Primula farinosa L. na Pomorzu Gdańskim

Primula farinosa L. na Pomorzu Gdañskim
Primula farinosa L. in the Pomorze Gdañskie region
TOMASZ S. OLSZEWSKI
T. S. Olszewski, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski,
Al. Legionów 9, 80-441 Gdañsk, e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The distribution of Primula farinosa in the Pomorze Gdañskie region is
described. The only locality recorded in the region was situated near GdañskZaspa. The species is regionally extinct (RE) in the region.
KEY WORDS: Primula farinosa, regionally extinct species, Pomorze Gdañskie region
Pierwiosnka om¹czona Primula farinosa L. (Primulaceae) jest niewielk¹ bylin¹, która zaliczana jest do najrzadszych sk³adników polskiej flory. Gatunek ten
wystêpuje na torfowiskach niskich i bagnistych ³¹kach (Czubiñski 1950;
Paw³owska 1963; KaŸmierczakowa 2001; Hambler, Dixon 2003). Jest ona gatunkiem charakterystycznym rzêdu zespo³ów Caricetalia davallianae (Matuszkiewicz
2005).
Zasiêg Primula farinosa ma charakter dysjunktywny i obejmuje Europê oraz
po³udniow¹ Syberiê i czêœæ Dalekiego Wschodu. W Europie zwarty obszar
wystêpowania gatunku obejmuje po³udniow¹ Skandynawiê i po³udniowowschodnie obszary nadba³tyckie. Wystêpuje ona tak¿e w górach po³udniowej
i œrodkowej Europy oraz Wielkiej Brytanii i na ni¿u œrodkowoeuropejskim.
W Polsce pó³nocnej ma charakter reliktu glacjalnego (Czubiñski 1950; Meusel
i in. 1978; Hultén, Fries 1986a, b; KaŸmierczakowa 2001). W Polsce pierwiosnkê
om¹czon¹ notowano na 9, w wiêkszoœci ni¿owych, stanowiskach, z których tylko
jedno – ko³o Jaworek w Beskidzie Sadeckim – jest aktualne (por. KaŸmierczakowa
2000, 2001; Zaj¹c, Zaj¹c 2001).
Gatunek ten nale¿y do krytycznie zagro¿onych w skali kraju (CR) (KaŸmierczakowa 2001), b¹dŸ wymieraj¹cych (E) (Zarzycki, Szel¹g 2006). Na Pomorzu
Zachodnim ma on status taksonu wymar³ego (EX) (¯ukowski, Jackowiak 1995),
a na Pomorzu Gdañskim regionalnie wymar³ego (RE) (Markowski, Buliñski
OLSZEWSKI T. S. 2010. Primula farinosa L. na Pomorzu Gdañskim. – Acta Bot. Cassub. 7-9: 215-220.
&'(
"#$
2004). Pierwiosnka om¹czona objêta jest œcis³¹ ochron¹ gatunkow¹ (Rozporz¹dzenie... 2004).
Celem pracy by³o poznanie rozmieszczenia i weryfikacja kategorii zagro¿enia Primula farinosa na Pomorzu Gdañskim. Zosta³a ona wykonana w ramach
prac nad krytycznym wykazem roœlin naczyniowych Pomorza Gdañskiego i now¹
wersj¹ czerwonej listy regionu.
1. Materia³ i metody
Materia³ do badañ nad rozmieszczeniem na Pomorzu Gdañskim stanowi³y
dane literaturowe z okresu 1768-2001 oraz wyniki w³asnych badañ terenowych
przeprowadzonych w roku 2009. Granice Pomorza Gdañskiego przyjêto za
Markowskim i Buliñskim (2004). W celach porównawczych zestawiono tak¿e
(w oparciu o literaturê) stanowiska zlokalizowane w regionach s¹siaduj¹cych
z terenem badañ.
Na podstawie zebranych danych sporz¹dzono wykaz stanowisk, z lokalizacj¹ w sieci kwadratów ATPOL (por. Zaj¹c 1978), w postaci uszczegó³owionej,
tj. w kwadratach ni¿szego rzêdu o boku 5 km (por. Markowski, Buliñski 2004).
O ile by³o to mo¿liwe przy opisie stanowisk podano datê odnotowania gatunku
w terenie.
Zebrane informacje pos³u¿y³y do sporz¹dzenia mapy rozmieszczenia Primula farinosa na Pomorzu Gdañskim, w siatce kwadratów ATPOL.
2. Wyniki
Wykaz stanowisk
DA80b – okolice Gdañska (Reyger 1768); Zaspa, 1828 r. (Klinsmann, okaz zielnikowy za Preussem 1928) (ryc. 1); Gdañsk, Zaspa (Weiss za Menge 1839; Weiss za
Klinggraeffem 1848; Zaspa, ³¹ki, ok. 1850 r. (Mössen za Lützowem 1892); Zaspa, nielicznie (Schmidt za Klinggraeffem 1854); ³¹ki przy drodze od Wis³y
na Zaspê, 1865 r. (Abromeit 1865 za Abromeitem i in. 1931); Zaspa, nielicznie
(Klinggraeff 1866); pomiêdzy M³yniskami a Zasp¹, 1876 r. (Bail za Conwentzem 1901-1902), potem nieodnotowany (Conwentz 1901-1902); Zaspa, zatorfiona ³¹ka, nielicznie (Klinggraeff 1881); Zaspa, od kilku dziesiêcioleci gatunek wymar³y na stanowisku (Preuss 1911); stanowisko historyczne (Czubiñski 1950; Zaj¹c, Zaj¹c 2001); w 2009 r. nie odnotowano gatunku i uznano za
stanowisko historyczne (T. S. Olszewski 2009, mat. niepubl.).
Primula farinosa &')
! ' ! ) ,
* ' +
) ,
3. Podsumowanie wyników i dyskusja
Po raz pierwszy Primula farinosa zosta³a odnotowana na terenie Pomorza
Gdañskiego przez Reygera (1768) – opisa³ on j¹ z okolic Gdañska, ale bez podania dok³adnej lokalizacji. Autor ten prawdopodobnie stwierdzi³ j¹ na stanowisku okreœlanym póŸniej jako Zaspa. W okresie póŸniejszym pierwiosnka
om¹czona by³a notowana tu w latach 1828-1876 (por. Lützow 1892; Conwentz
1901-1902; Preuss 1928; Abromeit i in. 1931).
Pomimo, ¿e gdañskie stanowisko Primula farinosa opisywane by³o jako
Zaspa, znajdowa³o siê ono prawdopodobnie poza jej dzisiejszymi granicami.
W XIX w. Zaspa obejmowa³a tak¿e tereny dzisiejszego Nowego Portu i Letnicy.
Pierwiosnka om¹czona wystêpowa³a na podmok³ych ³¹kach (por. Klinggraeff
1881), które rozci¹ga³y siê od brzegów Martwej Wis³y w g³¹b l¹du, obejmuj¹c m.
in. M³yniska, Letnicê i Nowy Port. Na terenie tych dwóch ostatnich dzielnic
by³y one najlepiej wykszta³cone i otacza³y nieistniej¹ce ju¿ dziœ jezioro Zaspa
(por. Pelczar 1967; Nocny 2005). Prawdopodobnie stanowisko Primula farinosa
by³o zlokalizowane w tym rejonie. Wskazywaæ na to mo¿e poœrednio obecnoœæ
&',
"#$
innych gatunków torfowiskowych nad jeziorem Zaspa, takich jak Liparis loeselii
(por. Bethke 1883).
Omawiane stanowisko jest jedynym miejscem na Pomorzu Gdañskim, gdzie
odnotowano pierwiosnkê om¹czon¹. Najbli¿sze mu stanowiska zlokalizowano
pod Ko³obrzegiem (Müller 1898, 1904; Czubiñski 1950) i w okolicach Ostródy
(por. Klinggraeff 1866; Müller 1898, 1904; Czubiñski 1950) (por. ryc. 1). Oba
wspomniane stanowiska maj¹ obecnie charakter historyczny (por. Abromeit i in.
1931; Steffen 1931; Polakowski 1962; Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1989;
¯ukowski 1992 za KaŸmierczakow¹ 2001; Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Wed³ug Czubiñskiego (1950) stanowisko na Zaspie mia³o charakter ³¹cznikowy pomiêdzy
zachodnio- a wschodnioeuropejsk¹ czêœci¹ zasiêgu gatunku.
Prawdopodobnie ostatni raz odnotowano Primula farinosa na Zaspie w 1876
r. (Bail za Conwentzem 1901-1902). Potem podaje j¹ jeszcze Klinggraeff (1881)
jednak nie wiadomo czy opiera³ siê on na póŸniejszych danych terenowych czy
jedynie na wczeœniejszych doniesieniach literaturowych. Jako gatunek wymar³y
w regionie podaj¹ j¹ Conwentz (1901-1902) i Preuss (1911). Mo¿na wiêc z doœæ
du¿¹ dok³adnoœci¹ okreœliæ czas ust¹pienia pierwiosnki na stanowisku na ostatnie dwudziestolecie XIX w. W podobnym czasie gatunek zanik³ na stanowisku
pod Ostród¹, gdzie jego obecnoœci nie potwierdzono po 1866 r. (por. Abromeit
i in. 1931; Steffen 1931; Polakowski 1962). D³u¿ej utrzyma³ siê natomiast w Zieleniewie pod Ko³obrzegiem, gdzie zanik³ w XX w. pomimo wystêpowania dogodnych dla niego siedlisk (KaŸmierczakowa 2001).
Przyczyn¹ ust¹pienia Primula farinosa na omawianym stanowisku by³o przypuszczalnie osuszanie i melioracja podmok³ych ³¹k, pierwotnie w celu ich u¿ytkowania rolniczego; póŸniej tereny te zosta³y zajête pod zabudowê mieszkaln¹
i przemys³ow¹ (por. Conwentz 1901-1902). W chwili obecnej obszar ten jest
ca³kowicie zurbanizowany, a siedliska dogodne dla pierwiosnki ca³kowicie zniszczone. Jedyne miejsca podmok³e to nieliczne rowy odwadniaj¹ce i zlokalizowane na terenie dawnego jeziora zbiorniki, stanowi¹ce miejsce zrzutu popio³ów
z elektrociep³owni (T. S. Olszewski 2009, mat. niepubl.). Fakt, ¿e populacja badanego gatunku by³a tu prawdopodobnie niezbyt du¿a (por. np. Klinggraeff 1854,
1866) dodatkowo przyspieszy³ jej wyginiêcie. Przekszta³canie i niszczenie siedlisk jest przyczyn¹ zaniku stanowisk tak¿e w innych czêœciach zasiêgu, zarówno
w kraju, jak i zagranic¹ (por. KaŸmierczakowa 2000, 2001).
Wobec ca³kowitego zniszczenia siedlisk zajmowanych niegdyœ przez pierwiosnkê om¹czon¹, jak i nie odnalezienie jej w ci¹gu ostatnich ok. 130 lat, stanowisko w Gdañsku-Zaspie nale¿y uznaæ za historyczne. Tym samym status Primula farinosa na Pomorzu Gdañskim jako gatunku regionalnie wymar³ego (RE)
nie uleg³ zmianie.
Podziêkowania
Autor sk³ada serdeczne podziêkowania kole¿ance dr Joannie Bloch-Or³owskiej za pomoc w wykonaniu mapy.
219
Primula farinosa Literatura
ABROMEIT J., NEUHOFF W., STEFFEN H. 1931. Flora von Ost- und Westpreussen. 2(3):
781-828. Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin-Königsberg.
BETHKE 1883(1884). Bericht über die botanische Untersuchung der Umgegend von Danzig. – Schrift. Phys.-Ökon. Ges. Königsberg 24: 44-47.
CONWENTZ H. 1901-1902. Die Gefährdung der Flora der Moore. – Prometheus 13(11): 1-9.
CZUBIÑSKI Z. 1950. Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. – Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 2(4):
439-658.
HAMBLER D. J., DIXON J. M. 2003. Biological Flora of the Brirish Isles No. 230.
L. – J. Ecol. 91(4): 694-705.
HULTÉN E., FRIES M. 1986a. Atlas of North European vascular plants North of the Tropic
of Cancer. II. Taxonomic index to the maps 997-1936, maps 997-1936. Koeltz Scientific
Books, Königstein. xi + 499-968 ss.
HULTÉN E., FRIES M. 1986b. Atlas of North European vascular plants North of the Tropic
of Cancer. III. Commentary to the Maps. Total Index. Koeltz Scientific Books,
Königstein. s. 969-1172.
JUTRZENKA- TRZEBIATOWSKI A., DZIEDZIC J. 1989. Stosunki florystyczne Pojezierza
I³awskiego. – Acta Acad. Agricult. Tech. Olst. Agricultura 48: 41-74.
na staKAMIERCZAKOWA R. 2000. Stan populacji pierwiosnki om¹czonej
nowisku w Beskidzie S¹deckim. – Chroñmy Przyr. Ojcz. 56(4): 69-72.
KAMIERCZAKOWA R. 2001. CR
L. Pierwiosnka om¹czona. – W: KAMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.), Polska czerwona ksiêga roœlin. Paprotniki i roœliny
kwiatowe. Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony
Przyrody, Kraków, s. 287-289.
KLINGGRAEFF H. VON 1881. Versuch einer topographischen Flora der Provinz Westpreussen. – Schrift. Natur. Gesell. Danzig, NF 5(1-2): 82-232.
KLINGGRAEFF J. C. VON 1848. Flora von Preussen. Die in der Provinz Preussen wildwachsenden Phanerogamen nach natürlichen Familien geordnet und beschrieben. In Commission bei A. Baumann, Marienwerder, 560 ss.
KLINGGRÄFF J. C. VON 1854. Nachtrag zur Flora von Preussen. In Commission bei Eduard
Lehvysohn, Marienwerder, 116 ss.
KLINGGRAEFF J. C. VON 1866. Die Vegetatonsverhältnisse der Provinz Preussen und
Verzeichnis der in derselben bisher gefundenen Phanerogamen. Zweiten Nachtarag
zur Flora der Provinz Preussen. In Commission dei Eduard Levysohn, Marienwerder,
viii + 173 ss.
LÜTZOW C. 1892. Seltene und zweifelhafte Pflanzen in Westpreussen. – Ber. Westpreuss.
Bot.-Zool. Ver. 15: 16-17.
MATUSZKIEWICZ W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski.
PWN, Warszawa, 537 ss.
MARKOWSKI R., BULIÑSKI M. 2004. Gin¹ce i zagro¿one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of Gdañskie Pomerania. – Acta Bot.
Cassub., Monogr. 1: 1-75.
MENGE A. 1839. Catalogus plantarum phanerogamicarum regionis Grudentinensis et Gedanensis. C. G. Röthe, Grudentiae, 442 ss.
MEUSEL H., JÄGER E., RAUSCHERT S., WEINERT E. 1978. Vergleichende Chorologie der
zentraleuropäischen Flora – Karten. Band II. VEB Gustav Fischer Verlag, Jena, s. 259-421.
MÜLLER W. 1898. Flora von Pommern. Verlag von Johs. Burmeister, Stettin, vi + 352 ss.
) ,
$
) ,
) ,
&&?
"#$
@ / '2?: * 4 - 8M 8% 0% 4 E 3(,
. / &??A . / 5% % &2, 0 '2(3 !G % BG B
#
< / 8 #% * !I I
'? +I F >HIN KCCC FF >HIN C
/.% /% 3,:)% A')(
@ '2() - I FJ < /0 2 &'A&&'
8 '2(& 5 G J I / < 5 &, '3)'A)
1 '2'' + K46 O 5; < 8
/ 8 K 33 '''2 E 1 '2&, + 1
$ 8; +
44 < 8 / 8 K !"# $"%&3?
!G @ P 2 &??: J HBG I BH G < + 7 '(,% ')(: '',??'','3
! ')(, + + + D /% +% :3' 0 1 '23' K 4 5 K 4 4 *% -%
E :?( & '2), FL Q I R < / 8 && 3# ':A'AA
& % & @ # &??' I .F
> $B C 8 7-% $J% E )'( $% 0& &??( ! 4 > I < / @ % $% /
/% 0& #% ! > I J / 0 C 8% 0% $J% 2&?
S /% - 8 '22A D I G L / < / S /% - 8 #%
G L I / < F !I 7 @ 3 22(
Summary
4 D 5D T + ,?
# C !"# 4
@ 8 &??:#
) ,
$