15,7) 10,7 10,7 15,7 Żywność 8,6 50 RTV 8,6 45,7 4,3 4,3 6,4 AGD duże 8,6 40,7 2,9 2,9 5,7 AGD małe 8,6 50 8,6 8,6 12,9 Odzież i obuwie 8,6 50 10,7 10,7 15,7 Kosmetyki 8,6 50 10,7 10,7 15,7 Artykuły biurowe 7,8 47,8 10 10 14,3 Prasa 8,6 47,8 10 10 13,6 Muzyka 8,6 45,7 Wyjście do kina raz na 3 miesiące 8,6 48,6 Wyjście do teatru raz na 3 miesiące 8,6 47,8 7,6 7,6 12,9 Tygodniowy pobyt wakacyjny w Polsce raz w roku 8,6 45,7 8,6 8,6 13,6 Tygodniowy pobyt wakacyjny za granicą raz w roku 7,8 39,3 4,3 4,3 8,6 Leki 8,6 49,3 Samochód 7,1 31,4 1,4 1,4 4,3 Płatna telewizja kablowa, satelitarna 8,6 46,4 7,1 7,1 9,3 Dom letniskowy 5 2,9 0 0 0 Działka rekreacyjna 5 5,7 1,4 1,4 0 Telefon domowy 7,8 45 7,1 7,1 11,4 Internet 8,6 50 10,7 10,7 15,7 7,1 10 10 7,1 10 10 11,4 13,6 15 Źródło: badania pod kierunkiem autorki. odsetek grup „wiążących koniec z końcem” z pewną trudnością — do 45,4% rolników, 35,6% pracowników oraz 35,5% emerytów. Ponadto 79,2% rencistów i 76,5% utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych deklarowało brak możliwości pokrycia z własnych środków nieoczekiwanego wydatku w wysokości 680 zł, analogiczny wskaźnik dla emerytów wynosił 58,7%. W badanej grupie respondentów oceniano skłonność do korzystania z kredytów lub pożyczek. Strukturę zadłużenia gospodarstw domowych respondentów w zależności od jego wysokości przedstawia wykres 1. Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 22 2014-06-06 09:47:26 23 Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus? Tabela 3. Subiektywne odczucie oceny sytuacji finansowej gospodarstw domowych w warunkach kryzysu w różnych grupach społeczno-ekonomicznych, w % Wyszczególnienie Gospodarstwa domowe deklarujące brak możliwości pokrycia z własnych środków nieoczekiwanego wydatku w wysokości 680 zł Gospodarstwa domowe, które określiły, że przy aktualnym dochodzie „wiążą koniec z końcem z wielką trudnością z trudnością z pewną trudnością dość łatwo łatwo bardzo łatwo Ogółem 51,9 15,7 20,1 34,3 20,9 7,7 1,2 Pracownicy 45,5 10,9 18,1 35,6 24,7 9,0 1,6 Rolnicy 38,8 11,3 19,3 45,4 18,3 5,2 . Pracujący na własny rachunek 24,9 6,0 8,6 33,6 29,8 18,1 3,9 Emeryci 58,7 17,7 23,7 35,5 16,8 5,7 . Renciści 79,2 31,8 29,1 25,6 10,6 2,6 . Utrzymujący się ze źródeł niezarobkowych 76,5 45,6 19,2 21,8 10,1 . . Źródło: opracowano na podstawie: Dochody i warunki życia ludności Polski (raport z badania EU-SILC 2009), GUS, Warszawa 2011, s. 105. Wykres 1. Wysokość łącznego zadłużenia gospodarstw domowych respondentów Źródło: badania pod kierunkiem autorki. Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 23 2014-06-06 09:47:26 24 Wanda Patrzałek Badani respondenci najczęściej zaciągali kredyt powyżej rocznych dochodów gospodarstwa domowego i stanowili 38% ogółu, w dalszej kolejności 18% zaciągało kredyt do wysokości miesięcznych dochodów gospodarstwa domowego. Natomiast 14% badanych zaciągało kredyt powyżej półrocznych do rocznych dochodów gospodarstwa domowego. Respondenci najczęściej zaciągali kredyt lub brali pożyczkę na cele mieszkaniowe (32% ogółu badanych), następnie na zakup dóbr trwałego użytku: sprzętu RTV i AGD bądź samochodu (24% respondentów). W dalszej kolejności na remont domu, mieszkania, bieżące wydatki konsumpcyjne, jak: odzież, obuwie etc. — około 10% badanych (wykres 2). Wykres 2. Cele zaciągania kredytu bądź pożyczki wśród respondentów Źródło: badania pod kierunkiem autorki. Przyczynami świadomej dekonsumpcji wśród respondentów były ograniczenia w celu jej racjonalizacji (54% badanych), w dalszej kolejności wskazywano na ograniczenia z powodu niepewności sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego (22%) oraz ograniczenia zakupu produktów niskiej jakości na rzecz produk- Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 24 2014-06-06 09:47:27 Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus? 25 tów wyższej jakości (22%), pozostałe 2% badanych ogranicza zakup produktów na rzecz zakupu usług (wykres 3). Wykres 3. Powody dekonsumpcji wśród respondentów Źródło: badania pod kierunkiem autorki. W grupie badanych respondentów 56% wskazywało, iż zachowują się proekologicznie. Do najczęściej podejmowanych działań proekologicznych należały: — segregacja odpadów — 39% badanych, — oszczędność wody, prądu i gazu — 20%. Wśród pozostałych zachowań w tym obszarze wskazywano na: — selektywną zbiórkę odpadów, takich jak: sprzęt elektroniczny, baterie, tonery, — nabywanie żywności ekologicznej, — oszczędność mediów poprzez zastosowanie nowych technologii budowlanych, wyposażenie domu w sprzęt klasy A (o najwyższej efektywności energetycznej), żarówki energooszczędne etc. (wykres 4). Ważną kwestią w dokonywaniu racjonalnych zakupów są czynniki mające wpływ na decyzje konsumenckie. Większość badanych (56%) kierowało się się jakością produktów i usług, co wskazywało na zachowania dekonsumpcyjne ograniczające zakupy ilościowe na rzecz ich jakości. W dalszej kolejności wybory te były determinowane ceną (35% respondentów). Do pozostałych mniej znaczących czynników respondenci zaliczyli: markę, nowości i inne (wykres 5). Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 25 2014-06-06 09:47:27 26 Wanda Patrzałek Wykres 4. Rodzaje zachowań proekologicznych wśród respondentów Źródło: badania pod kierunkiem autorki. Wykres 5. Czynniki wpływające na decyzje nabywcze respondentów Źródło: badania pod kierunkiem autorki. W badaniach zachowań nabywczych 44% respondentów w zakresie podejmowanych decyzji konsumenckich charakteryzowało siebie jako nabywców oszczędnych, poszukujących promocji, wybierających tańsze substytuty i gospodarują- Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 26 2014-06-06 09:47:27 Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus? 27 cych środkami gospodarstwa domowego w taki sposób, aby zostały wolne środki pieniężne do dyspozycji. Ta grupa prezentowała zachowania dekonsumpcyjne o charakterze asekuracyjnym, kierując się sytuacją dochodową gospodarstwa domowego. Podobnie 44% badanych oceniło sposób gospodarowania wydatkami jako racjonalny, pozwalający zaspokajać potrzeby w taki sposób, żeby nie musieli wybierać między tańszymi odpowiednikami. Z kolei ta grupa wskazywała na zachowania dekonsumpcyjne wynikające z kierowania się przy zakupach głównie jakością, a nie ilością produktów. Pozostałe 12% respondentów oceniło siebie jako nabywców nieumiejących rozporządzać dochodem, często kierujących się impulsem przy dokonywaniu zakupów i zdarzało im się, że nie posiadali środków finansowych przed kolejną wypłatą wynagrodzenia (wykres 6). Wykres 6. Modele zachowań dekonsumpcyjnych wśród respondentów Źródło: badania pod kierunkiem autorki. Z przeprowadzonych badań wynika, iż polskie gospodarstwa domowe stają się coraz bardziej świadomymi konsumentami. Zadłużenie badanych gospodarstw domowych miało umiarkowany charakter w stosunku do wysokości osiąganych dochodów. Wśród respondentów były widoczne zachowania dekonsumpcyjne zmierzające do racjonalizacji konsumpcji, ale także wynikające z ograniczeń finansowych ich gospodarstw domowych oraz kierowania się w zachowaniach nabywczych jakością, a nie ilością produktów. W ograniczeniach dotyczących zachowań w dziedzinie przestrzegania ekologii dominowały formy dość tradycyjne, związane z segregacją śmieci oraz oszczędnością mediów (wody, energii, gazu etc.). Mniejsze znaczenie miały pozostałe rodzaje zachowań proekologiczForum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 27 2014-06-06 09:47:27 28 Wanda Patrzałek nych, związane z korzystaniem z energooszczędnych technologii, zakupem żywności ekologicznej czy korzystaniem z ekologicznych środków komunikacji przestrzennej. Podsumowanie W artykule podjęto próbę wyjaśnienia mechanizmów zachowań racjonalnych podmiotów w perspektywie nieefektywności rynków analizowanej w ujęciu ekonomii klasycznej, behawioralnej i ekonomii kryzysu. Przedstawiono zjawisko dekonsumpcji jako jeden ze współczesnych nurtów zachowań konsumpcyjnych. Ocenie poddano przyczyny wywołujące zjawisko dekonsumpcji, próbując wyjaśnić mechanizm tych zachowań w aspekcie oceny sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego i ograniczeń wynikających z przymusu ekonomicznego oraz świadomych ograniczeń determinowanych chęcią racjonalizacji konsumpcji z powodów ekologicznych: zdrowe odżywianie się, zachowania proekologiczne bądź zmiany zachowań nabywczych uzależnionych od jakości, a nie ilości kupowanych produktów. Egzemplifikację rozważań stanowiły badania pod kierunkiem autorki, w których poddano ocenie zachowania dekonsumpcyjne respondentów determinowane sytuacją ekonomicznego przymusu wynikającego z poziomu zadłużenia gospodarstw domowych bądź chęcią racjonalizacji konsumpcji z powodów ekologicznych, wyborów jakościowych produktów czy usług. Bibliografia Berbeka J., Nowe tendencje w zachowaniach konsumentów, „Marketing i Rynek” 1999, nr 1. Bourdieu P., Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005. Bylok F., Konsumpcja. Konsument i społeczeństwo konsumpcyjne we współczesnym świecie. Studium socjologiczne, Katowice 2013. Bylok F., Konsumpcja na pokaz jako cecha rynku konsumpcyjnego, [w:] Marketing przyszłości. Trendy. Strategie. Instrumenty. Konsument jako uczestnik procesów rynkowych, red. A. Rosa, A. Smalec, „Zeszyty Naukowe nr 777. Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu” nr 32, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2013. Bywalec C., Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, PWN, Warszawa 2007. Bywalec C., Rudnicki L., Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002. Carpentier J., Konsument i konsumpcja w społeczeństwie postmodernistycznym, Wydawnictwa WSzZiM, Warszawa 1996. Dochody i warunki życia ludności Polski (raport z badania EU-SILC 2009), GUS, Warszawa 2011. Loreau D., Sztuka prostoty, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011. Lusawa R., Zmiany postaw europejskich gospodarstw domowych na rynku artykułów spożywczych — szanse i zagrożenia dla polskich producentów żywności, Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej pt. Polskie gospodarstwa domowe w perspektywie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. Mazurkiewicz P., Biały A., Dla klientów ważna jest cena, a nie etyka, „Rzeczpospolita” z 3.03.2010. Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 28 2014-06-06 09:47:27 Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus? 29 Mill J.S., Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do ekonomii społecznej, t. 2, przeł. E. Taylor, PWN, Warszawa 1966. Roubini N., Mihm S., Ekonomia kryzysu, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011. Shiller R.J., Consumption, Asset Markets and Macroeconomics Fluctuations, „Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy” 17, 1982. Deconsumption — rational choice or economic pressure? Summary In the article the mechanisms of rational consumer choices are shown from the point of view of inefficiency of markets described from the perspective of classical, behavioral and crisis economics. The paper concerns the main processes of deconsumption phenomenon as one of the modern trends in consumer behaviors. In particular, the causes of deconsumption have been evaluated in an attempt to explain the mechanisms governing these behaviours in terms of the economic condition of a household as well as limitations resulting from economic pressure and conscious limitations determined by the will to rationalize consumption for ecologic reasons: healthy diet, pro-ecological behaviours or changes in purchasing behaviours depending on the quality and not the quantity of goods purchased. The exemplification for these considerations is author’s own research in which deconsumption behaviours of respondents were evaluated, which are determined by the situation of economic pressure resulting from the level of debt, the will to rationalize consumption for ecological reasons or choosing quality products or services. Forum Socjologiczne 4, 2013 © for this edition by CNS forum_socjologiczne4.indd 29 2014-06-06 09:47:27