docRaport Badanie efektywności procesu usamodzielniania oraz
download 
Reklamacja Transkrypt
Raport Badanie efektywności procesu usamodzielniania oraz
Raport Badanie efektywności procesu usamodzielniania oraz rekomendacja standardów usamodzielniania w mieszkaniach chronionych znajdujących się na terenie m. st. Warszawie przygotowany dla Biura Polityki Społecznej m. st. Warszawy Warszawa, 16 lipca 2012 roku 1 Spis treści Spis treści ............................................................................................................................................. 2 Wprowadzenie ...................................................................................................................................... 4 Opis przedmiotu badania ............................................................................................................. 4 Partnerzy badania ............................................................................................................... 4 Realizacja badania .............................................................................................................. 5 Cele badania ................................................................................................................................ 6 Metodologia ................................................................................................................................ 6 Podsumowanie ..................................................................................................................................... 8 Główne wnioski z badania .......................................................................................................... 8 Rekomendacje do rozwiązań systemowych .............................................................................. 10 Propozycje rekomendacji do przyszłych badań ........................................................................ 11 Wyniki badania ................................................................................................................................... 13 Idea mieszkań chronionych ....................................................................................................... 13 Liczba mieszkań ............................................................................................................... 16 Trudności związane z prowadzeniem mieszkań chronionych.......................................... 20 Czynniki wzmacniające i osłabiające efektywność działania mieszkań chronionych ..... 24 Czynniki wzmacniające efektywność działania mieszkań chronionych ................24 Czynniki osłabiające efektywność działania mieszkań chronionych.....................25 Zasady funkcjonowania mieszkań chronionych ....................................................................... 27 Kadra nadzorująca funkcjonowanie mieszkań chronionych ............................................ 27 Kwalifikacja do mieszkań chronionych ........................................................................... 29 Obszary istotne podczas kwalifikacji do mieszkania chronionego ........................30 Postawy młodzieży kwalifikowanej do mieszkań chronionych.............................34 Wybór współlokatorów do mieszkania chronionego ....................................................... 35 Regulamin mieszkania chronionego ................................................................................ 37 Konsekwencje nieprzestrzegania regulaminu ........................................................38 Czas pobytu w mieszkaniu chronionym ........................................................................... 39 Opuszczanie mieszkania chronionego ............................................................................. 40 Przebieg procesu usamodzielniania w mieszkaniu chronionym ............................................... 41 Percepcja procesu usamodzielniania realizowanego w mieszkaniu chronionym ............ 41 Początki pobytu w mieszkaniu chronionym ..................................................................... 43 Aspekty wzmacniające i osłabiające proces usamodzielniania........................................ 47 Aspekty wzmacniające proces usamodzielniania ..................................................47 Aspekty osłabiające proces usamodzielnienia ......................................................50 Współlokatorzy w mieszkaniach chronionych ................................................................. 52 Indywidualny Program Usamodzielniania (IPU) ............................................................. 54 2 Opiekun mieszkania chronionego i opiekun usamodzielniania ................................................ 55 Opiekun mieszkania chronionego .................................................................................... 55 Zakres obowiązków opiekuna mieszkania chronionego ........................................55 Ocena pracy opiekuna mieszkania chronionego ....................................................60 Wsparcie dla opiekunów mieszkania chronionego ................................................61 Opiekun usamodzielniania ............................................................................................... 62 Wybór opiekuna usamodzielniania ........................................................................62 Specyfika pracy opiekuna usamodzielniania .........................................................63 Zakres obowiązków opiekuna usamodzielniania ...................................................64 Rola opiekuna usamodzielniania w procesie usamodzielniania ............................67 Ocena pracy opiekuna usamodzielniania ...............................................................69 Wsparcie dla opiekunów usamodzielniania ...........................................................69 Mieszkania chronione prowadzone przez NGO. Analiza przypadku........................................ 70 Finanse mieszkań chronionych ................................................................................................. 74 Zasady finansowania mieszkania chronionego ......................................................................... 76 Zasady udziału wychowanków w finansowaniu mieszkań chronionych ......................... 76 Analiza wydatków mieszkań chronionych ponoszonych przez placówki opiekuńczowychowawcze .................................................................................................................. 79 Wnioski ............................................................................................................................ 81 Główne wnioski z badania ................................................................................................................. 83 Aneks .................................................................................................................................................. 85 Załącznik 1. Scenariusz IDI - wywiady z dyrektorami ............................................................. 85 Załącznik 2. Scenariusz IDI - wywiady z opiekunami mieszkań.............................................. 89 Załącznik 3. Scenariusz IDI - wywiady z wychowankami ....................................................... 94 Załącznik 4. Scenariusz IDI - wywiady z dyrektorem NGO .................................................... 99 Załącznik 5. Scenariusz warsztatu - warsztat z byłymi wychowankami ................................ 103 Załącznik 6. Wzór arkusza nakładów finansowych w mieszkaniach chronionych prowadzonych przez placówki opiekuńczo-wychowawcze .................................................... 107 Załącznik 7. Dane statystyczne dotyczące mieszkań chronionych na terenie Polski ............. 108 3 Wprowadzenie Opis przedmiotu badania Na terenie m.st. Warszawy funkcjonuje 17 mieszkań chronionych. Mieszkania te są prowadzone przez placówki opiekuńczo-wychowawcze. Mieszkają w nich osoby pełnoletnie. Pobyt w mieszkaniu chronionym jest dla młodych ludzi kluczowym okresem, w którym powinni otrzymać wszechstronnie, profesjonalne wsparcie w celu jak najlepszego przygotowania wejścia w dorosłość. U podstaw zrealizowanego badania była konieczność uzyskania usystematyzowanej wiedzy na temat przebiegu i efektywności procesu usamodzielnia się młodzieży z placówek opiekuńczo-wychowawczych w mieszkaniach chronionych w Warszawie, umożliwiająca w przyszłości standaryzację modelu prowadzenia mieszkań chronionych służących rozwojowi samodzielności wychowanek i wychowanków. W raporcie zostały zawarte wnioski z analizy wywiadów indywidualnych przeprowadzonych z wychowankami, opiekunami mieszkań chronionych, opiekunami usamodzielniania i dyrektorami placówek (publicznych i pozarządowych - NGO (z ang. non-govermental organizations) oraz materiałem zgromadzonym w ramach warsztatu z byłymi mieszkańcami mieszkań chronionych. Daje to możliwość rozpoznania tematyki objętej badaniem z różnych perspektyw. Partnerzy badania Koncept projektu został opracowany przez inicjatora badania i partnera merytorycznego Fundację Robinson Crusoe. Projekt został realizowany w ścisłej współpracy SMG/KRC i Fundacji Robinson Crusoe. Fundacja Robinson Crusoe ma status organizacji pożytku publicznego i od 10 lat zajmuje się tematem usamodzielniania się młodzieży z instytucji opieki zastępczej w Polsce. W Warszawie we współpracy z Biurem Polityki Społecznej m. st. Warszawy realizowała projekt szkoleń dla pracowników socjalnych i wychowawców na temat metod usamodzielniania w roku szkolnym 2010/11. Firma SMG/ KRC jest niezależnym instytutem badawczym realizującym badania z zakresu rynku i opinii, w tym realizuje wiele projektów o charakterze społecznym. 4 Realizacja badania Wyniki przeprowadzonego badania jakościowego z powodu technik doboru próby, przebiegu badania oraz wielkości próby nie mogą być uogólniane na całą badaną populację. Projekt badawczy został przeprowadzony zgodnie ze standardami międzynarodowymi, między innymi ISO. Terenowa realizacja badania odbyła się w czerwcu i lipcu 2012 roku. W tym czasie zrealizowano wywiady indywidualne w Warszawie i poza Warszawą oraz warsztat z byłymi mieszkańcami mieszkań chronionych w Warszawie. Dobór próby: - Placówki biorące udział w badaniu zostały wskazane przez Zamawiającego. Trzy mieszkania chronione z Warszawy zostały wybrane w sposób celowy po konsultacji z Warszawskim Centrum Pomocy Rodzinie oraz Biurem Polityki Społecznej tak, żeby uzyskać obraz dwóch typowych mieszkań chronionych w Warszawie i jednego, które funkcjonuje wyjątkowo dobrze (przez kryterium „dobrych praktyk” rozumiemy tu takie mieszkania, które zapewniają swoim wychowankom wysoką satysfakcję ze wszystkich świadczeń przy jednoczesnym zbilansowaniu budżetu). Mieszkanie spoza Warszawy było mieszkaniem prowadzonym przez inny podmiot niż placówka opiekuńczo-wychowawcza (przez organizację pozarządową). - Uczestnicy warsztatu rekrutowani byli spośród grupy byłych wychowanków warszawskich placówek dysponujących mieszkaniami chronionymi. Zastosowano dwie formy gratyfikacji respondentów – gratyfikację finansową (uczestnicy warsztatu) oraz upominek (pozostałe grupy respondentów). Przy projekcie badawczym pracowały cztery osoby pełniące rolę moderatorów, spośród nich dwie osoby prowadziły warsztat. Podczas realizacji badania została przeprowadzona nieterenowa kontrola. Kontrola prowadzona była w trakcie i po zakończeniu terenowej realizacji badania. Sprawdzała prawidłowość zastosowania procedur realizacji badania na etapie rekrutacji, przeprowadzania badania. Załączniki do raportu: 5 – Załącznik 1. Scenariusz IDI – wywiady z dyrektorami – Załącznik 2. Scenariusz IDI – wywiady z opiekunami mieszkań i opiekunami usamodzielniania – Załącznik 3. Scenariusz IDI – wywiady z wychowankami – Załącznik 4. Scenariusz IDI – wywiad z dyrektorem NGO – Załącznik 5. Scenariusz warsztatu – warsztat z byłymi wychowankami – Załącznik 6. Wzór arkusza nakładów finansowych w mieszkaniach chronionych prowadzonych przez placówki opiekuńczo-wychowawcze – Załącznik 7. Dane statystyczne dotyczące mieszkań chronionych na terenie Polski Cele badania Szczegółowe cele przeprowadzonego badania były następujące: - Diagnoza przebiegu procesu usamodzielnienia w mieszkaniach chronionych. - Diagnoza efektywności ekonomicznej (kosztów) mieszkań chronionych. - Zebranie i analiza informacji o statystyce mieszkań chronionych w 18 miastach wojewódzkich w kontekście organów prowadzących (organizacje pozarządowe a instytucje państwowe). - Opis mocnych i słabych stron procesu usamodzielniania w mieszkaniach chronionych. - Opracowanie rekomendacji dotyczących wprowadzenia wsparcia w usamodzielnieniu dla młodzieży w mieszkaniach chronionych, będących punktem wyjścia dla stworzenia standardów prowadzenia mieszkań chronionych. - Porównanie metod i organizacji mieszkania chronionego prowadzonego przez instytucję państwową i niepaństwową. Metodologia Badanie zostało zrealizowane metodami jakościowymi przez doświadczonych badaczy z firmy SMG/KRC. oraz Fundacji Robinson Crusoe. Zastosowano metody jakościowe, ponieważ tematyka mieszkań chronionych jest złożona i wymaga metod eksploracyjnych. Badanie składało się z indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI), ze zbierania i analizy wybranych danych statystycznych dotyczących funkcjonowania mieszkań chronionych w miastach wojewódzkich, z analizy dokumentów finansowych, w tym z 6 metryczki porządkującej informacje o efektywności ekonomicznej mieszkań chronionych znajdujących się na terenie m. st. Warszawy. Badanie objęło cztery główne grupy respondentów: - wychowanków mieszkających na terenie m. st. Warszawy (2 osoby z każdego badanego mieszkania); ta grupa respondentów została zróżnicowana ze względu na płeć oraz staż w mieszkaniu chronionym (w badaniu wzięły udział osoby o małym stażu do 4 m-cy, średnim powyżej 4 do 10 m-cy ,oraz powyżej 10 m-cy), - wychowanków mieszkających poza Warszawą (2 osoby), - pracowników/wychowawców prowadzących dane mieszkanie oraz dyrektorów organu prowadzącego na terenie m. st. Warszawy (3 osoby z każdego badanego mieszkania), - pracowników/wychowawców prowadzący dane mieszkanie/ dyrektorów organu prowadzącego spoza Warszawy (3 osoby). W sumie zostało zrealizowanych 20 indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI). Do badania zostały wybrane 3 mieszkania chronione z 17 obecnie funkcjonujących na terenie m. st. Warszawy, oraz jedno spoza Warszawy (prowadzone przez NGO). Ponadto zrealizowano spotkanie warsztatowe z młodzieżą – byłymi mieszkańcami mieszkań chronionych w Warszawie. W warsztacie wzięło udział 5 osób spośród młodzieży, oraz badacz i ekspert z FRC. Obszary finansowe zostały poddane analizie „case study”, na podstawie dostępnych danych finansowych ze wszystkich mieszkań chronionych znajdujących się na terenie m. st. Warszawy. Oprócz tego zostały zebrane informacje o statystyce mieszkań chronionych w 18 miastach wojewódzkich według kryterium instytucji prowadzących (organizacje pozarządowe a instytucje państwowe). Dane statystyczne objęły m. in. liczbę mieszkań chronionych i liczbę osób w nich przebywających. 7 Podsumowanie Główne wnioski z badania Mieszkania chronione są istotnym, wzmacniającym elementem procesu usamodzielniania. Duże znaczenie dla usamodzielnienia się wychowanka ma możliwość mieszkania poza placówką opiekuńczo-wychowawczą oraz to, że wychowanek nie musi wracać do swojego środowiska rodzinnego, które w większości przypadków mogłoby stanowić zahamowanie procesu usamodzielnia oraz zaprzepaszczenie wypracowanych dotychczas pozytywnych postaw. W związku z tym, poza szczególnymi przypadkami, każdy usamodzielniany powinien mieć szansę zamieszkania w mieszkaniu chronionym. o Włączenie w program usamodzielniania jeszcze w trakcie pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej oraz kwalifikacja do mieszkań chronionych daje wychowankom wzmocnienie na poziomie emocjonalnym, dzięki zaufaniu jakim obdarzyli go wychowawcy i dyrekcja placówki. o Mieszkanie chronione uczy brania odpowiedzialności za konsekwencje wyborów związanych z codziennym życiem w bezpieczny sposób. Wychowanek ma możliwość ćwiczenia różnych scenariuszy zachowań (kwestie utrzymania mieszkania, wybory edukacyjne, zawodowe, umiejętność odnalezienia się w codzienności etc.) przy wsparciu i pomocy opiekunów (mieszkania oraz usamodzielniania). Pobyt w mieszkaniu chronionym nie jest równoznaczny z usamodzielnieniem się wychowanka. Warunkiem wykorzystania szansy, jaką daje pobyt w mieszkaniu chronionym, jest aktywna i zaangażowana postawa wychowanka. Ponadto istotnym elementem procesu jest rola opiekuna usamodzielniania, który w sposób przemyślany, dostosowany do możliwości i potrzeb wychowanka przeprowadza go przez poszczególne etapy procesu. Bardzo ważne jest, aby opiekun usamodzielniania widział w wychowanku dorosłego człowieka, mającego prawo do własnych wyborów, ponoszenia ich konsekwencji, prawo do pewnej swobody, przestrzeni na stawanie się odrębną, samodzielną i niezależną osobą. Z drugiej jednak strony musi gwarantować wychowankowi wsparcie oraz poczucie bezpieczeństwa. 8 W przypadku mieszkań chronionych prowadzonych przez organizacje pozarządowe istotna jest koncepcja programu, która powinna odpowiadać na wymagania związane z założeniami procesu usamodzielniania. Bardzo dobrą praktyką jest pozostawienie mieszkań chronionych do dyspozycji placówek opiekuńczo-wychowawczych, ponieważ każda z placówek sprawuje pieczę nad własnymi wychowankami, kontynuując proces wychowawczy związany z usamodzielnianiem zapoczątkowany podczas pobytu wychowanka w placówce. Pracownicy placówek opiekuńczych dysponujących jednym – dwoma mieszkaniami chronionymi zwracali uwagę na potrzebę zwiększenia ilości mieszkań chronionych będących w dyspozycji placówki. Jednak bardzo dobrą praktyką jest możliwość współpracy pomiędzy placówkami w zakresie użyczania wolnych miejsc w mieszkaniach chronionych wychowankom spoza placówki. Placówki starają się określić planowane wykorzystanie mieszkania, jednak jego precyzyjne wskazanie jest dość trudne (kwestie losowe, wybór własny wychowanka). Możliwość użyczenia miejsca w mieszkaniu chronionym innej placówki daje szansę większej liczbie wychowanków na realizację programu usamodzielniania w mieszkaniu chronionym. Należałoby jednak zwrócić uwagę na współpracę pomiędzy opiekunem usamodzielniania wychowanka przebywającego w mieszkaniu innej placówki a pracownikiem socjalnym odpowiedzialnym za to mieszkanie. Finansowanie mieszkań chronionych nie stanowi problemu dla placówek opiekuńczowychowawczych. Rzeczywiste koszty utrzymania mieszkania ponoszone są przez wychowanka (czynsz, media). Koszty osobowe (pracownik socjalny, opiekun usamodzielnienia) oraz koszty związane z konserwacją lokalu są częścią składową budżetu placówki. Problemy w tym obszarze pojawiają się w kilku sytuacjach: kiedy mieszkanie jest niewykorzystane (w mieszkaniu przebywa jeden wychowanek lub mieszkanie jest puste), wychowankowie mają trudność w wywiązaniu się z opłat, zachodzi konieczność przeprowadzenia większych napraw i remontów. Analiza finansów mieszkań chronionych jest bardzo trudna do zrealizowania. Brakuje spójnej informacji w budżetach placówek opiekuńczo-wychowawczych na temat mieszkań chronionych. Placówki prowadzą różne strategie rozliczania udziału wychowanków w kosztach utrzymania mieszkania. Należy zaznaczyć, że w chwili obecnej nie istnieje żadne centralne źródło informacji zawierające wykaz środków 9 finansowych przeznaczonych na mieszkania chronione, brak tego typu danych uniemożliwia ocenę strategii finansowania tego typu przedsięwzięć. Rekomendacje do rozwiązań systemowych Na podstawie przeprowadzonego badania rekomendujemy: • Wystandaryzowanie procesu kwalifikacji i wprowadzenie jawności kryteriów, dzięki czemu upodmiotowi się wychowanków. • Wprowadzenie obowiązkowego kursu przygotowującego wychowanków do zamieszkania w mieszkaniu chronionym, obejmującego elementy, z którymi wychowankowie mają według pozyskanych danych największe trudności (należą do nich: dbałość o siebie, gospodarowanie pieniędzmi, organizacja czasu, obowiązki domowe). • Wprowadzenie procedur mających wspomagać bezkonfliktowe porozumienie się współlokatorów (zwłaszcza tych nie znających się wcześniej). Opiekun mieszkania pierwszego dnia wspólnego zamieszkania powinien uczestniczyć w zawarciu kontraktu pomiędzy stronami: między innymi szczególnie zwrócić uwagę na prywatność i granice osobiste, oraz pokazać trzy możliwe modele współdziałania (wspólne gospodarstwo domowe, współdziałanie w ograniczonym zakresie, osobne gospodarstwa domowe). • Wprowadzenie ogólnego standardu, że mieszkanie chronione znajduje się poza terenem placówki, a jednocześnie jest na tyle blisko, że możliwa jest sprawna i szybka komunikacja. • Wprowadzenie systemu szkoleń i kodeksu dla opiekuna usamodzielnienia. Opiekun usamodzielnienia pełni bardzo istotną rolę procesie usamodzielniania, często wiąże się ona z różnego rodzaju trudnościami wychowawczymi. Warto rozważyć możliwość wsparcia opiekuna usamodzielnienia, na przykład poprzez wprowadzenie standardu używania Indywidualnego Programu Usamodzielnienia jako realnego narzędzia pracy rozwojowej wychowanków. • Wprowadzenie do standardów pracy opiekuna mieszkania obowiązku dbania o relacje z sąsiadami. Z wywiadów wynika, że dobre relacje wychowanka mogą sprzyjać 10 usamodzielnieniu, zaś negatywna, często niesprawiedliwa opinia sąsiadów o mieszkańcach mieszkania chronionego powoduje nasilanie się interwencji u opiekuna mieszkania i pogłębienie poczucia wyobcowania u wychowanków. W skrajnym przypadku może to spowodować nawet zamknięcie mieszkania. Wydaje się więc, że uprzednie zadbanie o relację może mieć korzystny wpływ na efektywność usamodzielnienia w mieszkaniu chronionym. • Ujednolicenie wysokości czynszów we wszystkich warszawskich mieszkaniach chronionych – tak żeby znieść nierówności pomiędzy poszczególnymi mieszkaniami1. • Utrzymanie zasady uiszczania przez wychowanków opłat bezpośrednio w placówkach. • Wprowadzenie superwizji dla pracowników socjalnych i opiekunów usamodzielnienia. Propozycje rekomendacji do przyszłych badań Na podstawie przeprowadzonego badania sugerujemy realizację badań w następujących obszarach: • Porównanie w jaki sposób działają mieszkania homogeniczne pod względem płci z mieszkaniami koedukacyjnymi (występują m. in. w Opolu, Wrocławiu, Poznaniu, Krakowie). • Systemowe porównanie rozwiązań z mieszkań prowadzonych przez NGO i instytucje publiczne. • Usystematyzowane porównanie efektywności systemu przyporządkowania mieszkań chronionych do konkretnych placówek opiekuńczo-wychowawczych z systemem przyporządkowania mieszkań instytucji pomocy społecznej 2. • Zebranie informacji o mieszkaniach chronionych w mniejszych miejscowościach. • Rozszerzenie badania o mieszkania filialne, usamodzielnienia, domy rodzinkowe i inne formy mieszkań wspierających usamodzielnienie. 1 2 Por. „Zasady udziału wychowanków w finansowaniu mieszkań chronionych” Pierwsze rozwiązanie jest stosowane między innymi w Warszawie, drugie – w wielu miastach wojewódzkich poza Warszawą. 11 • Rozszerzenie badania o wywiady z małoletnimi matkami i ich opiekunami oraz sprawdzenie, jaka jest efektywność mieszkań usamodzielnienia w ich przypadku. • Rozszerzenie badania o innych interesariuszy – między innymi Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej i Miejskie Ośrodki Pomocy Rodzinie, a także placówki opiekuńczo-wychowawcze, które nie posiadają w zarządzaniu mieszkań chronionych. • Rozszerzenie badania o opinie przedstawicieli placówek opiekuńczo- wychowawczych, które nie prowadzą mieszkań chronionych odnośnie potrzeb związanych z ich posiadaniem. 12 Wyniki badania Idea mieszkań chronionych Idea mieszkań chronionych jest postrzegana przez pracowników placówek opiekuńczych jako niezwykle istotna dla właściwego przebiegu procesu usamodzielniania. Pobyt wychowanka w mieszkaniu chronionym jest bowiem traktowany jako składowa procesu usamodzielniania (rozpoczętego w trakcie pobytu wychowanka w placówce). Pobyt wychowanka w mieszkaniu chronionym stanowi swego rodzaju zabezpieczenie, by proces wychowawczy (trwający lata w placówce opiekuńczo-wychowawczej) nie został zaprzepaszczony poprzez zbyt wczesne wejście wychowanka w dorosłość, bez odpowiedniego przygotowania, bez pewności (po obu stronach – wychowanka oraz opiekuna), że sobie w dorosłym życiu samodzielnie poradzi. To jeden z punktów programu usamodzielnienia wychowanka w placówce. Taki ostatni już punkt. Bo ten program usamodzielnienia zaczyna się już dużo wcześniej, na terenie placówki. Później u nas jest forma, jeżeli już przestaje być dziecko wychowankiem, często forma hotelowa jeszcze przy placówce. Czyli troszkę tak bliżej, już jest na wolności, ale jeszcze czuje naszą rękę, a oddech czuje w mieszkaniu chronionym. Czyli takie powolne wychodzenie dziecka w dorosłość, która jest bardzo trudna i bardzo takim trudnym momentem dla dziecka, dla dziecka, dla młodego człowieka, ale też jest zwieńczeniem jakiegoś procesu wychowawczego, więc nie można tego tak całkowicie puścić, ponieważ to na zmarnowanie wtedy pójdzie całe lata albo miesiące pracy z młodym człowiekiem (dyrektor placówki). Moim zdaniem sprzyja usamodzielnieniu. Jakby ja patrzę przez pryzmat konkretnych osób, które były w tym lokalu. Zdarzały się przypadki jak najbardziej nietrafione, które nie skorzystały. Bo to jest taka forma pomocy. Też mam takie przypadki, które mówię 2 lata pobytu w lokalu chronionym bardzo zmieniły daną osobę… Więc myślę, że jest to forma bardzo dobra (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Możliwość skorzystania przez wychowanka z mieszkania chronionego pozwala bowiem na stopniowe, powolne wchodzenie młodego człowieka w dorosłość, w możliwie bezpieczny sposób, dzięki wsparciu oraz ukierunkowaniu ze strony opiekunów z placówki wychowawczo-opiekuńczej. Ci ludzie jakby muszą wychodzić stąd i muszą być na początku ukierunkowani. Bo nie czarujmy się. Wieloletni pobyt w placówce powoduje, że jakby nie mają pewnych umiejętności (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Mieszkanie chronione to jest jakby wychodzenie młodego człowieka w dorosłość, więc jakby to jest takie spuszczanie ze smyczy a nie ściąganie tej smyczy (dyrektor placówki). No ta odpowiedzialność za siebie i za swoje życie. Jak oni gdzieś tam uczą się tego. Takimi małymi kroczkami idziemy, to jest fajne i to jest na własne te mieszkanie oni już mają doświadczenie. Że muszę zadbać o rachunki, że muszę zadbać, że muszę mieć pełną lodówkę. Muszę zadbać, by mieć czysto, muszę zadbać jak mi się coś psuje. Muszę to sam naprawić albo zawołać fachowca. I myślę, że czas w tym mieszkaniu uczy ich tego wszystkiego. Jednocześnie mają wsparcie tu w nas. I jakaś pomoc od nas i idąc na to mieszkanie jak rozmawiałam z Y to było jej łatwiej, bo ileś tych rzeczy się nauczyła i 13 dowiedziała, że tak trzeba. I w tej chwil radzi sobie myślę, że bardzo dobrze. Myślę, że takie mieszkanie jest takim fajnym zdobyciem doświadczenia. To jest gdzieś takie rzucenie na jakąś głębszą wodę (opiekun usamodzielniania). Powodem, dla którego bardzo istotne jest, aby wychowankowie opuszczający placówkę opiekuńczo-wychowawczą mieli możliwość pobytu w mieszkaniu chronionym jest między innymi ich bardzo młody wiek. Wielu opiekunów oraz dyrektorów placówek zwracało uwagą na fakt, że wiek 18-19 lat predestynujący wychowanka do opuszczenia placówki jest zdecydowanie zbyt wczesny. Młodzi ludzie nie osiągnęli jeszcze pełnej dojrzałości, w pojęciu wychowawców są nadal dziećmi, wymagającymi szeroko rozumianego wychowywania: wsparcia, wskazania właściwych dróg i rozwiązań oraz opieki. Nadal są uczniami (gimnazjów, liceów), których głównym zajęciem powinna być nauka. Obarczenie ich pełną odpowiedzialnością za wszystkie aspekty życia bez możliwości pomocy, podpowiedzi, ale też kontroli skutkować może zniszczeniem dotychczasowych osiągnięć wychowawczych. Trudno ustalić, że 18 lat czy 19 to jest ten wiek, który się już mówi – to teraz już sobie radź. Dlatego te mieszkania chronione, taka była idea, żeby pomóc tym dzieciom na ile można, ale w sposób taki niedemoralizujący, czyli, żeby byli na swoim, ale wiedzieli, że w każdej chwili mogą się do kogoś zwrócić, mają pomoc i też koszt mieszkania nie jest taki ogromny (dyrektor placówki). Ja myślę, że wiek 18 lat, to jest wiek umowny taki bardzo. Tak i ta ich samodzielność i to usamodzielnienie dużo będzie zależało od ich nastawienia, od psychiki i przemyśleń życiowych. Tak. Od tego, co oni sobie wynieśli podczas pobytu tutaj. Natomiast to jest też takim etapem przejściowym, bo każdy z nich w tym mieszkaniu chronionym czeka na swój lokal. Do urzędu dzielnic o przydział lokalu. Więc wiedzą, że to ich mieszkanie pewnie w niedługiej przyszłości będzie. I to tak trochę jak etap przejściowy też mimo wszystko (opiekun usamodzielniania). To, że kończy on 18 lat to nie znaczy, że on jest pełnoletni i już wszystko wie o świecie. Więc on potrzebuje czasu i potrzebuje cały czas troszeczkę takiego wspierania. Takiego mówię nawet emocjonalnego ukierunkowania. Oni często przychodzą po rady, pytają, czy można ich ukierunkować. Teraz najgorszą rzeczą jest robić to jeżeli się po prostu za nich cokolwiek zrobi (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Istnieje zatem silna potrzeba stworzenia takich warunków, które z jednej strony pozwalałyby wychowankowi na zmierzenie się z samodzielnością, z drugiej jednak gwarantowały poczucie bezpieczeństwa, poprzez pewność, że w każdej chwili mają się do kogo zwrócić, poradzić, uzyskać niezbędne wsparcie. Mieszkanie chronione jest zatem traktowane jako przedłużenie domu dziecka, jak mówią opiekunowie – to trochę przedłużenie naszej opieki nad nimi. Myślę, że te mieszkania mają sens. To jest takie może troszeczkę przedłużenie domu dziecka jeszcze. Takie trochę przedłużenie naszej opieki nad nimi. Bo oni wiedza, że my nad nimi czuwamy czy pani socjalna, czy opiekun usamodzielniania ma prawo tam wpaść czy dyrektor w każdej chwili i zobaczyć, co się dzieje. Myślę, że oni mają takie poczucie (opiekun usamodzielniania). To tak pozwala się jakby szybciej pozbierać i wejść w tą dorosłość, bo wiedzą, że nie są sami, że to jest dalej takie przedłużenie domu dziecka, no mówiąc w cudzysłowie. Mają dalej tę ochronę placówki, wsparcie wszelkiego rodzaju. Oczywiście każde dziecko taką ochronę ma, czy ono jest w mieszkaniu, czy nie odchodzi od domu, zawsze może tutaj do nas przyjść jakikolwiek by miał problem. Zawsze mu tej pomocy udzielimy, niezależnie od tego, czy rozpoczął program samodzielnie czy nie, bo na przykład nie 14 chciał albo nie był zainteresowany, nie spełnił czegoś. Nie ma znaczenia, wszystkie dzieci dostają tę pomocną dłoń. Natomiast wszystkie dzieci, które są w mieszkaniu, ta świadomość, że ta placówka jeszcze jest tutaj obok, jak się coś dzieje, to my przyjeżdżamy. Jakby co, to ono też może w każdej chwili przyjść. Dla nich to jest trochę takie przedłużenie pobytu w domu dziecka, tylko na innych warunkach i gdzie indziej (opiekun mieszkania). To jest dotknięcie tematu, ale konieczne jest wsparcie i opieka. Bez tego absolutnie uważam, że mieszkania chronione nie mają sensu. Musi być pracownik socjalny, czy opiekun usamodzielnienia. Taki opiekun, który jest w dobrych relacjach z dzieckiem. Te dzieci jednak całe życie były pod jakąś kontrolą. Były też tak zadaniowo wychowywane. Warunki i system nie pozwala inaczej. W związku z tym jak dziecko zostaje rzucone na głęboką wodę, to dziecko może się pogubić bardzo. Jeżeli dziecko dostanie jakiegoś złego samopoczucia, obniżenia nastroju, to musi wiedzieć, że może przyjść do tego opiekuna. Musi przegadać. Nie do takiego, który skwituje (opiekun usamodzielniania). Młodzi ludzie opuszczający placówki opiekuńczo-wychowawcze mimo, iż są uczeni samodzielności, w niewielkim stopniu orientują się na czym polega rzeczywista odpowiedzialność za siebie, za drobne codzienne sprawy (jak: zakupy, przygotowywanie posiłków, uiszczanie płatności, samodzielne wstawiane do szkoły etc.). Bo pomimo tego, że oni są tutaj u nas, a ich uczymy różnej samodzielności. To oni mają świadomość, że jesteśmy na grupie, ciocia, pani dyrektor. Jest pani X, jest pani psycholog. Sztab ludzi, który gdzieś tam coś pomoże i zrobi. Natomiast w takim mieszkaniu to się uczą większej samodzielności. Że to oni muszą dopilnować żeby zapłacić rachunek. Żeby mieć pełno w lodówce, bo już nie ma cioci kucharki, która nagotuje. Nie ma tego, bo sami muszą sobie nastawić budzik i wstać. Czy takiej samodzielności, odpowiedzialności za siebie. Za swoje życie, za to co robię, takiego pilnowania. I to taki etap fajny wkraczania w taką codzienną dorosłość. Ale z miłą taką świadomością, że my jesteśmy, czuwamy, jesteśmy blisko i zawsze można tu przyjechać. Zadzwonić, bo jesteśmy do pomocy (opiekun usamodzielniania). [Sprzyja] na pewno sprawdzeniu się w dorosłości. Odpowiedzialność jest tu ogromna, spływa na dziecko tak, że wychodzi z takiego całkowitego zabezpieczenia. Jeżeli na przykład dziecko jest wieloletnim wychowankiem, jest ono zabezpieczone kompleksowo, całodobowo. Jeżeli więc wychodzi do mieszkania chronionego, to musi liczyć się z każdym ryzykiem, pamiętać o opłatach, wiedzieć jak odczytywać licznik, wiedzieć o tym jak się zachowywać w mieszkaniu żeby nie przeszkadzać sąsiadowi, znaleźć pracę po to, żeby się utrzymać. Jest to więc szereg poważnych obowiązków dla dzieci (opiekun mieszkania). Pobyt w mieszkaniu chronionym pozwala na nabycie podstawowych umiejętności, niezbędnych w dorosłym życiu. Umożliwia samodzielne zmierzenie się z obowiązkami domowymi (gotowanie, sprzątanie, pranie), naukę gospodarowania finansami, załatwiania spraw w urzędach, uświadamia konieczność dbania o siebie. Dzięki pobytowi w mieszkaniu chronionym wychowankowie zyskują możliwość kształtowania umiejętności życia w społeczeństwie. To jest taki moment nauczenia się życia, bycia dorosłym. Chociaż uczciwie powiem, że te dwa lata to czasami za krótko. Ale też taki moment właściwie realnej nauki. Tak, taki cel, realnej nauki na każdym odcinku ich życia. Ponieważ, jeśli któreś z nich wysyła na inne konto niż na właściwe, bo myli numer konta, czynsz, to jest ta nauka. Ja bym mogła mu tysiące razy o tym mówić, to nic nie spełnia. On ma własną książeczkę, musi to zrobić (dyrektor placówki). Daje poznanie życia. Takiego prawdziwego. Nie można leżeć, tylko należy pracować i myśleć nie na jeden dzień, tylko trochę dalej. Daje takie przygotowanie do takiego bardzo dorosłego życia. Tutaj, jeszcze zanim zostanie matką, czy żoną, to musi porozwiązywać te sprawy dnia dzisiejszego, czyli praca, 15 zabezpieczenie siebie. W przyszłości swojej rodziny. Dla mnie to jest taka nauka umiejętności społecznych. Taka realna, nie, że ja będę gadać, gadać. [Wychowanka] słyszała z moich ust, że jest drogo, ale jak [Wychowanka] poszła w kwietniu i kupiła sobie kajzerkę, to zobaczyła, że jest drogo. Powiedz, a zapomnę, a zrobię, to zapamiętam (opiekun usamodzielniania). O wszystko musi sama [zadbać], pójść i coś tam pozałatwiać. Fakt, że czasami załatwiamy różne rzeczy. Szczególnie na początku, bo to jest trudne. To jest administracja, to jest spółdzielnia to się płaci za czynsz, to za coś a tu się załatwia takie rzeczy, to się wspiera dzieciaki w takich sytuacjach. Ale to już jest inna odpowiedzialność. Więc to mieszkanie jest małym kroczkiem, ale ważnym kroczkiem. Do takiego samodzielnego życia później już (opiekun usamodzielniania). Znaczy ja to bym tak oceniła, że jest to forma bardzo dobra. I też mówię nie jestem też taką zwolenniczką, żeby po prostu to tak kontrolować. Tak jak mówię była kiedyś taka tendencja chodzić, kontrolować. Tak cały czas jakby gromadzić to wszystko w około tego lokalu chronionego. Czyli trzeba na początku troszeczkę przycisnąć, a później już wszystko tak luzować, żeby oni sobie żyli. Ta samodzielność nie ma polegać na tym, że w kółko ktoś będzie ich kontrolował (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Kolejnym istotnym aspektem funkcjonowania mieszkań chronionych jest zapewnienie wychowankom spokojnych, bezpiecznych warunków mieszkania. Dzięki możliwości pobytu w mieszkaniu chronionym wychowanek nie jest zmuszony do powrotu do domu rodzinnego, do środowiska, w którym poddany byłby silnym negatywnym wzorcom. Myślę, że to jest dobra idea. Pamiętam początki, jak tutaj przyszłam, gdy nie było mieszkań, to rzeczywiście odejście takiego dziecka w nicość, bo nie zawsze dobrym pomysłem był powrót do domu rodzinnego, to tak niestety się działo. Takie łagodniejsze przejście poprzez właśnie zamieszkanie w mieszkanku chronionym, gdzie dziecko już uczy się trochę samodzielności, może nie jak we własnym mieszkaniu, ale jednak w takich warunkach, gdzie nie ma tych negatywnych rzeczy, z którymi dziecko spotykało się wcześniej w domach rodzinnych, to jakby pomaga (opiekun mieszkania). Nie mamy też takich możliwości, takiego zaplecza, bo puścić do środowiska rodzinnego możemy, czasem jednak to jest według takiego naszego wewnętrznego myślenia jest to bez sensu, bo ta cała procedura zostanie zniweczona. Nie będzie to dobre dla tego dziecka (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Natomiast takie powroty do domów, czasami niemożliwe, to gdzie to dziecko ma iść. Kiedyś były te bursy, internaty, jeszcze jak ktoś się uczy, jest ten akademik, to jeszcze się da. Natomiast jest to takie jakby przerzucanie, pułapka, tak, tu podnajmę. To jest takie wrażenie straconych pieniędzy, ale gdzieś trzeba iść. To niestety blisko jakby, w ogóle z poczuciem bezpieczeństwa zagrożonym, zachwianym może, bo tutaj może trochę odbudowują sobie. Później znowu są na tą głęboką wodę. Pod tym względem jest to bardzo dobra rzecz (opiekun mieszkania). Mieszkanie chronione stanowi także etap przejściowy w oczekiwaniu na własne mieszkanie. Sama idea, pomysł jest bardzo dobry, bo tak jak mówię, rzadko, bardzo rzadko, może kilka razy się zdarzyło, żeby, tak jak mówię, zgrać w czasie, aby dziecko poszło do swojego mieszkania (opiekun mieszkania). Liczba mieszkań Na terenie m. st. Warszawy funkcjonuje obecnie 17 mieszkań chronionych. Wytypowane do badania placówki opiekuńczo-wychowawcze dysponowały różną liczbą mieszkań chronionych – były w posiadaniu jednego, dwóch oraz czterech mieszkań. Liczba mieszkań 16 będących pod opieką placówki, uzależniona między innymi od wielkości samej placówki, nie zawsze jest wystarczająca. Zwłaszcza pracownicy placówek opiekuńczo-wychowawczych dysponujących mniejszą liczbą mieszkań (jednym – dwoma mieszkaniami chronionymi) zwracali uwagę na potrzebę zwiększenia ilości mieszkań chronionych będących w dyspozycji placówki. Zdaniem wychowawców, ze względu na bardzo istotną funkcję, jaką pełnią mieszkania chronione w procesie usamodzielniania, każdy w wychowanków osiągający pełnoletniość powinien mieć szansę pobytu w mieszkaniu chronionym. Drugi lokal bez wątpienia by nam się przydał, dlatego, że jest to jakby taka wyspa, tak. Już nie palcówka ale też nie samodzielne życie. Czyli taka wyspa pomiędzy jednym, a drugim. Czyli jakby już się minimalizuje to wsparcie. W placówce wiadomo opieka 24-ro godzinna (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Bardzo wielu z nich ma świadomość, tego, że i często mówią, „ciociu ja nie chcę wracać do domu. Ale jak nie mam, dokąd pójść”. A my jesteśmy bezradni, bo my musimy ich stąd gdzieś wypuścić dalej. Oni nie chcą iść do tego domu, a mieszkanie jest jedno i w tej chwili zajęte. To my szukamy bursy czy internatów i to się czasem udaje, a czasem nie. I mi się wydaje, że oni się czują też bezpieczniej (opiekun usamodzielniania). Placówki starają się odpowiednio wcześniej określić planowane wykorzystanie mieszkań chronionych, jednak precyzyjne określenie zapotrzebowania placówki na liczbę miejsc w mieszkaniach jest trudne do określenia. Uzależnione jest bowiem od kilku czynników: - zmieniającej się liczby osób usamodzielnianych – liczba wychowanków osiągających pełnoletniość w danej placówce jest różna w każdym roku. Przyczyną tego stanu jest nie tylko wyż lub niż demograficzny. Dużo częściej liczba ta jest bardziej przypadkowa, jak mówią opiekunowie: tak się ułożyło po prostu, że wychowanków określonego rocznika jest więcej. Stosunkowo często zdarza się też, że do placówki trafia młodzież w wieku 17 lat, wówczas jest tylko jeden rok na przygotowanie wychowanka do usamodzielnienia i pozyskanie dla niego mieszkania chronionego. Czasem to są przypadki, były dwie, trzy, cztery. Mamy dziesiątkę w tym roku. Ciężko jest (opiekun mieszkania i usamodzielniania). U nas jest najwięcej, tak jak mówię, w klasach gimnazjalnych dzieci i w tym roku było takie bum. 94 rok nie tylko u nas, w innych palcówkach. Ten rok po prostu dzieci przyszły kilka lat temu, może to był właśnie wtedy ten wyż. Trudno jest mi ocenić tak naprawdę, natomiast wiem, że ten rok i przyszły będzie taki, że będzie dużo usamodzielnień (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Nie czepiamy się, ale czasem zdarza się, że dzieci trafiają do placówki w wieku 17 lat i w tedy mamy rok do usamodzielnienia i też ta pula tych wychowanków się poszerza. Mieliśmy też dziewczynkę, która z Z przyjechała w wieku 17 lat z hakiem. 3 miesiące do usamodzielnienia na przykład. Po prostu też trzeba było szukać jej zaplecza, gdyby nie możliwość użyczenia tego lokalu to są trudne, bo czasem ciężko znaleźć tak naprawdę (opiekun mieszkania i usamodzielniania). 17 - wyboru własnego wychowanka – część wychowanków podejmuje decyzję o niekorzystaniu z możliwości pobytu w mieszkaniu chronionym i powrocie do rodzinnego domu (mimo, że w opinii wychowawców nie jest on słuszny) lub zamieszkaniu w innym miejscu poza placówką (z partnerem, w internacie, akademiku). Zdarza się też, że młodzież zmienia zdanie odnośnie pobytu w mieszkaniu chronionym: rezygnuje z tej możliwości, mimo pierwotnej akceptacji lub zgłasza akces, mimo, że wcześniej nie chciała z niego korzystać. - płci wychowanków – zasadą pobytu w mieszkaniu chronionym jest homogeniczność jego mieszkańców pod względem płci. W przypadku, gdy palcówka dysponuje tylko jednym mieszkaniem, a do usamodzielnienia są zarówno dziewczęta, jak i chłopcy, istnieje konieczność znalezienia mieszkania poza placówką dla osób jednej z płci. I podobnie, jeżeli w mieszkaniach są już zakwaterowani mieszkańcy, jako współlokatorzy mogą do nich trafić jedynie osoby tej samej płci, dla pozostałych szuka się miejsca gdzie indziej. Czasami mam samych chłopców, a czasami same dziewczynki. Albo mam jednego chłopca i jedną dziewczynkę. Jak ich połączę? Nie mogę ich do jednego mieszkania dać. Muszę szukać (opiekun mieszkania). Mamy jedno miejsce i to męskie tak naprawdę, bo mamy chłopaków w tej chwili. A gdzie dziewczyny mamy? (opiekun mieszkania i usamodzielniania). - posiadanej przez wychowanka możliwości zamieszkania poza placówką – mimo, że wychowawcy są przekonani co do potrzeby pobytu wychowanków w mieszkaniu chronionym przed rozpoczęciem pełnej samodzielności, to w przypadku, gdy liczba wychowanków do usamodzielnieniu jest bardzo duża, wykraczająca poza aktualne zasoby lokalowe placówki, sprawdzane są inne możliwości zamieszkania wychowanka poza placówką: dom rodziny pochodzenia, mieszkanie u dalszej rodziny, internat/ bursa, możliwość wynajęcia mieszkania etc. Zależy jeszcze jaka jest jej sytuacja materialna, bo czasem mają renty, mają alimenty, więc jakaś jest podstawa do myślenia o czymś innym (opiekun mieszkania i usamodzielniania). W sytuacji, gdy brakuje miejsc w mieszkaniach chronionych prowadzonych przez placówkę, istnieje możliwość skorzystania z wolnych miejsc w mieszkaniach będących w posiadaniu innych placówek. Pomocą służy Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie (WCPR), jako instytucja, która ma pełną informację o aktualnym obłożeniu miejsc w mieszkaniach 18 chronionych na terenie Warszawy. Placówki opiekuńczo-wychowawcze podpisują między sobą porozumienie, zawierające zasadnicze ustalenia dotyczące zasad wykorzystania użyczanego miejsca w mieszkaniu chronionym. Korzystanie z wolnych miejsc w mieszkaniach chronionych innych placówek wydaje się być bardzo dobrą praktyką. Możliwość użyczenia miejsca w mieszkaniu chronionym innej placówki daje bowiem szansę większej liczbie wychowanków na kontynuację realizacji programu usamodzielniania w mieszkaniu chronionym. Nawet, jeśli ja wiem, że mam mieszkanie puste, to może inny dom dziecka skorzysta. Tak było. Potrzebowałyśmy przedłużyć dziewczynie, a już dwie były i ja nie miałam miejsca u siebie, ale się okazało, że ktoś ma wolne i my jako dom dziecka podpisaliśmy sobie porozumienie na wyposażenie mieszkania i na tych samych zasadach. Tak często jest (opiekun mieszkania). Zdarzyły się takie sytuacje. Albo z rodziny zastępczej. Warszawskie Centrum czasami do nas dzwoniło, prosząc o pomoc, że mają wyjątkową sytuację. A oni, ponieważ mają wykaz tych wszystkich mieszkań, to widzą, że ja mam wolne miejsce gdzieś, prawda. I to jest zrozumiałe, dzwonią i proszą. I parokrotnie przyjmowałam takich chłopców (dyrektor placówki). W praktyce użyczania miejsc w mieszkaniach chronionych, obok nadrzędnej wartości jaką jest oczywiście możliwość kontynuacji procesu usamodzielniania przez wychowanka, jest także korzyść finansowa. Możliwość zapełnienia pustego mieszkania powoduje, że placówka nie ponosi kosztów związanych z opłatami za czynsz. Zdarzyły się nam takie sytuacje, że przyjmuję z innych domów. Czyli, że ktoś dzwoni i mówi, że to jest taka sieć. To jest i dobre i złe. To znaczy, ja jestem za pomocą, to jest oczywiste i za tym, żeby mieszkanie nie stało puste, żeby komuś służyć tylko jak można (dyrektor placówki). Rola pracowników placówki, która użyczyła mieszkanie ogranicza się przede wszystkim do funkcji administracyjnych (opłacanie czynszu, respektowanie regulaminu pobytu w mieszkaniu). Nie jestem też ich opiekunem usamodzielnienia, nie jestem też placówką, która sprawuje opiekę nad nimi. Więc można powiedzieć, że nasza funkcja wobec nich była naprawdę stricte urzędnicza. Co mnie nie bardzo bawi. Bo nie bawi mnie posiadanie mieszkań chronionych, dbanie o te mieszkania, prawda, pilotowanie spraw tych mieszkań. Mieszkań, mówię, nie tylko budynku, ale też dzieci. Tylko w formie administracyjnej. To jest, to niech to się dzieje poza mną, w takim razie taka administracja. Bo to nie jest żadna satysfakcja z tej pracy. Ja zupełnie w innej działce, w innym zadaniu. Chcę powiedzieć, nie miałam z tymi dziećmi problemu. Żeby było jasne. Wręcz przeciwnie. Tylko nie ma żadnych więzi, żadnych. Ja tylko sprawdzam, czy on płaci regularnie czynsz. Bo jakby tutaj pracownik socjalny sprawdza co jakiś czas, czy oni płacą regularnie czynsz. Czasem podpytywałam się kolegi, z którym mieszkał, czy on ma co jeść. Ale z takiej przyzwoitości (dyrektor placówki). Bardzo ważne jest, aby została zachowana ciągłość pracy wychowawczej w przypadku wychowanków przebywających w mieszkaniach użyczonych, aby wychowanek miał kontakt ze swoim opiekunem usamodzielniania. Pracownicy placówki użyczającej mieszkanie nie są 19 w stanie w pełni prowadzić działalności wychowawczej ze względu na brak wiedzy o wychowanku, brak wypracowanych przez lata narzędzi wychowawczych: Ale jestem też trochę za tym, to jest kontrowersyjne, ale trochę jestem za tym, żeby odpowiadać za swoje dzieci i żeby swoje dzieci pilotować od początku do końca. Że bardzo trudno pracuje się z dzieckiem, którego w ogóle, z dzieckiem – z człowiekiem, który lat ma 20, 21, którego się w ogóle nie znało. Wtedy rzeczywiście występuję jak taki urząd, który restrykcyjnie bądź może i wspierająco, ale urząd. Jakiś przychodzi z ulicy, pracownik socjalny przychodzi. W przypadku naszych dzieci mamy się do czego odwołać. Ja mogę w różny sposób stawiać te dzieci w różnych sytuacjach, trudnych dla nich oczywiście, ale mam przeszłość i oni mają naszą przeszłość. Więc to jest zupełnie inna praca. Nawet inne towarzyszenie, tak bym powiedziała, dzieciakowi (dyrektor placówki). Trudności związane z prowadzeniem mieszkań chronionych Pracownicy placówek opiekuńczo-wychowawczych zwracali uwagę na pewne trudności związane z zarządzaniem mieszkaniami chronionymi (należy jednak podkreślić, że mają one mniejsze znaczenie w porównaniu do korzyści jakie płyną z posiadania mieszkań przez placówkę). Wśród wymienianych problemów pojawiały się następujące kwestie związane z administrowaniem mieszkaniami chronionymi: - Kwestie finansowe związane z czynszem oraz opłatami za media: o Zasadniczo, dyrektorzy placówek oraz pracownicy socjalni deklarują, że prowadzenie mieszkań chronionych przez placówkę nie jest dla niej dużym obciążeniem finansowym. Pojawiają jedynie się pewne problemy, które zostały omówione poniżej. o Problem finansowy pojawia się w sytuacji, gdy mieszkanie chronione stoi puste lub gdy jest tylko częściowo wykorzystane, wówczas koszty czynszu są pokrywane z funduszy placówki opiekuńczo-wychowawczej (zwłaszcza jeśli koszt czynszu (np. ustalony na poziomie 500 zł za mieszkanie) jest postrzegany jako zbyt wysoki zarówno z punktu widzenia kosztów ponoszonych przez placówkę, jak i wychowanka). Jeżeli 500 złotych jest czynsz, to dom dziecka płaci połowę, a [Wychowanka] drugą. Teraz będzie ta druga dziewczynka płaciła. Mimo wszystko to są za duże pieniądze. Idea jest fajna, ale jak już jest tak coś wprowadzonego, to niech coś zmienią (opiekun usamodzielniania). o Problem finansowy może pojawić się także wówczas, gdy wychowanek nie płaci rachunków za czynsz (czynsz musi być uregulowany przez placówkę), 20 jednak placówki starają się temu zapobiegać poprzez wprowadzenie zasady uiszczania płatności bezpośrednio w placówce. o Kolejnym obciążeniem finansowym jest niegospodarność/ nieuczciwość wychowanka związana z korzystaniem z mediów – jeśli wykorzystanie energii elektrycznej czy wody jest zbyt duże, koszty z nią związane mogą znacznie przerosnąć możliwości finansowe wychowanka, wówczas przejmuje je na siebie placówka. To, czy wychowanek zwraca placówce pieniądze jest kwestią umowy pomiędzy dyrektorem placówki a wychowankiem (praktykowane jest rozkładanie należnej kwoty na raty, choć jej odzyskanie przez placówkę nie zawsze bywa możliwe). - Kwestie finansowe związane remontami, naprawami, konserwacją: o Mieszkania chronione nie są własnością placówek opiekuńczo- wychowawczych, są im jedynie przekazywane w użytkowanie. Stąd pojawiają się problemy dotyczące kwestii związanych z większymi naprawami. Bywa, że mieszkania są złym stanie, istnieje np. potrzeba dokonania wymiany okien lub drzwi. Wówczas placówka występuje z prośbą o jej wykonanie do instytucji, która jest dysponentem mieszkania, co spotyka się czasem z odmową lub brakiem odpowiedzi ze strony instytucji. Placówka opiekuńczowychowawcza nie możliwości skutecznego interweniowania w tej sprawie. Problemem jest na przykład utrzymanie tego wszystkiego. Też jakby konstruując budżet domu dziecka, nie zwiększa nam się środków na utrzymanie tych mieszkań. Musimy sobie to wygospodarować. Ciągle jest problem z czymkolwiek, tak, przeprowadzenie remontu, bo nikogo to nie obchodzi. Dali to mieszkanie, dalej już nic absolutnie. Ono było jakoś tam odnowione. Oczywiście nie do końca, trzeba było to jakoś zmodernizować to czy tamto. Jak się psuje kaloryfer czy rura główna, to oczywiście oni interweniują. Jednak od 10 lat proszę o wymianę okna, które na przykład się już w ogóle nie zamyka. Jest tylko spróchniałe i nie ma takiej szansy. Nawet nie odpowiadają na nasze pisma, mówię, my nie jesteśmy ich stroną. Trochę ta współpraca z Zarządem Mienia mnie się nie podoba (opiekun mieszkania). o Koszty przeprowadzania remontów, napraw czy modernizacji spoczywają na placówce opiekuńczo-wychowawczej – to placówka w ramach funduszy jakimi dysponuje, musi wygospodarować środki na ich pokrycie. W przypadku drobnych napraw zajmuje się tym konserwator z placówki w ramach swojej pensji. Natomiast większe naprawy wymagają wynajęcia specjalisty. Koszt naprawy pokrywany jest przez placówkę. 21 Dla mnie też fizycznie ciężkie przeprowadzenie jakiegoś remontu. Nie ma pieniędzy. Skąd ekipę? Ona mi za darmo robić nie będzie. Takie trochę łatanie wszelkimi możliwymi sposobami. Raz jeden dom dziecka pokrył rachunek remontu za kuchnię. Tam trzeba było wszystko pod nóż. Wiadomo było, że tego ani nas konserwator, ani nikt inny tego nie zrobi. Musi być hydraulika, podłogę położyć, szafki sprasować. Taki jeden remont mieliśmy opłacony z pieniędzy. Natomiast to jest dla mnie trudne. Jakoś sobie też radzimy (opiekun mieszkania). o Koszty związane z wyposażaniem mieszkań – wyposażanie mieszkań, naprawy urządzeń należą także do obowiązków placówki, która jest zmuszona wygospodarować środki na ten cel z funduszy jakimi dysponuje. - Trudności związane z lokalizacją mieszkania chronionego w dużej odległości od siedziby placówki opiekuńczo-wychowawczej – pojawiają się problemy z nadzorem, utrudnia to dotarcie pracownika socjalnego do mieszkania, wiąże się z koniecznością poświęcenia większej ilości czasu na kontrolę mieszkania. Wolałabym, szczerze mówiąc, po pierwsze bliżej, bo jest to straszny problem komunikacyjny. Jest to [dzielnica X], ale to już jest jakby najmniejszy problem. Jakby to było w pobliżu, to byłby może większy nadzór, wygodnie (opiekun mieszkania). - Trudności związane ze środowiskiem sąsiedzkim, w jakim usytuowane jest mieszkanie chronione – dotyczą dwóch obszarów: o Czasem mieszkania są zlokalizowane w środowisku podobnym, do środowiska z którego wywodzi się młodzież z placówki, wychowankowie nie otrzymują wówczas pozytywnych wzorców, a wręcz stymulowani są negatywnymi postawami. o Zdarza się, że środowisko sąsiedzkie wiedząc, iż w bloku zlokalizowane jest mieszkanie chronione wykazuje się wyjątkowym wyczuleniem na wszelkie zachowania wychowanków; do placówki docierają częste skargi sąsiadów (nie zawsze uzasadnione). Powoduje to konieczność ciągłych interwencji pracowników socjalnych w mieszkaniu oraz owocuje poczuciem krzywdy u wychowanka. Konsekwencją może być rezygnacja z mieszkania przez placówkę. A jedno mieszkanie musiałam oddać też w tym roku, ponieważ sąsiedzi nie dali żyć naszym dzieciom. Zbyt znakowane było to mieszkanie, znaczne. Zbyt, bardzo trudne środowisko, już na początku nam powiedziano, że wspólnota mieszkaniowa. Bo to też jest trud tych mieszkań bardzo często, że te mieszkania są w budynkach wspólnot mieszkaniowych, gdzie miasto zatrzymało jakieś mieszkanie jedno albo dwa. Albo ma nieuregulowaną sytuację prawną wobec tego mieszkania, czyli procesuje się z właścicielami, czy tam z kimś kto kiedyś miał prawo do tego mieszkania. Wspólnota mieszkaniowa to ludzie, którzy bardzo skrzętnie i uważnie 22 oglądają wszystko, ale też bardzo często nie chcą mieszkać w ich potocznym rozumieniu z gorszym, gorszymi od siebie. I tyle interwencji, co miałam w sprawie tego mieszkania, łącznie, do mnie, to oczywiste, z policją. W połowie moim zdaniem niezasadne, a w drugiej połowie mocno nakręcone. Bo obydwie strony weszły w konflikt już w tym momencie. I po trzeciej zmianie, bo trzykrotnie zmieniałam tam dzieci w tym mieszkaniu, powiedziałam, że oddaję, że to nie jest warte grzechu takie mieszkanie, żeby walczyć. W pięknym miejscu (dyrektor placówki). - Przebywanie w mieszkaniu chronionym tzw. młodzieży z pogranicza czy samotnych matek - mieszkanie chronione stanowi wówczas swego rodzaju test, czy są oni w stanie funkcjonować samodzielnie. Jednak jest to spore obciążenie dla placówki, wymaga zatrudnienia dodatkowych pracowników (asystentów, którzy częściej niż w przypadku innych mieszkań będą odwiedzać to mieszkanie i sprawdzać czy wszystko właściwie funkcjonuje). Mamy też problem z takimi dziećmi, które są. Mieszkają teraz tutaj, będziemy próbować do mieszkań chronionych. Takie, które są z pogranicza. Czyli takie dzieci, które nie wiadomo, czy w ogóle będą funkcjonowały samodzielnie w życiu. Młodzi ludzie, chciałam powiedzieć, bo to nie dzieci. Z racji deficytów własnych, prawda, intelektualnych najczęściej. I oni mieszkają tutaj, żebyśmy sprawdzili, czy w ogóle poradzą sobie w takim dorosłym życiu. Przy takim mieszkaniu powinien być wtedy asystent. Czyli powinien być ktoś, pewnie z placówki. Dalej twierdzę, że z placówki. Który zajmuje się tylko i wyłącznie takimi mieszkaniami, bo być może on powinien być tam codziennie albo 2, 3 razy w tygodniu. To nie jest też kwestia tego. Bo to też tak jest, że ktoś nie wyłączy gazu albo ktoś wyłączy prąd. Będzie zanik prądu a ktoś będzie bezradny i będzie się bał w tej sytuacji. Ale w takim codziennym funkcjonowaniu. Obserwowaniu, czy w ogóle ten człowiek. Ja mówię o takich młodych ludziach, którzy u nas są na pograniczy domu pomocy społecznej a placówki. To jest pierwsza grupa dzieciaków, którą na pewno, nie można ich puścić samemu do domu (dyrektor placówki). Nieletnie wychowanki, które są matkami… Jakby konieczność [bycia] kogoś w takim domu bardzo często, ale wspierającego. Mówię o asystencie bardziej niż o pracowniku socjalnym, prawda? No bo bardzo często istnieje takie zagrożenie, różne zagrożenie. Po pierwsze, czy ona samodzielnie będzie właściwą matką. Bo u nas jest (dyrektor placówki). - Problemy wychowawcze z wychowankami z innych placówek, przebywającymi w mieszkaniu chronionym placówki na zasadzie użyczenia – zdarzają się np. konflikty między wychowankami z dwóch placówek, problemy związane z płatnościami, wówczas istotne jest, aby pracownicy socjalni z obu placówek współdziałali przy wyjaśnianiu problemu (taka jest praktyka). 23 Czynniki wzmacniające i osłabiające efektywność działania mieszkań chronionych Na podstawie analizy zebranego materiału można wskazać czynniki wzmacniające oraz osłabiające działalność mieszkań chronionych. Większość z nich koncentruje się wokół kwestii związanych ze stroną finansową funkcjonowania mieszkań chronionych. Czynniki wzmacniające efektywność działania mieszkań chronionych Poniżej zostały omówione czynniki, które wzmacniają działalność mieszkań chronionych: Możliwość użyczania mieszkań chronionych innym placówkom. Uzyskanie zgody na pobyt wychowanka w mieszkaniu chronionym należącym do innej placówki pozwala na kontynuację procesu usamodzielniania. Z kolei placówkom użyczającym miejsca w mieszkaniu pozwala na uniknięcie konieczności płacenia za czynsz z tytułu niewykorzystanych miejsc. Uiszczanie przez wychowanków opłat za czynsz bezpośrednio w placówce. Placówki odeszły od wcześniejszej zasady, w myśl której wychowankowie samodzielnie opłacali rachunki (za pomocą książeczek opłat). Sposób ten często się nie sprawdzał, wychowankowie zapominali dokonać opłat, cedowali tę odpowiedzialność na współlokatora, zasłaniali się brakiem pieniędzy, etc. Koszt brakujących wpłat najczęściej pokrywała placówka opiekuńczo-wychowawcza. Bezpieczniejsze zatem, z punktu widzenia placówki opiekuńczowychowawczej, jest stosowanie zasady uiszczania przez wychowanków opłat bezpośrednio w placówce określonego dnia każdego miesiąca. Placówka zachowuje wówczas kontrolę nad płatnościami. Teraz zrobiliśmy tak, żeby mieć po części nadzór, żeby ta regularność była. Jest do każdego dnia określonego miesiąca. Oni tutaj przychodzą jeden z drugim i wpłacają pieniążki. My robimy to przelewem na konto tego Mienia Skarbu Państwa, żeby po prostu wiedzieć był zapłacił… Bo kiedyś było też tak, że dawaliśmy książeczki oni przychodzili i rozliczaliśmy się z tych książeczek, ale to nie była dobra metoda. Dlatego, że mówię zapłacił za jeden miesiąc, zapłacił za drugi miesiąc, a za trzeci już nie na przykład. Tłumaczenia były, taka racjonalizacja, że mam trudną sytuację, że musiałem za coś zapłacić. A tutaj jest od razu bodziec i reakcja. Wiadomo, że do 10 musi przyjść zapłacić i ja go widzę, bo wiadomo, że jak jest od razu przyjdzie i ja jestem w tedy spokojna, że jest to załatwione (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Zasada, że odpowiedzialność finansowa z tytułu umów, a w związku z tym opłat związanych z abonamentami radiowo-telewizyjnym, telefonii komórkowej oraz internetowym jest po stronie wychowanków. Odpowiedzialność za opłaty ponoszona jest 24 wyłącznie przez wychowanka. Chroni to placówkę przed ryzykiem ponoszenia dodatkowych kosztów z tego tytułu (ponadto zasada ta stanowi dodatkowy element wzmacniający proces usamodzielniania wychowanka, który musi podjąć świadomą decyzję dotycząca zobowiązań finansowych oraz ponosi odpowiedzialność za dokonywane wybory). Niższe opłaty za czynsz (kształtujące się na poziomie 10% dochodów wychowanka). Niższe opłaty za czynsz pozwalają wychowankowi na lepsze zarządzanie pieniędzmi, a placówce dają bezpieczeństwo nieponoszenia dużych kosztów utrzymania mieszkania w sytuacji, gdy jest ono niezamieszkałe. Zaangażowanie pracowników socjalnych (opiekunów mieszkań) oraz innych pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych. Remonty, naprawy, pozyskiwanie mebli czy innych urządzeń do mieszkań chronionych jest często rozwiązywane dzięki zaangażowaniu i dobrej woli pracowników, ich rodzin oraz osób prywatnych i instytucji, które udaje się im pozyskać do współpracy. Dzięki temu poprawia się standard warunków mieszkalnych wychowanków, a placówka nie ponosi dodatkowych nakładów finansowych z tytułu prowadzenia mieszkania chronionego. Wykorzystanie konserwatorów zatrudnionych w placówkach do wykonywania drobnych napraw w mieszkaniach chronionych. Pozwala na zaoszczędzenie wydatków, jakie zmuszona byłaby placówka uiszczać z tytułu drobnych napraw. Lokalizacja mieszkania chronionego. Usytuowanie mieszkania w pobliżu placówki (jednak nie na jej terenie), pozwala na bardziej efektywne wykorzystanie czasu pracy opiekuna socjalnego. Bardzo ważnym aspektem jest także obecność życzliwych lub przynajmniej neutralnych sąsiadów, których postawa wzmacnia wychowanków i nie zakłóca ich pobytu niesprawiedliwymi oskarżeniami. Czynniki osłabiające efektywność działania mieszkań chronionych Niewykorzystanie lub niepełne wykorzystanie mieszkania chronionego. Ma ono dwa wymiary: jeden finansowy - koszty czynszu są pokrywane z funduszy placówki opiekuńczowychowawczej; drugi ściśle związany z procesem usamodzielniania – niewykorzystane miejsce w mieszkaniu chronionym to stracona szansa dla usamodzielnianego wychowanka. Brak wpływu na możliwość przeprowadzenia gruntownych remontów. Przyczynia się do złych warunków bytowania mieszkańców mieszkań chronionych. Może mieć także wpływ na 25 podniesienie kosztów użytkowania mieszkania (np. konieczność dodatkowego ogrzewania mieszkania w przypadku nieszczelnych okien). W skrajnych przypadkach może prowadzić do rezygnacji przez placówkę z mieszkania chronionego. Niewłaściwa lokalizacja mieszkania chronionego. Lokalizacja mieszkania chronionego w dużej odległości od placówki powoduje konieczność większego zaangażowania czasowego pracownika socjalnego (konieczność poświęcenia większej ilości czasu na dotarcie do mieszkania). Poważnym aspektem osłabiającym efektywność jest też sąsiedztwo mieszkania z dysfunkcyjnym środowiskiem prezentującym wychowankom złe wzorce dorosłego życia. Wysokie opłaty za czynsz. To problem przede wszystkim dla wychowanków, dla których po opłaceniu czynszu pozostaje niewiele pieniędzy na pozostałe wydatki. Wysoka opłata za czynsz staje się problemem finansowym placówki wówczas, gdy wychowanek nie opłaci rachunków (czynsz musi być uregulowany przez placówkę). Niegospodarność/ nieuczciwość wychowanka związana z korzystaniem z mediów. Jeśli wykorzystanie energii elektrycznej czy wody jest zbyt duże, koszty z nią związane mogą znacznie przerosnąć możliwości finansowe wychowanka, wówczas to placówka jest zobowiązana do ich przejęcia. Koszty przeprowadzania remontów, napraw czy modernizacji spoczywające na placówce opiekuńczo-wychowawczej. To placówka w ramach funduszy jakimi dysponuje, musi wygospodarować środki na ich pokrycie. Większe naprawy wymagają wynajęcia specjalisty. Koszt naprawy pokrywany jest przez placówkę. Koszty związane z wyposażaniem mieszkań. Wyposażanie mieszkań to obowiązek placówki, która jest zmuszona wygospodarować środki na ten cel z funduszy jakimi dysponuje. Rekrutacja do mieszkania chronionego odbywająca się ad hoc i na niejasnych kryteriach. Zdarzające się sytuacje, kiedy wychowanek dowiaduje się niemalże z dnia na dzień o tym, że ma się przeprowadzić, mogą sprzyjać nieugruntowaniu decyzji o przeprowadzce i późniejszemu wycofywaniu się z niej. Niepożądanym skutkiem, oprócz chwiejności sytuacji danego wychowanka, jest także blokowanie miejsca dla ewentualnego innego chętnego. 26 Zasady funkcjonowania mieszkań chronionych Kadra nadzorująca funkcjonowanie mieszkań chronionych Nadzór nad mieszkaniami chronionymi sprawuje Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie (WCPR), które przekazuje lokale do bieżącego zarządzania placówkom opiekuńczowychowawczym. Kadra po stronie placówek odpowiedzialna za funkcjonowanie mieszkań chronionych jest niewielka. Są to zazwyczaj dwie osoby 3 – pracownik socjalny oraz dyrektor domu dziecka. Kadrę stanowią tylko pracownicy socjalni. Rzadziej opiekunowie usamodzielnienia. Zdecydowanie. Jeżeli mówimy o wychowawcach. I to jest właściwie wszystko. Ja plus pracownicy socjalni (dyrektor). Opieka nad mieszkaniami chronionymi prowadzonymi przez daną placówkę opiekuńczowychowawczą mieści się w obowiązkach pracownika socjalnego (w tym wypadku – opiekuna mieszkania) i jest on jedyną osobą odpowiedzialną za właściwe funkcjonowanie mieszkań chronionych. Pracownik socjalny jest osobą, która najczęściej wizytuje mieszkania chronione, sprawdza ich stan, kontroluje, czy nie pojawiają się zaległości z tytułu opłat oraz upewnia się, czy wychowankowie respektują regulamin pobytu w lokalu. Zdarza się, że opiekunowie mieszkań są jednymi pracownikami placówek, którzy odwiedzają młodzież w lokalach (żaden z pozostałych pracowników nie ma takiego obowiązku). Dyrektorzy z racji pełnionej funkcji posiadają głos zarówno doradczy jak i ostatecznie decydujący, na co dzień jednak pozostawiając swobodę pracy opiekunom mieszkań. Zawsze umawiamy się tak, że w sytuacjach bardzo trudnych, jeżeli mamy bawić się w tego dobrego i złego policjanta, to ja jestem tym złym policjantem. Czyli jestem taką osoba, która na końcu występuje tego wszystkiego (dyrektor). Pozostałe osoby dorosłe obecne w różny sposób w procesie usamodzielnienia na którymś z jego etapów (opiekun usamodzielnienia, wychowawca, psycholog, pedagog, osoby z zewnątrz, np. przedstawiciele WCPR, etc.) nie mają swojego udziału w formalnym tworzeniu i przestrzeganiu zasad funkcjonowania mieszkań chronionych. Jeżeli jednak sytuacja tego wymaga, opiekunowie usamodzielnienia, a także inni pracownicy placówki opiekuńczowychowawczej, gotowi są do udzielenia pomocy pracownikowi socjalnemu, mogą na pewien czas przejąć jego obowiązki lub stanowić wsparcie w konkretnych zadaniach związanych z funkcjonowaniem mieszkań chronionych. 3 Dyrektor placówki oraz pracownik socjalny mogą pełnić także funkcje opiekunów usamodzielnienia 27 Ponadto, opiekunowie usamodzielnienia, sprawując kontrolę nad przebiegiem usamodzielnienia wychowanków, pośrednio pełnią opiekę nad lokalami, np. mając wgląd w sytuację osobistą, zawodową wychowanka, wiedząc z jakimi zadaniami radzi sobie, z jakimi nie także w kontekście użytkowania mieszkania. Zakres współpracy pomiędzy opiekunami (mieszkania i usamodzielniania) jest różny, w zależności od potrzeb. W praktyce, współpraca zacieśnia się mają miejsce sytuacje trudne, wymagające wzmocnienia kontroli zarówno nad przebiegiem procesu usamodzielniania w znaczeniu realizacji celów usamodzielnienia jak i pobytem w mieszkaniu, np. w momencie łamania regulaminu, konieczności podjęcia decyzji odnośnie rozwiązania z wychowankiem umowy o pobycie w mieszkaniu chronionym. Należy pamiętać o tym, że opiekunowie (mieszkania, usamodzielnienia) pracują w jednej placówce, w związku z czym ich kontakt jest częsty i następuje między nimi wymiana informacji odnośnie usamodzielnianych w mieszkaniach wychowanków. Jak wynika z wypowiedzi badanych, nie jest to kontakt aranżowany specjalnie w celu omówienia sytuacji wychowanka, wymiana opinii ma raczej miejsce w sposób nieformalny. Szczególna sytuacja ma miejsce wówczas, gdy jedna osoba łączy obowiązki dwóch opiekunów – jest zarówno opiekunem usamodzielnienia jak i opiekunem mieszkania (podobnie gdy jedna dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej jest jednocześnie opiekunem usamodzielnienia). Badani, którzy mają takie doświadczenie przyznają, że oddzielenie obu ról jest trudne, chociaż niekiedy bardzo przydane. Obowiązki opiekuna mieszkania nadzorującego mieszkanie oraz formalne wymagania stawiane przed nim mogą stać w pewnej sprzeczności z tymi, które realizuje jako opiekun usamodzielnienia (np. konieczność sprawowania kontroli nad mieszkaniem vs dawanie swobody w dochodzeniu do samodzielności). Jeżeli jeżdżę do mieszkań, to tylko jako opiekun usamodzielnienia, to jest oczywiste. Ale jako dyrektor, to tylko na ich zaproszenie. Ja nie wiem, czy oni mnie tak widzą w dwóch rolach. Ale ja siebie tak klonuję, trochę tak jest (dyrektor). Wybierają pracowników socjalnych [przyp. red. na opiekunów usamodzielnienia] Oni też są w podwójnej roli. (…) Są pracownikami socjalnymi, w związku z czym muszą. A są wybierani na opiekuna usamodzielnienia. (…) Tak samo jak moja rola się zazębia, tak samo jest z rolą pracownika socjalnego, że on ma taki obszar wspólny opieki nad mieszkaniem i opieki nad wychowankiem (dyrektor). Opiekunowie (mieszkania i usamodzielnienia) wchodzą w skład zespołu oceniającego/diagnostycznego wydającego decyzję o przyznaniu młodemu człowiekowi 28 mieszkanie chronione. Współpracują ze sobą, a szczególnie ścisła jest to współpraca w sytuacjach trudnych, wymagających wzmocnionej kontroli nad wychowankiem i przebiegiem Kwalifikacja do mieszkań chronionych Nie można wskazać jednego sposobu kwalifikacji wychowanków do warszawskich mieszkań chronionych. Wiadomo jakie formalności muszą zostać dopełnione przez wychowanka oraz placówkę opiekuńczo-wychowawczą, aby młody człowiek mógł zamieszkać w mieszkaniu chronionym (m.in. wniosek składany przez wychowanka do WCPR, opinia opiekuna usamodzielnienia z uzasadnieniem wniosku składanego przez wychowanka, udokumentowane źródło jego dochodu). Trudno jest jednak wskazać kryteria, którymi kierują się placówki opiekuńczo-wychowawcze kwalifikujące do zamieszkania w mieszkaniu. Badani (zarówno pracownicy placówki opiekuńczo-wychowawczej jak i sami wychowankowie) przyznają, że każdy przypadek jest inny 4, nie ma jednego jedynie słusznego zestawu warunków, po spełnieniu których wychowankowi może zostać przyznane mieszkanie. Nie istnieją także twarde argumenty, które z całą pewnością mogą uniemożliwić kwalifikację do mieszkania. Opiekunowie zgodnie przyznają, że kwalifikacja do mieszkania chronionego jest procesem, który zaczyna się znacznie wcześniej, przed tym jak młody człowiek uzyska pełnoletniość. W placówkach opiekuńczo-wychowawczych decyzję o tym, który z wychowanków zostanie zakwalifikowany do mieszkania chronionego podejmuje zespół decyzyjny/ oceniający. Zespół tworzony jest przede wszystkim przez osoby, które na co dzień mają kontakt z dziećmi, czyli przez dyrektora, pracownika socjalnego, psychologa, pedagoga, wychowawcę, opiekuna usamodzielnienia. Bywa, że w spotkaniu zespołu biorą udział osoby spoza placówki opiekuńczo-wychowawczej, np. przedstawiciele WCPR, kuratorzy. W zależności od wewnętrznych ustaleń, zespół taki spotyka się kilka razy w roku (np. co kwartał, co pół roku), aby omówić indywidualną sytuację każdego wychowanka, będącego „kandydatem” do mieszkania chronionego. W skład zespołu wchodzi dyrekcja, wychowawca prowadzący, pedagog, psycholog, pracownik socjalny od nas i są zapraszane osoby z zewnątrz. WCPR jako instytucja nadrzędna, Ośrodek Pomocy Społecznej w miejscu zamieszkania danego dziecka, kurator albo przedstawiciel sądu, jeżeli jest taka potrzeba, to 4 Sformułowania zaznaczone kursywą pochodzą z wypowiedzi badanych 29 inne instytucje, np. szkoła i jeżeli jest już wybrany - opiekun usamodzielnienia, chyba że jest jeszcze daleko przed wyborem (opiekun mieszkania). Wszyscy dorośli badani wskazują na pozytywne strony zespołowego podejścia do kwalifikacji. Decyzja podejmowana w ten sposób sprzyja holistycznej ocenie wychowanka, przyjrzenia się jego funkcjonowaniu w różnych aspektach życia, w relacjach z różnymi osobami oraz w różnym czasie. Obszary istotne podczas kwalifikacji do mieszkania chronionego Analiza zebranego materiału pozwoliła wskazać, że istotnie, nie ma precyzyjnych kryteriów, według których wydawana jest pozytywna decyzja o zamieszkaniu w mieszkaniu chronionym. Z powodzeniem jednak wskazać można pewne obszary, którym szczególniej przyglądają się członkowie zespołu oceniającego, podejmując opinię o kwalifikacji. Wśród tych obszarów można wskazać m.in.: – możliwość utrzymania się. Rozpatrywane są możliwe źródła dochodu wychowanka (np. stypendium w związku z kontynuacją nauki, renta po rodzicach), jego gotowość do podjęcia pracy zarobkowej oraz wszystkie inne dodatkowe dochody. Poszukuje się gwarancji, że młody człowiek sprosta obciążeniom finansowym nakładanym na niego przez placówkę opiekuńczo-wychowawczą w związku z utrzymaniem mieszkania chronionego oraz samego siebie ( czynsz, jedzenie, nauka, inne wydatki). – predyspozycje psychiczne i społeczne młodego człowieka. Oceniane są postępy wychowanka w tym zakresie na przestrzeni pobytu w placówce opiekuńczowychowawczej. Pod uwagę brana jest umiejętność komunikacji społecznej, ogólna umiejętność poruszania się po świecie, co pozwala na przypuszczenia, czy młody człowiek poradzi sobie w obszarze zawodowym, nawiąże społecznie pożądane i akceptowane relacje ze współlokatorami i sąsiadami. Brana jest także pod uwagę konstrukcja psychiczna wychowanka – na ile będzie w stanie samodzielnie zmierzyć się z życiem poza placówką. – predyspozycje intelektualne. Oceniany jest potencjał samodzielnego funkcjonowania młodego człowieka, na ile będzie w stanie odnaleźć się w realiach mieszkania chronionego i podejmować samodzielne decyzje. – sytuację rodzinną wychowanka. Określa się w jakim stopniu młody człowiek utrzymuje kontakt z rodziną pochodzenia, określa się, czy kontakt ten jest/ może być 30 wspierający w usamodzielnieniu, czy też może mieć destrukcyjny wpływ. Istotna jest także psychiczna motywacja młodego człowieka w odcięciu się od niewłaściwych wzorców wyniesionych z domu rodzinnego. Wychowanek zyskuje szansę przyznania mu mieszkania chronionego, jeżeli wypada pozytywnie, rokująco w powyższych obszarach, jeżeli w czasie pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej chce kontynuować naukę (nierzadko starając się pomimo doświadczanych trudności w nauce), stawia sobie cele dotyczące przyszłej pracy, czasem też zmienia swoją postawę z niechętnej do uczestniczenia w procesie na bardziej zaangażowaną. Pierwsza taka rzecz, którą się bierze pod uwagę, to jest oczywiście to, że wychowanek nie powinien wrócić do środowiska rodzinnego z różnych względów. Czyli sytuacja rodzinna jest albo tak ciężka pod kątem socjalnym, że są straszne warunki, trudna sytuacja materialna bądź, nie wiem, przemoc (opiekun mieszkania). To musi być taka osoba, której umiejętności społeczne, które nie są na wysokim poziomie, musi mieć opanowane przynajmniej w stopniu średnim. Na tyle, aby móc komunikować się i poruszać w tym świecie (opiekun mieszkania). Wychowawcy, którzy obserwują kontakty ich są w stanie powiedzieć, czy oni będą mieli szansę się utrzymać (opiekun mieszkania). Nie można zapominać także o innych czynnikach, równie istotnych co powyższe wymiary, w kwalifikacji do mieszkania chronionego. – czas pobytu w domu wychowanka w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Jest to bardzo istotny aspekt, szczególnie w sytuacji, kiedy, ze względu na okoliczności, konieczne jest dokonanie wyboru, który z wychowanków trafi do mieszkania chronionego w pierwszej kolejności. Młodzi ludzie przebywające w placówce opiekuńczo-wychowawczej dłużej – kilkanaście lat - w percepcji opiekunów, dyrektorów mają pierwszeństwo przed tymi wychowankami, którzy trafili do domu dziecka stosunkowo niedawno, rok, dwa, kilka miesięcy temu. Związane jest to z odpowiedzialnością podejmowaną za wychowanków, dla których placówka jest często jednym punktem odniesienia, który może zapewnić pomoc, oparcie. – etap życia. Jak przyznają opiekunowie i dyrektorzy, unika się umieszczania w mieszkaniu chronionym wychowanków, który są w klasie maturalnej lub w trakcie innego ważnego wydarzania w życiu. Samodzielne mieszkanie w pierwszej fazie wiąże się z na tyle dużym obciążeniem emocjonalnym dla młodego człowieka, że wręcz rezygnuje się z kwalifikowania do mieszkań chronionych wychowanków w takiej sytuacji. Zespół oceniający decyduje wówczas o odłożeniu w czasie kwalifikacji do bardziej sprzyjającego momentu. Opiekunowie świadomi są, z jakimi obciążeniami 31 (w tym obciążeniami psychicznymi – stres, lęk) związane jest zamieszanie samodzielnie. – wiek wychowanka. Im wychowanek jest starszy, tym większe ma szanse na usamodzielnienie w mieszkaniu chronionym. – możliwości usamodzielnienia się poza mieszkaniem chronionym. Wychowankowie, którzy mogą utrzymać się sami lub przy wsparciu rodziny zachęcani są przez pracowników domu dziecka np. do wynajmu mieszkania. Sprawdzana jest także możliwość powrotu młodego człowieka do rodziny pochodnia. Rozwiązanie to stanowi alternatywę dla mieszkania w mieszkaniu chronionym jedynie w sytuacji, kiedy nastąpiła poprawa sytuacji rodzinnej. W nawiązaniu do powyższych obszarów, trudności w zakwalifikowaniu wychowanków pojawiają się w kilku przypadkach. Niekiedy młody człowiek postrzegany jest jako osoba z pogranicza pomocy społecznej i placówki, wychowanek posiada deficyty intelektualne, lub też nie ma żadnej woli do pozyskania dochodów umożliwiających utrzymanie. W percepcji opiekunów i dyrektorów tacy wychowankowie nie rokują powodzenia w usamodzielnieniu. Ich kwalifikacja do mieszkań chronionych w opinii decydentów jest bardzo ryzykowna, ponieważ prawdopodobieństwo, poradzą sobie samodzielnie jest określane jako niewielkie. Proces usamodzielnienia prowadzony w mieszkaniu chronionym, według niektórych opinii, mógłby się powieść, jednak w dłuższym czasie i zaangażowaniu. Pobyt tak takiego wychowanka w mieszkaniu chronionym wymagałby znacznie większego zaangażowania od pracownika socjalnego (lub delegowanego innego pracownika (asystenta)) dużo silniejszej niż dotychczas pomocy i kontroli. Kolejną trudną grupą wychowanków do kwalifikacji do mieszkania chronionego są matki (nieletnie wychowanki, które zostały matkami). Zespół oceniający rozważa dodatkowo kwalifikację wychowanki pod kątem zdolności do samodzielnego wypełniania obowiązków rodzicielskich oraz stopnia więzi z ojcem dziecka, określenia na ile młoda dziewczyna może liczyć na wsparcie z jego strony. Specjalną uwagę osoby kwalifikujące przywiązują do tego, aby nie stworzyć sposobności do wykorzystania mieszkania chronionego jako lokum dla osób, które nie powinny się w nim znaleźć. O ile jako przykład podawane są przypadki, że w mieszkaniu chronionym mieszkało rodzeństwo, o tyle placówki opiekuńczo-wychowawcze nie dają przyzwolenia na zamieszkanie w nim młodych rodzin (wychowanki z partnerem). 32 Zdarza się, że placówka nie może umieścić wychowanka w mieszkaniu chronionym ze względu na brak miejsca. Jedną z przyczyn jest fakt, że placówka opiekuńczo-wychowawcza dysponuje jednym mieszkaniem chronionym, czyli de facto jedynie dwoma miejscami w mieszkaniu dla wychowanków jednej płci. Innym powodem jest duża liczba usamodzielnianych wychowanków w danym roku. Niekiedy jest to związane z wyżem demograficznym, jednak nie zawsze. Placówki czynią pewne przewidywania związane z liczbą wychowanków, którzy będą usamodzielniani w najbliższych latach, trudno jest jednak przewidzieć, czy i ilu wychowanków trafi do placówki opiekuńczo-wychowawczej w wieku objętym usamodzielnianiem (np. w wieku 16-17 lat). Niekiedy właśnie w związku z pojawieniem się w ostatniej chwili nowych dzieci, problematyczne staje się umieszczenie wszystkich w mieszkaniach chronionych. Jeżeli zespół oceniający podejmie decyzję w stosunku do wychowanka, że nie może on zamieszkać w mieszkaniu chronionym, wówczas podejmowane są działania, które utrzymałyby go w procesie usamodzielnienia i zapewniły miejsce zamieszkania. Wychowanek dostaje na przykład możliwość przebywania dłużej w domu dziecka, organizowane jest dla niego miejsce w bursie szkolnej. Jest namawiany na wynajęcie mieszkania, jeżeli jego sytuacja finansowa na to pozwala lub powrót do domu, jeżeli warunki środowiska stały się bardziej sprzyjające. Niepisana zasada, którą kierują się placówki opiekuńczo-wychowawcze jest taka, że zobowiązują się one do zapewnienia wychowankowi miejsca zamieszkania. Wspomniana wcześniej odpowiedzialność za wychowanków powoduje jednak, że nawet w sytuacji, kiedy nawet wychowanek, który nie spełnia wymagań czy założeń zespołu oceniającego, a jego sytuacja jest trudna, może zostać zakwalifikowany. Jest taki przypadek, który budzi duże wątpliwości, to po prostu zwiększa się kontrolę, a nie ma gdzie tak naprawdę tego dzieciaka usamodzielnić, bo czasem jest tak, że nie ma go gdzie usamodzielnić. To wtedy, jeżeli nie może iść do mieszkania samodzielnego, to się po prostu bardzo zwiększa kontrolę i dużo częściej się tam jeździ. Też czasami spada nie tylko na pracownika socjalnego, ale też czasami na byłych wychowawców dziecka (dyrektor). Inną praktyką, którą podejmują dyrektorzy placówek opiekuńczo-wychowawczych jest umieszczenie młodego człowieka w mieszkaniu chronionym innej placówki na zasadzie porozumienia, umowy pomiędzy placówkami, które określają przede wszystkim czas, w którym mieszkanie może być wykorzystywane przez gości z innej placówki. Takie 33 rozwiązanie, pomimo pewnych dostrzeganych mankamentów 5, jest doceniane przez dyrektorów. Ponadto, jeżeli z jakichś powodów wychowanek nie otrzymał miejsca w mieszkaniu chronionym nie oznacza to, że ta droga jest dla niego jest zamknięta w przyszłości. Zdarza się, że do mieszkań chronionych trafiają wychowankowie dopiero po jakimś czasie. Postawy młodzieży kwalifikowanej do mieszkań chronionych Zasadniczo możliwość mieszkania w mieszkaniu chronionym jest znana wychowankom przebywającym w placówkach opiekuńczo-wychowawczym, jak wynika z wypowiedzi wszystkich rozmówców, sporadycznie młode osoby są niezorientowane w tym, że placówka dysponuje takim mieszkaniem. Znacznie więcej wychowanków nie ma świadomości, jakie warunki należy spełnić, aby dostać możliwość usamodzielniania właśnie w mieszkaniu. Postawy młodych ludzi wobec sposobności skorzystania z takiej pomocy placówki są różne. Niektórzy z wychowanków sami zabiegają o możliwość zakwalifikowania się do mieszkania chronionego, zgłaszając swoją chęć wychowawcom. Podejmują nawet pewne działania, chociażby takie jak nauka czy poprawa zachowania wiedząc lub podejrzewając, że aktywność taka jest mile widziana przez wychowawców. Inni wychowankowie nie podejmują tematu mieszkań chronionych dopóki nie pojawi się on ze strony wychowawców. Jeszcze inni wychowankowie są powoli przygotowywani przez swoich wychowawców do tego, że w pewnym momencie będą zobowiązani opuścić placówkę opiekuńczo-wychowawczą i jedną z możliwości życia poza placówką jest zamieszkanie w mieszkaniu chronionym (wprowadzanie w Indywidualny Program Usamodzielnienia). Zidentyfikowano także reakcje zaskoczenia wychowanków kwalifikacją do mieszkania chronionego i konieczność podjęcia bardzo szybkiej decyzji. Jak wynika z wypowiedzi samych wychowanków oraz obserwacji opiekunów, poza młodymi osobami, które są faktycznie zdeterminowane i zabiegają o możliwość mieszkania w mieszkaniu chronionym, niektórych z pozostałych wychowanków charakteryzuje chwiejność decyzji – zdarza się, że kilkukrotnie zmieniają swoją decyzję, wyrażają zgodę lub ją cofają. Według opinii wychowanków spowodowane jest to często obawami i dużym napięciem Mankamenty określane są na poziomie braku wpływu na proces usamodzielniania wychowanka-gościa. Placówka opiekuńczo-wychowawcza goszcząca wychowanka sprawuje nad mieszkaniem i wychowankiem jedynie funkcję administracyjną, co z uwagi na wychowawczy charakter placówek stanowi pewne poczucie nieprzydatności. 5 34 wynikającym z możliwości zmiany dotychczasowego życia oraz konieczności samodzielnego utrzymania. Głębiej zagadnienia te zostają omówione w rozdziale dotyczącym procesu usamodzielniania się w mieszkaniach chronionych. Wychowankowie mieszkań chronionych stosunkowo mało wiedzą na temat procesu kwalifikacji do mieszkań chronionych. Niektórzy z nich wspominali, że o możliwości zamieszkania w mieszkaniu chronionym dowiedzieli się z dnia na dzień. Wychowankowie polegali na opinii, decyzji i pomocy wychowawców. Dotyczyło to także formalności, które musieli spełnić, aby zamieszkać w lokalu – nie wszyscy pamiętali lub byli świadomi konieczności składania wniosku, udokumentowania swojej sytuacji życiowej, etc. Wybór współlokatorów do mieszkania chronionego W rozdziale tym omówiony zostanie sposób doboru współlokatorów do mieszkań chronionych. Wpływ osoby współlokatora na proces usamodzielniania głębiej omówiony zostanie w kolejnym rozdziale. Na podstawie opinii badanych można stwierdzić, że właściwy dobór wychowanków do mieszkania chronionego pozytywnie wpływa na proces usamodzielnienia każdego z nich, z drugiej strony nietrafne połączenie młodych osób może ten proces osłabić lub zatrzymać. Kwalifikacja do mieszkań chronionych koncentruje się na ocenie poszczególnych wychowanków w zakresie rokowań na usamodzielnienie w mieszkaniu chronionym. Inny obszar rozważań stanowi sposób łączenia wychowanków w pary współlokatorów. Zajmuje się tym przede wszystkim kadra zarządzająca mieszkaniem – dyrektor placówki oraz opiekun mieszkania. Wychowankowie warszawskich mieszkań chronionych mają do dyspozycji około 22-25 metrów kwadratowych, czyli de facto jedno pomieszczenie mieszkalno-sypialne, w którym przebywają na co dzień. W związku z czym umieszczenie w tak niewielkiej przestrzeni osób, które od początku nie darzą się sympatią, są skonfliktowane lub ich temperamenty sugerują, że relacje mogą być problematyczne już na starcie osłabia powodzenie procesu usamodzielnienia w mieszkaniu. Badani (wychowankowie, pracownicy placówki opiekuńczowychowawczej) przedstawiali przykłady sytuacji, kiedy konsekwencją niewłaściwego wyboru współlokatorów były problemy związane z utrzymaniem mieszkania (problemy w opłatach za czynsz, media) ucieczki, doświadczenia agresji emocjonalnej lub fizycznej, 35 rezygnacja z programu usamodzielniania. W niektórych przypadkach konieczne było rozłączenie współlokatorów i zapewnienie jednemu z nich innego lokum. Wówczas do mieszkania kwalifikowana jest nowa osoba i proces dobory współlokatorów przebiega w podobnie. Opiekunowie i dyrektorzy przyznają, że starają się brać pod uwagę osobowość, temperament i wzajemne relacje przyszłych współlokatorów tak, aby zwiększyć możliwość porozumienia między nimi. Szczególnie istotne wydaje się to w sytuacji, kiedy w mieszkaniu zamieszkuje więcej niż dwóch wychowanków (mieszkanie prowadzone przez placówkę niepubliczną). Nie zawsze jest to jednak możliwe, szczególnie w sytuacji, kiedy placówka opiekuńczowychowawcza dysponuje tylko jednym wolnym miejscem i nie ma sposobności zamiany lokatorów w mieszkaniu. Opiekunowie przyznają, że wówczas podejmowane są rozmowy, negocjacje, zwiększana jest kontrola nad mieszkaniami chronionymi i wychowankami, mająca na celu ocenę wzajemnych relacji. Jedynie w skrajnych przypadkach wychowankowie stawiani są przed wyborem zamieszkania ze współlokatorem lub rezygnacji z pobytu w mieszkaniu. W innych przypadkach, jeżeli argumenty przemawiają za tym, że umieszczenie dwóch osób w mieszkaniu chronionym jest niewskazane, kwalifikacja jednego z nich jest odraczana, uruchamiane są inne możliwości zapewnienia dziecku lokum (np. czasowy pobyt w domu dziecka, miejsce w mieszkaniu chronionym innej placówki). Wychowankowie (także byli wychowankowie mieszkań chronionych) mają nieco inną opinię dotyczącą wyboru współlokatorów. W ich przekonaniu dobór mieszkańców jest przypadkowy, nie jest też wcześniej omawiany z wychowankiem. Wychowankowie biorący udział w badaniu, czerpiąc ze swojego doświadczenia oraz doświadczenia swoich kolegów i koleżanek wskazywali na to, że o nowych współlokatorach informowani byli z bardzo krótkim wyprzedzeniem, czasem też z dnia na dzień. jak również opiekunowie nie pozostawiali im swobody wyboru, czy wypowiedzenia swojego zdania. Taka rozbieżność w opiniach może wynikać z jednej strony z liczebności próby wychowanków – dysponują oni przede wszystkim swoim doświadczeniem, nie mają też wglądu w proces kwalifikacji zespołu oceniającego. Z drugiej strony opiekunowie i dyrektorzy mają znacznie szerszą perspektywę, ponadto podejmują pewne decyzje we własnym gronie. 36 Regulamin mieszkania chronionego Regulamin jest elementem składowym kontraktu związanego z zasadami użytkowania mieszkania chronionego. W opinii badanych kontrakt reguluje warunki, na których możliwe jest zamieszkanie w mieszkaniu chronionym oraz warunki ewentualnego zerwania umowy. W kontrakcie zawarte są informacje o tym ilu wychowanków może zamieszkiwać w lokalu, w związku z czym wychowankowie muszą liczyć się z tym, że w sytuacji, kiedy mieszkają same, ktoś może zostać im dokwaterowany. Dokument określa również zasady finansowania mieszkań (płata czynszu, media, etc.), nakładając na mieszkańców obowiązek partycypacji w kosztach. Regulamin obejmuje zasady korzystania z mieszkania chronionego. Jak wynika z analizy informacji zebranych podczas badania, regulaminy, które zostały wypracowane przez placówki publiczne oraz placówkę niepubliczną wskazują na te same zasady. Wynika to z takich przyczyn, jak wspominają badani (wychowankowie, opiekunowie, dyrektorzy) są one zbieżne z normami współżycia społecznego, np. cisza nocna, zakaz urządzania głośnych imprez, zakaz nocowania osób trzecich w mieszkaniu, dbanie o mienie, zakaz palenia papierosów i picia alkoholu, zażywania narkotyków w mieszkaniu, etc. Oni mają jasno powiedziane, co wolno, a czego nie wolno. Nie wolno robić długich, głośnych imprez, nie wolno sprowadzać towarzystwa, nie wolno, żeby spały osoby zewnętrzne, nie wolno pić alkoholu, czy powiedzmy sobie w niezwykle ograniczonych ilościach. Ma być czysto, ma być posprzątane, ma być zadbane po prostu (dyrektor). Regulamin? Dbać o mienie, dbać o meble, żeby nie organizować jakichś tam imprez, nie zakłócać ciszy nocnej, tak normalnie jak się wchodzi do mieszkania, no, wiadomo, tak? (wychowanek). Wychowankowie nie mają możliwości negocjowania poszczególnych punktów regulaminu. Ewentualne odstępstwa od niego mogą pojawiać się tylko w przypadku omówienia potrzeb i okoliczności z opiekunem mieszkania. Opiekunowie mieszkania, dyrektorzy przyznają, że wprowadzają pewne modyfikacje do regulaminu mieszkań chronionych w stosunku do niektórych wychowanków. Modyfikacje w regulaminie polegają na wzmocnieniu, szczególnym zaakcentowaniu, obłożeniu dodatkowymi konsekwencjami pewnych punktów, które postrzegane są przez pracowników domu dziecka za szczególnie wrażliwe na niedotrzymanie przez wychowanków. Przykładem może być kwestia nocowania w mieszkaniu osób trzecich, który może zostać wzmocniony przez zapis, że w mieszkaniu w ogóle nie mogą przebywać inne osoby jak tylko jego lokatorzy. Jak wynika z deklaracji pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych, do regulaminu dopisywane są konkretne punkty, lub doprecyzowywane już istniejące. Trudno określić, czy wychowankowie 37 mają świadomość, które punkty regulaminu zostały zindywidualizowane w odniesieniu do nich. Regulamin, który został przez nich podpisany jest właściwie jedynym znanym dokumentem, wychowankom brakuje punktu odniesienia. Sposoby kontroli przestrzegania regulaminu są różne. Na ogólnym poziomie można wskazać jej dwa sposoby. Niektórzy pracownicy socjalni skrupulatnie sprawdzają przestrzeganie zasad pobytu w mieszkaniu: częściej wizytują mieszkania chronione (raz w tygodniu, raz w miesiącu), w tym także przychodzą do mieszkania bez zapowiedzi, sprawdzają zarówno porządek, zaopatrzenie jak również ogólny stan mieszkania (np. usterki). Inni opiekunowie zostawiają wychowankom więcej swobody i odwiedzają ich w mieszkaniach dwa, trzy razy w roku. W związku z tym niektórzy wychowankowie czują się kontrolowani, stawiają opór działaniom pracownika socjalnego, wyrażają swoje niezadowolenie. Zaś inni wychowankowie znajdują porozumienie i zyskują zrozumienie u opiekunów mieszkania. Przychodziła babeczka z kontroli. Sprzątamy wtedy, generalnie (wychowanek). Ja przez ten czas, kiedy mieszkałam w mieszkaniu chronionym, przyszedł do nas pracownik socjalny tylko 2 razy przez 8 miesięcy (wychowanek). Raz była taka sytuacja, że jest za pięć dziesiąta wieczorem, koleżanka śpi, ja poszłam się wykąpać, patrzę, ktoś stuka do drzwi. No to szlafrok nałożyłam, patrzę – ona (wychowanek). Ja nalot miałam co miesiąc. Zawsze w tym tygodniu przed 10-tym przynosili rachunki i pani zostawiała rachunek i zawsze jakąś karteczkę, że, no, dziewczynki w tym miesiącu bardzo ładnie posprzątane, albo coś takiego (wychowanek). Opiekunowie i dyrektorzy są otwarci i wyczuleni na wszelkie informacje dotyczące mieszkańców oraz użytkowania przez nich lokali płynące od przede wszystkim sąsiadów, innych wychowanków. Niekiedy sprawdzają otrzymane informacje dyskretnie, zatrzymując je dla siebie, innym razem interweniują. W ten sposób pracownicy placówki opiekuńczowychowawczej mają poczucie, że jeszcze lepiej kontrolują proces usamodzielnienia, dbają o mieszkanie chronione w znaczeniu lokalu oraz są w stanie służyć pomocą w sytuacji kryzysowej. Konsekwencje nieprzestrzegania regulaminu Wszyscy badani mają świadomość, że regulamin pobytu w mieszkaniu chronionym nie zawsze jest przestrzegany. Wychowankowie mówią o tym wprost. Opiekunowie starają się sprawować kontrolę nad tym, w jakim stopniu punkty regulaminu nie są dotrzymywane. 38 Z punktu widzenia pracowników placówki najistotniejsze jest, żeby po pierwsze dzieci utrzymały to mieszkanie, a po drugie nie narobiły nam wstydu wśród sąsiadów. W związku z czym te dwa punkty mogą stanowić słabe ogniwa pobytu wychowanków w mieszkaniu chronionym. Jeżeli naruszane są punkty regulaminu, odnoszące się właśnie do tych kwestii, lub też regulamin jest notorycznie łamany, ostateczną konsekwencją może być rozwiązanie z wychowankiem umowy o pobycie w mieszkaniu chronionym. Może nie omawiajmy tego tematu, bo mi się zdaje, że każdy i tak ten regulamin złamał tyle razy (wychowanek). Wszyscy badani (także z placówki niepublicznej) zgodnie przyznają, że konsekwencje ostateczne podejmowane są stosunkowo rzadko, chociaż wielu z nich potrafi wskazać przykłady sytuacji, kiedy musiały one zostać zastosowane. Rozwiązanie umowy o pobycie w mieszkaniu chronionym postrzegane jest przez pracowników placówki opiekuńczowychowawczej postrzegany jest jako firma nauczki, którą według nich wychowanek musi otrzymać, jest ona traktowana jako element procesu usamodzielnienia. Zasadniczo w każdym wypadku złamanie regulaminu wiąże się z otrzymaniem ostrzeżenia. Niektórzy badani wspominają nawet o trzech szansach, które dostają na poprawę. U nas było coś takiego, że jak nie zapłaciliśmy raz, na przykład za rachunek jakiś i przyszło wezwanie do domu dziecka, no dosialiśmy wezwanie. I tak mieliśmy trzy szanse. Jak coś jednego przeskrobałeś, to już zostały ci dwie (wychowanek). Należy zaznaczyć, że w sytuacji, kiedy zostaje rozwiązana z wychowankiem umowa pobytu w mieszkaniu chronionym, dom dziecka stara się zapewnić mu miejsce, w którym mógłby zamieszkać (np. czasowo przyjmowane może mieszkać na terenie domu dziecka) To są takie dylematy. Są kary finansowe i ewentualnie możliwość podziękowania dziecku za współpracę. To jest bardzo duża ostateczność. Bardzo. I poparta wiedzą, że dziecko sobie poradzi (opiekun usamodzielnienia). Czas pobytu w mieszkaniu chronionym Decyzja dotycząca pobytu w mieszkaniu chronionym wydawana jest przez WCPR lub inne właściwe instytucje na rok. Istnieje możliwość przedłużenia pobytu wychowanka o kolejny rok. Warunkiem jest w takiej sytuacji uzasadnienie wniosku przez wychowanka i opiekunów. Jak wynika z wypowiedzi wszystkich osób badanych, sposobność ta wykorzystywana jest w bardzo wielu sytuacjach. Zdarza się, chociaż wydaje się, że jest to raczej nieduży zakres 39 specyficznych okoliczności, kiedy decyzja przedłużana jest na kolejny czas. Dzieje się tak na przykład w sytuacji, kiedy w mieszkaniu chronionym zostaje wolne miejsce i w najbliższym czasie dom dziecka nie planuje umieszczenia w nim nowego wychowanka. Jak wynika z informacji otrzymanych od wychowanków i pracowników mieszkań chronionych prowadzonych przez instytucję niepubliczną, praktykowanej jest przedłużanie pobytu wychowanka poza okres objęty umową. W takich sytuacjach decyzja podejmowana jest poza porozumieniem z instytucją kierującą młode osoby do mieszkań. Wykorzystywany jest fakt, że mieszkania są własnością fundacji, w związku z czym może ona wydać wychowankowi stosowne pozwolenie. Powody pobytu wychowanków w mieszkaniu chronionym przez cały możliwy okres (dwa lata) są różne. Jako najczęstsze wskazywane są kwestie związane z oczekiwaniem na przyznanie mieszkania socjalnego lub oczekiwanie na jego remont. Z młodą osobą, która otrzymuje mieszkanie, umowa dotycząca pobytu w mieszkaniu chronionym jest rozwiązywana, wychowanek obowiązany jest do opuszczenia mieszkania. To jest rok z możliwością przedłużenia, jeżeli na przykład za moment dostanie swoje mieszkanie, do tego momentu jest w mieszkaniu. Chyba, że dziecko samo powie, że je stać i odchodzi (opiekun usamodzielnienia). Ponadto podkreślano, że okres roku, a nawet dwóch lat dla niektórych wychowanków to czas zbyt krótki na uzyskanie samodzielności, dlatego w percepcji badanych tak ważna jest możliwość przedłużania okresu pobytu w mieszkaniu chronionym. Pierwszy rok w mieszkaniu chronionym jest to właściwie czas przeznaczony na oswojenie się z nową sytuacją, ze znaczącymi zmianami w życiu. Proces usamodzielnienia w mieszkaniu chronionym jest zdecydowanie pełniejszy, jeżeli wychowankowie mogą pozostawać w nim przez dłuższy czas. Ja myślę, że ten rok jest takim fajnym rokiem. Trudno powiedzieć, co się wydarzy po pół roku. Dla dzieci niech ten rok będzie taki diagnozujący, taki sprawdzający, taki dla nich bardzo potrzebny (opiekun usamodzielnienia). Dobry czas dla samego dziecka, dla opiekuna, czy sobie poradzi, ,czy utrzyma to mieszkanie (opiekun usamodzielnienia). Opuszczanie mieszkania chronionego Optymalną sytuacją związaną z opuszczaniem mieszkania chronionego przez wychowanka jest taka, kiedy dostaje on mieszkanie socjalne i przenosi się do niego nawet przed upływem 40 założonego w umowie czasu pobytu w mieszkaniu chronionym. W praktyce zdarzenia te oczywiście mają miejsce, wychowankowie opuszczają mieszkania chronione po około dwóch, czterech miesiącach od momentu uzyskania mieszkania, jest to czas przeznaczony na remont 6. W innych sytuacjach, kiedy okres umowy dobiega końca, a wychowanek nie ma możliwości pozostania dłużej w mieszkaniu chronionym, na czas oddania do użytku mieszkania socjalnego placówka opiekuńczo-wychowawcza pomaga mu w znalezieniu miejsca, w którym mógłby się zatrzymać (np. czasowy pobyt w placówce). Opiekunowie, na życzenie wychowanka, mogą pomóc mu w zagospodarowaniu się w nowym miejscu (pomoc w remoncie, wyborze wyposażenia, załatwieniu formalności). Jest to szczególnie istotny aspekt, który wybrzmiał w wypowiedziach badanych z placówki niepublicznej (wychowankowie, opiekunowie), gdzie opiekunowie pełnią nie tylko rolę doradczą, sugerującą, ale także wspierają materialnie oraz angażują się w przygotowanie i wykończenie mieszkań dla odchodzących wychowanków. Czas opuszczania przez wychowanków mieszkań chronionych postrzegany jest przez nich jako dość trudny emocjonalnie. Co prawda wychowankowie mają już doświadczenie samodzielnego życia, jednak perspektywa, że od momentu opuszczenia mieszkania chronionego będą zdani zupełnie sami na siebie jest dla nich trudny. Jak wynika z deklaracji badanych, wielu z wychowanków opuszczających mieszkania ma obawy przede wszystkim dotyczące utrzymania finansowego. Przebieg procesu usamodzielniania w mieszkaniu chronionym Percepcja procesu usamodzielniania realizowanego w mieszkaniu chronionym Pobyt w mieszkaniu chronionym jest częścią dłuższego procesu usamodzielniania, który trwa od uzyskania pełnoletniości przez wychowanka do ukończenia przez niego 25 roku życia. Tak więc czas pobytu w mieszkaniu chronionym jest etapem całego procesu usamodzielniania. Czas ten postrzegany jest przez opiekunów i dyrektorów przez bardzo znaczący, przydatny w dochodzeniu do samodzielności. 6 W przypadku trwania okresu objętego umową pobytu w mieszkaniu chronionym, wychowankowie składają wniosek o uchylenie decyzji związanej z przyznaniem mieszkania chronionego. 41 Zaobserwowano różne postawy wychowanków wobec takiego sposobu usamodzielnienia jakim jest pobyt w mieszkaniu chronionym: – Postawa zaangażowana. Niektórzy z wychowanków postrzegają możliwość pobytu w mieszkaniu chronionym jako dużą szansę na naukę samodzielnego życia, bezpiecznego wejścia w dorosłość. Starają się wykorzystać ten czas jak najlepiej, chętnie podejmują obowiązki związane z utrzymaniem mieszkania (prawnie, sprzątanie, zakupy), jak również realizują plany związane z obszarem zawodowym; Indywidualny Program Usamodzielniania postrzegany jest przez nich jako pomocny, motywujący, chętnie uczestniczą w jego tworzeniu, modyfikacji, ewaluacji. Pomoc, opiekę, a nawet kontrolę podejmowaną przez opiekunów (opiekuna usamodzielniania, pracownika socjalnego) traktują raczej jako zasadną, wspierającą ich proces dojrzewania. – Postawa neutralna. Inni wychowankowie postrzegają pobyt w mieszkaniu chronionym jako etap przejściowy pomiędzy pobytem w placówce opiekuńczowychowawczej a przejściem do własnego mieszkania. Mają przekonanie, że dopiero w swoim mieszkaniu podejmą właściwy proces usamodzielniania. W odniesieniu do Indywidualnego Programu Usamodzielnienia podchodzą ostrożnie, starają się nie stawiać zbyt rozbudowanych celów, tak aby nie było konieczności wyjaśniania niepowodzeń. Nie napisałam, że chcę coś dalej kończyć, bo nie chciałam, aby ode mnie tego wymagali. Bo tam było coś takiego, że jak coś sobie założysz, to trzeba to skończyć, bo wtedy pomocy się nie dostanie. By potem mi nie gadali nad uchem, że nie skończyłaś. (wychowanka). – Postawa roszczeniowa: Jeszcze inni wychowankowie przejawiają postawę roszczeniową w stosunku do placówki opiekuńczo-wychowawczej. Możliwość pobytu w mieszkaniu chronionym postrzegają jako powinność placówki wobec nich. Uznają, że powinien ona zagwarantować im możliwość przebywania w mieszkaniu chronionym bez względu na to, czy potrafią samodzielnie pozyskać środki na swoje utrzymanie. Z drugiej strony opiekę podejmowaną przez pracowników socjalnych postrzegają jako przejaw kontroli, niezrozumiałego nadzoru. Taka postawa sprzyja nieprzestrzeganiu regulaminu. Wydaje się, że wychowankowie z tej grupy najczęściej rotują z mieszkań chronionych. 42 Początki pobytu w mieszkaniu chronionym Kwalifikacja do mieszkań chronionych jest procesem realizowanym przede wszystkim przez zespół diagnozujący/ oceniający, który przyznaje wychowankom możliwość zamieszkania w mieszkaniu chronionym. W czasie, w którym kadra placówki opiekuńczo-wychowawczej obserwuje młodą osobę, analizuje jego postępy, stara określić się prawdopodobieństwo powodzenia usamodzielnienia, oraz czas, w którym młody człowiek będzie mógł zamieszkać w mieszkaniu. Niektórzy wychowankowie indywidualnie lub z kolegą/ koleżanką podejmują inicjatywę zakwalifikowania się do niego. Zgłaszają się do wychowawców, planują dalsze kroki związane z nauką, chętnie korzystają z rad wychowawców związanych z przygotowaniem się do przejścia do mieszkania chronionego. Wspominano przykład pisania listów do św. Mikołaja w okolicy Bożego Narodzenia przez wychowanków, gdzie wpisywane były prośby o rzeczy, które młodzież mogłaby zabrać ze sobą do mieszkania (koce, pościel, sztućce, talerze, etc.). Mają wewnętrzne przekonanie, że jest to najwyższy czas dla nich, aby odejść z placówki opiekuńczo-wychowawczej, aby rozpocząć samodzielne, dorosłe życie. Inni wychowankowie zaczynają interesować się przejściem do mieszkania chronionego wówczas, gdy zapada decyzja o ich kwalifikacji do mieszkania chronionego. Obawy i trudności Niezależnie od podejmowanych lub niepodejmowanych działań w kierunku przygotowania do zamieszkania w lokalu chronionym, początki pobytu w mieszkaniu nie są łatwe. Obawy, lęki oraz trudności, których doświadcza młodzież odnoszą się zarówno do poczucia osamotnienia, opuszczenia, lęku bycia samemu w przestrzeni mieszkania, jak również do bardziej racjonalnych kwestii jak utrzymanie finansowe siebie i mieszkania. Obawy i trudności dotyczyły przede wszystkim takich aspektów jak: – Samotność. Wszyscy badani zgodnie przyznają, że poczucie samotności towarzyszy wychowankom jeszcze długo po zamieszkaniu w mieszkaniu chronionym. Często podczas rozmów z badanymi pojawiało się sformułowanie pustka, która zabija. Niektórzy opiekunowie przyznają, że niekiedy jest to nawet pustka egzystencjalna, kiedy wychowankowie niechętnie podejmują jakąkolwiek inicjatywę. Ich dotychczasowe poczucie bezpieczeństwa zostało zachwiane. Tak mocne słowa 43 świadczą o ogromnej istotności tego aspektu. Opiekunowie, dyrektorzy przyznają, że trudność ta, szczególnie w pierwszych miesiącach pobytu w mieszkaniu chronionym jest nadrzędna w stosunku do wszystkich innych. Młodzi ludzie wypracowują sobie różne sposoby radzenia sobie z pustką – wracają późno do mieszkania, tak aby tylko przenocować, niektórzy unikają nocowania w mieszkaniu chronionym, wybierając nocleg u znajomych, rodziny pochodzenia, często odwiedzają placówkę (wychowawców, kolegów), zapraszają do siebie inne osoby (znajomych, rodzinę). Niektórzy wychowankowie przyznawali, że wraz z upływem czasu poczucie samotności nie mija, chociaż czasami słabnie. Nie czerpie radości z bycia z samym sobą w swoim bezpiecznym miejscu, to bezpieczeństwo jest zachwiane (dyrektor). Pierwszy tydzień, dwa, to człowiek nieswojo się czuje (wychowanek). Oni nie zawsze w związku z tym lubią mieszkanie. Nie lubią być sami. Mają kryzys. Dlatego przychodzą do placówki, dlatego wychodzą z domu. Pustka emocjonalna (dyrektor). Jak weszłam do tego mieszkania, to też było tak, że nie mogłam się przyzwyczaić do tego, że jestem sama. Tak, jak tutaj w grupie, w domu, cięgle dużo rodzeństwa (…) Najpierw w ogóle nie chciałam spać w domu, dlatego, że bałam się, miałam jakieś lęki. Jeździłam sobie na noc do mamy, czy do koleżanki, ale później stwierdziłam, ze nie, że już tak nie może być (wychowanka). Ciągle było u mnie dużo osób. Starałam się, żeby przychodziły koleżanki, koledzy, a jak już oni wyjeżdżali później i zostawałam sama na noc, to już było gorzej. Ale włączałam sobie muzykę, czy telewizję i było lepiej (wychowanka) Ja dowiedziałam się, że pójdę do tego mieszkania miesiąc przed. Miałam mieszane uczucia. Na samym początku bardzo się bałam, że sobie nie poradzę , że będę miała tylko te 500 zł, że nie umiem gotować. Z drugiej strony bardzo chciałam, dlatego, że byłabym taka wolna, na zasadzie, że nie żyję pod kloszem. Wiadomo, że jak osoba jest pełnoletnia, to ma swoje potrzeby, chce gdzieś wyjść (wychowanka). – Dbałość o siebie. Z wypowiedzi badanych (doświadczeń wychowanków, obserwacji opiekunów) wynika, że trudność sprawia zadbanie o siebie, np. pod kątem dbałości o higienę, czystość wokół siebie w mieszkaniu, pod kątem dbałości o odżywianie (często pojawiały się opinie, że nie młodzi ludzie nie przywiązują uwagi do tego, co jedzą, nie zawsze potrafią sami przygotować sobie gorące posiłki). – Trudności z gospodarowaniem pieniędzmi. Wychowankowie mają duże trudności z gospodarowaniem pieniędzmi. Najczęściej ich dochody nie są wysokie, więc wymaga to od młodzieży dużej ostrożności w wydawaniu pieniędzy, tak aby wystarczyło im zarówno na utrzymanie mieszkania jak i siebie przez cały miesiąc. Wychowankowie przyznają, że uczą się robić zakupy dla jednej osoby, wybierają miejsca, gdzie mogą kupować taniej (supermarkety), dostrzegają, że część pieniędzy wydawana jest przez 44 nich na rzeczy, bez których mogliby się obyć, najczęściej są to przekąski, słodycze, papierosy. – Organizacja czasu. Poczucie swobody, brak ograniczeń, zasad w mieszkaniu chronionym obowiązujących w placówkach opiekuńczo-wychowawczych powoduje, że młodzi ludzie zaczynają mieć trudności z organizacją czasu, podejmowaniem decyzji jakie aktywności i kiedy będą podejmować. Z opowieści młodzieży wynika, że pierwsze tygodnie pobytu w mieszkaniu chronionym to czas zupełnie niezorganizowany, co wywoływane jest chęcią podważenia zasad obowiązujących w placówce. Z analizy wypowiedzi badanych wynika, że żyją raczej z dnia na dzień. W związku z trudnościami oswojenia nowego miejsca, niechęcią przebywania w mieszkaniu chronionym samodzielnie zdarza się, że przesypiają czas, który mogliby przeznaczyć na inne aktywności. – Obowiązki domowe. Wiele z czynności dotyczących obowiązków domowych jest dla młodych ludzi trudna, uczą się ich od początku. W tym zakresie wymagają pokierowania, pokazania w jaki sposób można lub należy postępować. No, niektóre rzeczy, najprostsze, są w stanie dzieci przerosnąć (opiekun usamodzielniania). Poczucie wolności Z drugiej strony wychowankowie doznają przyjemnego poczucia swobody, czy nawet wolności. Niektórzy młodzi ludzie wręcz określali czas opuszczenia placówki opiekuńczowychowawczej jako moment wyjścia na wolność. W pierwszym okresie pojawia się zachłyśnięcie nieskrępowanym życiem, wieloma możliwościami codziennych wyborów. Młodzież doświadcza tego, że w każdej chwili może robić to, na co ma ochotę, nie musi nikomu tłumaczyć się ze swoich pomysłów (np. późniejszego powrotu do domu, organizowania sobie czasu wolnego, sposobu dbania o dom i o siebie, )np. kwestie sprzątania, jedzenia)). Wiek wychowanków kwalifikowanych do mieszkań chronionych Opiekunowie usamodzielnienia, pracownicy socjalni oraz dyrektorzy przyznają, że wiek, w którym młodzież opuszcza placówkę sprzyja opisanym wyżej postawom (18-25 lat). Zdają sobie sprawę, że młodzi ludzie chcą się wyrwać spod kurateli dorosłych. Dla ich rówieśników jest to czas zabawy, imprezowania, eksperymentowania. Ten czas nie sprzyja odpowiedzialnym decyzjom. Wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych 45 kwalifikowani do mieszkań chronionych doświadczać mogą poczucia sprzeczności. Z jednej strony budzi się w nich naturalna chęć korzystania ze swobody, z drugiej strony najbliższy czas powinien zostać przeznaczony na aspekty przeciwne – dorosłość, samodzielność, odpowiedzialność. Ponadto, jak wynika z obserwacji opiekunów, dyrektorów, młodzi ludzie po uzyskaniu pełnoletniości czują się dorosłe, w rzeczywistości jednak potrzebują dużo więcej czasu na to, aby osiągnąć dojrzałość. To, że on kończy 18 lat, to nie znaczy, że on jest pełnoletni i wszystko wie o świecie. Więc on potrzebuje czasu, potrzebuje cały czas troszeczkę takiego wspierania. Takiego, mówię, nawet emocjonalnego ukierunkowania (opiekun mieszkania). Mieszkanie chronione jako bezpieczne miejsce Dla byłych wychowanków początki pobytu w mieszkaniu chronionym to też cenny czas oswajania się z przestrzenią do której można wrócić, w której można odpocząć, która pomimo, że obca, że jeszcze nie-swoja jest przyjazna, bezpieczna, do której nie ma dostępu nikt obcy. Doświadczanie tego, że rzeczy mają jednego właściciela, nie ma konieczności dzielenia się nimi z nikim innym. Że będę miała kluczyk, że będę mogła wychodzić, kiedy będę chciała, że nikt nie będzie mnie sprawdzał (wychowanka). Podejmowanie decyzji i ich konsekwencje Usamodzielnianie to także sprawowanie opieki nad mieszkaniem. Pierwsze miesiące pobytu w mieszkaniu chronionym to czas, kiedy wielu młodych ludzi po raz pierwszy ma okazję poznać, spróbować na czym polegają i w jaki sposób powinny być wykonywane różne czynności, czasem wydaje się bardzo prostych, na przykład w jaki sposób przygotowuje się posiłki dla jednej osoby, w jaki sposób korzystać z kuchenki, pralki. Ważnym momentem w początkowym etapie procesu usamodzielnienia jest konfrontacja z konsekwencjami własnych wyborów, decyzji: zrobię zakupy – będę miała co jeść, posprzątam – będzie czysto, upiorę – będę miał co na siebie założyć, nie nastawię budzika – zaśpię, wydam pieniądze – nie będę ich miał. Według deklaracji badanych, podczas pobytu młodzieży w placówce opiekuńczo-wychowawczej, wszystkie te zadania były wykonywane przez inne osoby. Mam coś swojego. Nikt mi jakby w to nie wchodzi, nikt nie ingeruje. Robię, co chcę i kiedy chcę. To jest tak naprawdę fajne. Chcę zaprosić koleżanki, to zapraszam koleżanki. Nie muszę się nikogo pytać, nie 46 muszę się nikogo pytać, czy jest obiad, czy nie ma tego obiadu. Tak? Bo jak chcę sobie zrobić obiad, bo jestem głodna, to idę i robię. To jest ten plus, czego w placówce nie ma tak naprawdę. Jak, wiadomo, jak godzina 14 idziemy na obiad, godzina 19 jest kolacja. A tutaj jest godzina 5 a ja sobie serial oglądam, tak? Więc to jest taki plus, że wolność Tomku w swoim domku (wychowanka). Dorośli obserwują również nie zawsze zrozumiałe z ich punktu widzenia zachowanie młodzieży takie jak gromadzenie wielu podobnych rzeczy (np. dużej ilości tych samych kosmetyków), chęć pozyskiwania gadżetów (w percepcji dorosłych niepotrzebnych przedmiotów), swobodę w wydawaniu pieniędzy, etc. Czas pobytu w domu dziecka Opiekunowie zwracają uwagę, że stopień wejścia w proces usamodzielniania na samym jego początku zależy od wcześniejszych doświadczeń młodych osób. Wychowankowie, którzy spędzili w placówce opiekuńczo-wychowawczej kilkanaście lat mają najtrudniejszy start w nowe życie. Mają bardzo mało pozytywnych punktów odniesienia, do których mogliby się odwołać w samodzielnym życiu. Od zawsze właściwie funkcjonowali według zasad dostosowanych do wspólnego życia z innymi. Takim młodym ludziom, według opiekunów, znacznie trudniej odnaleźć się w życiu w pojedynkę niż ich kolegom, którzy doświadczyli życia rodzinnego, muszą włożyć w to więcej wysiłku, być bardziej zdeterminowani 7. Aspekty wzmacniające i osłabiające proces usamodzielniania Wszyscy badani wskazywali na konkretne elementy, aspekty sprzyjające procesowi usamodzielnienia w mieszkaniu chronionym. Z drugiej strony wyrażali opinię, że niektóre z zasad funkcjonowania mieszkania chronionego lub działania, jakie mogą podejmować zarówno opiekunowie jak również młodzież mogą znacząco wpływać na osłabianie, hamowanie procesu usamodzielnienia. Aspekty wzmacniające proces usamodzielniania 7 Opiekunowie podkreślają, że, istotnie, wychowankowie, którzy spędzili w placówce opiekuńczowychowawczej większą część swojego życia muszą włożyć więcej wysiłku w proces usamodzielnienia. Z drugiej strony dostrzegają szansę na pomyślny przebieg procesu, z uwagi na fakt, że na przestrzeni lat została zrealizowana przez opiekunów praca wychowawcza modelująca właściwe postawy społeczne. Wychowankowie, którzy trafili do placówek jako ukształtowani młodzi ludzie (16-17 lat) trudniej poddają się działaniom wychowawczym podejmowanym przez placówkę, co w konsekwencji może hamować proces usamodzielnienia. 47 Mieszkanie chronione (lokal). Głównym aspektem wzmacniającym proces usamodzielniania w mieszkaniu chronionym jest sama możliwość korzystania z tej formy pomocy ze strony domu dziecka czy NGO. Kilka aspektów wynikających z możliwości korzystania z mieszkania chronionego wydaje się szczególnie istotnych. – Duże znaczenie ma możliwość mieszkania poza placówką, ale także fakt, że wychowanek nie musi wracać do swojego środowiska rodzinnego. Niektórym wychowankom daje to duże wzmocnienie na poziomie psychologicznym, m.in. dlatego, że kwalifikacja do mieszkania oznacza, że wychowawcy obdarzyli wychowanka zaufaniem. – Mieszkanie poza placówką opiekuńczo-wychowawczą wpływa na większe poczucie odrębności samodzielności, dorosłości. – Wielu mieszkańców lokali chronionych ma świadomość, że preferencyjne warunki utrzymania mieszkania chronionego (opłata tylko czynszu i mediów, brak kosztów wynajmu) ułatwiają realizację innych celów (nauka, praca) – Mieszkanie chronione daje możliwość nauki brania odpowiedzialności za konsekwencje za wybory związane z codziennym życiem oraz innymi wyborami (edukacyjnymi, zawodowymi). Młoda osoba doświadcza tego, że to od niej samej zależy powodzenie lub porażka różnych działań, ma możliwość „ćwiczenia” różnych zachowań, scenariuszy postępowania, nawet na tak prostych wymiarach jak przygotowywanie posiłków, sprzątanie, zakupy, opieka nad zwierzęciem, etc. – Własna przestrzeń. Mieszkanie chronione, inaczej niż miejsce w placówce opiekuńczo-wychowawczej, jest przestrzenią, do której nikt inny nie ma dostępu. Jakkolwiek młodzi ludzie zdają sobie sprawie, że nie jest to ich mieszkanie, że jedynie je użytkują, wynajmują od placówki, to jednak mieszkanie samodzielnie może sprzyjać nabieraniu odpowiedzialności. Pewność dochodów: Poczucie stabilności finansowej jest niezwykle istotne w procesie usamodzielnienia w mieszkaniu chronionym. Dochód, który pozwala na utrzymanie mieszkania oraz nawet na skromne przeżycie, ale jest stały, gwarantowany daje poczucie bezpieczeństwa. Troska o obszar finansowy jest jedną z głównych, którą ma młodzież przychodząca do mieszkań chronionych i obawa ta towarzyszy jej właściwie przez cały czas. Także ci, spośród mieszkańców, którzy pracują, otrzymują stypendium z tytułu kontynuacji 48 nauki wyrażają swój lęk dotyczący pogorszenia warunków finansowych, zmiany zasad otrzymywania pomocy, etc. Praca. Możliwość pozyskania dodatkowych dochodów podbija poczucie stabilności finansowej. Ponadto ma znaczenie w związku z funkcjonowaniem społecznym młodych ludzi. Mają szansę odnaleźć się w innym środowisku niż otoczenie placówki opiekuńczowychowawczej. Czas. Możliwość przebywania w mieszkaniu chronionym rok lub więcej sprzyja budowaniu poczucia samodzielności, dojrzałości, szczególnie jeżeli początek pobytu w mieszkaniu chronionym obciążony był wieloma obawami, lękami. Czas sprzyja też uczeniu się bycia samemu ze sobą, oswajaniu poczucia osamotnienia czy pustki. Młodzi ludzie deklarują, że z czasem chętniej wracają do mieszkania chronionego, chętniej przebywają w domu. Ponadto, na początku pobytu w mieszkaniu chronionym pojawia się naturalna potrzeba częstego kontaktu z placówką, z wychowawcami, kolegami, bliskich relacji z opiekunem usamodzielnienia. Z czasem więzi te zaczynają się poluźniać, opiekunowie usamodzielnienia zostawiają wychowankowi coraz większą przestrzeń samodzielności. Podejmowanie zobowiązań. Podejmowanie różnych działań, zobowiązań, stawianie sobie celów, planów motywuje niektórych młodych ludzi do działania. Zobowiązania te mogą mieć różny charakter. Niektórzy wychowankowie wpisują cele do Indywidualnego Programu usamodzielnienia. Niektórzy podejmują takie zobowiązania jak opieka nad zwierzęciem. Jeszcze innym przykładami podejmowania zobowiązań mogą być: utrzymanie pracy, rzucenie palenia, które pozwala zaoszczędzić pieniądze, ukończenie kursów, etc. Sukcesy. Osiągane w różnych obszarach – obowiązków domowych (np. umiejętność przygotowania potrawy, obsługi pralki, naprawienia usterki), znalezienie i utrzymanie pracy, sukcesy na polu edukacyjnym. Sukcesy zachęcają do podejmowania dalszych wyzwań, stawiania kolejnych celów. Predyspozycje osobowościowe. Gotowość psychiczna, którą posiadają niektórzy wychowankowie, obserwowaną już w procesie kwalifikacji do mieszkania chronionego oraz włączania młodej osoby w program usamodzielniana. Zdaniem opiekunów usamodzielnienia i dyrektorów jest to bardzo ważny aspekt wspierający proces usamodzielniania. W ich przekonaniu istotniejszy nawet od poziomu dochodów, czy sukcesów w pracy czy szkole. Pojawiały się przykłady wychowanków, którzy pomimo ukończenia szkoły, zdobycia zawodu i wydawałoby się ogólnie dobrego funkcjonowania mają duże problemy w odnalezieniu się na 49 rynku pracy, w kontaktach społecznych. Inni młodzi ludzie, lepiej zmotywowani, przekonani o własnej samodzielności nawet przy braku pewnych umiejętności albo słabszych stronach (trudności w nauce) łatwiej realizują program usamodzielniania. Perspektywa otrzymania mieszkania socjalnego. Niektórych wychowanków perspektywa otrzymania mieszkania mobilizuje do wzmożonego myślenia na temat samodzielności. Podejmują oni próby wyobrażania sobie życia na własny rachunek, na własnych warunkach. Przygotowują się do opuszczenia mieszkania chronionego zarówno mentalnie jak również podejmując różne działania, np. podejmują próby oszczędzania pieniędzy. Nowe środowisko. Zmiana towarzystwa, wyrwanie się z zaklętego kręgu wychowanków domu dziecka, nawiązywanie nowych kontaktów sprzyja usamodzielnianiu. Młodzi ludzie mają okazje doświadczyć akceptacji ze strony innych, sprawdzić siebie jak funkcjonują w innym kontekście społecznym niż placówka opiekuńczo-wychowawcza czy też grupa wychowanków z placówki spotykająca się na kursach organizowanych przez WCPR. Dlatego według opiekunów usamodzielnienia tak ważna jest np. grupa studencka, środowisko pracy. Wsparcie rodziny pochodzenia. Rodzina może wpierać zarówno finansowo jak również na poziomie relacji, dawać wsparcie młodemu człowiekowi w jego procesie usamodzielniania. Ważna jest w tym aspekcie możliwość odbudowy czy poprawy relacji. Młodzi ludzie usamodzielniani w mieszkaniach chronionych czują się pewniejsze w kontaktach z członkami rodziny (poczucie dorosłości, samostanowienia). Opiekun usamodzielnienia/ opiekun mieszkania. Opiekun usamodzielnienia jest bardzo ważną osobą, która przeprowadza dziecko przez proces usamodzielnienia. Szczegółowo rola opiekuna usamodzielnienia opisana jest w rozdziale dedykowanym temu tematowi. Mieszkanie ze współlokatorem. Obecność drugiej osoby sprzyja usamodzielnieniu, pod warunkiem, że komunikacja odbywa się bez poważnych nieporozumień. Mieszkanie z innym wychowankiem ułatwia codzienne funkcjonowanie (podział obowiązków) oraz obniża poczucia osamotnienia. Aspekty osłabiające proces usamodzielnienia Należy zaznaczyć, że część aspektów osłabiających proces usamodzielnienia stanowi niemalże lustrzane odbicie aspektów wzmacniających proces usamodzielnienia. 50 Brak chęci i motywacji. Jeżeli wychowanek traktuje pobyt w mieszkaniu chronionym jako sposób przeczekania, „przechowania się” do momentu otrzymania mieszkania socjalnego nie może zyskać w procesie usamodzielnienia. W rzeczywistości właściwe usamodzielnienie zacznie się dla takiego wychowanka w momencie otrzymania własnego mieszkania i rozpoczęciu życia na zupełnie własny rachunek. Brak znaczącej relacji z osoba dorosłą. Aspekt, który może osłabiać usamodzielnienia. Brak takiego „dorosłego” punktu odniesienia, autorytetu lub powiernika, do którego można zwrócić się o pomoc, z którego można brać przykład, pogłębia poczucie dystansu ja-inni. Bliska osoba dorosła (np. wychowawca) staje się „pomostem” pomiędzy światem wychowanka placówki a światem zewnętrznym; wspiera w oswajaniu tego, co jest niezrozumiałe. Ścisłe relacje z kolegami/ koleżankami z placówki. Opiekunowie zaznaczali, że niektórzy wychowankowie domów dziecka niechętnie bardzo wychodzą poza krąg znajomych z placówki, a tym samym poza krąg znanego schematu funkcjonowania. Podtrzymywane są znajomości, które ciężko jest odrzucić (ze względu na poczucie przynależności). Taka postawa nie sprzyja usamodzielnianiu, świat zewnętrzny, który mógłby wspomagać ów proces, nie jest dla tych młodych ludzi atrakcyjny. Mają oni trudności w zaadaptowaniu się w środowisku spoza domu dziecka. Rodzina pochodzenia. Rodzice, inni członkowie rodziny, którzy pojawiają się w momencie usamodzielniania stanowią dla dziecka obciążenie emocjonalne, jak wynika z wypowiedzi badanych, również oczekują od nich pomocy finansowej lub lokalowej (np. wychowanek zaczyna utrzymywać swoich rodziców, gości ich w mieszkaniu chronionym). Ponadto na nowo członkowie rodziny przekazywać mogą młodej osobie negatywne wzorce, np. że nie trzeba płacić za czynsz. Wychowankowi trudno jest odmówić pomocy rodzinie, z drugiej strony brak odmowy skutkować może złamaniem regulaminu, konsekwencjami jego naruszenia ze strony domu dziecka, a w ostateczności opuszczeniem mieszkania i zatrzymaniem procesu usamodzielnienia. Wolność od zakazów i nakazów obecnych w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Zbyt wiele bodźców powoduje naturalną chęć spróbowania, doświadczenia nowych rzeczy. Wychowankowie trafiający do z placówek do mieszkań chronionych tak wiele mogą, a tak niewiele muszą. Zasadniczo słabnie proces kontroli z ramienia placówki, młodzi ludzie nie są obowiązani na co dzień tłumaczyć się ze swoich zachowań. Co ważne, nie potrafią właściwie 51 wyznaczać sobie granic, dlatego też realizacja programu usamodzielnienia może być zagrożona, a nawet zatrzymana. Współlokatorzy w mieszkaniach chronionych W każdym z warszawskich mieszkań chronionych biorących udział w badaniu może mieszkać maksymalnie dwóch wychowanków. W mieszkaniach chronionych prowadzonych przez NGO, w którym prowadzone było badanie, mieszkać może maksymalnie czterech wychowanków. W praktyce jest tak, że nie zawsze wszystkie miejsca w mieszkaniach chronionych są zajęte. W związku z tym wychowankowie wypowiadający się w badaniu mieli za sobą różne doświadczenia, zarówno mieszkania samodzielnie w mieszkaniu chronionym jak również dzielenia go ze współlokatorem. Mieli też różne opinie na temat pomysłu, w myśl którego do mieszkań chronionych kwalifikowane są po dwie osoby. Nie miała miejsca jednoznaczna ocena, czy modelowe mieszkanie chronione miałoby być przeznaczone dla jednej czy dwa kilku osób. Wskazywano na istotne aspekty związane z obecnością współlokatora. – Osłabienie poczucia pustki i samotności. Współlokator postrzegany jest jako ktoś z kim można zamienić słowo, z kim nie jest tak pusto w mieszkaniu, z kim można porozmawiać, zwierzyć się (jeżeli relacje są dobre). Obecność współlokatora powoduje, że nie trzeba wracać do pustego mieszkania. – Dzielenie kosztów utrzymania mieszkania – Możliwość partycypowania w kosztach w połowie wysokości czynszu i opłat za media postrzegane jest jako wyraźne udogodnienie i zaleta mieszkania ze współlokatorem 8. My płacimy po równo(wychowanek). – Współdziałanie – na podstawie zebranego materiału zaobserwowano kilka modeli współdziałania pomiędzy współlokatorami: o Prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego – młodzi ludzie dzielą się po równo obowiązkami, często wykonują je razem lub rozdzielają między siebie przydzielając sobie konkretne czynności do wykonania (sprzątanie, 8 Warto zaznaczyć, że placówki opiekuńczo-wychowawcze, w których prowadzone było badanie deklarują, przejmują połowę kosztów utrzymania na siebie w sytuacji, kiedy wychowanek mieszka w mieszkaniu chronionym samodzielnie. 52 gotowanie, zakupy). Mają równy udział w kosztach utrzymania mieszkania. Spędzają razem czas. Wymaga to od młodzieży chęci i umiejętności dogadania się, nawet jeżeli w pewnych kwestiach mają oni różne opinie. o Współdziałanie, wzajemna pomoc, ale bez zbytniej zażyłości. Młodzi ludzie uczą się pomagać sobie, wiedzą i widzą, jakie obowiązki powinny zostać zrealizowane w mieszkaniu. Nie czują potrzeby wyznaczania ich zakresu, nie mają potrzeby wyznaczania ról. Działają na zasadzie - kto może to po prostu to robi. Myślałem, że możemy się nie dogadać, że po prostu coś będzie nie tak. Po dwóch tygodniach zaczęło być inaczej. Zaczęliśmy współpracować ze sobą i tak mija już dziewięć miesięcy (wychowanek). My samo pomiędzy sobą podzieliliśmy, na przykład jak coś jest, do posprzątania, czy pozmywania, to ktoś coś zrobi, a druga osoba coś innego robi. Nie musimy ze sobą rozmawiać, kto, co ma robić, tylko jak ktoś widzi, że jest brudno, czy nie jest pozmywane, to sam łapie i robi (wychowanek). o Niezależne gospodarstwa domowe w jednym mieszkaniu. Młodzi ludzie składają się jedynie na czynsz ( i media). Dotyczy on już skonfliktowanych lub zantagonizowanych współlokatorów lub też osób o wysokiej potrzebie niezależności ( w tym niezależności finansowej) Badani wskazywali na aspekty trudne w relacjach pomiędzy współlokatorami. – Pojawiały się także opinie, że wspólne mieszkanie może prowadzić do konfliktów, do przyczyn których zaliczyć można kwestie związane z kosztach utrzymania mieszkania chronionego (np. opłaty za media), utrzymywania porządku, zapraszania znajomych (także z noclegiem), czasu powrotu do domu, organizowanie imprez. – Młodzi ludzie cenią sobie prywatność, a utrzymanie prywatności na niewielkim metrażu jest trudne (ok. 25 m2). Na tym tle konflikty pomiędzy mieszkańcami, jak wspominają badani, pojawiają się wówczas, kiedy jeden ze współlokatorów ceni sobie prywatność znacznie bardziej niż drugi. – Kwestia niewielkiej przestrzeni dzielonej wspólnie staje się problematyczna wówczas, kiedy młodzi ludzie chcą podtrzymywać relacje towarzyskie, zapraszając znajomych również do mieszkania. Szczególnym problemem staje się utrzymywanie relacji intymnych w relacjach damsko-męskich. Wymaga to porozumienia pomiędzy współlokatorami i dobrej woli, co nie zawsze możliwe jest do uzyskania. 53 Niektórzy młodzi ludzie, którzy mieli to doświadczenie, podkreślali zalety mieszkania samodzielnie w mieszkaniu chronionym. Dodatkowa osoba w ich opinii wprowadza mniejszy brak swobody, także poczucie wstydu. Szczególnie w sytuacji, jeżeli współlokator jest osoba obcą lub mało lubianą. Indywidualny Program Usamodzielniania (IPU) Indywidualny Program Usamodzielniania (IPU) jest wymogiem formalnym. Dotyczy wszystkich młodych osób, które zbliżają się do pełnoletniości. W badaniu zidentyfikowano różne postawy wobec Indywidualnego Programu Usamodzielniania. – Niektórzy opiekunowie postrzegali sens IPU i nadawali mu duże znaczenie w pracy z wychowankami kwalifikowanymi do mieszkań chronionych. W ich opinii IPU określa ramy według których usamodzielniany wychowanek będzie działał. Cele określane w IPU mają charakter rozwojowy (wykształcenie, zdobycie zawodu), nie odnoszą się stricte do pobytu w mieszkaniu chronionym. Wyznaczanie kamieni milowych od których zależy dalsza praca, możliwość modyfikacji programu wzmacnia usamodzielnianie, motywuje wychowanka do działania, do podejmowania nowych wyzwań. Nie ma jakichś kosmicznych planów, że się tworzy plan jeden dla wszystkich dzieci. To są indywidualne plany. Jeżeli trzeba tak, to jest tak, a potem jest modyfikacja, bo coś tam nie wyszło na przykład (opiekun usamodzielnienia). Na początku było pytanie, co ty chcesz w życiu robić i osiągnąć. Ja na podstawie celów swoich życiowych właśnie wymieniałem, szkoła, zdobycie mieszkania, żeby zdobyć wykształcenie i tam jeszcze po rozmowie z pracownikiem socjalnym i opiekunem wypłynęło kilka rzeczy. To zostało spisane, każdy z nas się podpisał (wychowanek). – Jak wynika z informacji zebranych w badaniu, zdarza się także, że IPU nie jest wykorzystywane jako narzędzie w procesie usamodzielniania, określane jest jako konieczna formalność. Wypełniane jest w standardowy sposób, bezrefleksyjnie. Niektórzy z badanych (wychowankowie, opiekunowie) przyznają, że plany młodzieży zmieniają się na tyle często, szybko, że IPU wymagałoby ciągłych modyfikacji. Innym argumentem na tworzenie planu minimum jest fakt, że takie podejście jest atrakcyjne z punktu widzenia wychowanka, który musi wywiązać się z postanowień zawartych w IPU (wychowanek nie musi podejmować dużego wysiłku, aby zrealizować program). 54 Opiekun mieszkania chronionego i opiekun usamodzielniania Opiekun mieszkania chronionego Jednym z istotnych elementów w procesie usamodzielniania się wychowanków korzystających z mieszkań chronionych jest wsparcie jakie uzyskują od opiekunów mieszkań chronionych. Obowiązki opiekuna mieszkania chronionego pełni pracownik socjalny zatrudniony przy danej jednostce opiekuńczej, co regulują odpowiednie postanowienia: To znaczy jest taki zapis w obowiązkach, w zakresie obowiązków, które dostaje od dyrekcji jest tam napisane o lokalu chronionym. Było też zarządzenie nasze nadrzędnej instytucji WCPR, które mówiło właśnie między innymi o tym, że lokalem chronionym ma się zajmować pracownik socjalny. Wytyczne zewnętrzne i wewnętrzne o tym mówiły. Regulacje takie. Jako tak w przepisach prawnych nie ma tego jasno sformułowanego. Natomiast to są już regulacje wewnętrzne i stąd ten lokal chroniony (opiekun mieszkania i usamodzielnienia). To pracownik socjalny w ramach swoich obowiązków ma opiekę nad tym mieszkaniem i wszystkie te sprawy administracyjne, które łączą się z tym, żeby ten wychowanek mógł zamieszkać w takim lokalu (opiekun mieszkania i usamodzielnienia). Zakres obowiązków opiekuna mieszkania chronionego W zakres obowiązków opiekuna mieszkania chronionego wchodzi: - Sprawowanie opieki nad właściwym użytkowaniem mieszkania chronionego przez jego mieszkańców, w szczególności jest to kontrola nad respektowaniem regulaminu w części dotyczącej szanowania wyposażenia mieszkania, zachowania porządku w mieszkaniu, przestrzegania ciszy nocnej oraz nieprzebywania w mieszkaniu nocą osób nieuprawnionych do pobytu w nim. W razie dostrzeżonych nieprawidłowości w którymkolwiek z obszarów opiekun podejmuje negocjacje z wychowankiem zmierzające do zmiany jego postawy, a także, jeśli zajdzie taka potrzeba, angażuje w określoną sprawę opiekuna usamodzielnia lub/ i dyrektora placówki. W momencie przychodzenia oraz opuszczania przez wychowanków mieszkania chronionego tworzone są protokoły określające stan wyposażenia mieszkania (w przeprowadzonym badaniu wspomniano o protokołach w jednej badanej placówce). Tam wychodzą dzieciaki, którym są postawione pewne warunki i jest nadzieja, że one te warunki spełnią, ale to są młodzi ludzie. To są 18-letni, więc tam czasami się wpada, żeby zobaczyć czy się nie dzieje nic typu jakaś impreza zbyt głośno czy coś takiego. Oni mają jasno powiedziane co wolno, a czego nie wolno (dyrektor placówki). Opiekun mieszkania to jest pracownik socjalny, który dba o wszystko. Czyli dba o tę kwestię materialną. Czyli na przykład, jeżeli dzieci odchodzą i przychodzą, to są robione protokoły i on o to musi zadbać. Co zostało, co zostało przyjęte, jaki jest stan tego mieszkania (dyrektor placówki). 55 - Udzielanie pomocy i wskazywanie sposobów załatwiania spraw związanych z użytkowaniem mieszkania – co głównie odnosi się do kwestii związanych z różnego rodzaju naprawami, pomocą przy wyposażaniu mieszkania (np. zawieszanie szafek). Gdy zdarzy się jakaś awaria lub usterka opiekun mieszkania (powiadomiony przez wychowanka) prosi o naprawienie usterki konserwatora zatrudnionego w placówce, do której należy mieszkanie lub wskazuje wychowankowi możliwości rozwiązania problemu (np. podpowiada do kogo zadzwonić w tej sprawie). To jest to, że ja prowadzę, monitoruję ich bytność w tym lokalu. Rozwiązuję jakieś problemy jeśli są. Zgłaszają mi na przykład, że tam się urwała umywalka na przykład. Ja idę do pana, który zajmuje się kwestiami technicznymi i go molestuję, żeby szybko pojechał tam, ponieważ umywalka zaraz spadnie. No to tak jak mówię, kwestie też administracyjne (opiekun mieszkania i usamodzielnienia). Ale też na przykład jest dobrze, bo ta osoba, która się zajmuje tym mieszkaniem, tak, no, bo jeżeli potrzebuje coś, teraz nie ma kto mi szafek przykręcić czy lustra, to przychodzę tutaj i oni coś organizują (wychowanka). Jeżeli był by jakiś problem z mieszkaniem czy coś, to taka osoba się powinna tym zająć (wychowanka). No na przykład, czy coś by się pojawiło, nie wiem, że na przykład ciekłoby czy coś. No, bo wiadomo, jeżeli my byśmy zadzwoniły do hydraulika czy coś to, no nie wiem, czy za to byśmy dostali pieniądze, tak? Bo powiedzmy, że hydraulik by tamto zrobił, by wziął za to pieniądze i…(wychowanka). - Kontrola nad zobowiązaniami finansowymi wychowanków – kontrola nad wywiązywaniem się przez wychowanków z obowiązku uiszczania opłat za mieszkanie (opłat za czynszu, media). Zwykle opiekunowie mieszkania sprawdzają dostarczone przez wychowanków rachunki potwierdzające uiszczoną opłatę. W sytuacji, gdy następują jakieś nieprawidłowości – interweniują (rozmawiając z wychowankiem lub/i angażując opiekuna usamodzielniania, czy dyrektora placówki). Musi zadbać co jakiś czas, najczęściej co miesiąc albo co dwa, o stan zadłużenia na mieszkaniu. To jest druga taka ważna rzecz. Bo to jest jeden z etapów samodzielności. Sprawdza wszystkie kwestie. Jakby coś się stało w tym mieszkaniu, to on tam jedzie. Jak im właśnie pękła rura, trzeba odmalować, proszenie o kolejne meble albo cokolwiek innego. Te mieszkania wymagają różnych rzeczy, wiadomo. To jest opiekun, za to odpowiadają (dyrektor placówki). Głównie jest to pracownik socjalny. To jest jak gdyby jej działka, jej przydział obowiązków. Do tych obowiązków należy cała kontrola, całe dbanie w sensie załatwianie różnych spraw, no i jeżdżenie, pilnowanie tych wszystkich wpłat, sprawdzanie czy jest zapłacone, także to wszystko, co jest związane z mieszkaniem chronionym (dyrektor placówki). - Kontrola kontynuacji nauki – często to właśnie opiekun mieszkania (jako pracownik socjalny) ma za zadanie kontrolować przebieg procesu edukacyjnego wychowanka (sprawdza przynoszone przez wychowanka zaświadczenia potwierdzające kontynuację nauki). W tym zakresie rola opiekuna mieszkania zbiega się z rolą opiekuna usamodzielniania. 56 Pracownik socjalny pilnuje tak zwanej kontynuacji nauki, czyli tego, żeby była podstawa, bo oni przynoszą zaświadczenie, że się dalej uczą skutecznie zwłaszcza, bo tu chodzi o skuteczną naukę, nie o fakt chodzenia do szkoły (dyrektor placówki). - Uczestniczenie w ustalaniu zasad pobytu w mieszkaniu chronionym między współlokatorami – jest to bardziej rola asystująca podczas tych ustaleń, w razie potrzeby doradcza, czy negocjatorska i dotyczy różnych kwestii, jak wybór łóżka, półki w szafie, zasad związanych z zakupami, sprzątaniem, gotowaniem etc. [Ustala się] zasady jeżeli są dwie osoby. To na zasadzie takiego spotkania się omawia. Typu wybór łóżka, no wiadomo są to takie prozaiczne rzeczy. Wybór łóżka, podział to oni już sobie między sobą dzielą, czy lodówkę, czy nie dzielą, czy regał. Znaczy w rozmowie, [uczestniczę], tak. Natomiast zostawiam to pole typowo do podziału. To już jest między nimi do uzgodnienia. Oczywiście gdyby z tego stworzył się jakiś konflikt to mogłabym próbować negocjować te ich rzeczy. Natomiast kwestie takie jak czy moja półka jest pierwsza, czy druga, czy ja mam piątą szufladę, czy szóstą to jest jakby ich kwestia. W tym temacie muszą się pogodzić. Czy to będzie twoje łóżko, czy to będzie moje (opiekun mieszkania i usamodzielnienia). - Pomoc w rozwiązywaniu konfliktów między mieszkańcami mieszkania chronionego – rola negocjatora, mediatora. - Udzielanie pomocy i wskazywanie sposobów załatwiania bieżących spraw codziennych, urzędowych i osobistych – podpowiedź gdzie i jak załatwić określone sprawy, sugestie odnośnie różnych domowych czynności (gotowanie, zakupy, pranie, sprzątanie etc.). Zadanie to w swoich obowiązkach ma również opiekun usamodzielniania. - Ponadto opiekun mieszkania chronionego, jako pracownik socjalny, wchodzi w skład zespołu diagnostycznego (określanego także przez badanych jako zespół decyzyjny lub oceniający). Omówienie pracy zespołu diagnostycznego zostało ujęte w części raportu dotyczącej kwalifikacji wychowanków do mieszkania chronionego. Należy pamiętać, że przedstawione powyżej obowiązki opiekuna mieszkania chronionego stanowią jedynie niewielką część zadań, jakie leżą w zakresie obowiązków pracownika socjalnego zatrudnionego w placówce opiekuńczej. Rolą opiekuna mieszkania chronionego jest kontrolowanie procesu usamodzielnia wychowanka w miejscu jego zamieszkania. Częstotliwość oraz charakter przeprowadzanych wizyt w mieszkaniach chronionych jest różnoraka i wynika z dwóch zasadniczych czynników. Pierwszym z nich jest postawa wychowanka – prawidłowością jest, że na początku pobytu w mieszkaniu chronionym wizyty opiekuna mieszkania są dość częste i bywają 57 niezapowiedziane. Z czasem, jeśli wychowanek respektuje ustalone zasady, wizyty te stają się zdecydowanie rzadsze. Opiekun mieszkania pozostawia wychowankowi większy obszar niezależności i swobody, obdarza wychowanka większym zaufaniem, pozwala na większą samodzielność (co stanowi wyraźny sygnał progresu w procesie usamodzielniania się wychowanka). Czasem przez przypadek, na takiej zasadzie, że gdzieś jestem w pobliżu i po prostu zajdę. Czasem jest też tak, że nie wiem, była ostatnio sytuacja. Jak był jakiś tam głos od administratora, o tą etykietkę. To wtedy pojechałam to ewidentnie, interwencyjnie wyjaśnić (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Ale generalnie nie mam takiej tendencji. W ich przypadku nie. Bo były sytuacje, jak tam wtedy się działy różne dziwne rzeczy, że o 7 rano tam potrafiłam pojechać znienacka. Ale to typowo, jako kontrola… Daleka też jestem od tego, bo to jest takie, to też nie jest naturalne (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Odnośnie tego X, co tam w tym lokalu [nie należącym do placówki]jest. Na początku miałam taki zryw, bo to przede wszystkim inna odpowiedzialność. Nie nasz lokal, więc to jest dla mnie inna kompletnie sytuacja. Nie nasz lokal, a ja mam też w pewnym sensie go nadzorować. I miałam właśnie tak, że jeździłam tam często, gęsto. Bo to wymagało tego, dopóki sobie zdałam sprawę, że tam jest wszystko w porządku i zupełnie jest to bez sensu (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Drugim czynnikiem jest postawa samego opiekuna mieszkania. Są opiekunowie, którzy odczuwają silniejszą potrzebę kontroli mieszkańców mieszkania (co często związane jest wcześniejszymi negatywnymi doświadczeniami). Wchodzą do mieszkań niezapowiedziani, także pod nieobecność wychowanków. Kontrolują porządek, zawartość lodówki etc. Są też tacy opiekunowie, którzy uznają prawo wychowanka do prywatności. Zapowiadają swoje wizyty, nie wchodząc do mieszkania pod nieobecność lokatora. Oni wiedzą, że ja często lubię przychodzić w niezapowiedziany sposób. Zostawiony w zamku klucz też nic nie da, bo mam własny. No trochę ich muszę zdyscyplinować (opiekun mieszkania). Mam klucze. I oni też mają, w tym zapisku jest, że mogę jakby co wejść tam. Niechętnie to robię, powiem szczerze. Po pierwsze czuję się z tym źle. Wchodząc do mieszkania, które jest teoretycznie nasze. Ale oni mają tam swoje rzeczy itd. Jest to naprawdę w takich sytuacjach ekstremalnych typu coś tam, pękła rura, czy coś to wejdę. Lub w przypadku było tak, właśnie na zasadzie, wtedy, w sytuacji kiedy dziwne rzeczy tam się działy. No to oczywiście oni nie otwierali drzwi, nie można było wejść w żaden sposób no to było otwieranie z klucza. Oni wiedzą, że my taką możliwość mamy, ale to jakby jest, naprawdę już do jakiś ekstremalnych sytuacji. Nie jest to też standardowe, żeby komuś wchodzić, jak go nie ma. Też osobiście nie chciałabym, żeby ktoś mi wchodził pod moją nieobecność do domu. Więc to jest bardzo rzadko. Albo np. coś tam muszę załatwić, to czasem dzwonię, do któregoś z nich i mówię, że wejdę, bo muszę coś tam zabrać, albo nie wiem, kogoś wpuścić. No nie, no to też są dorośli ludzie i chyba nie powinno się tak robić (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Wizyty opiekuna mieszkania w mieszkaniu chronionym mogą być także spowodowane: - zgłaszanymi awariami, koniecznością przeprowadzenia napraw, remontów etc., Natomiast też jak coś się dzieje, oni wiedzą, że w każdej chwili mogą do mnie zadzwonić. Ja uruchamiam, czy sama przyjeżdżam. Już kiedyś tak było, że rura ciekła, ja mówię do męża, zbieraj się, bierz narzędzia, jedziemy zapychać, bo tam oni sobie nie poradzą. Niedziela była, hydraulik też nie 58 przyjdzie, no więc gdzieś to tak troszeczkę, jak mówię, dom dziecka, ale na innych zasadach (opiekun mieszkania). Była kwestia tam jakiś, nie wiem, meble nam ktoś chciał ofiarować, to, żeby po prostu sprawdzić. Przy malowaniu łazienki tam pojechałam zobaczyć (opiekun mieszkania i usamodzielniania). - zgłaszanymi przez sąsiadów/ administrację budynku niepokojącymi obserwacjami zachowań mieszkańców mieszkania chronionego (zakłócenia ciszy, odwiedziny wielu osób, zaobserwowane korzystanie z używek (jak alkohol, narkotyki) ). W tym miejscu należy zaznaczyć, że interwencje te często są nieuzasadnione. Zdarza się bowiem, że otoczenie społeczne, w jakim znajduje się mieszkanie chronione, reaguje w sposób przewrażliwiony. Mieszkańcom mieszkań chronionych nadawana jest „etykieta” dziecka z „domu dziecka” o negatywnej konotacji. Wiadomo, że jak się źle dzieje, to te sygnały przyjdą. Są życzliwi ludzie, którzy niestety zawsze doniosą, uprzejmie. Tym bardziej, że oni są wyczuleni, że to są dzieci z domu dziecka, tak? Mówię też przez pryzmat tamtych, niektórych nietrafionych wyborów naszych (opiekun mieszkania i usamodzielniania). - prośbą wychowanka o pomoc, poradę, interwencję np. w kwestiach dotyczących relacji ze współlokatorem. Do zakresu obowiązków opiekuna mieszkania chronionego przynależy także praca z wychowankami z innych placówek opiekuńczo-wychowawczych, jeśli mieszkają w mieszkaniu będącym pod jego opieką. Ten obszar obowiązków postrzegany jest przez pracowników socjalnych jako szczególnie trudny. Wynika to z faktu, że obie strony się nie znają, muszą dopiero stworzyć płaszczyznę, na której budowane będą ich wzajemne relacje: zrozumienie, zaufanie, szacunek, respekt etc. Zdarza się, że obu stronom udaje się nawiązać pozytywną relację, bywa jednak i tak, że się to nie udaje. Trudność w pracy z wychowankiem z innej placówki opiekuńczo wychowawczej polega także na budowaniu relacji ze współlokatorem. W szczególnie trudnych sytuacjach opiekun mieszkania otrzymuje wsparcie ze strony pracownika socjalnego placówki, z której pochodzi. Obaj opiekunowie współuczestniczą w spotkaniu skonfliktowanych stron, podejmują się mediacji. Wiadomo, że wychowanek, który wychodzi stąd, on ma jakiś, ma lub nie ma większy lub mniejszy respekt do pracownika z domu dziecka tak. W przypadku obcej osoby ta osoba tak naprawdę mnie nie zna. Dla niej jestem jakąś panią, która przyszła i trudno jest mnie, muszę sobie jakąś pozycję wyrobić u tej osoby, żeby ona chciała słuchać, co mam do powiedzenia, więc jest trudniej. Myślę też, że dla tych dzieci jest trudniej, ponieważ to są obce osoby. Czasem to jest tak, że to fajnie zagra, a czasem, że nie zagra (opiekun mieszkania i usamodzielnienia). Mieliśmy trudności i przed nimi. Mieszkała tam dziewczyna, która była od nas i jakby jedno miejsce użyczyliśmy innej placówce. Dziewczyna, która nie miała się gdzie podziać. U nas nie było perspektywy 59 na zalokowanie kogoś tam, więc wydaliśmy to miejsce dla dziewczynki. Problemy pojawiały się o tyle, że one między sobą były jakby, nie współgrały. Problem był ogólnie w postępowaniu, zachowaniu tamtej dziewczyny. Reakcja była taka, że pracownik socjalny z tamtej placówki i ja mieliśmy takie spotkania z nimi w tamtym mieszkaniu. Takie na bieżąco rozwiązywanie, słuchanie, rozpatrzenie jaki jest konflikt, próba rozwiązania, jakieś negocjacje (opiekun mieszkania i usamodzielnienia). Ocena pracy opiekuna mieszkania chronionego Praca opiekunów mieszkań chronionych podlega kontroli. Jest ona przeprowadzana raz do roku lub raz na dwa lata przez jednostki nadrzędne w stosunku do placówki, w której zatrudniony jest pracownik socjalny – przez Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie oraz Mazowiecki Urząd Wojewódzki. Ocenie podlega prowadzona przez opiekunów dokumentacja jest ona sprawdzana pod kątem rzetelności, zgodności z obowiązującymi procedurami, zachowywania wymaganych terminów. Same kontrole, jakkolwiek dość stresujące dla pracowników socjalnych, są przez nich postrzegane jako pożyteczne, o ile kończą się konstruktywnymi zaleceniami, pozwalającymi na wprowadzenie pozytywnych zmian. Kontrole mamy. Tak. Kontroluje nas Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie to jest instytucja, która jest naszą naczelną instytucją. I to różne takie, bo moja praca składa się z różnych płaszczyzn, usamodzielnienia są jedną z nich. Kontrolują wszystko od momentu usamodzielnienia do wszystkich działań, czy są zgodne z prawem. Wojewódzki Urząd Mazowiecki też nas kontroluje to jest taka merytoryczna kontrola. Też często, raz na rok, raz na dwa lata przychodzi i kontrolują. Sprawdza wszystkie działania. Myślę, że dobrze. Wie Pani kontrole oprócz tego, że są stresujące, bo są, bo one są dokładne precyzyjne i ludzie wiedzą co mają kontrolować. To czasem jest też tak, że człowiek przeoczy niektóre rzeczy i jakby później tak kontrola wiadomo, że ma na celu dać zalecenia. Jeśli te zalecenia są słuszne, żeby polepszyć to… Mówię jest to stresujące, ale czasem daje takie poczucie, że trzeba coś zmienić (opiekun mieszkania i usamodzielnienia). Jakby cała moja praca podlega ocenie przez dyrekcję. Też są kontrole, moje dokumenty, czy moja praca jest poprzez dokumenty, jest oceniana z zewnątrz, przez Warszawskie Centrum Pomocy, ale też przez Urząd Wojewódzki. Co jakiś czas mamy jakieś kontrole. Oni wtedy sobie życzą sobie dokumenty dotyczące bądź usamodzielnień bądź teki, gdzie ta moja działalność jest w jakimś sensie weryfikowana, czy wszystko jest zgodnie z procedurami, czy zachowuje terminy, prowadzę prawidłowo dokumenty. Znaczy dokumenty i tak trafiają tam, ale ogólnie jeszcze jest w związku z tym, jak do wygląda (opiekun mieszkania). Dyrektorzy placówek, w których przeprowadzono badanie, zwracali także uwagę na mniej formalną, wewnętrzną formę oceny pracy opiekunów mieszkań, odbywającą się na bieżąco, w ramach pracy poszczególnych zespołów, dedykowanych różnym zadaniom podejmowanym przez placówkę. W toku dyskusji omawiane są zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty działalności opiekunów (dotyczy to nie tylko opiekunów mieszkań, ale także opiekunów usamodzielniania). Oceny te, w percepcji dyrektorów, mają charakter konstruktywny i wpływają na pracowników mobilizująco, zachęcając do bardziej twórczego działania. Owszem, są takie formalne oceny różne, ale to jak gdyby to są tylko takie formalne oceny. To jest praca, która jest oceniana jak gdyby na bieżąco w takich dyskusjach, które my prowadzimy tak naprawdę. Ponieważ bardzo silnie stawiamy tutaj na pracę taką zespołową i od czasu do czasu oczywiście ktoś 60 komuś wytknie pod tytułem, bo powinieneś to i to, bo tutaj źle zrobiłeś, bo jest tak i śmak. Znacznie częściej jest tak, że się czasami się siada i to mówię nie tylko o zespołach diagnostycznych, ale w ogóle siadamy w jakimś określonym układzie, bo musimy coś tam przegadać związanego z danym dzieckiem. I wcale nie jest powiedziane, że wszyscy mają te same zdanie. Czasami sobie oczywiście wytykamy, że coś było niezrobione, a czasami chwalimy, że coś tam było bardzo dobrze zrobione albo ktoś wpadł na świetny pomysł i że to było zrobione tak, a nie inaczej. Więc tu myślę, to jest znacznie istotniejsze, niż ocena formalna, bo to jest taka ocena, która jest oceną twórczą, służy później dalszej, dobrej pracy. To jest istotne – bo tu dobrze, bo tu źle, tu dałaś ciała, tu w porządku, tutaj się musisz sprężyć, a może jeszcze to zrobić, a to jak nie ja, to ty tam coś tam (dyrektor placówki). Wsparcie dla opiekunów mieszkania chronionego W przeprowadzonym badaniu zidentyfikowano istotny obszar potrzeb pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych. Jest nim silna potrzeba wsparcia w podejmowanych działaniach oraz w rozwiązywaniu problemów, z którymi muszą mierzyć się na co dzień. Postulują oni zastosowanie superwizji, prowadzonej przez osobę z zewnątrz, potrafiącą spojrzeć z dystansu na istniejące problemy, umiejącą udzielić konstruktywnych rad, wskazówek, jakie podejmować działania w konkretnych przypadkach. Brak możliwości skorzystania z pomocy superwizora może prowadzić do wypalenia zawodowego. Natomiast jak mówimy o wsparciu dla ludzi, którzy tu pracują - domy dziecka od lat wielu się dobijają o superwizora na przykład. My mamy do czynienia z bardzo dużymi problemami. Problemami, które z kolei nas bardzo dużo kosztują, gdzie my czasami mamy poczucie, że my możemy zatracić dystans, bo mamy własne, zaangażowane emocje, dlatego że nie da się pracować w domu dziecka bez własnych, zaangażowanych emocji. Jak idzie fajnie, no to fajnie, to się śpiewa, wszyscy się cieszą. Jak idzie gorzej albo idzie bardzo źle, albo coś się zupełnie potknęło, to wtedy jest problem takiego poszukiwania własnych emocji, rozprawienia się z tym – a gdzie ja byłam tam, może trzeba było tak, a może śmak. Tylko, że każdy na coś innego zwraca uwagę. To są ogromne, własne, osobowe koszty i tych kosztów żaden dobrze pracujący człowiek w domu dziecka nie jest w stanie uniknąć. I czasami jest tak, że na przykład superwizor to jest ktoś, kto potrafi popatrzeć z zewnątrz i pewne rzeczy uporządkować. Ktoś, kto może wnieść coś nowego, ktoś kto może z pewnego dystansu jakby się odnieść do danej sprawy. Natomiast my tutaj mając naprawdę mnóstwo problemów, w które jesteśmy naprawdę zaangażowani kotłujemy się z tym wszystkim sami i sami musimy sobie dawać radę (dyrektor placówki). Jest to ogromna, szalenie zaniedbana działka pod tytułem my się czujemy bardzo zaniedbani, bo to są bardzo częste problemy, które dźwigamy. I raz, że potem się tam nam robi wypalenie zawodowe. Tutaj bardzo ważne by było, żeby temu wypaleniu zawodowemu zapobiegać, bo tak jak ja patrzę na pracujące tutaj osoby, to są osoby szalenie zaangażowane. Jest naprawdę ciężko o dobrego pracownika w domu dziecka, bo to się robi kosztem siebie, kosztem rodziny często, bo to nie jest praca od-do. To jest taka praca, która jest naprawdę rodzajem misji życiowej i w moim przekonaniu o takich ludzi cennych trzeba dbać. No, ale jakby takiej pomocy zawsze nie ma (dyrektor placówki). Obecnie jedynym dostępnym wsparciem dla pracowników placówek opiekuńczowychowawczych jest wsparcie udzielane przez innych pracowników, sprowadzające się do wymiany poglądów, udzielanych rad. Oczywiście każdy dom dziecka ma swoich pracowników socjalnych, oni tam się między sobą kontaktują, jakoś tam sobie udzielają wsparcia – to mówimy o pracownikach socjalnych (dyrektor placówki). 61 Wydaje się, że omówiony obszar potrzeb pracowników placówek opiekuńczo- wychowawczych wymaga zastosowania działań systemowych. Opiekun usamodzielniania Wybór opiekuna usamodzielniania Opiekun usamodzielnienia jest wybierany przez wychowanka co najmniej na dwa miesiące przed pełnoletniością. Decyzja o wyborze opiekuna usamodzielniania jest suwerenną decyzją wychowanka, na którą nikt nie może wpływać. Ta zasada, regulowana ustawą o pomocy społecznej, jest respektowania przez placówki, w których prowadzone było badanie. Opiekun usamodzielnienia z mocy ustawy musi być wybrany co najmniej na dwa miesiące przed pełnoletniością i jakby odpowiedzialność za wybór tego opiekuna to jest wychowanka decyzja. Nikt nie może mu tego absolutnie narzucić. On wcześniej jest już informowany, że musi podjąć decyzję. Natomiast ten dzwonek ostrzegawczy jest na 2 miesiące przed osiemnastką formalnie już musi zgłosić (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Dziecko wybiera. U nas dziecko wybiera. Ja nie przydzielam nikomu. Jeżeli dziecko wybiera, to są wychowawcy, których on lubi (dyrektor placówki). Opiekunem usamodzielniania może zostać pracownik placówki, ale także osoba z zewnątrz, np. członek rodziny. Jednak najczęściej opiekunem usamodzielniania zostaje pracownik placówki opiekuńczo-wychowawczej – wychowawca, pracownik socjalny, czasami dyrektor placówki. To może być osoba, która pracuje tutaj w placówce, może być również osoba z zewnątrz. Najczęściej są to osoby, które pracują w placówce patrząc na te wszystkie nasze przypadki. Zdarza się tak, że jakieś dziecko weźmie wujka, mama któraś tam była opiekunem. Ale najczęściej jest to pracownik jednak (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Powiedzmy sobie na tych rodzinach nie ma na kim się oprzeć. Czasami dziecko ma kogoś zaprzyjaźnionego, kogoś bliskiego, czasami spoza środowiska rodzinnego, to wtedy taka osoba jest opiekunem samodzielnym, ale tak naprawdę w większości wypadków, to są wychowawcy, pracownik socjalny, czasami wicedyrektor jeszcze (dyrektor placówki). Na opiekuna usamodzielniania wychowanek wybiera osobę przez siebie lubianą, cenioną, którą obdarza zaufaniem, przy której czuje się bezpiecznie. Dlatego właśnie opiekunami usamodzielniania zostają najczęściej pracownicy placówek, a wśród nich wychowawcy, z którymi wychowankowie zżyli się przez lata pobytu w placówce. W rodzinie pochodzenia nie mają możliwości otrzymać właściwego wsparcia. W tej chwili mam jedną dziewczynkę. X jest moją byłą wychowanką. Była tu około 4 lat. Nie pamiętam dokładnie. Byłam też jej opiekunem prawnym. W związku z tym nasze więzi są takie inne. Byłyśmy na 62 początku skazane urzędowo, ale potem traktowałyśmy się troszeczkę inaczej. Nie jak urzędnik i klient, tylko jak taki zastępczy rodzic i dziecko (opiekun usamodzielniania). [Kto o tym zadecydował, że to ona jest twoim opiekunem?] Czas. Po prostu jakoś tak wyszło, no. Ona kiedyś tam została naszym prawnym opiekunem, jak byliśmy dziećmi. Gdzieś tam później nasze losy się spotkały w mieszkaniu filialnym. No i tak musiało być najwyraźniej. W tym przypadku jest taka ekipa starych wychowanków. Starych, teraz mają po 20, 19, 18 lat. I my byliśmy sobie tak naprawdę wszyscy bardzo bliscy. I tworzyliśmy w jakimś tam stopniu jakąś rodzinę. A przy tym wszystkim była tak naprawdę pani X. Jakby ona gdzieś tam nas zabierała zawsze na jakieś wycieczki rowerowe, czy jakieś wakacje, czy coś w tym rodzaju. Oprócz tego, że jest moim prawnym opiekunem, to jest jeszcze paru innych chłopaków tak naprawdę, którzy poprosili ją o to, żeby była. W moim przypadku to było oczywiste. Bo jakoś tak wyszło. Ale jeżeli jest osoba, która jakby z nikim nie weszła w żadne więzi, to jest dwóch pracowników socjalnych, którzy są odpowiedzialni za to, żeby zająć się taką osobą (wychowanka). 9 Znaczy wiem, to jest tak, że zawsze na cioci mogę polegać. I tak, jak mówię, ona mnie zna, znamy się wzajemnie (wychowanka). Uczestnik, który wybiera tą osobę, to też na swoją, tak jakby odpowiedzialność. Wiadomo, że zna tą osobę i wie, że ta osoba jest w stanie jej pomóc. Myślę, że nikt nie wybrałby sobie osoby, która jest w stanie zaszkodzić (wychowanka). Tutaj był wybór [Wychowanki]. Ja też się nie zastanawiałam. Nie miałabym serca zostawić dziecka w ten sposób. Wiem, że to jest moja misja i do końca mam dziecko ustawić tak, żeby było samodzielną orbitą (opiekun usamodzielniania). Specyfika pracy opiekuna usamodzielniania Praca opiekuna usamodzielnia jest bardzo wymagająca, bowiem dla właściwego oraz skutecznego przebiegu procesu usamodzielniania bardzo ważny jest indywidualny kontakt z wychowankiem, bliska relacja wyrażona w więzi jaka łączy obie strony, oparta na zaufaniu, poczuciu bezpieczeństwa wychowanka do opiekuna. Wychowanek musi mieć przekonanie, że opiekun jest zainteresowany jego sprawami, jest czuły na potrzeby, wykazuje zrozumienie oraz poświęca odpowiednią ilość czasu sprawom wychowanka. Jest zawsze wówczas, gdy istnieje potrzeba udzielenia wsparcia, pomocy, rady, wyjaśnienia trudnych kwestii. Ale jest także wówczas, gdy wychowanek odnosi sukcesy – chwali, cieszy się razem z nim nawet drobnymi osiągnięciami. Taki bezpośredni kontakt, myślę, też, że on być może on ma takie poczucie, że ważny jest nadal dla mnie, to co się z nim dzieje. Jakie jego są problemy, z czym sobie nie radzi a z czym radzi. Bo tak naprawdę przez telefon to takie bezosobowe. Mówię, do jakiejś maszyny, a tak to sobie tu siadamy razem. Przy herbatce, przy ciasteczku jak jest możliwość. Siedzimy rozmawiamy sobie obok siebie, patrzymy na siebie. Mamy kontakt wzrokowy, jak trzeba to się po pleckach poklepiemy. Tak, X i tak po tych pleckach super ci wyszło. Albo wchodzi ciociu wyszło i taki uścisk wielki. Myślę, że też takie wsparcie. To jest fajniejsze, niż taki kontakt przez telefon (opiekun usamodzielniania). Taką ważną postacią jest opiekun usamodzielnienia. To jest bardzo ważna postać. Tylko to jest społeczna postać. I trochę to jest taka wiara. Fajnie, że taka wiara jest w ludzi, że ludzie mają taki potencjał dobra. Bo mają (dyrektor placówki). 9 Wychowanka używa tu pojęcia „ciocia” w odniesieniu do opiekunki usamodzielniania. 63 Bardzo często wchodzę w rolę matki, bo towarzyszenie naszym dzieciom w procesie usamodzielnienia, to jest tak jakby towarzyszenie rzeczywiście na co dzień, ale też i egzekwowanie, więc my bardzo skracamy czasami te obowiązki między pracownikiem. Nie czuję takiego obowiązku wykonywania pracy, a bardziej takiego obowiązku dlatego, że to dziecko jest mi bliskie. Opiekun usamodzielnienia jest wybierany przez dziecko. To dziecko decyduje tak na prawdę kogo chce. To dziecko musi mieć ufność to takiej osoby i jeżeli wytwarzają się relacje, jeżeli coś zaiskrzy między tymi dorosłymi ludźmi to opiekun usamodzielnienia ma też zobowiązania przez to, bo jest to wtedy osoba bliska i tak jest, że jeżeli jest jakaś porażka u tego dziecka to człowiek tak samo przeżywa, dlatego emocje są ogromne w tym przypadku, jeżeli coś się nie uda lub coś się zakaże (opiekun mieszkania). Te dzieci są naprawdę samotne i chcą bardzo, żeby być przy nich (opiekun mieszkania). Trudnością w zadaniach jakie stoją przed opiekunem usamodzielniania jest umiejętność pogodzenia roli wspierającej oraz rozliczającej. Dobry opiekun usamodzielnia powinien umieć cieszyć się z sukcesów wychowanka, podkreślać jego osiągnięcia, pozytywnie motywować do podejmowania kolejnych wyzwań, ale też umieć rozliczyć z niezrealizowanych zadań. Ich rola? Bardzo różna. W zależności chyba od tego w jakich relacjach są, czy w jakich zależnościach. Najczęściej taka podwójna. Toteż bardzo trudna. Nie można i rozliczać i wspierać. Ale trochę taką rolę mają. Czyli są osobami gdzieś wspierającymi, czyli poszukującymi z tymi młodymi ludźmi pracy, czy czegoś innego. Ale też rozliczającymi. Chociaż zawsze się umawiamy tak, że w sytuacjach bardzo trudnych, jeżeli mamy się bawić w tego dobrego i złego policjanta, to ja jestem tym złym policjantem. Czyli, jeżeli ktoś tam strasznie, nie wiem, właśnie, z opłatami czy z czymś tam czy z czymś tam, to ja mówię basta. Czyli jestem taką osobą, która na końcu występuje, na końcu tego wszystkiego. Ale i taka i taka. Oni są w podwójnej roli (dyrektor placówki). W przypadku opiekunów rekrutujących się spośród wychowawców, praca opiekuna usamodzielniania jest traktowana jako kontynuacja pracy wychowawczej prowadzonej przez lata pobytu wychowanka w placówce. Obok odpowiedniej relacji między opiekunem a wychowankiem, dobra znajomość drogi życiowej wychowanka jest jednym z istotnych elementów przyczyniających się do prowadzenia skutecznych działań w zakresie procesu usamodzielniania. Zakres obowiązków opiekuna usamodzielniania Jak wynika z materiału zgromadzonego w badaniu, w zakres obowiązków opiekuna usamodzielniania wchodzi: - Wspólnie z osobą usamodzielnianą opracowanie indywidualnego programu usamodzielniania (IPU) oraz jego ewaluacja i w razie potrzeby dokonywanie stosownych zmian – z punktu widzenia opiekunów usamodzielniania w procesie tworzenia IPU bardzo ważne jest pozostawienie wychowankowi swobody w określaniu 64 własnych planów. Rolą opiekuna usamodzielniania jest jedynie pokazywanie możliwości oraz określanie konsekwencji poszczególnych wyborów. O ostatecznym kształcie zakresu IPU decyduje jednak sam wychowanek. Siadamy, sprawdzamy co nam się nie udało. Czy jak nam się coś udało to fajnie, a jak się nam nie udało to się zastanawiamy dlaczego nam się nie udało zmienić, dochodzą nowe rzeczy, to gdzieś tam zostają dopisane. To nie jest tak, że raz stworzony i koniec. Na sztywno. Tylko cały czas my pracujemy nad tym programem. I staramy się modyfikować tak, sprawdzać co nam się udało a co nie, co trzeba jeszcze zrobić (opiekun usamodzielniania). [IPU]: Program się uzupełnia gdzieś systematycznie w miarę. Ale to życie bardziej robi zmiany i dodaje nowe podpunkty do zrealizowania (opiekun usamodzielniania). W przypadku badanego NGO idea usamodzielniania jest rozumiana inaczej. Autorski program usamodzielniania realizowany przez NGO nie zakłada tworzenia programu IPU, podstawowym celem, do którego dąży młodzież z mieszkań chronionych, którymi opiekuje się badany NGO jest koncentracja na nauce. Realizacja potrzeb wychowanków związanych z pracą jest możliwa, o ile nie kolidują one z nauką. - Udzielanie pomocy oraz wskazówek w zakresie załatwiania spraw urzędowych – jak pomoc przy wyrobieniu dowodu osobistego, założeniu konta bankowego. Co musimy zrobić, że wyrabiamy w pierwszej kolejności dowód. Składamy o to mieszkanie chronione, potem składamy o lokal socjalny, potem szkołę informujemy, że się usamodzielniasz. Co miesiąc zaświadczenie musisz przynieść. I takie podstawowe rzeczy, które są charakterystyczne dla wszystkich tych dzieciaków (opiekun usamodzielniania). - Formalna akceptacja dla różnych działań – składanie podpisu pod kontraktem z wychowankiem oraz innymi dokumentami (np. kursy, w których uczestniczy wychowanek). No oprócz tego, że gdzieś tam muszę złożyć podpisy na tysiącu różnych dokumentów, jako opiekun usamodzielniania, że tam podpisaliśmy kontrakt z [Wychowankiem] przed usamodzielnianiem. I pracownik socjalny i [Wychowanek], że akceptujemy to wszystko. Bardzo często kursy, nie kursy też opiekun musi podpisać (opiekun usamodzielniania). - Opiniowanie wniosków dotyczących spraw finansowych – wnioski o pomoc pieniężną na usamodzielnienie i pomoc pieniężną na kontynuowanie nauki. Potem gdzieś tam siadamy i tak indywidualnie, no X ty jesteś gdzieś z takimi problemami zdrowotnymi to musisz wpisać, że to, to i to. I do dalej będziemy kontynuować a to dalej potrzebować. Żeby wystąpić o dofinansowanie na leki. I wtedy dzieciaki są indywidualnie rozpatrywane, masz taka sytuację. Mieszkaniową. Mają zadłużenia u rodziców, albo nie ma. By to zadłużenie na ciebie nie przeszło do instytucji, ze ty nie mieszkasz w domu, nie wróciłeś do domu. Ale to indywidualnie każdy dzieciak 65 zależnie od sytuacji życiowej. Tak wtedy to jest uwzględnione w tym procesie usamodzielniania (opiekun usamodzielniania). - Udzielanie pomocy i wskazywanie sposobów załatwiania bieżących, codziennych spraw – podpowiedź gdzie i jak załatwić określone sprawy, jak pomoc przy załatwianiu pracy, czy sugestie odnośnie różnych domowych czynności (np. podpowiedzi w zakresie robienia zakupów, gotowania). Wspólnie szukałyśmy pracę. Sama już potem pojechała i załatwiła to, co trzeba (opiekun usamodzielniania). - Wychowywanie (kontynuacja pracy wychowawczej), kształtowanie charakteru, wskazywanie dróg rozwoju - określanie zalet oraz ograniczeń rożnych wyborów, nad którymi zastanawia się wychowanek (w tym podkreślanie wagi kontynuacji nauki), przy jednoczesnym pozostawianiu swobody w podejmowaniu decyzji. Ważne jest także, aby wychowanek miał świadomość, że w każdej chwili może się z opiekunem skontaktować, przyjść i porozmawiać, poradzić w różnych kwestiach, także osobistych. Czego te rozmowy dotyczą? Szkoły. Praktyk. Jak sobie radzi z załatwianiem czynności życiowych, czyli lekarze, czyli urzędy. Podpowiedzi, co można zrobić, żeby było lepiej. By to fajniej, szybciej załatwić (opiekun usamodzielniania). I jakieś takie rozmowy życiowe na temat tego, że warto się uczyć. Że dobrze jest mieć fajną pracę, żeby nie robić głupot, bo [Wychowanek] jakieś tam swoje cechy charakteru ma i z czymś tam walczyliśmy coś wyciągaliśmy do góry, by było fajne (opiekun usamodzielniania). Bo są telefony rano albo 22. i jak coś się dzieje to on dzwoni i nie ma oporów żeby zadzwonić. Bo on ma takie poczucie, że ja mu nie powiem, że X za wcześnie, albo za późno(opiekun usamodzielniania). - Współpraca z rodziną osoby usamodzielnianej oraz ze środowiskiem lokalnym, zwłaszcza ze szkołą – na opiekunie usamodzielniania spoczywa obowiązek kontaktów ze szkołą, z wychowawcą, monitorowania postępów w nauce. Wsparcie emocjonalne oraz potwierdzenie słuszności dokonywanych wyborów, jakie może uzyskać wychowanek od rodziny jest istotne dla właściwego przebiegu procesu usamodzielniania. Czasami rozmowy z rodzicami. Z ojcem, bo ojciec tutaj [Wychowanka] wspiera w placówce. Jakiś tam telefon do ojca, jak tam [Wychowanek] funkcjonuje (opiekun usamodzielniania). Jak ja jestem opiekunem, to ja jakby łączę 2 funkcje. Tą administracyjną trochę, i tą jako opiekun usamodzielnienia. Tak jak mówię, to jest cały taki fundament, który ukierunkowuje, wspiera, wysłuchuje, załatwia sprawy formalne. Tak jak powiedziałam, ta cała szkolna. Czyli kontakt ze szkołą, np. jeżeli jest potrzeby. Bo nawet zdarzają się przypadki, że jeśli dziecko wyjdzie z placówki i ma 18 lat z hakiem, czy 19, to do tej pory pani ze szkoły dzwoni, żebym przyszła na zebranie np. bo nie ma kto przyjść na zebranie. No nie ma zainteresowania. I taki opiekun może pójść na takie zebranie, żeby… Temu dziecku też jest super miło, to już jest inna płaszczyzna dlaczego warto pójść na takie zebranie. Bo jakby ktoś się interesuje jego edukacją. I to mówię, to jest taki trochę, taki cień, który gdzieś tam obok jest. Nie wiem jak to określić. Taki dobry, czasem dobry, czasem zły duch. Bo czasem jest też od rozwiązywania rzeczy trudnych (opiekun mieszkania i usamodzielniania). 66 - Ponadto opiekun usamodzielnienia, podobnie jak opiekun mieszkania chronionego, wchodzi w skład zespołu diagnostycznego (decyzyjnego/ oceniającego). Omówienie pracy zespołu diagnostycznego zostało ujęte w części raportu dotyczącej kwalifikacji wychowanków do mieszkania chronionego. Opiekunowie usamodzielnia raczej rzadko zaglądają do mieszkań chronionych - chyba, że dziecko jest chore i trzeba mu pomóc (zrobić zakupy, przynieść gotowe jedzenie). Tutaj przy tej pracy, bo jak kończę czasem 22 to nie będę ich tam nawiedzać, bo też jadę do domu. A jak jadę na 9 godzinę to ich nie ma, bo są w szkole. Albo są gdzieś na swoich praktykach. Przeważnie wizyty są umawiane, jeśli chodzi o mnie. A jakby rzadko (opiekun usamodzielniania). Jeszcze nie miałam możliwości [być w mieszkaniu]. Był remont. Malował pracownik socjalny z [Wychowanką]. Ja zawsze ją odwiedzam, ale raczej tu się umawiamy w domu dziecka (opiekun usamodzielniania). Rola opiekuna usamodzielniania w procesie usamodzielniania Rola opiekuna usamodzielniania w procesie usamodzielniania wychowanka jest niezwykle istotna. To on jest osobą, która ma (lub powinna mieć) przede wszystkim kontakt z wychowankiem, zapewniać wsparcie, ale też motywować i rozliczać z założonych celów, z realizowanych obszarów życia. Opiekun usamodzielnienia jest przypisany do dziecka. I on jakby bardziej w procesie usamodzielnienia samego dziecka (dyrektor placówki). Wśród podstawowych zasad, którymi kierować się powinien opiekun usamodzielniania badani z placówek publicznych wymieniali zgodnie następujące zasady: - Indywidualizacja podejścia – należy pamiętać, że każdy wychowanek jest inny!, sposób pracy, stosowane metody, charakter relacji muszą być dostosowane do wychowanka. To też zależy od wychowanka, bo nie z każdym można to samo. Jak chodzi o X to X od dzieciaka był takim facetem, szybko odpowiedzialnym. Dosyć samodzielnym i myślę, że to bardzo nam ułatwiło w puszczenie w takie usamodzielnienie, on też nie miał oporów i obaw takich (opiekun usamodzielniania).\ - Nadal wychowywać – wychowankowie korzystający z mieszkań chronionych to bardzo młode osoby (zazwyczaj 18-20 letnie), wychowawcy zwracali uwagę, że jest to wiek, w którym młody człowiek nadal wymaga prowadzenia, pomocy w kształtowaniu właściwych postaw. 67 Mam wrażenie, że dalej kontynuowanie tej pracy wychowawczej, która była podczas tutaj jego pobytu tutaj i jest przeniesione o dalej (opiekun usamodzielniania). Chodzi o to, żeby nie sądzić, że jak dziecko ma 18, 19 lat to koniec, do wiedzenia i basta. To jest jeszcze młody człowiek, który jeszcze bardzo potrzebuje wsparcia (dyrektor placówki). Musi mieć też zaufanie do tego opiekuna. To też jest istotne. Żeby mówił nie tylko o sukcesach, bo to najłatwiej, ale też i porażkach. Jak nie będzie czegoś takiego, to pogubi się jeszcze bardziej i się stoczy (opiekun usamodzielniania). - „Pochwalić, ale i skrzyczeć” – trudność w pracy opiekuna usamodzielniania polega na tym, aby umiejętnie zastosować zarówno elementy pozytywnej motywacji, pochwały, jak i upomnienia w zależności od sytuacji. Czasem to ochrzanienie, takie tupnięcie nogą. I to dosyć ostro. Takie orzeźwienie, otworzenie mu oczu. Bo jak jest fajnie to chwalimy i ojej jak sobie radzisz, jest pięknie, a jak coś mi się nie podoba, czy się nie przyłożyłeś do czegoś to ja to mówię wprost i nie ma owijania w bawełnę. Bo on jest dorosły i on rozumie to, co robi i to ochrzanienie, i sprowadzenie na ziemię, „że wszystko robię fajnie” też pomaga mu w tym otwiera mu oczy na pewne rzeczy (opiekun usamodzielniania). - Określić granice - opiekun nie będzie towarzyszył wychowankowi przez całe życie, trzeba pozwolić wychowankowi na samodzielność (także poprzez nie budowanie zbyt ścisłych/ zbyt bliskich relacji). - Stopniowe „wydłużanie/ popuszczanie smyczy” – wydaje się być podstawowym i niezwykle skutecznym narzędziem w procesie usamodzielniania się wychowanka, pozwala wychowankowi na mierzenie się nowymi i coraz bardziej odpowiedzialnymi zadaniami, na kształtowanie samodzielności w różnych obszarach życia. O to w tym wszystkim chodzi żeby stanęła na nogi i była pożyteczna dla kraju. Jest to takie dobre dziecko, które warto wspierać i należy wspierać. Ja jestem taką osobą wychowującą… Może nie tak liberalnie, bo lubiącą wiedzieć. Jak wybór, to tylko z dwóch możliwości. Jakoś tak mnie nauczono. Teraz powolutku ta smycz – jak mówię brzydko – zostaje wydłużana, wydłużana, aż w pewnym momencie będzie poza moimi oddziaływaniami (opiekun usamodzielniania). Jak był młodszy to tak tu masz coś dla pani musisz to pani przekazać, musisz to potem przynieść od pani i on to załatwiał. Potem aha, on to załatwił to krok dalej, X tutaj będziesz jechał po szkole tu jest przychodnia, tu jest przychodnia ja ci wytłumaczę gdzie i pójdziesz i zapiszesz się do takiego i takiego lekarza. I on to robił, to potem X to pojedziesz sobie sam do tego dentysty, bo ja z tobą byłam. Wiemy, o co chodzi i on się tego nie bał i fajnie mu to szło (opiekun usamodzielniania). - Nie narzucać, doradzać – wychowawca powinien rozumieć, że wychowanek, nad którym sprawuje opiekę to dorosły człowiek, ma prawo do podejmowania samodzielnych, niezależnych decyzji, nawet jeśli w opinii opiekuna nie są one słuszne. Rolą opiekuna jest wskazywanie, podpowiadanie jakie konsekwencje wiążą się z podjętą decyzją, jednak ostatecznie musi ona zostać podjęta przez wychowanka. Ja nie mogę narzucić. Absolutnie nie chcę żeby to dziecko cały czas miało coś narzucane. Ja mogę doradzić. Przedstawić realne możliwości. Decyzja ostateczna należy do [Wychowanki]. Też żeby ona 68 wreszcie mogła podjąć decyzję i brać za nią odpowiedzialność. Cały czas kierowany człowiek, to nie jest kreatywny. On musi się kiedyś usamodzielnić (opiekun usamodzielniania). - Dać przestrzeń – dorosły człowiek, mimo, że młody i będący jeszcze w procesie usamodzielniania, ma prawo do własnej przestrzeni, wychowawca powinien wkraczać, dopiero wówczas, gdy złamane zostaną ustalone zasady czy normy społeczne. Stała kontrola w różnych obszarach życia nie służy usamodzielnianiu się. - Bezpośrednia rozmowa jest bardzo ważna – możliwość rozmowy, zwłaszcza bezpośredniej, jest dla obu stron bardzo ważna: wychowanek ma przekonanie, że opiekun usamodzielniania jest rzeczywiście zainteresowany nim i jego sprawami, ma poczucie wsparcia, czuje się bezpieczniej; z kolei opiekun usamodzielniania ma możliwość zdiagnozowania sytuacji w jakiej znajduje się wychowanek. [Wychowanek], to nie tylko te papierki. [Wychowanek] dzwoni, to przyjedź i pogadamy, [Wychowanek] przyjeżdża, [Wychowanek] jest, co drugi dzień, czasami codziennie. Rozmawiamy. Co w szkole (opiekun usamodzielniania). Ja myślę, że też takie poczucie jego, że on może do mnie zadzwonić w każdej chwili (opiekun usamodzielniania). Trudno jest wskazać jeden właściwy model pracy z wychowankiem usamodzielnianym. System pracy, stosowane metody oraz budowa relacji emocjonalnej są bowiem uzależnione od predyspozycji psychicznych oraz emocjonalności każdego z wychowanków. Ocena pracy opiekuna usamodzielniania Ocena pracy opiekunów usamodzielniania ma charakter nieformalny. Następuje ona w toku dyskusji i rozmów prowadzonych w trakcie spotkań zespołów dedykowanych poszczególnym zadaniom. W trakcie tej rozmowy zwraca jest uwaga na to co w pracy poszczególnych opiekunów usamodzielniania funkcjonuje właściwie, a co należy zmienić. Wsparcie dla opiekunów usamodzielniania Jak zaznaczono to w przypadku opiekunów mieszkań chronionych, opiekunowie usamodzielniania również potrzebują wsparcia z zewnątrz w postaci superwizora. 69 Mieszkania chronione prowadzone przez NGO. Analiza przypadku W badaniu wzięli udział przedstawiciele jednej organizacji działającej na zasadach organizacji pożytku publicznego (zarówno pracownicy organizacji jak i wychowankowie mieszkający w mieszkaniach chronionych). Przedstawione poniżej informacje dotyczące rozwiązań dotyczących procesu usamodzielniania w mieszkaniach chronionych prowadzonych przez NGO nie mogą zostać uogólnione i stanowić obrazu funkcjonowania organizacji NGO. W przypadku mieszkań chronionych prowadzonych przez NGO, z przedstawicielami której prowadzone było badanie, za ich funkcjonowanie odpowiedzialne były przede wszystkim dwie osoby będące spiritus movens realizowanej idei (prowadzenia mieszkań chronionych). Występują one w roli zarówno administratorów mieszkania, jak również pełnią obowiązki przypisywane opiekunom usamodzielnienia. Pozostałe osoby, będące wolontariuszami fundacji, służą swoją pomocą przede wszystkim w usamodzielnianiu wychowanków. Placówka niepubliczna nie podejmuje samodzielnie działań związanych z kwalifikacją do mieszkań chronionych. Ograniczony wpływ NGO wynika z porozumienia z instytucją publiczną, która kieruje konkretnych wychowanków bezpośrednio pod opiekę fundacji 10. NGO organizuje spotkanie z przyszłymi wychowankami, dając im możliwość zapoznania się z miejscem, współlokatorami oraz zasadami pobytu w mieszkaniu. Wynika z tego, że fundacja nie ma możliwości doboru współlokatorów do mieszkania chronionego. Jak wynika z deklaracji badanych, brak wpływu NGO na kwalifikację mieszkańców oraz na dopasowanie osób mieszkających w tym samym mieszkaniu chronionym powoduje, że niektórzy wychowankowie stosunkowo szybko opuszczają mieszkanie chronione z własnej woli lub w związku z rozwiązaniem umowy przez fundację (np. od trzech tygodni do kilku miesięcy). W porównaniu z deklaracjami badanych związanych z warszawskimi mieszkaniami chronionymi wydaje się, że rotacja wychowanków w mieszkaniach chronionych prowadzonych przez badaną fundację jest większa. Wydaje się, że główną przyczyną tego stanu rzeczy jest brak wczesnego poznania kadry mieszkania przez 10 Zasady kwalifikacji wychowanków do mieszkań chronionych prowadzonych przez badaną organizację nie były przedmiotem badania. 70 wychowanków i porozumienia co do zasad obowiązujących w mieszkaniach prowadzonych przez NGO. Wychowankowie z mieszkań chronionych prowadzonych przez fundację mają do dyspozycji przestrzeń kilkudziesięciometrową. Mieszkania posiadają dwa pomieszczenia mieszkalne, kuchnię, łazienkę. Wydawać by się mogło, że na tej przestrzeni, inaczej niż w badanych warszawskich mieszkaniach chronionych łatwiej o własną przestrzeń zajmowaną przez wychowanka, co sprzyjać mogłoby usamodzielnianiu 11. Tymczasem w praktyce przestrzeń sypialna i pokój dzienny są współużytkowane są, wychowankowie nie dysponują w mieszkaniu swoją odrębną przestrzenią. Regulamin. Zasady korzystania z mieszkania chronionego określonego w regulaminie mieszkań chronionych prowadzonych przez badaną organizację są zbliżone do regulaminów obowiązujących w warszawskich mieszkaniach chronionych. Dotyczą zasad takich jak godziny ciszy nocnej, dbanie o mienie, kwestii związanych z noclegiem osób trzecich, etc. Nad przestrzeganiem regulaminu czuwają przede wszystkim dwie osoby odpowiedzialne za prowadzenie mieszkań chronionych. Wychowankowie łamiący regulamin pobytu w mieszkaniach chronionych NGO dostają ostrzeżenia. Osoby związane z fundacją starają się tłumaczyć, wyjaśniać, ostrzegać wychowanków i pokazywać konsekwencje łamania obowiązujących norm. W przypadku kiedy wychowankowie konsekwentnie nie przyjmują argumentów opiekunów sugerowana jest im konieczność opuszczenia mieszkania chronionego 12. Kontrakt podpisywany wraz z przybyciem do mieszkania chronionego określa między innymi czas pobytu (rok z możliwością przedłużenia do dwóch lat) oraz zasady partycypowania przez wychowanka w kosztach utrzymania mieszkania chronionego (10% dochodu). Proces usamodzielnienia. NGO, w którym prowadzone było badanie pracuje według autorskiego programu 13. Jego zasady różnią się w zasadniczych kwestiach z ideą usamodzielniania prowadzoną przez warszawskie placówki opiekuńczo-wychowawcze. Program akcentuje przede wszystkim konieczność budowania z wychowankami bliskich relacji, umacniania więzi i wyrównywania deficytów emocjonalnych, które nabyte zostały w Informacje zawarte w rozdziale dotyczących procesu usamodzielniania. W tym miejscu należy zaznaczyć, że opiekunowie z NGO starają się zapewnić/znaleźć odchodzącemu wychowankowi miejsce, w którym może się zatrzymać. NGO nie dysponuje takimi możliwościami jak warszawskie placówki opiekuńczo-wychowawcze, wykorzystujące w podobnych sytuacjach możliwość czasowego przyjęcia wychowanka do placówki, hostelu. NGO odsyła dzieci do rodziny, do bursy, etc. 13 Z badania nie wynika jednoznacznie, czy autorski program podlega akceptacji i ocenie przez instytucję publiczną kwalifikująca młodych ludzi do mieszkań chronionych prowadzonych przez NGO. Wymaga to doprecyzowania w kolejnych badaniach. 11 12 71 rodzinie pochodzenia czy podczas pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Dorośli uczestniczący w badaniu zgodnie podkreślają, że wszystkie ich działania podejmowane w kierunku młodych osób mają charakter rodzicielski, bliski. Wychowankowie swoimi wypowiedziami potwierdzają te opinie. Autorski program NGO zakłada, że wychowankowie otaczane są troską i pomocą w różnych aspektach (emocjonalnym, szkolnym, finansowym, mieszkania socjalnego) i w ten sposób przygotowywane do samodzielnego życia. Młodzi ludzie, kierowani przez opiekunów związanych z NGO, doświadczają oraz uczą się na czym polega zaangażowanie ze strony innych osób, uczą się wrażliwości na potrzeby, emocje współlokatorów (np. w sytuacji choroby, wrażliwości na sytuację osobistą, etc.). Wydaje się, że ten aspekt usamodzielniania w badanym mieszkaniu chronionym prowadzonym przez NGO jest jedną z jego najsilniejszych stron. Ale w domu rodzinnym też są rodzice, rodzeństwo, dziadkowie od tego, żeby tłumaczyć, tłumaczyć i jeszcze raz tłumaczyć, że ta droga jest lepsza niż tamta (opiekun usamodzielnienia). To jest takie prowadzenie za rękę, pokazywanie (opiekun usamodzielnienia). Z wychowankami nie jest określany precyzyjnie plan usamodzielnienia, który realizowany byłby podczas ich pobytu w mieszkaniu. Pewne ramy programu określane są w zwiadu z koniecznością sprostania wymaganiom wynikającym z porozumienia z instytucją publiczną. Najczęstszym argumentem, jaki pojawia się na uzasadnienie takiego stanowiska jest przekonanie, że również w rodzinie nie da się wszystkiego zaplanować, nie ma powodu zatem, aby tworzyć plany usamodzielnienia w mieszkaniu chronionym. Konsekwencją budowania mocnych więzi są trudności związane z procesem opuszczania mieszkań chronionych. Nierzadko wychowankowie nie chcą opuścić mieszkania chronionego także po upływie deklarowanego w kontrakcie maksymalnego czasu pobytu (2 lata). I kiedy już się przekonają do tego mieszkania, do tych ludzi, którzy się tutaj pojawiają, to jest później problem, bo trzeba się stąd wyprowadzić. I było kilka takich sytuacji, kiedy dziewczyny nie były w stanie się wyprowadzić i zaakceptować bycie samą w mieszkaniu (opiekun usamodzielnienia). Należy zaznaczyć, że wychowankowie przebywający w mieszkaniach chronionych NGO, wspierani są przez opiekunów w nabieraniu umiejętności w obszarze funkcjonowania w życiu społecznym (szkoła/studia, praca czasowa, załatwianie spraw w instytucjach, urzędach, etc.) Według dorosłych badanych proces usamodzielnienia nie kończy się wraz z opuszczeniem mieszkania chronionego przez młodego człowieka. Relacje te mogą zostać jeszcze bardziej wzmocnione poprzez zaangażowanie osób współpracujących z NGO w pomoc w kolejnym etapie usamodzielnienia. Opiekunowie aktywnie pomagają zarówno w wyborze mieszkania socjalnego (np. wybierają mieszkania z wychowankiem, a nawet czasem w jego zastępstwie, 72 wpływają na odroczenie decyzji przez wychowanka o przyjęciu mieszkania, interweniują we właściwej instytucji o przyznanie lepszego w ich mniemaniu lokalu, zaangażowani są w remont oraz wyposażenie mieszkania socjalnego). Kadra. Jak wspomniano na początku NGO wyraźnie wskazuje dwie osoby, które są odpowiedzialne za funkcjonowanie mieszkań chronionych prowadzonych przez fundację. Sprawują one także opiekę nad wychowankami. Do zadań pozostałych osób współpracujących z fundacją na zasadzie wolontariatu należy przede wszystkim opieka nad wychowankami rozumiana jako wspieranie ich w nabywaniu różnych kompetencji (np. gotowania). Nie można powiedzieć o ich bezpośrednim wpływie w cały proces usamodzielnienia wychowanków. Realizując jednak swoje zadania, realizują one program autorski odnoszący się do idei mieszkań chronionych NGO. Jak wynika z deklaracji wszystkich badanych związanych z NGO, opiekunowie usamodzielnienia młodych osób, trafiających pod opiekę fundacji, zaprzestają kontaktu z nimi właściwie w momencie skierowania wychowanka do mieszkania chronionego. Fundacja nie otrzymuje również żadnych informacji dotyczących osób kwalifikowanych do mieszkań Niejasne są przyczyny takiego stanu rzeczy. (np. informacji odnośnie zdrowia, odnośnie rodziny pochodzenia). Opinia drugiej strony nie była przedmiotem badania. Kwestia ta wymaga weryfikacji na etapie dalszych badań. Dorośli badani wyrażają niezrozumienie dla tego stanu rzeczy, wychowankowie natomiast czują się rozgoryczeni, czy wręcz opuszczeni przez swoich opiekunów (nierzadko wychowawców). Finansowanie. Mieszkania chronione prowadzone przez NGO biorący udział w badaniu finansowane są przez instytucję publiczną na mocy porozumienia stron. Plan finansowania mieszkania przygotowywany jest przez fundację na trzy lata do przodu. Plan finansowania określa różne obszary, takie jak opłaty czynszu i mediów, wyposażenie mieszkania, naprawy, podatek od nieruchomości, wynagrodzenie pracownika socjalnego. Jak wynika z deklaracji badanych dorosłych, środki uzyskiwane od instytucji publicznej nie wystarczają na utrzymanie w pełni mieszkań chronionych, dlatego też fundacja finansuje to, czego nie objęły przewidywania finansowe (np. opłaca dodatkowe rachunki za wodę, doposaża mieszkania w sprzęty, które zostały uszkodzone). Zadaniem wychowanków jest samodzielne utrzymanie się. 10% swoich dochodów młodzi ludzie wpłacają do fundacji na cele związane z utrzymaniem mieszkania (czynsz), pozostałe środki przeznaczają na utrzymanie siebie w mieszkaniu chronionym (jedzenie, chemia gospodarcza, ubrania, nauka, dodatkowe potrzeby, zachcianki). Istnieje zasada, według której w uzasadnionym przypadku wychowanek może ostać zwolniony z przekazywania 10%. 73 Zasada ta znajduje swoje praktyczne zastosowanie, kiedy wychowanek dysponuje niewielkimi dochodami, trudno mu utrzymać się lub też pojawiają się konieczność poniesienia szczególnych wydatków (np. sukienka na studniówkę). Żadnej decyzji nie mamy, tylko przepis, który mówi o 10% swojego dochodu przeznaczają (dyrektor). Finanse mieszkań chronionych Analiza finansowa wydatków poniesionych przez palcówki opiekuńczo-wychowawcze i ośrodki opieki na mieszkania chronione jest niezwykle trudna do przeprowadzenia ze względu na szczupłość danych, jakie można zebrać w tej materii. Poniższa analiza została oparta o zestaw danych przygotowanych przez placówki opiekuńczo-wychowawcze i ośrodki opieki na zlecenie Biura Polityki Społecznej m. st. Warszawy, zebrane w ten sposób dane obarczone są brakami danych ukrytych pod postacią adnotacji „brak kosztów” lub pozostawionej pustej rubryki. Problem braków wiedzy o finansach mieszkań chronionych związany jest z jednej strony z partycypowaniem części kosztów przez lokatorów mieszkań chronionych, z drugiej zaś strony związane jest to ze skomplikowanymi metodami rozliczeń finansowych w instytucjach, jakimi są placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz ośrodki opieki. Pełniejsze zrozumienie daje wgląd w dane jakościowe. Problem rozliczeń w tego typu placówkach trafnie przedstawia wypowiedzieć jednego z respondentów: To jakoś tam jest ujęte w budżecie, ja paragrafami teraz Pani nie porzucam, ani kwotami. Jest to oczywiście ujęte w budżecie, bo w budżecie, który my dostajemy są ujęte wszystkie lub prawie wszystkie potrzeby, które są. Natomiast rzeczą księgowej jest, żeby te pieniądze w sytuacji jak trzeba wyciągnąć po prostu. Wiadomo, że księgowa ma pewne pretensje pod tytułem – za to mieszkanie to my musimy teraz płacić? No jak jej tłumaczę, że musimy to musimy, bo to głos dyrektora jest takim głosem decydującym, więc ja też muszę sobie zdać sprawę, że naprawdę musimy, bo jest tak czy tak. Ponieważ dom dziecka zdobywa dość dużo środków poza budżetowych, to czasem też te zdobywania obejmuje mieszkania chronione (dyrektor placówki). Wypowiedź respondenta świadczy o tym, że na finansowanie mieszkania chronionego w większości wypadków składa się placówka, mieszkaniec oraz środki poza budżetowe. Należy jednak podkreślić, że budżet przeznaczony na utrzymanie mieszkań chronionych budowany jest niejako dynamicznie, pewna część środków zawarta jest w budżecie instytucji oraz wkładzie wychowanków, jednak w przypadku nagłych, nieprzewidzianych sytuacji zdarza się, że placówka wspiera dodatkowo budżet mieszkania poprzez np. opłacenie remontu czy zakup jakiegoś sprzętu pierwszej potrzeby. Należy przy tym zaznaczyć, że ważną rolę w budowaniu 74 budżetu mieszkań chronionych odgrywają dotacje poza budżetowe, co doskonale widać w wypowiedziach respondentów: [Jedzenie, chemia, wszystko sami kupują?] Chyba, że dostają, ale to mówię wychowawcy… Na pewno dają im. Bo tych darów czasem przychodzi dużo i dają im, chłopakom (opiekun usamodzielniania). Jak wskazuje respondent, dary i inne środki spoza budżetu placówki opiekuńczowychowawczej lub ośrodka wsparcia są doskonałym uzupełnieniem budżetu mieszkań chronionych. Partycypacja wychowanków w kosztach utrzymania mieszkania chronionego polega na przerzuceniu na wychowanków części wydatków mieszkania, najczęściej są to opłaty za czynsz i media. Kwoty pobierane od wychowanków są zaniżone w stosunku do cen rynkowych. Poszczególne placówki opiekuńczo-wychowawcze i ośrodki wsparcia wypracowały własne metody rozliczania partycypacji wychowanków w kosztach utrzymania mieszkania. W zależności od podjętego przez rozwiązania wychowankowie płacą jedynie część kosztów utrzymania mieszkania, pewien obraz wydatków, jakie ponoszą mieszkańcy mieszkań chronionych dają wypowiedzi jednego z respondentów: To jest tak, oni płacą czynsz, około 150 zł na głowę płacą w tej chwili. (…) Bo jeśli oni mają jakieś dochody to są to dochody małe. To powoduje to, że oni muszą się nauczyć żyć, przeżyć po prostu za takie dochody. Z kolei my akurat zrobiliśmy tak połowicznie. Oni płacą za czynsz, a my płacimy za prąd. No bo bierzemy pod uwagę, że zwolnienie ich całkowicie z opłat nie jest dobrym rozwiązaniem. Wiem też, że niektóre placówki też tak robią, że oni po prostu mieszkają, uczą się, pewnych zachowań. Natomiast sfera finansowa jest na plecach placówki. My mamy pół na pół. Też nie można ich z tego zwolnić w jakiś sposób, bo też przyzwyczaja do tego samego jak pobyt w placówce (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Jak widać z powyższej wypowiedzi wkład wychowanków w koszty utrzymania mieszkania chronionego ma oprócz sensu finansowego ważne znaczenie wychowawcze. Udział w kosztach utrzymania mieszkania uczy wychowanków umiejętności zarządzania własnymi pieniędzmi oraz samodzielności. Wychowankowie w ramach zdobytych przez siebie środków organizują sobie wszystko to, czego potrzebują indywidualnie. Jeden z respondentów tak opisuje sytuacje mieszkańców jednego z mieszkań: Telefon komórkowy, telewizor wiem, że sobie załatwili. Wiem, że był zepsuty, chyba sobie, któryś z nich załatwił we własnym zakresie. (…) Mają telewizor. Internet, komputer mają. X ma na pewno. Bo jakby wykorzystał pomoc na zagospodarowanie na komputer, właśnie. Bo taką podjął decyzję i sobie z tej pomocy kupił super komputer stacjonarny. X ma laptopa, nie wiem w prezencie dostał, czy nie mam pojęcia. Wiem, ze od rodziny. Ma laptopa. No i komórki we własnym zakresie mają (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Jak widać z wypowiedzi respondenta, wychowankowie w ramach swoich szczupłych środków finansowych realizują także swoje potrzeby, trzeba jednak nadmienić, że zdobycie 75 np. komputera przez wychowanka zamieszkującego mieszkanie chronione najczęściej wiążę się z dużymi wyrzeczeniami, a często możliwe jest jedynie dzięki pomocy innych. Zasady finansowania mieszkania chronionego Zasady udziału wychowanków w finansowaniu mieszkań chronionych Udział wychowanków w finansowaniu pobytu w mieszkaniu chronionym stanowi istotny element procesu usamodzielniania. U wychowanków kształtowana jest umiejętność gospodarowania posiadanymi pieniędzmi, uświadamiana konieczność ponoszenia kosztów związanych z mieszkaniem oraz wyrabiana odpowiedzialność za ilość wykorzystanej energii czy wody (stosownie do jej zużycia wychowankowie ponoszą koszt związanych z nią opłat). No muszą się nauczyć, mówię, gospodarować pieniędzmi, płacą za świadczenia, więc muszą mieć wszystko, że tak powiem, policzone, ile trzeba im pieniążków, żeby przeżyć (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Oni mają wykład robiony odnośnie oszczędzania prądu. No wiadomo, że to jest lokal. Przecież się ich gania, żeby gasili światła, tam już jakby uczą się tej oszczędności (opiekun mieszkania i usamodzielniania). W przypadku warszawskich placówek biorących udział w badaniu obowiązujące wychowanków zasady finansowania mieszkań chronionych są zasadniczo podobne. Przyjęto regułę, że wychowankowie ponoszą opłaty związane z czynszem oraz zużytą energią i wodą (w jednej placówce opłaty za media przejmuje placówka opiekuńczo-wychowawcza). Opłaty te są dzielone równo między wychowanków. Ponieważ w większości badanych placówek mieszkania są przeznaczone dla dwóch osób, koszty te rozkładają się po połowie. Jeśli wychowanek mieszka sam w mieszkaniu chronionym wówczas także ponosi połowę kosztów czynszu oraz całość opłat za media. Pozostałą część czynszu opłaca placówka opiekuńczowychowawcza. Płacą czynsz, płacą media, tyle ile tam zużyją. Nie płacą jakby od kogoś wynajmowali, z tych opłat są zwolnieni (opiekun usamodzielnienia). Oni płacą czynsz, około 150 na głowę płacą w tej chwili (opiekun mieszkania i usamodzielnienia). Kwestia typu czynsz światło, woda to dzielą na pół. Jakby mieszkał sam to by płacił sam, a jest ich dwóch to dzielą to na pół (opiekun usamodzielniania). Dostajemy 500 zł stypendium, to jest taka kontynuacja, warunek jest taki, że trzeba się uczyć. Z tego trzeba opłacić rachunki plus czynsz. Gdybym nie chodziła do pracy to ciężko jest, bo sam czynsz teraz 76 poszedł do góry. Kosztował 230 zł, a teraz 250 zł. Do tego dochodzą jeszcze, co prawda małe rachunki za gaz, za wodę, ale jednak jest (wychowanka). Zdarzają się sytuacje, gdy placówka przejmuje za wychowanka opłatę za mieszkanie, są one jednak sporadyczne i wynikają ze szczególnej sytuacji w jakiej znalazł się wychowanek (znaczące trudności finansowe uniemożliwiające opłatę czynszu). Uregulowanie tej należności może być odroczone, rozłożone na raty lub anulowane. Inaczej przedstawia się sytuacja w mieszkaniu będącym pod opieką NGO – tam koszt opłat za czynsz został ustalony przez radę fundacji i stanowi 10% dochodów wychowanka (co ustalone jest z instytucją publiczną kierującą wychowanków do mieszkań chronionych NGO na mocy porozumienia). Jeśli wychowanek dysponuje jedynie stypendium na kontynuację nauki to koszt ten wynosi około 50 zł miesięcznie. Istnieje możliwość zwolnienia wychowanka z opłacenia jednej raty w roku. Wszystkie pozostałe koszty związane ze zużyciem energii elektrycznej, gazowej, wody etc. są ponoszone przez fundację. 494 zł 10 gr. Czyli z tego ma zapłacić za mieszkanie 10%, jest to uchwała rady. My możemy, zarząd fundacji ma prawo raz chyba w roku z jakiejś miesięcznej odpłatności zwolnić, czyli tam te 49 zł (dyrektor placówki). 10 % ich dochodu. Znowu jest to trochę delikatna sprawa. Jeżeli są dzieci, które otrzymują rentę, bo któryś z rodziców pracował w związku z powyższym ma rentę, albo ma tam jakiś inny dodatek jeszcze i to mamy umieszczone w decyzji kierującej MOPS-u dla nas i tam, to 10% musimy przestrzegać, to już dochód nie wynosi te 494 zł, a w sumie łącznie z rentą jest to 700 zł, 600 zł, to 10% ogólnego dochodu (dyrektor placówki). Wprowadzenie podobnej zasady było postulowane przez jednego z opiekunów usamodzielnienia z placówki publicznej. Zresztą w opinii wielu opiekunów mieszkania, usamodzielniania czy dyrektorów placówek koszt jaki ponoszą wychowankowie za możliwość mieszkania w mieszkaniu chronionym jest dla nich zdecydowanie zbyt wysoki, stanowi bowiem ponad połowę ich dochodów. Kwota jaka pozostaje na życie jest niewielka (około 200-250 zł). Zmusza to wychowanków do podejmowania pracy, często ze szkodą dla postępów w nauce. Stąd zmiana wysokości opłat za czynsz, dofinansowanie mieszkań ze strony miasta przyczynić się może, w opinii opiekuna, do lepszego przygotowania młodego człowieka do dorosłego życia, budowania bardziej wartościowego obywatela. Pozwalając wychowankowi na koncentrację na nauce, na zdobyciu lepszego wykształcenia, czy zawodu, pozwala się mu na lepszy start w dorosłość i ogranicza niebezpieczeństwo korzystania w przyszłości z zasobów pomocy społecznej. To nie jest głupi pomysł, tylko te mieszkania są za drogie. Czynsz kosztuje po 500 złotych, czy więcej. Jak dziecko ma 500 złotych i z tego połowa idzie na opłaty mieszkania, plus jeszcze co drugi miesiąc gaz i prąd, i karta miejska, to proszę, zobaczyć, zostaje niecałe 200 złotych. Normalny by nie wyżył. 77 Jeśli Państwo chce naprawdę wspierać, to… Ja nie mówię, żeby dziecko zwalniać z opłat, ale żeby to było proporcjonalnie do tego, co ma. Jak ma 500 złotych, to niech da 50 złotych. Żeby nie mieszkało za darmo, bo nie ma nic za darmo, ale nie tak żeby głodowało to dziecko. To niczemu nie służy. Potem jest stres. Jak nie ma wsparcia, to dziecko wraca do korzeni, czyli zaczyna chlać, albo zaczyna co innego robić, co było dawniej w jego życiu. Do domu dziecka nie trafiło z sielankowych rodzin. Dla mnie to drożyzna straszna. Ja jestem przeciwna takiemu windowaniu cen. Ja nie wiem, kto ma na to wpływ. Jeżeli miasto daje na mieszkania – bo to są od miasta – to niech te mieszkania będą regulowane w jakiś sposób. My płacimy 5% tego czynszu, a niech miasto już dopłaca. To jest pomoc dziecku, które w przyszłości naprawdę może odpracować to miastu. Jak będzie wzorowym obywatelem i stanie na nogach, to nie będzie potem korzystał z datków. Tylko to jest długotrwałe, a miasto widzi trochę krótko. Tu i teraz, a nie, że przyszłościowo. Dziecko się wzmocni. Będzie miał zawód i pracę, i odda to państwu poprzez podatki, ale to moje zdanie (opiekun usamodzielniania). Obecnie placówki nie mają wpływu na wysokość opłat za mieszkanie (czynsz). Opłaty te są odgórnie ustalane, regulowane umową pomiędzy właścicielem lub dysponentem mieszkania (np. Zarządem Mienia Skarbu Państwa) a WCPR. Minus, ja mówię o swoich mieszkaniach, bardzo wysokie opłaty. Nie możemy tutaj pogodzić się z tym, że jednak mieszkania chronione powinny być albo zwolnione z tych opłat, tak jak teraz się już to dzieje. My byliśmy jednym z pierwszych domów, które dostaliśmy takie mieszkania. To był 2001 rok, kiedy myśmy dostali to mieszkanie pierwsze, w 2003- im drugie. Czynsz za kawalerkę 22- metrową wynosi 480 złoty. Dziecko dostaje 500 złotych, jeśli mieszkają we dwoje, no to niech to będzie 200. Z tego, co wiemy, teraz te mieszkania chronione, przekazywane do dyspozycji innym placówkom, no to są rzędu albo są zwalniane z tych opłat, nie są takiej wielkości. Natomiast my tu niestety nie mamy na to żadnego wpływu. Takie opłaty są ustalone. To decyduje Zarząd Mienia Skarbu Państwa, bo to jest własność, to nie są mieszkania dzielnicy, komunalne, bo to by było pewnie najlepsze. Natomiast to też jakby tak, no my też do końca nie jesteśmy stroną, bo umowa o tych mieszkaniach była podpisywana z Warszawskim Centrum. Ono nam tylko przekazało do korzystania, więc to też tak nie do końca my możemy o cokolwiek tutaj walczyć (opiekun mieszkania). W placówkach objętych badaniem czynsz za mieszkanie kształtował się między 300 a 500 zł. Jednak jak wynika z wypowiedzi pracowników placówek może być on znacząco niższy (mimo, że mieszkania są o podobnym standardzie, metrażu oraz lokalizacji) i kształtować się na poziomie 120-200 zł. Wydaje się być to uzależnione od czasu w jakim mieszkania zostały przez placówkę pozyskane – mieszkania, które są w ich dyspozycji od dawna (od około dziesięciu lat) mają ustalone wyższe czynsze, niż mieszkania pozyskane niedawno. Rodzi to niezadowolenie i poczucie niesprawiedliwości wobec wychowanków. Wiem od innych koleżanek, pracowników domówi dziecka, że oni płacą po 60, 80 złotych. No to, jaka to jest różnica, zasadnicza dla dziecka. Wiadomo, że on się z tego stypendium nie utrzyma. Musi iść do pracy, tu szkoła (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Osobną kwestią jest sposób uiszczania opłat przez wychowanków. Placówki odeszły od wcześniejszej zasady, w myśl której wychowankowie samodzielnie opłacali rachunki (za pomocą książeczek opłat). Sposób ten niestety często się nie sprawdzał, wychowankowie zapominali dokonać opłat, cedowali tę odpowiedzialność na współlokatora (myślał, że ten drugi lokator zapłacił), zasłaniali się brakiem pieniędzy, etc. Koszt brakujących wpłat 78 najczęściej pokrywała placówka opiekuńczo-wychowawcza, w przypadku większych zaległości wychowanek nie był w stanie ich spłacić. Bezpieczniejsze zatem, z punktu widzenia placówki, jest stosowanie zasady uiszczania przez wychowanków opłat bezpośrednio w placówce określonego dnia każdego miesiąca. Placówka zachowuje wówczas kontrolę nad płatnościami. Teraz zrobiliśmy tak, żeby mieć po części nadzór, żeby ta regularność była. Jest do każdego dnia określonego miesiąca. Oni tutaj przychodzą jeden z drugim i wpłacają pieniążki. My robimy to przelewem na konto tego Mienia Skarbu Państwa, żeby po prostu wiedzieć był zapłacił… Bo kiedyś było też tak, że dawaliśmy książeczki oni przychodzili i rozliczaliśmy się z tych książeczek, ale to nie była dobra metoda. Dlatego, że mówię zapłacił za jeden miesiąc, zapłacił za drugi miesiąc, a za trzeci już nie na przykład. Tłumaczenia były, taka racjonalizacja, że mam trudną sytuację, że musiałem za coś zapłacić. A tutaj jest od razu bodziec i reakcja. Wiadomo, że do 10 musi przyjść zapłacić i ja go widzę, bo wiadomo, że jak jest od razu przyjdzie i ja jestem w tedy spokojna, że jest to załatwione (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Oni płacą to za naszym pośrednictwem. Pierwszy pomysł taki, żeby dzieci puścić na głęboką wodę, dać książeczkę, niech płacą, no niestety tu były problemy, bo ten zapomniał, ten myślał, że ten drugi lokator zapłacił albo to, tamto. Mieliśmy nieprzyjemności w ogóle. Natomiast tutaj my płacimy, odbieramy od nich należności, bo też tak jest, że oni mają stypendia, no główne ich źródło utrzymania, w większości dzieci, dostają po 10- tym. Mieszkanie trzeba zapłacić do 10- tego, więc, żeby nie było opóźnień jakiś takich innych rzeczy, więc my płacimy i od nich odbieramy. Też możemy im sprolongować spłatę czy rozłożymy na raty, jeśli coś by się zadziało, także mówię, jest jakby bezpieczniej (opiekun mieszkania i usamodzielniania). Analiza wydatków mieszkań opiekuńczo-wychowawcze chronionych ponoszonych przez placówki Analiza finansowa wydatków mieszkań chronionych została przygotowana dla 11 mieszkań chronionych prowadzonych przez 7 warszawskich placówek opiekuńczo-wychowawczych. Analiza została sporządzona na podstawie danych otrzymanych od Biura Polityki Społecznej m. st. Warszawy. Dane finansowe dotyczące wydatków na mieszkania chronione zostały dostarczone do Wykonawcy w formie arkuszy zawierających rozliczenia wydatków mieszkań chronionych w latach 2009, 2010 oraz 2011. Wydatki zostały podzielone na trzy sekcje: - Koszty eksploatacyjne, gdzie znalazły się wszystkie koszty związane z funkcjonowaniem mieszkań. W tej kategorii znalazły się między innymi czynsz, opłaty za media oraz koszty remontów oraz konserwacji mieszkań. - Koszty osobowe, oznaczają wynagrodzenie dla pracownika socjalnego oraz wynagrodzenia dla innych osób zajmujących się mieszkaniem chronionym. - Koszty administracyjne, są to koszty obsługi księgowej mieszkania oraz koszty biurowe związane z obsługą mieszkania. W tej kategorii znajdują się także koszty „inne”. 79 Koszty eksploatacyjne w analizowanych mieszkaniach chronionych można podzielić na czynsz, opłaty związane z utrzymaniem mieszkania (opłaty za prąd, gaz, wodę itp.), opłaty za media (telefon i Internet) oraz koszty remontów, konserwacji i wyposażenia mieszkania. W większości analizowanych przypadków czynsz został przeniesiony na mieszkańców. W sytuacji, gdy w rozliczeniach w pozycji dotyczącej czynszu pojawiają się wydatki oznacza to, że albo placówka przyjęła inną strategię partycypacji kosztów wynajmu z wychowankami, albo w danym mieszkaniu mieszka jedynie jeden wychowanek. W przypadku, gdy mieszkanie jest zamieszkałe tylko przez jedną osobę część kosztów czynszu pokrywa wychowanek, natomiast druga część spoczywa na placówce wychowawczej. W pozycji czynsz w analizowanych deklaracjach pojawiają się bardzo różne kwoty, od „brak kosztów” do ponad 2 tys. zł w ujęciu rocznym, tak duża rozpiętość deklaracji w tak niewielkiej próbie może wskazywać, że nie istnieje żaden spójny, powtarzalny dla wszystkich placówek opiekuńczych schemat rozliczania czynszu z wychowankami. Z kolei badanie jakościowe pokazało, że rozpiętość opłat za mieszkanie jakie ponosi wychowanek może kształtować się od 50 zł do 250 zł. Kwestia opłat związanych z utrzymaniem mieszkania wygląda podobnie jak z wcześniej omawianym czynszem. W przeważającej części analizowanych placówek opłaty za gaz, prąd, wodę, wywóz śmieci czy ogrzewanie są obarczone adnotacją „brak kosztów”. Prawdopodobnie związane jest to, podobnie jak w przypadku czynszu, z udziałem wychowanków w ponoszonych kosztach. Jak wynika z badania jakościowego wychowankowie najczęściej płacą około 50 zł miesięcznie za media. Zdarzały się też przypadki, że wychowankowie są zwolnieni z tych opłat. Wówczas ponosi je placówka opiekuńczo-wychowawcza. We wszystkich analizowanych przypadkach w pozycji telefon i Internet znalazły się adnotację „brak kosztów”, wszystkie koszty związane z opłatą za te media zostały pozostawione wychowankom zajmującym mieszkanie, co potwierdzają także dane zebrane w badaniu jakościowym. Ostatnią kategorią kosztów eksploatacyjnych są koszty związane z konserwacją i remontami, w tej pozycji znalazły się kwoty od adnotacji „brak kosztów” do ponad 5975 zł brutto w ujęciu rocznym. Koszty zawarte w tym w tej pozycji to najczęściej materiały budowlane niezbędne do przeprowadzenia pilnych prac, w większości przypadków prace remontowe są albo przeprowadzane przez samych wychowanków, albo przez pracownika placówki opiekuńczej. Najwyższa zamieszczona w tej pozycji kwota to 5975 zł brutto, która 80 niewątpliwie oznacza generalny remont mieszkania przed rozpoczęciem jego działalności. Przeciętne roczne koszty remonty i konserwacje w analizowanych mieszkaniach chronionych utrzymują się na poziomie od 250 – 300 zł brutto w skali roku, co również nie jest w żaden sposób porównywalne z kosztami konserwacji i remontów w budynkach prywatnych. Koszty osobowe obejmują wynagrodzenie dla osób zajmujących się obsługą mieszkań chronionych, wchodzą w to wydatki na pensje pracowników socjalnych opiekujących się mieszkaniem chronionym oraz innych powiązanych z obsługą mieszkań. Z zebranych danych wynika, że wydatki na wynagrodzenie innych osób zajmujących się mieszkaniem zostają przeznaczone na pensję dla konserwatorów budynków. Wydatki na pensje dla konserwatorów zajmujących się mieszkaniem wpisano tylko w jednym przypadku, określono je na poziomie 3267 zł brutto w ujęciu rocznym. Wydatki na wynagrodzenie dla pracowników socjalnych zostały wpisane albo, jako brak kosztów albo, jako pewien procent całego wynagrodzenia pracownika socjalnego, na co wskazuje wypowiedź jednego z respondentów: Pensja, nie umiem wyliczyć swojej pensji, jaki procent. Pracowników wyliczyłam 10% ich zawodowej pracy to są mieszkania chronione. Więc to nie jest taki duży obszar (dyrektor placówki). Kwoty w tej rubryce wynoszą od „brak kosztów” do 4099 zł brutto w ujęciu rocznym. Adnotacja „brak kosztów” wskazuje, że różne placówki opiekuńcze w różny sposób rozliczają udział pracowników socjalnych w budżecie mieszkań chronionych. Koszty administracyjne obsługi mieszkania zawierają dane na temat kosztów księgowych i wydatków na materiały biurowe potrzebne do administracyjnej obsługi mieszkania. W analizowanych przypadkach kwoty na obsługę księgową mieszka nie przekroczyły 350 zł w ujęciu rocznym. Należy jednak zaznaczyć, że większość placówek opiekuńczych nie zaznaczało tego typu kosztów w swoich sprawozdaniach. Podobnie jak kwestie kosztów obsługi administracyjnej mieszkania wyglądają koszty materiałów biurowych do obsługi mieszkania chronionego, placówki w większości wypadków nie zaznaczały tego typu kosztów w swoich rozliczeniach. Wnioski Zebrane dane wskazują, że analiza finansów mieszkań chronionych jest bardzo trudna do zrealizowania ze względu na brak spójnej informacji na temat miejsca mieszkań chronionych w budżetach placówek opiekuńczych oraz różnorodność strategii rozliczania partycypacji 81 wychowanków w kosztach utrzymania mieszkania. Należy zaznaczyć, że w chwili obecnej nie istnieje żadne centralne źródło informacji zawierające wykaz środków finansowych przeznaczonych na mieszkania chronione, brak tego typu danych uniemożliwia ocenę strategii finansowania tego typu przedsięwzięć. 82 Główne wnioski z badania Mieszkania chronione są istotnym, wzmacniającym elementem procesu usamodzielniania. Duże znaczenie dla usamodzielnienia się wychowanka ma możliwość mieszkania poza placówką opiekuńczo-wychowawczą oraz to, że wychowanek nie musi wracać do swojego środowiska rodzinnego, które w większości przypadków mogłoby stanowić zahamowanie procesu usamodzielnia oraz zaprzepaszczenie wypracowanych dotychczas pozytywnych postaw. W związku z tym, poza szczególnymi przypadkami, każdy usamodzielniany powinien mieć szansę zamieszkania w mieszkaniu chronionym. o Włączenie w program usamodzielniania jeszcze w trakcie pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej oraz kwalifikacja do mieszkań chronionych daje wychowankom wzmocnienie na poziomie emocjonalnym, dzięki zaufaniu jakim obdarzyli go wychowawcy i dyrekcja placówki. o Mieszkanie chronione uczy brania odpowiedzialności za konsekwencje wyborów związanych z codziennym życiem w bezpieczny sposób. Wychowanek ma możliwość ćwiczenia różnych scenariuszy zachowań (kwestie utrzymania mieszkania, wybory edukacyjne, zawodowe, umiejętność odnalezienia się w codzienności etc.) przy wsparciu i pomocy opiekunów (mieszkania oraz usamodzielniania). Pobyt w mieszkaniu chronionym nie jest równoznaczny z usamodzielnieniem się wychowanka. Warunkiem wykorzystania szansy, jaką daje pobyt w mieszkaniu chronionym, jest aktywna i zaangażowana postawa wychowanka. Ponadto istotnym elementem procesu jest rola opiekuna usamodzielniania, który w sposób przemyślany, dostosowany do możliwości i potrzeb wychowanka przeprowadza go przez poszczególne etapy procesu. Bardzo ważne jest, aby opiekun usamodzielniania widział w wychowanku dorosłego człowieka, mającego prawo do własnych wyborów, ponoszenia ich konsekwencji, prawo do pewnej swobody, przestrzeni na stawanie się odrębną, samodzielną i niezależną osobą. Z drugiej jednak strony musi gwarantować wychowankowi wsparcie oraz poczucie bezpieczeństwa. W przypadku mieszkań chronionych prowadzonych przez organizacje pozarządowe istotna jest koncepcja programu, która powinna odpowiadać na wymagania związane z założeniami procesu usamodzielniania. 83 Bardzo dobrą praktyką jest pozostawienie mieszkań chronionych do dyspozycji placówek opiekuńczo-wychowawczych, ponieważ każda z placówek sprawuje pieczę nad własnymi wychowankami, kontynuując proces wychowawczy związany z usamodzielnianiem zapoczątkowany podczas pobytu wychowanka w placówce. Pracownicy placówek opiekuńczych dysponujących jednym – dwoma mieszkaniami chronionymi zwracali uwagę na potrzebę zwiększenia ilości mieszkań chronionych będących w dyspozycji placówki. Jednak bardzo dobrą praktyką jest możliwość współpracy pomiędzy placówkami w zakresie użyczania wolnych miejsc w mieszkaniach chronionych wychowankom spoza placówki. Placówki starają się określić planowane wykorzystanie mieszkania, jednak jego precyzyjne wskazanie jest dość trudne (kwestie losowe, wybór własny wychowanka). Możliwość użyczenia miejsca w mieszkaniu chronionym innej placówki daje szansę większej liczbie wychowanków na realizację programu usamodzielniania w mieszkaniu chronionym. Należałoby jednak zwrócić uwagę na współpracę pomiędzy opiekunem usamodzielniania wychowanka przebywającego w mieszkaniu innej placówki a pracownikiem socjalnym odpowiedzialnym za to mieszkanie. Finansowanie mieszkań chronionych nie stanowi problemu dla placówek opiekuńczowychowawczych. Rzeczywiste koszty utrzymania mieszkania ponoszone są przez wychowanka (czynsz, media). Koszty osobowe (pracownik socjalny, opiekun usamodzielnienia) oraz koszty związane z konserwacją lokalu są częścią składową budżetu placówki. Problemy w tym obszarze pojawiają się w kilku sytuacjach: kiedy mieszkanie jest niewykorzystane (w mieszkaniu przebywa jeden wychowanek lub mieszkanie jest puste), wychowankowie mają trudność w wywiązaniu się z opłat, zachodzi konieczność przeprowadzenia większych napraw i remontów. Analiza finansów mieszkań chronionych jest bardzo trudna do zrealizowania. Brakuje spójnej informacji w budżetach placówek opiekuńczo-wychowawczych na temat mieszkań chronionych. Placówki prowadzą różne strategie rozliczania udziału wychowanków w kosztach utrzymania mieszkania. Należy zaznaczyć, że w chwili obecnej nie istnieje żadne centralne źródło informacji zawierające wykaz środków finansowych przeznaczonych na mieszkania chronione, brak tego typu danych uniemożliwia ocenę strategii finansowania tego typu przedsięwzięć. 84 Aneks Załącznik 1. Scenariusz IDI - wywiady z dyrektorami Wstęp 5 min. • Przedstawienie agencji badawczej, moderatora, tematu spotkania. • Informacja o poufności oraz anonimowości nagrania. Wyraźna informacja określająca cel nagrywania: jedynie na potrzeby raportu, zleceniodawca nie będzie miał wglądu w zapis rozmowy. • Przedstawienie badanego: doświadczenie zawodowe, staż pracy… Uwaga do moderatora: Rozmawiamy z dyrektorem organu prowadzącego (placówki opiekuńczo-wychowawczej) mieszkanie na terenie Warszawy. Kluczowe kwestie do omówienia podczas wywiadu z dyrektorem to obszary dotyczące doboru kadry oraz finansów z perspektywy placówki (to praktycznie jedyne miejsce w trakcie badania, gdzie będzie możliwość poruszenia tych kwestii). Podczas całej rozmowy zależy nam na rozpoznaniu praktyki, a nie jedynie poznaniu przepisów. W przypadku niewyrażenia zgody na nagrywanie moderator musi być przygotowany do sporządzenia notatki z wywiadu. Rozgrzewka 10 min. Cel: Część wywiadu o charakterze rozgrzewkowym, a zarazem stanowiąca punkt wyjścia do dalszej rozmowy. • Idea mieszkań chronionych: Jaka jest idea mieszkań chronionych? Po co się je tworzy? Czemu służą? • Ile mieszkań chronionych jest pod opieką placówki? Co sądzi o liczbie mieszkań, które podlegają placówce? Za dużo, za mało, odpowiednia liczba? Dlaczego tak uważa? • Ilu wychowanków przebywa w jednym mieszkaniu? Czym jest to spowodowane (np. metrażem, koncepcją programu usamodzielniania)? Czy to się sprawdza? (moderator zwraca uwagę czy wpływ na liczbę wychowanków w mieszkaniach chronionych ma wyż/ niż, czy są jakieś inne powody). - Dopytanie co to znaczy „wyż” i „niż”, jakie są powody wyżu i niżu? • Czy zdarza się, że wychowankowie z innych placówek mieszkają w mieszkaniach chronionych należących do tej placówki? Co sądzi o tym? Jakie są zalety takiego rozwiązania? Czy są z tym związane jakieś trudności? Jakie? Czym spowodowane? Jak się je przezwycięża? • Prowadzenie mieszkania ochronionego – na ile jest to istotny obszar działań? W odniesieniu do zarządzania/ prowadzenia placówki opiekuńczo-wychowawczej? • Jakie cele stawiają sobie w związku z prowadzeniem mieszkania chronionego? • Jakie zalety ma możliwość posiadania przez placówki opiekuńczo-wychowawcze mieszkania chronionego? Dlaczego jest to ważne? • Jakie są wady, słabości? Dlaczego? Jakie są trudności z tym związane? Jakie są ryzyka z tym związane z punktu widzenia placówki (osoby zarządzającej placówką)? • Jaki wpływ ma pobyt wychowanka w mieszkaniu chronionym na proces jego usamodzielniania się? o Co daje możliwość zapewnienia wychowankom mieszkania chronionego? Dlaczego tak uważa? 85 o Czy rzeczywiście jest to skuteczne? W jakim zakresie tak/ w jakim zakresie nie? Od czego zależy? Z czym jest związane? o Co można zrobić, aby było to bardziej skuteczne? Organizacja mieszkań chronionych 20 min. Cel: Rozpoznanie zasad funkcjonowania mieszkań chronionych. Identyfikacja sposobu kwalifikowania wychowanków do mieszkań chronionych, istnienia/ stosowania regulaminów mieszkań oraz sposobów doboru i zarządzania kadrą. • Kadra (opiekunowie usamodzielniania oraz opiekunowie mieszkania chronionego): o Kto stanowi kadrę wychowawczą odpowiadającą za mieszkania chronione oraz za wychowanków? Jaka jest rola pracowników socjalnych w organizacji/ prowadzeniu mieszkań chronionych? o Jak liczna jest to kadra? Czy jest wystarczająco liczna? Czy to są te same osoby od lat, czy kadra się zmienia? Dlaczego? o Jak jest to zorganizowane? Na jakich zasadach dobierana jest kadra? Co o tym decyduje? Czy jest to stała praktyka? o Czy opiekunowie mieszkania, to równocześnie opiekunowie usamodzielniania? Jeśli tak: dlaczego tak jest? Czy to dobre rozwiązanie (czy to lepiej/ gorzej, że jest to ta sama osoba)? Dlaczego? o Jaki jest zakres obowiązków opiekunów mieszkań/ opiekunów usamodzielniania (pytamy osobno dla każdej z funkcji, nawet jeśli łączy je ta sama osoba)? Jakie decyzje są podejmowane przez opiekunów mieszkań? W jakiego typu kwestiach mają oni swobodę działania? W jakiego typu sprawach nie? Dlaczego? Jakie decyzje są podejmowane przez opiekunów usamodzielniania? W jakiego typu kwestiach mają oni swobodę działania? W jakiego typu sprawach nie? Dlaczego? W przypadku jeśli opiekun mieszkania to inna osoba niż opiekun usamodzielniania należy dopytać: Czy osoby te ze sobą współpracują? W jakim zakresie, na jakich zasadach (jak jest to praktykowane)? o Jaka jest rola kadry w procesie usamodzielniania się wychowanków? Jakie ma znaczenie dla skuteczności tego procesu? Dlaczego? Co o tej skuteczności decyduje (sposób działania/ pracy z wychowankiem, predyspozycje osobowościowe etc.)? o Czy są podejmowane działania związane z oceną pracy opiekunów (mieszkania/ usamodzielniania)? Czy w jakiś sposób prowadzona jest kontrola ich pracy? Jeśli tak: Jak wygląda, jaki ma przebieg, czym skutkuje? Jeśli nie: Dlaczego? Czy byłoby warto ją wprowadzić? Dlaczego tak / nie? o Czy coś w pracy z kadrą (pod względem doboru kadry, działania kadry, oceny działań etc.) mogłoby ulec zmianie/ poprawie? Co i dlaczego? • Czy prowadząc mieszkanie chronione jest możliwość uzyskania jakiegoś wsparcia? o Czy jest taka potrzeba? Jeśli tak: w jakim zakresie wsparcie jest potrzebne? o Czy wsparcie to jest uzyskiwane? Od kogo (od jakich instytucji)? Czy jest wystarczające? W jakim zakresie tak/ w jakim nie? Dlaczego? • Regulamin pobytu w mieszkaniu chronionym: 86 • o Czy istnieje regulamin pobytu w mieszkaniu chronionym? Czy możemy prosić o ksero / odczytanie punktów? o Jaki jest ten regulamin (moderator prosi dyrektora o pokazanie dokumentu, o ile będzie to możliwe)? Krótkie omówienie dokumentu. o Czy jest respektowany? Czy bywają z tym trudności? Jeśli tak: to czego głównie dotyczą? Co się dzieje, jeśli wychowankowie złamią regulamin? Jakie są tego konsekwencje? Czy zdarzyło się, że wychowanek został usunięty z mieszkania chronionego? W jakiej sytuacji? Czy są jakieś odstępstwa od regulaminu? Kiedy, dlaczego? Kwalifikacje wychowanków do mieszkania chronionego: o Na jakich zasadach wychowankowie są kwalifikowani do mieszkań chronionych? o Z czyjej inicjatywy? o Jakie formalności muszą zostać spełnione, aby wychowanek został zakwalifikowany do pobytu w mieszkaniu chronionym? Co sprawia, że wychowanek nie zostaje zakwalifikowany do pobytu w mieszkaniu chronionym? o Czy to placówka sama ustala te zasady, czy jest to rozwiązanie systemowe? Czy należałoby coś zmienić w tym zakresie? Co i dlaczego? o Czy zdarza się, że wychowanek nie jest zakwalifikowany do mieszkania chronionego? Kiedy? W jakich sytuacjach? Czym jest to spowodowane? Jakie są dalsze losy takiego wychowanka, np. czy może powtórnie ubiegać się o kwalifikację? o Jak wygląda proces opuszczania przez wychowanka mieszkania chronionego – jakie zasady tu obowiązują (jaka jest praktyka)? Czy to się sprawdza? Czy w tej kwestii powinno coś ulec zmianie? Jeśli tak: co i dlaczego? Czy sprawdzany jest stopień usamodzielnienia się wychowanka w momencie opuszczania przez niego mieszkania chronionego? Jakie działania podejmowane są w stosunku do wychowanków, którzy nie zdołali ukończyć/ domknąć procesu usamodzielniania się? Czy wydłużany jest czas ich pobytu w mieszkaniu? Czy monitorowane są dalsze losy wychowanków po opuszczeniu mieszkania chronionego? Czy wiadomo jak sobie radzą? o 1 rok pobytu – co o tym sądzi? Czy to za długo, za krótko, czy w sam raz? Finanse 10 min. Cel: Rozpoznanie kosztów ponoszonych w związku z funkcjonowaniem mieszkań chronionych. Identyfikacja struktury wydatków. • Ile realnie kosztuje utrzymanie mieszkania chronionego? • Na jakich zasadach jest finansowane mieszkanie chronione? Z jakich funduszy (czy są to fundusze placówki opiekuńczo-wychowawczej, czy jakieś dodatkowe – jakie, jaki % całości stanowią)? o • Czy wychowankowie współfinansują pobyt w mieszkaniu? W jakim zakresie? Na jakich zasadach? Czy pojawiają się trudności związane z finansowaniem mieszkania chronionego? Jeśli tak: jakie, na czym polegają? • Jaka jest struktura wydatków? Moderator wspólnie z dyrektorem określa strukturę wydatków ponoszonych na mieszkanie chronione, wypełniając poniższą tabelę: 87 Struktura wydatków Obszary kosztów Realnie ponoszone koszty (w złotych) Koszty eksploatacyjne: czynsz, gaz, prąd, woda, wywóz nieczystości, ogrzewanie, Internet, chemia dla utrzymania higieny w częściach wspólnych Koszty eksploatacyjne nieprzewidywalne: konserwacja i naprawy bieżące urządzeń i innego wyposażenia mieszkania Koszty osobowe: wynagrodzenia Koszty administracyjne: obsługa biurowo-księgowa projektu oraz koordynacja; ryczałtowe koszty biurowe związane z obsługą projektu (telefon, poczta itp.) 88 Załącznik 2. Scenariusz IDI - wywiady z opiekunami mieszkań Wstęp 5 min. • Przedstawienie agencji badawczej, moderatora, tematu spotkania. • Informacja o poufności oraz anonimowości nagrania. Wyraźna informacja określająca cel nagrywania: jedynie na potrzeby raportu, zleceniodawca nie będzie miał wglądu w zapis rozmowy. • Przedstawienie badanego: doświadczenie zawodowe… Uwaga do moderatora: Podczas całej rozmowy zależy nam na rozpoznaniu praktyki, a nie jedynie poznaniu przepisów. W przypadku wywiadów z wychowawcami NGO: jeśli wychowawca miał doświadczenie z pracą w placówkach państwowych, omawiając poszczególne kwestie moderator dopytuje czy wychowawca dostrzega różnice występujące w pracy w placówce NGO i placówce państwowej (na czym one polegają, gdzie zastosowane lepsze, zdaniem wychowawcy, rozwiązania). W przypadku niewyrażenia zgody na nagrywanie moderator musi być przygotowany do sporządzenia notatki z wywiadu. Rozgrzewka 10 min. Cel: Część wywiadu o charakterze rozgrzewkowym, a zarazem stanowiąca punkt wyjścia do dalszej rozmowy. • Czym są mieszkania chronione? Czemu służą? Jaką pełnią rolę? o Jakie zalety ma możliwość pobytu wychowanka w mieszkaniu chronionym? Czy jest to ważne? Dlaczego jest to ważne? o Jakie są wady, słabości? Dlaczego, z czego wynikają? o Dopytujemy, jeśli nie pojawiło się spontanicznie: Jaki wpływ ma pobyt wychowanka w mieszkaniu chronionym na proces jego usamodzielniania się? Czy rzeczywiście jest to skuteczne? W jakim zakresie tak/ w jakim zakresie nie? Od czego zależy? Z czym jest związane? Co można zrobić, aby było to bardziej skuteczne? Organizacja mieszkań chronionych 20 min. Cel: Rozpoznanie zasad funkcjonowania mieszkań chronionych. Identyfikacja sposobu kwalifikowania wychowanków do mieszkań chronionych, istnienia/ stosowania regulaminów mieszkań oraz sposobów doboru i zarządzania kadrą. Zakres obowiązków opiekuna mieszkania, specyfika jego pracy • Od jak dawna pracuje jako opiekun mieszkania chronionego? • Ile mieszkań ma pod opieką (jednocześnie)? • Czy łączy pracę opiekuna mieszkania z pracą opiekuna usamodzielniania? • o Jeśli tak: dlaczego, czym jest spowodowane/ uwarunkowane? Czy trudne jest łączenie obu funkcji? Dlaczego tak/ nie? o Jeśli nie: czy współpracuje w opiekunem/ opiekunami usamodzielniania? Na czym polega taka współpraca? Jak jest to praktykowane? Jak postrzega swoją pracę jako opiekuna mieszkania? 89 • • o Na czym polega ta praca? Czy jest to praca trudna/ łatwa/ absorbująca/ satysfakcjonująca/ rutynowa etc.? Dlaczego tak uważa? o Co wchodzi w zakres obowiązków? Skąd wiadomo, że takie są jego obowiązki (czy jest to regulowane jakimś zapisem, jakim?)? o Czy współpracuje z innymi wychowawcami w zakresie opieki nad mieszkaniem? Jeśli tak: jak przebiega ta współpraca, jaki jest podział obowiązków? Ew. dopytanie o wsparcie instytucji o Na ile ma samodzielność w podejmowaniu decyzji? W jakim zakresie tak/ w jakim zakresie nie (konkretnie)? Czym jest to uwarunkowane? Czy jego praca podlega ocenie? o Jeśli tak: kto dokonuje oceny, jakie elementy są brane pod uwagę, czemu ma służyć taka ocena? Czy jest postrzegana jako przydatna? Dlaczego? o Jeśli nie: czy przydatna byłaby taka ocena? Dlaczego tak/ nie? Czy coś w jego/ jej pracy mogłoby ulec zmianie/ poprawie? Co i dlaczego? • Czy pracuje tylko w NGO, czy ma też doświadczenia w pracy w placówkach państwowych? Jeśli tak – jakie? Czy widzi różnicę w pracy – jaką, na czym ona polega? Codzienna praktyka pobytu wychowanków w mieszkaniu chronionym • Jak wygląda codzienność wychowanków przebywających w mieszkaniu chronionym? • Jak młodzież radzi sobie z codziennością? o Z czym sobie dobrze radzi? o Z czym ma trudności? Dlaczego? o Z czym najtrudniej było na starcie, kiedy wychowankowie rozpoczynali samodzielne mieszkanie? Czego obecnie dotyczą problemy (prosimy o wypunktowanie wszystkich trudnych kwestii – zarówno dotyczących obowiązków, jak i współżycia z innymi lokatorami)? Czy te trudności z czasem są przezwyciężane? Jakie, dlaczego? Z jakimi problemami najtrudniej radzą sobie podopieczni (najtrudniej jest je przezwyciężyć)? Dlaczego? Jaka jest rola opiekuna mieszkania w związku z tymi trudnościami? Na ile może pomóc, na ile jest to rola opiekuna usamodzielniania? Dlaczego? • Czy obserwuje, że z czasem wychowankowie stają się bardziej samodzielni? Co o tym świadczy? Czy wszyscy/ komu jest najłatwiej/ komu jest najtrudniej? Dlaczego? W jakim obszarze? Metody pracy wychowawczej w mieszkaniu chronionym 15 min. Cel: Rozpoznanie metod pracy jakie są stosowane przez wychowawców. Wskazanie obszarów dobrze oraz słabo funkcjonujących, wymagających zmiany. Metody pracy wychowawczej • Czy obszar wychowawczy wchodzi w zakres jego obowiązków? Na czym polega jego praca wychowawcza? • Jakie pojawiają się problemy/ zagadnienia wychowawcze w związku usamodzielnianiem się młodzieży? Jak sobie z nimi radzi? Jakie stosuje metody wychowawcze? Kiedy takie metody są stosowane? Dlaczego? Czy są skuteczne? Regulamin pobytu w mieszkaniu chronionym 90 • Czy istnie regulamin pobytu w mieszkaniu chronionym? • Czy jest jeden regulamin dla wszystkich mieszkań chronionych jakimi dysponuje placówka, czy są różne regulaminy? Dlaczego? • Jak na ten regulamin reaguje młodzież? • Kto stworzył ten regulamin? Czy młodzież ma wpływ na tworzenie regulaminu? o Jeśli tak: Jaki, w jakim zakresie? Jakie ma to znaczenie? o Jeśli nie: Dlaczego tak jest? Czy to dobrze, że nie ma wpływu? A gdyby go miała – to jakie miałoby to znaczenie (czy widzi w tym coś pozytywnego, czy nie)? • Jaki jest ten regulamin (moderator prosi opiekuna o pokazanie dokumentu, o ile będzie to możliwe)? Krótkie omówienie dokumentu. • Czy jest respektowany? Czy bywają z tym trudności? Jeśli tak: to czego głównie dotyczą? • Trudne i kryzysowe sytuacje (wymykające się regulaminowi): o Czy zdarzają się sytuacje kryzysowe? Czego dotyczą? Jak są rozwiązywane? o Co się dzieje, jeśli wychowankowie złamią regulamin? Jakie są tego konsekwencje? Czy zdarzyło się, że wychowanek został usunięty z mieszkania chronionego? W jakiej sytuacji? Kto o tym decyduje? Wsparcie w pracy opiekuna mieszkania chronionego • Czy będąc opiekunem mieszkania chronionego istnieje możliwość uzyskania jakiegoś wsparcia? o Czy jest taka potrzeba? Jeśli tak: w jakim zakresie wsparcie jest potrzebne? o Czy wsparcie to jest uzyskiwane? Od kogo, od jakich instytucji? Czy jest wystarczające? W jakim zakresie tak/ w jakim nie? Dlaczego? Kwalifikacje wychowanków do mieszkań chronionych 10 min. Cel: Identyfikacja sposobu kwalifikowania wychowanków do mieszkań chronionych, istnienia/ stosowania regulaminów mieszkań oraz sposobów doboru i zarządzania kadrą. Kwalifikacje wychowanków do mieszkania chronionego • Na jakich zasadach wychowankowie są kwalifikowani do mieszkań chronionych? • Z czyjej inicjatywy? • Jakie formalności muszą zostać spełnione, aby wychowanek został zakwalifikowany do pobytu w mieszkaniu chronionym? Co sprawia, że wychowanek nie zostaje zakwalifikowany do pobytu w mieszkaniu chronionym? • Czy to placówka sama ustala te zasady, czy jest to rozwiązanie systemowe? Czy należałoby coś zmienić w tym zakresie? Co i dlaczego? • Czy zdarza się, że wychowanek nie jest zakwalifikowany do mieszkania chronionego? Kiedy? W jakich sytuacjach? Czym jest to spowodowane? Jakie są dalsze losy takiego wychowanka, np. czy może powtórnie ubiegać się o kwalifikację? • Jak wygląda proces opuszczania przez wychowanka mieszkania chronionego – jakie zasady tu obowiązują (jaka jest praktyka)? Czy to się sprawdza? Czy w tej kwestii powinno coś ulec zmianie? Jeśli tak: co i dlaczego? o Czy sprawdzany jest stopień usamodzielnienia się wychowanka w momencie opuszczania przez niego mieszkania chronionego? o Jakie działania podejmowane są w stosunku do wychowanków, którzy nie zdołali ukończyć/ domknąć procesu usamodzielniania się? Czy wydłużany jest czas ich pobytu w mieszkaniu? 91 Praca wychowawcza jako opiekuna usamodzielniania 15 min. Cel: Rozpoznanie specyfiki pracy opiekuna usamodzielnienia (metody pracy, konstrukcja Indywidualnego Programu Usamodzielniania, ewaluacja, różne sposoby pomocy/ wsparcia etc.). Wskazanie obszarów dobrze oraz słabo funkcjonujących, wymagających zmiany. Ta sekcja jest przeprowadza wyłącznie z tymi opiekunami mieszkań, którzy równocześnie pełnią funkcję opiekuna usamodzielniania! • W jaki sposób został opiekunem usamodzielniania (wybór wychowanka, decyzję dyrektora etc.)? Od jak dawna jest opiekunem usamodzielniania? Jakie ma doświadczenia w tej pracy? • Na czym polega ta praca? Co wchodzi w zakres działań opiekuna usamodzielnia (co konkretnie robi)? Jakie są obowiązki związane z byciem opiekunem usamodzielniania? • o Czy spotyka się z wychowankiem? Jak często? Czego dotyczą te spotkania? Jak przebiegają? o Jakie są praktykowane formy kontaktu z wychowankiem (czy zawsze są to osobiste spotkania)? Kiedy, jakie? Dopytujemy o Indywidualny Program Usamodzielniania (IPU): o W jaki sposób powstaje? Kto go tworzy? Czy wychowanek w tym uczestniczy? Jeśli tak: w jakim zakresie? o Co dzieje się kiedy pojawiają się trudności w realizacji programu? o Czy program poddawany jest ewaluacji/ ocenie? Jak często? W jakich sytuacjach? Jak to przebiega? Czy są wprowadzane jakieś modyfikacje (jakie, dlaczego, z czym związane, z czyjej inicjatywy – wychowanka czy opiekuna)? • Czy zdarza się, że ma więcej niż jednego wychowanka przebywającego w jednym mieszkaniu? Dlaczego? Jak wówczas wygląda kontakt (spotkania z obydwoma wychowankami razem/ osobno – kiedy, jakie etc. -> rozpoznajemy czy wychowankowie prowadzeni są indywidualnie)? • Czy według niego/niej dobrze jest (dla młodzieży) kiedy funkcja opiekuna mieszkania i opiekuna usamodzielnienia są połączone? • Czy zdarza się, że wychowankowie z innych placówek mieszkają w mieszkaniach chronionych należących do tej placówki? Co sądzi o tym? Czy są z tym związane jakieś trudności? Jakie? Czym spowodowane? Jak się je przezwycięża? • Podsumowując: o Co sprzyja usamodzielnianiu się wychowanków? Jakie działania/ metody pracy sprzyjają usamodzielnianiu się podopiecznych? Które przynoszą najlepszy efekt? Dlaczego? o Co nie sprzyja usamodzielnianiu się wychowanków? Które się nie sprawdzają/ są nieskuteczne? Których należałoby unikać? Dlaczego? o Co należałoby zmienić, poprawić, usprawnić, aby osiągną lepsze wyniki w procesie usamodzielniania się wychowanków? Finanse 10 min. Cel: Rozpoznanie kosztów ponoszonych w związku z funkcjonowaniem mieszkań chronionych. Identyfikacja struktury wydatków. • Na ile jest zaangażowany w obszar finansowy związany z utrzymaniem mieszkania? Co wchodzi w zakres jego obowiązków? 92 • Ile realnie kosztuje utrzymanie mieszkania chronionego? • Na jakich zasadach jest finansowane mieszkanie chronione? Z jakich funduszy (czy są to fundusze placówki opiekuńczo-wychowawczej, czy jakieś dodatkowe – jakie, jaki % całości stanowią)? o • Czy wychowankowie współfinansują pobyt w mieszkaniu? W jakim zakresie? Na jakich zasadach? Czy pojawiają się trudności związane z finansowaniem mieszkania chronionego? Jeśli tak: jakie, na czym polegają? • Jaka jest struktura wydatków? Moderator wspólnie z opiekunem określa strukturę wydatków ponoszonych na mieszkanie chronione, wypełniając poniższą tabelę: Struktura wydatków Obszary kosztów Realnie ponoszone koszty (w złotych) Koszty eksploatacyjne: czynsz, gaz, prąd, woda, wywóz nieczystości, ogrzewanie, Internet, chemia dla utrzymania higieny w częściach wspólnych Koszty eksploatacyjne nieprzewidywalne: konserwacja i naprawy bieżące urządzeń i innego wyposażenia mieszkania Koszty osobowe: wynagrodzenia Koszty administracyjne: obsługa biurowo-księgowa projektu oraz koordynacja; ryczałtowe koszty biurowe związane z obsługą projektu (telefon, poczta itp.) 93 Załącznik 3. Scenariusz IDI - wywiady z wychowankami Wstęp 5 min. • Przedstawienie agencji badawczej, moderatora, tematu spotkania. • Informacja o poufności oraz anonimowości nagrania. Zapewnienie, że żadne informacje uzyskane od badanych nie zostaną przekazane dyrektorowi/opiekunowi. • Przedstawienie badanego: wiek, praca, nauka, zainteresowania… „Historia” pobytu w mieszkaniu chronionym 5 min. Cel: Część o charakterze rozgrzewkowym, wprowadzająca w temat rozmowy. Zagadnienie o charakterze spontanicznym, daje możliwość swobodnej wypowiedzi badanego, a informacje uzyskane w tym miejscu będą stanowiły punkt odniesienia podczas całej rozmowy. • Jak się stało, że mieszka w mieszkaniu chronionym? Od jak dawna? • Ile osób mieszka w tym mieszkaniu? • Jak się w nim mieszka? Czy jest zadowolony z mieszkania w mieszkaniu chronionym? • Jak sobie wyobrażał pobyt w mieszkaniu chronionym / samodzielne życie? Czy te oczekiwania się potwierdziły? W jakim zakresie tak, w jakim nie? Jakie miał obawy? Jakie nadzieje? Codzienność w mieszkaniu chronionym 10 min. Cel: Identyfikacja codziennego funkcjonowania wychowanka w mieszkaniu chronionym. • Czym się zajmuje na co dzień (uczy się, pracuje)? • Jak wygląda zwyczajny dzień? Jak sobie organizuje dzień? Jak radzi sobie z różnymi obowiązkami – pracą, nauką, obowiązkami domowymi? • o Czy jest łatwo godzić te różne działania? Co jest łatwe, a co jest trudne? Dlaczego? Jak radzi sobie z trudnościami? Jakie ma sposoby? Czy radzi się kogoś? o Ile czasu w ciągu dnia poświęca na pracę, naukę, domowe życie, spotkania ze znajomymi? Czy potrafi we własnej opinii organizować swój czas, dzielić go pomiędzy różne działania, obowiązki, aktywności? Nauka: Jakie znaczenie ma dla niej/ niego nauka? Czy rozważa dalszą naukę? Dlaczego tak/ nie? Praca (jeżeli pracuje): Jaka to jest praca? Odpowiada mu/ jej czy nie? Dlaczego? Jakie plany wiąże ze swoją pracą, ze swoim życiem zawodowym? Obowiązki domowe (gotowanie, sprzątanie, płacenie rachunków, etc.): Jakie ma obowiązki domowe? Za co jest odpowiedzialny? Jak radzi sobie z tymi obowiązkami? Czy ma jakieś trudności? Jakie i skąd się biorą te trudności? Jak sobie z nimi radzi? A co nie sprawia kłopotu? Dlaczego? Czas wolny: Czy znajduje czas dla siebie? Jak go sobie organizuje? Jakie aktywności podejmuje w wolnym czasie? Czy spędza go w domu, czy poza domem? W czyim towarzystwie? Czy pamięta swoje początki w mieszkaniu chronionym? Jak to było? o Z czym było mu niełatwo, co powodowało największe trudności, obawy? o Czy coś się zmieniło od tego czasu? Jeśli tak: co? Czy z czymś już jest łatwiej? Z czym? Dlaczego? Co się stało (wsparcie opiekuna, zdobyte doświadczenie, etc.)? 94 Relacje ze współlokatorami 10 min. Cel: Określenie wpływu obecności współlokatorów na indywidualny proces usamodzielniania wychowanka. • Jak się mieszka ze współlokatorem/ współlokatorami? o Jak wygląda to z perspektywy codziennego dogadywania się? Czy łatwo się dogadać? Jeżeli tak, to w jakim zakresie? Jeżeli nie - dlaczego? Na jakim polu mogą rodzić się konflikty, trudności w dogadywaniu się? Jak sobie radzą, jak rozwiązują trudności? o Czy dzielą się obowiązkami? Jak wygląda ten podział? Czy został wypracowany sam, czy może narzucony, np. przez opiekuna? • A jakie znaczenie ma to, że ma współlokatorów? Co mu daje, że nie mieszka sam? Czy mu to pomaga w zdobywaniu samodzielności? Lub: jak to jest jak się mieszka samemu? • Jakie znaczenie ma to z kim się mieszka? • A jakie znaczenie ma lokalizacja mieszkania? Na co wpływa? A sam fakt, że jest to mieszkanie poza placówką (domem dziecka), jakie ma znaczenie? Dlaczego? Opiekun mieszkania 10 min. Cel: Rozpoznanie sposobu oraz zasad działania opiekunów mieszkania chronionego. Ocena ich pracy przez wychowanka. • Ilu jest opiekunów mieszkania – czy to jest jedna osoba czy więcej? • Czy opiekun/opiekunowie mieszkania kontaktuje/ą się z lokatorami? • o Czy bywa/ją w mieszkaniu? Jeżeli tak: jak często, dlaczego? Czego dotyczą te wizyty? Na co zwraca uwagę? Czy daje jakieś sugestie, wskazówki? Jaką rolę pełni opiekun mieszkania? o Czy nocuje w nim? Jak ocenia kontakt z opiekunem mieszkania? o Co jest pozytywne, a co negatywne w tej ocenie? Dlaczego? o Jak ocenia kontakt z opiekunem? Czy opiekun jest kontrolujący, wspierający? Na podstawie czego tak uważa? o Czy wsparcie opiekuna jest wystarczające? o Czy chciałby, aby kontakt z opiekunem wyglądał inaczej? W jakim zakresie? Co mogłoby się zmienić? Dlaczego? Praca z opiekunem usamodzielniania 10 min. Cel: Rozpoznanie charakteru współpracy wychowanka z opiekunem usamodzielniania oraz ocena relacji przez wychowanka. • Kto jest opiekunem usamodzielniania? Jeżeli wychowawcza, czy jest to ta sama osoba, która jest opiekunem mieszkania chronionego? • Jak to się stało, że ta osoba została opiekunem? Kto o tym zdecydował? Czy on sam, czy ktoś podpowiedział, sugerował, narzucił opiekuna? o Jeżeli sam: Dlaczego wybrał tę osobę? Czym się kierował? o Jeżeli ktoś inny: Jakie były argumenty za wskazaniem tej osoby? • Od czego zaczęła się ta współpraca? Czy na początku pojawiły się jakieś ustalenia? Jeżeli tak – czego dotyczyły? • Jak się układa kontakt z opiekunem? Na czym polega ten kontakt? Jaka jest rola opiekuna? Za co odpowiada opiekun? 95 • Jak często kontaktuje się z opiekunem? Kto inicjuje te spotkania (on czy opiekun)? Czego dotyczą spotkania (prośba o przykłady z doświadczenia badanego)? Czy tak sobie wyobrażał współpracę z opiekunem? Czy te oczekiwania zostały spełnione? Pod jakim względem tak, pod jakim nie? o • Jeżeli opiekun usamodzielniania, ma pod opieką obu lokatorów mieszkania: Czy spotkania odbywają się wspólnie? Czy spotkania przebiegają indywidualnie? Jakie to ma znaczenie? Jakie ma znaczenie dla niego fakt, że posiada opiekuna? Jak ocenia przydatność współpracy z opiekunem usamodzielnia w kontekście samodzielnego życia w przyszłości? o Mocne strony: Co uważa za dobre, fajne, pozytywne we współpracy/ kontakcie z opiekunem? Dlaczego? Co należałoby podtrzymać, co jest istotne w kontakcie? o Słabości: A co uważa za słabość kontaktu z opiekunem? Czego należałoby unikać, z czego zrezygnować? o Zmiany: Jak zatem powinien wyglądać/ na czym polegać kontakt z opiekunem usamodzielniania innym młodym ludziom – czego oczekuje się od opiekuna? Zasady pobytu w mieszkaniu chronionym 15 min. Cel: Rozpoznanie czy istnieją zasady pobytu w mieszkaniu chronionym oraz jaka jest ich znajomość przez wychowanków. Kwalifikacja do mieszkania chronionego • W jaki sposób został zakwalifikowany do mieszkania chronionego? o Czyją inicjatywną był pomysł ubiegania się o miejsce w mieszkaniu chronionym (jego indywidualną, wychowawcy, etc.)? o Czy wie, co było brane pod uwagę? Czy były określone zasady, kryteria, które musiał spełnić? Co wchodziło z jego strony w zakres formalności, które musiał spełnić? • Czy zna zasady opuszczania mieszkania? Kiedy się to odbędzie? I w jaki sposób? Indywidualny Program Usamodzielniania (IPU) • Czy ma plan usamodzielniania się? o W jakiej formie został stworzony? o Kto tworzył plan usamodzielniania? Czy miał w tym swój udział? W jakim zakresie? o Co obejmuje plan usamodzielniania? (nie musimy pytać o bardzo szczegółowe rzeczy, bardziej chodzi o rozpoznanie jaki jest zakres planu, jakiego typu obszary są w nim ujęte) o Czy realizacja planu poddawana jest jakiejś ocenie? Jeśli tak: Kiedy, jak często? Czy coś zmienia w planie usamodzielniania? Co? Dlaczego? Kiedy, jak często te zmiany są wprowadzane? Z czyim udziałem/ z czyjej inicjatywy? (moderator pyta o możliwość wglądu w dokumenty – zarówno planu jak i dokumentów z ewaluacji planu) Jeśli nie: Czy powinna odbywać się rozmowa na temat realizacji tego planu z opiekunem? Czy analiza realizacji planu mogłaby w czymś pomóc? Dlaczego? Regulamin pobytu w mieszkaniu chronionym • Czy istnieje regulamin dotyczący pobytu w mieszkaniu? o Jeżeli tak: Jakie są zasady? Co myśli o tych zasadach? 96 o Czy miał wpływ na zasady zawarte w regulaminie? Czy uczestniczył w ich ustalaniu? Jeżeli tak: Co sądzi o takiej możliwości? Jakie dostrzega jej zalety, słabości? Jeżeli nie: Co tym sądzi? o Czy zasady te są respektowane? o Jakie są konsekwencje nierespektowania regulaminu? Czy jest to przez kogoś weryfikowane? Czy zdarzyło się kiedyś, że w konsekwencji złamania zasad regulaminu ktoś musiał opuścić mieszkanie? o Czy są przepisy, które są martwe? Jakie? Dlaczego? Co o tym myśli? Zasady finansowania pobytu w mieszkaniu chronionym • Jakie są zasady finansowania? Czy mają jakieś dodatkowe środki? Skąd pozyskują środki do opłaty za mieszkanie, pieniądze na życie? • Czy te zasady finansowania się sprawdzają? o Co się według niego/ niej sprawdza się w zasadach finansowania? Dlaczego? o Co się nie sprawdza? Dlaczego? Wpływ samodzielnego mieszkania na proces usamodzielniania się 10 min. Cel: Określenie wpływu samodzielnego mieszkania na proces usamodzielniania się. Określenie mocnych i słabych stron w procesie usamodzielniania się związanych z pobytem w mieszkaniu chronionym. Zidentyfikowanie obszarów wymagających zmian, modyfikacji w tym zakresie. • • Jakie ma plany na przyszłość, kiedy opuści mieszkanie chronione? o Jakie ma oczekiwania, nadzieje? o Czy ma jakieś obawy z tym związane? Jakie i dlaczego? Jak ocenia to, że ma możliwość mieszkania w takim miejscu jak mieszkanie chronione? Jaki jest jego zdaniem wpływ pobytu w mieszkaniu chronionym na jego indywidualny proces usamodzielniania się/ na jego przyszłość? o Na ile jest pomocne? Co konkretnie pomaga, co będzie mógł wykorzystać w przyszłości, w samodzielnym życiu? Co jeszcze? Dlaczego? o Czego brakuje? Dlaczego? • Mocne strony: Co fajne, co ważne, co cenią? Które elementy ich samodzielności na tym etapie uznają za ważne, przydatne/ pomocne w samodzielnym życiu w przyszłości? • Słabsze strony: Jakie rzeczy są trudne, problematyczne? Z jakiego względu? Czy z problemami, trudnościami zostają sami? Czy mają wsparcie? Jeżeli tak – w jakim zakresie, od kogo? • Zmiany: Biorąc pod uwagę wszystkie aspekty poruszone podczas rozmowy, co powinno jego/ jej zdaniem ulec zmianie (np. proces rekrutacji, zasad życia w mieszkaniu chronionym, kontaktu, konstrukcji planu usamodzielniania się, etc.)? Dlaczego? W jaki sposób? • Czym jest dla niej/ niego „samodzielność”? Co oznacza? Co znaczy „być samodzielnym”? (moderator zwraca uwagę na takie określenia jak: odpowiedzialność, niezależność i dopytuje o ich rozumienie przez badanego). Metryczka Moderator wypełnia metryczkę badanego po zakończeniu wywiadu. 97 METRYCZKA Płeć Wiek Praca Nauka Przychody 98 Załącznik 4. Scenariusz IDI - wywiady z dyrektorem NGO Wstęp 5 min. • Przedstawienie agencji badawczej, moderatora, tematu spotkania. • Informacja o poufności oraz anonimowości nagrania. Wyraźna informacja określająca cel nagrywania: jedynie na potrzeby raportu, zleceniodawca nie będzie miał wglądu w zapis rozmowy. • Przedstawienie badanego: doświadczenie zawodowe… Uwaga do moderatora: Rozmawiamy z dyrektorem organu prowadzącego (NGO). Kluczowe kwestie do omówienia podczas wywiadu z dyrektorem placówki to obszary dotyczące doboru kadry oraz finansów z perspektywy Fundacji/ Stowarzyszenia (to praktycznie jedyne miejsce w trakcie badania, gdzie będzie możliwość poruszenia tych kwestii). Podczas całej rozmowy zależy nam na rozpoznaniu praktyki, a nie jedynie poznaniu przepisów. W przypadku niewyrażenia zgody na nagrywanie moderator musi być przygotowany do sporządzenia notatki z wywiadu. Rozgrzewka 10 min. Cel: Część wywiadu o charakterze rozgrzewkowym, a zarazem stanowiąca punkt wyjścia do dalszej rozmowy. • Prosimy o krótkie przedstawienie Fundacji/ Stowarzyszenia – jego specyfiki, działalności, na tym tle opowiedzenie o mieszkaniach chronionych prowadzonych przez Fundację/ Stowarzyszenie. • Ile mieszkań chronionych jest pod opieką Fundacji/ Stowarzyszenia? • Ilu wychowanków przebywa w jednym mieszkaniu? Czym jest to spowodowane (np. metrażem, koncepcją programu usamodzielniania)? • Prowadzenie mieszkania ochronionego – na ile jest to istotny obszar działań? W odniesieniu do innych przedsięwzięć? o W jaki sposób doszło do prowadzenia przez Stowarzyszenie mieszkania chronionego? Czyja to była inicjatywa (własna, czy podjęta na czyjeś (czyje?) zlecenie) o Na ile jest to istotny obszar działania Stowarzyszenia? o Czy jest to działanie długofalowe, czy np. część prowadzonego przez Stowarzyszenie programu/ projektu? • Jak duże doświadczenie Stowarzyszenie ma w prowadzeniu mieszkań chronionych? • Jakie rozwiązania związane z prowadzeniem mieszkań chronionych są wprowadzane? Na ile, w ocenie rozmówcy, rozwiązania te są nowatorskie, inne od tych, które wprowadzane są przez placówki publiczne? • Jakie cele stawiają sobie w związku z prowadzeniem mieszkania chronionego? • Jakie zalety ma możliwość posiadania przez Fundację/ Stowarzyszenie mieszkania chronionego? Dlaczego jest to ważne? • Jakie są wady, słabości prowadzenia przez Stowarzyszenie mieszkań chronionych? Dlaczego? Jakie są trudności z tym związane? • Jaki wpływ ma pobyt wychowanka w mieszkaniu chronionym na proces jego usamodzielniania się? Czy rzeczywiście jest to skuteczne? W jakim zakresie tak/ w jakim zakresie nie? Od czego zależy? Z czym jest związane? Co można zrobić, aby było to bardziej skuteczne? • Czy współpracują Państwo z instytucjami państwowymi, jak WCPR/ MOPS? 99 o Jeśli tak: W jakim zakresie? Na czym ta współpraca polega? Jak jest ona odbierana? Czy jest konieczność rozliczania się z prowadzenia mieszkań chronionych? Czy odbywają się kontrole, audyty? Jeśli tak – co o nich sądzą? o Jeśli nie: Czy powinna być jakaś współpraca z WCPR czy z MOPSem? W jakim zakresie? Czego powinna dotyczyć? Dlaczego? Organizacja mieszkań chronionych 20 min. Cel: Rozpoznanie zasad funkcjonowania mieszkań chronionych. Identyfikacja sposobu kwalifikowania wychowanków do mieszkań chronionych, istnienia/ stosowania regulaminów mieszkań oraz sposobów doboru i zarządzania kadrą. • • • Kadra (opiekunowie usamodzielniania oraz opiekunowie mieszkania chronionego): o Kto jest odpowiedzialny za prowadzenie/ opiekę prowadzonymi przez Stowarzyszenie? nad mieszkaniami chronionymi o Kto stanowi kadrę wychowawczą odpowiadającą za mieszkania chronione oraz za wychowanków? o Jak liczna jest to kadra? Czy jest wystarczająco liczna? Czy to są te same osoby od lat, czy kadra się zmienia? Dlaczego? o Jak jest to zorganizowane? Na jakich zasadach dobierana jest kadra? Co o tym decyduje? Skąd jest rekrutowana kadra? Dlaczego tak? o Czy opiekunowie mieszkania, to równocześnie opiekunowie usamodzielniania? Jeśli tak: dlaczego tak jest? Czy to dobre rozwiązanie? Dlaczego? o Jaki jest zakres obowiązków opiekunów mieszkań/ opiekunów usamodzielniania (pytamy osobno dla każdej z funkcji, nawet jeśli łączy je ta sama osoba)? Jakie decyzje są podejmowane przez opiekunów mieszkań? W jakiego typu kwestiach mają oni swobodę działania? W jakiego typu sprawach nie? Dlaczego? Jakie decyzje są podejmowane przez opiekunów usamodzielniania? W jakiego typu kwestiach mają oni swobodę działania? W jakiego typu sprawach nie? Dlaczego? W przypadku jeśli opiekun mieszkania to inna osoba niż opiekun usamodzielniania należy dopytać: Czy osoby te ze sobą współpracują? W jakim zakresie, na jakich zasadach (jak jest to praktykowane)? o Jaka jest rola kadry w procesie usamodzielniania się wychowanków? Jakie ma znaczenie dla skuteczności tego procesu? Dlaczego? Co o tej skuteczności decyduje (sposób działania/ pracy z wychowankiem, predyspozycje osobowościowe etc.)? o Czy są podejmowane działania związane z oceną pracy opiekunów (mieszkania/ usamodzielniania)? Czy w jakiś sposób prowadzona jest kontrola ich pracy? Jeśli tak: jak wyglądam, jaki ma przebieg, czym skutkuje? o Czy coś w pracy z kadrą (pod względem doboru kadry, działania kadry, oceny działań etc.) mogłoby ulec zmianie/ poprawie? Co i dlaczego? Czy prowadząc mieszkanie chronione jest możliwość uzyskania jakiegoś wsparcia? o Czy jest taka potrzeba? Jeśli tak: w jakim zakresie wsparcie jest potrzebne? o Czy wsparcie to jest uzyskiwane? Od kogo (od jakich instytucji)? Czy jest wystarczające? W jakim zakresie tak/ w jakim nie? Dlaczego? Regulamin pobytu w mieszkaniu chronionym: 100 • o Czy istnie regulamin pobytu w mieszkaniu chronionym? o Jaki jest ten regulamin (moderator prosi dyrektora o pokazanie dokumentu, o ile będzie to możliwe)? Krótkie omówienie dokumentu. o Czy jest respektowany? Czy bywają z tym trudności? Jeśli tak: to czego głównie dotyczą? Co się dzieje, jeśli wychowankowie złamią regulamin? Jakie są tego konsekwencje? Czy zdarzyło się, że wychowanek został usunięty z mieszkania chronionego? W jakiej sytuacji? Kwalifikacje wychowanków do mieszkania chronionego: o Na jakich zasadach wychowankowie są kwalifikowani do mieszkań chronionych? o Z czyjej inicjatywy? o Jakie formalności muszą zostać spełnione, aby wychowanek został zakwalifikowany do pobytu w mieszkaniu chronionym? Co sprawia, że wychowanek nie zostaje zakwalifikowany do pobytu w mieszkaniu chronionym? o Czy to Fundacja/ Stowarzyszenie samo ustala te zasady, czy jest to rozwiązanie systemowe? Czy należałoby coś zmienić w tym zakresie? Co i dlaczego? o Jak wygląda proces opuszczania przez wychowanka mieszkania chronionego – jakie zasady tu obowiązują (jaka jest praktyka)? Czy to się sprawdza? Czy w tej kwestii powinno coś ulec zmianie? Jeśli tak: co i dlaczego? Czy sprawdzany jest stopień usamodzielnienia się wychowanka w momencie opuszczania przez niego mieszkania chronionego? Jakie działania podejmowane są w stosunku do wychowanków, którzy nie zdołali ukończyć/ domknąć procesu usamodzielniania się? Czy wydłużany jest czas ich pobytu w mieszkaniu? Czy monitorowane są dalsze losy wychowanków po opuszczeniu mieszkania chronionego? Czy wiadomo jak sobie radzą? Finanse 10 min. Cel: Rozpoznanie kosztów ponoszonych w związku z funkcjonowaniem mieszkań chronionych. Identyfikacja struktury wydatków, sposobów zarządzania finansami. • Ile realnie kosztuje utrzymanie mieszkania chronionego? • Na jakich zasadach jest finansowane mieszkanie chronione? Z jakich funduszy/ dotacji? Co wchodzi w zakres finansowania przez Fundację/ Stowarzyszenie, a co nie? Dlaczego? o Czy wychowankowie współfinansują pobyt w mieszkaniu? W jakim zakresie? Na jakich zasadach? Jeśli nie współfinansują: dlaczego? • Czy pojawiają się trudności związane z finansowaniem mieszkania chronionego? Jeśli tak: jakie, na czym polegają? • Jaka jest struktura wydatków? Moderator wspólnie z dyrektorem określa strukturę wydatków ponoszonych na mieszkanie chronione, wypełniając poniższą tabelę: Struktura wydatków Obszary kosztów Realnie ponoszone koszty (w złotych) Koszty eksploatacyjne: czynsz, gaz, prąd, woda, wywóz nieczystości, ogrzewanie, Internet, chemia dla utrzymania higieny w częściach wspólnych Koszty eksploatacyjne nieprzewidywalne: konserwacja i naprawy bieżące urządzeń i innego wyposażenia mieszkania Koszty osobowe: wynagrodzenia 101 Koszty administracyjne: obsługa biurowo-księgowa projektu oraz koordynacja; ryczałtowe koszty biurowe związane z obsługą projektu (telefon, poczta itp.) 102 Załącznik 5. Scenariusz warsztatu - warsztat z byłymi wychowankami CZĘŚĆ 1 - WPROWADZANIE • • • Zapoznanie się uczestników spotkania. o Przedstawienie agencji badawczej, moderatorów, tematu spotkania. o Przedstawienie badanych: wiek, praca, nauka, zainteresowania… Przedstawienie zasad spotkania: o To Oni ekspertami… o Informacja o możliwości swobodnego wypowiadania zdania, nikt nie jest poddawany ocenie („nie ma złych odpowiedzi”). o Prosimy o aktywność w spotkaniu. o Prosimy o wyciszenie telefonów i nieużywanie ich w trakcie spotkania. o Czas – 2h, bez przerwy, ale istnie swoboda w korzystaniu z poczęstunku w trakcie spotkania. o Informacja nagrywaniu (także o poufności oraz anonimowości nagrania). Kawa, herbata, ciasteczka. CZĘŚĆ 2 – ROZGRZEWKA • 10 min. 15 min. Technika projekcyjna: IDEA CARDS – uczestnicy warsztatu są proszeni o wybranie 2-3 kart, które obrazują/ kojarzą się z obecnym etapem ich życia (które najlepiej oddają moment życia, w którym się znajdują). o Moderator omawia z respondentami ich wybory. Dopytuje o wyjaśnienia, dlaczego zdjęcie zostało wybrane. Prosi o uzasadnienie wyboru każdego zdjęcia. • Obecne życie: Jak byście zatem scharakteryzowali swoje życie na obecną chwilę? Jakie ono jest? Jakie słowa, określenia najbardziej pasują do tego, jakie obecnie jest wasze życie? • Test niedokończonych zdań (OPCJONALNIE): Moderator prosi respondentów o dokończenie zdań. Odpowiedzi powinny być szybkie, nie powinny podlegać głębszemu przemyśleniu. Odpowiedzi badanych nie podlegają dyskusji. Do każdego stwierdzenia może zostać udzielonych kilka odpowiedzi. o Moje życie jest… o W moim życiu jest dużo… o W moim życiu brakuje… o Obecnie zależy mi… o W przyszłości chciałbym… o W moim życiu nigdy… o Dążę do… o W mojej przyszłości obawiam się… o Zmiany w moim życiu… 103 • Dopytujemy o samodzielność, dojrzałość, odpowiedzialność -> czym dla nich jest? W czym się przejawia? CZĘŚĆ 3 – MIESZKANIA CHRONIONE • • • Idea mieszkań chronionych (perspektywa byłych wychowanków) – co myślą o tej idei? Identyfikacja postawy uczestników spotkania wobec idei mieszkań chronionych. o Jak ją odbierają? o Jakie dostrzegają zalety i wady, mocne i słabe strony, korzyści i problemy związane z tą ideą. o Jakie znaczenie miał dla nich pobyt w mieszkaniu chronionym? Co dał im – oceniając sytuację z dzisiejszej perspektywy? Podstawowe informacje dotyczące pobytu w mieszkaniu chronionym: o Jak długo przebywali w mieszkaniu chronionym? o Jak dawno je opuścili? o Jak wspominają pobyt w mieszkaniu chronionym (na ogólnym poziomie, spontaniczne reakcje)? Pobyt w mieszkaniu chronionym: o Jak się stało, że zamieszkali w mieszkaniu chronionym? o Współlokatorzy: W ile osób mieszkali w tym mieszkaniu? Jak im się mieszkało ze współlokatorem? Jeśli mieszkali sami – to jak sobie radzili sami? Co myślą o mieszkaniu samemu/ ze współlokatorem…? o • 50 min. Zalety, wady, korzyści, problemy… Wyobrażenia a rzeczywistość: Jak się im tam mieszkało? Jak sobie radzili? Czy było łatwo, trudno – z czym? (połączenie obowiązków domowych z pracą, nauką, życiem towarzyskim, zainteresowaniami etc.) Jak sobie wyobrażali pobyt w mieszkaniu chronionym / samodzielne życie? Czy te oczekiwania się potwierdziły? W jakim zakresie tak, w jakim nie? • Jakie mieli obawy? • Jakie nadzieje? Kwalifikacje do mieszkania chronionego: o Jak przebiegała, jakie zasadny należało spełnić? Czy to była ich inicjatywa, czy nie – co o tym myślą? (co dobrze działało, co źle i wymaga zmiany) • Opuszczanie mieszkania: zasady, realia (co dobrze działało, co źle i wymaga zmiany)/ przenoszenia się do własnego mieszkania. • Regulaminy pobytu w mieszkaniu chronionym: o Czy był regulamin? o Jaki? o Jak był tworzony – narzucany przez placówkę czy tworzony wspólnie z wychowankami? Jak jest lepiej (zalety, wady) 104 o Czy łatwo było go przestrzegać? Co tak, co nie? Jakie były konsekwencje złamania regulaminu? • Relacje z opiekunami (mieszkania, usamodzielnienia) – jakie były? Jakie znaczenie miała obecność tych osób? W czym byli pomocni? Czego zabrakło (sondujemy rolę opiekunów w procesie usamodzielniania się – dobre i złe praktyki). • IPU (Indywidualny Program Usamodzielniania): • • o Czy był? o Jak był tworzony? o Co zawierał? o Czy był poddawany jakiejś ocenie? Czy były modyfikacje? Jak to przebiegało? o Co tu należałoby zmienić – biorąc pod uwagę ich obecną perspektywę? Zasady finansowania pobytu w mieszkaniu chronionym: o Jakie były zasady finansowania? Czy mieli jakieś dodatkowe środki? Skąd pozyskiwali środki do opłaty za mieszkanie, pieniądze na życie? o Czy te zasady finansowania się sprawdziły? o Co tak/ co nie? Dlaczego? o Jak należałoby to zmodyfikować? Subiektywna ocena możliwości korzystania z mieszkania chronionego: o Zadanie indywidualne „ Skala samodzielności”: wychowankowie na skali określają poziom swojej samodzielności na poszczególnych etapach „usamodzielniania się”: jak rozpoczynali korzystanie z mieszkania chronionego, w trakcie pobytu w mieszkaniu chronionym, w momencie opuszczania samodzielnego życia oraz obecnie. mieszkania chronionego/ rozpoczynania Krótkie omówienie skal. o o Czy gdyby można było cofnąć się w czasie – to czy przy dzisiejszych doświadczeniach samodzielnego życia nadal chcieliby skorzystać z możliwości pobytu w mieszkaniu chronionym? Dlaczego tak/ nie? Pod jakimi warunkami? Co musiałoby być spełnione, aby pobyt w mieszkaniu chronionym był rzeczywiście przydatny dla usamodzielniania się? Praca w grupach: Podział na uczestników spotkania na dwie grupy. Każda z grup otrzymuje zadanie do wykonania – jedna koncentruje się na pozytywnych aspektach pobytu w mieszkaniu chronionym, druga – na negatywnych, opisując je na osobnych flipchartach. Następnie grupy zamieniają się kartami – i dopisują swoje spostrzeżenia uwagi. Po wykonaniu zadania – podsumowanie, omówienie zagadnień: Pobyt w mieszkaniu chronionym - w jakich obszarach były to doświadczenia cenne, pozytywne, przydatne, dużo wnoszące? Dlaczego? =>POGŁĘBIAMY TĘ KWESTIĘ! 105 W jakich obszarach pobyt w mieszkaniu chronionym z dzisiejszej perspektywy się nie sprawdził? Czego zabrakło? =>POGŁĘBIAMY TĘ KWESTIĘ! CZĘŚĆ 4 – PODSUMOWANIE – IDEALNY MODEL POBYTU W MIESZKANIU CHRONIONYM 30 min. • • List do nowego mieszkańca mieszkania chronionego: o Praca w grupach: Podział respondentów na grupy, w grupach badani wspólnie tworzą „List do nowego mieszkańca mieszkania chronionego”. Co w nim by się znalazło? o Po wykonaniu zadania listy są odczytywane i krótko omawiane. Idealny model pobytu w mieszkaniu chronionym: o Moderator ma przygotowane karty z hasłami. Odpowiadającymi różnym obszarom związanym z pobytem w mieszkaniu chronionym. Mieszkanie (lokal) Współlokator/ współlokatorzy Zasady pobytu(regulamin) Opiekun mieszkania Opiekun usamodzielniania Zasady finansowania Co jeszcze?… (inne kwestie ważne dla badanych) Moderator podnosi kartę z hasłem, a uczestnicy spotkania tworzą idealny obraz danego obszaru. o Postulaty do opiekuna usamodzielniania (OPCJONALNIE) o Postulaty zmian: Biorąc pod uwagę wszystkie aspekty poruszone podczas rozmowy, co powinno ich zdaniem ulec zmianie (np. proces rekrutacji, zasad życia w mieszkaniu chronionym, kontaktu, konstrukcji planu usamodzielniania się, etc.)? Dlaczego? W jaki sposób? 106 Załącznik 6. Wzór arkusza nakładów finansowych w mieszkaniach chronionych prowadzonych przez placówki opiekuńczo-wychowawcze Placówka opiekuńczowychowawcza: Mieszkanie chronione: Koszty eksploatacyjne: Orientacyjne koszty Czynsz Media: gaz, prąd, woda, ogrzewanie Telefon i /lub internet Wywóz nieczystości i śmieci, środki czystości do sprzątania Remonty Konserwacja i naprawy bieżące urządzeń i instalacji Inne – jakie? Koszty osobowe: Wynagrodzenie pracownika socjalnego opiekującego się mieszkaniem za prace związane z opieką nad mieszkaniem/ mieszkaniami Wynagrodzenia innych osób zajmujących się mieszkaniem – jakich? Koszty administracyjne: Koszty obsługi księgowej mieszkania Koszty biurowe związane z obsługą mieszkania (telefon, poczta itp.) Inne – jakie? 107 Załącznik 7. Dane statystyczne dotyczące mieszkań chronionych na terenie Polski 108 MIASTO INSTYTUCJA Liczba mieszkań chronionych w ogóle Białystok Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie 3 Bydgoszcz Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej 5 Gdańsk Gorzów Wielkopolski Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej W tym liczba mieszkań chronionych prowadzonych przez NGO 0 Liczba miejsc w mieszkaniach chronionych 1x 2 miejsca 2x 3 miejsca W sumie 8 miejsc Średni metraż na 1 miejsce Około 17,53 m2 5x 1 miejsce 2 0 0 W sumie 5 miejsc 1x 4 miejsca 1x 6 miejsc W sumie 10 miejsc 8 0 1x1 miejsce 5x 2 miejsca 2x 3 miejsca Około 30 m2 Około 10 m2 23,48 m2 W sumie 17 miejsc Katowice Kielce Kraków Lublin Łódź 14 15 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie 0 3 0 --1x 5 miejsc 2x 2 miejsca --- 11,44 m2 W sumie 9 miejsc Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej 2 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie 7 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej --- 1 14 1x 4 miejsca 1x 6 miejsc b. d. W sumie 10 miejsc 2 0 b. d. b. d. 2 15 2x 4 miejsca 2x 4 miejsca W sumie 8 miejsc 13,75 m2 Stowarzyszenie Siemacha Fundacja im. Joanny Bednarczyk 109 MIASTO Olsztyn Opole Poznań INSTYTUCJA Liczba mieszkań chronionych w ogóle W tym liczba mieszkań chronionych prowadzonych przez NGO Liczba miejsc w mieszkaniach chronionych Średni metraż na 1 miejsce Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej 0 --- --- --- Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie 2 0 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie 2x 3 miejsca 3 0 W sumie 6 miejsc 1x 2 miejsca 1x 4 miejsca 1x 5 miejsc b. d. b. d. W sumie 11 miejsc 16 2x 2 miejsca Rzeszów Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej 2 0 W sumie 4 miejsca 12 m2 Szczecin Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie 4 0 b. d. b. d. Toruń Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie 2 Warszawa Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie 17 0 1x 6 miejsc 1x 8 miejsc b. d. W sumie 14 miejsc 17x 2 miejsca Wrocław Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej 4 Zielona Góra Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej 0 0 4 16 W sumie 34 miejsca 3x 8 miejsc 1x 10 miejsc 12,62 m2 14,09 m2 W sumie 34 miejsca --- --- --- Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego 110
