Diagnoza sektora środowiska na potrzeby programu operacyjnego
Transkrypt
Diagnoza sektora środowiska na potrzeby programu operacyjnego
Projekt 18.02.05 r. Diagnoza sektora środowiska na potrzeby programu operacyjnego (wersja wstępna) 1 SPIS TREŚCI 2. Diagnoza sytuacji w zakresie środowiska i zasobów naturalnych.........................................................................3 2.1.Zakres diagnozy...............................................................................................................................................3 2.2. Gospodarowanie zasobami.............................................................................................................................3 2.2.1. Zasoby i wydobycie kopalin....................................................................................................................3 2.2.2. Zasoby wodne..........................................................................................................................................5 2.2.3. Lasy ........................................................................................................................................................ 7 2.2.4. Powierzchnia ziemi ................................................................................................................................ 7 2.2.5. Energia ze źródeł odnawialnych..............................................................................................................8 2.2.6.Gospodarka odpadami .............................................................................................................................9 2.3.Ochrona elementów środowiska ...................................................................................................................10 2.3.1. Kopaliny................................................................................................................................................ 10 2.3.2. Wody..................................................................................................................................................... 11 2.3.3.Powietrze................................................................................................................................................12 2.3.4. Klimat....................................................................................................................................................14 2.3.5. Hałas......................................................................................................................................................15 Hałas kolejowy.................................................................................................................................................... 16 Hałas przemysłowy..............................................................................................................................................16 2.3.6. Gleby..................................................................................................................................................... 16 2.3.7. Przyroda ............................................................................................................................................... 18 2.4. Problemy horyzontalne.................................................................................................................................20 2.4.1. Integracja problematyki środowiska z zagadnieniami sektorowymi..................................................... 20 2.4.2. Edukacja i stan świadomości ekologicznej .......................................................................................... 20 2.4.3. System prawa.........................................................................................................................................22 2.4.4. Administracja........................................................................................................................................ 22 2.5. Analiza SWOT......................................................................................................................................... 22 SILNE STRONY.....................................................................................................................................................23 SŁABE STRONY................................................................................................................................................... 23 SZANSE.............................................................................................................................................................. 24 ZAGROŻENIA................................................................................................................................................... 24 2.6. Finansowanie w ochronie środowiska...................................................................................................... 25 2.6.1. Instrumenty finansowe...........................................................................................................................25 2.6.2. Pomoc publiczna................................................................................................................................... 30 2 2. Diagnoza sytuacji w zakresie środowiska i zasobów naturalnych 2.1. Zakres diagnozy 2.2. Gospodarowanie zasobami 2.2.1. Zasoby i wydobycie kopalin Stan rozpoznania złóż kopalin w Polsce jest dość zaawansowany. Na podstawie danych zawartych w „Bilansie zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2003 r.” geologiczne bilansowe zasoby wynoszą: zasoby stałych kopalin Polski w tym: o surowce chemiczne: o surowce energetyczne – o surowce skalne – o surowce metaliczne – 193,74 mld ton, – 81,4 mld ton 42,0% 56,8 mld ton 29,3% 53,0 mld ton 27,3% – 2,5 mld ton 1,3% zasoby wydobywalne ropy naftowej zasoby wydobywalne gazu ziemnego – – 15,18 mln ton*) 237,11 mld m3**) W grupie surowców energetycznych w 2003 r. nastąpił ubytek zasobów węgla kamiennego i węgla brunatnego, natomiast przyrosty zasobów zanotowano w pozostałych kopalinach (ropa naftowa, gaz ziemny, metan z pokładów węgla). W ostatnim dziesięcioleciu odnotowano wzrost zasobów ropy naftowej o ok. 7,5 mln ton oraz gazu ziemnego o ok. 8 mld m3. Wśród surowców metalicznych nastąpił ubytek zasobów miedzi oraz cynku i ołowiu z powodu wydobycia i strat. Ubytki zasobów rud cynku i ołowiu spowodowane wydobyciem zostały częściowo zrekompensowane przyrostami na złożu Pomorzany (1,8 mln t). W grupie surowców chemicznych zanotowane ubytki dotyczą soli kamiennej. Zostały one spowodowane: eksploatacją i dużymi stratami w złożach Góra (11 mln t), Mogilno I (10) i Kłodawa (4). W grupie złóż surowców innych (skalnych) nastąpił przyrost zasobów o prawie 725 mln t, w czym udział mają wapienie i margle (przyrost o 649 mln t), kamienie budowlane i drogowe (122 mln t), kruszywo naturalne (71 mln t) i torf (23 mln t). W przypadku wszystkich pozostałych kopalin notowano ubytki zasobów spowodowane wydobyciem i stratami. * ) **) wraz z metanem z pokładów węgla zasoby ropy naftowej dotyczą części lądowej Polski, wraz z polską strefą ekonomiczną Bałtyku 3 140 7 120 6 100 5 80 4 60 3 40 2 20 1 0 surowce metaliczne surowce energetyczne, skalne, chemiczne Rys. 1 Zasoby bilansowe złóż w latach 1984-2003 [mld ton] 0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 surow ce energetyczne surow ce skalne surow ce chemiczne surow ce metaliczne Funkcjonowanie rynku powoduje urealnienie cen, co spowodowało ich wyraźny wzrost dla wielu kopalin a zwłaszcza węgla. W konsekwencji nastąpiło zracjonalizowanie jego wydobycia. Wydobycie kopalin energetycznych w okresie od 1989 do 2003 roku zmniejszyło się wyraźnie w o około 100 mln t/rocznie. Jednocześnie w grupie kopalin energetycznych, mimo znacznego zmniejszenia ogólnego wydobycia, zanotowano wzrost wydobycia węglowodorów w stosunku do początku lat dziewięćdziesiątych (gaz ziemny – ok. 1,1 mld m3, ropa naftowa – ok. 0,33 mln ton) W latach 1991 – 2003 r wydobycie surowców energetycznych zmalało z 212 mln t do 164,1 mln t, zaś surowców chemicznych z 7,4 mln t do 4,0 mln t. Wydobycie surowców metalicznych w analizowanym okresie wzrosło ze 24,0 mln t do 30,5 mln t. Przyrost ten wynika z opłacalnej eksploatacji miedzi. Wydobycie surowców skalnych wahało się w granicach 136,0 – 180,5 mln t, osiągając w 2003 r 158,9 mln t.. 320 40 280 35 240 30 200 25 160 20 120 15 80 10 40 5 0 0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 surow ce energetyczne surow ce skalne 4 surow ce metaliczne surow ce chemiczne surowce chemiczne i metaliczne surowce energetyczne i skalne Wydobycie surowców mineralnych w latach 1984-2003 [mln ton] Słabo rozpoznane są dotychczasowe działania związane z efektywnym zagospodarowaniem złóż. Można wśród nich wymienić próby pozyskiwania metanu ze złóż węgla kamiennego. Nastąpiła też rezygnacja z wydobywania siarki rodzimej, gdyż uzyskuje się ją z procesów odsiarczania gazów odlotowych. 2.2.2. Zasoby wodne Polska zalicza się do krajów ubogich w zasoby wodne. Wielkość zasobów wód powierzchniowych jest zmienna, zarówno w skali roku jak i wielolecia. Nie są one rozłożone równomiernie na obszarze Polski; problem deficytu wody dotyka centralną część kraju, zaś południowe rejony górskie są często nawiedzane przez nawalne opady wywołujące powodzie. Wskaźnikiem stanu zasobów wodnych jest średni odpływ z wielolecia który w latach 1999 – 2003 wynosił 60,1 km3/rok (GUS). W przeliczeniu na jednego mieszkańca daje to średnio 1600 m3/rok i jest trzykrotnie niższe od średniej europejskiej, która wynosi 4560 m3/rok na mieszkańca. W roku 2003, który charakteryzował się wyjątkowo małymi opadami, średni odpływ wynosił zaledwie 42,0 km3/rok. Posiadamy dwukrotnie niższe zasoby wodne przypadające na km2 od średniej europejskiej (5,4 l/s/km2 do 9,6 l/s/km2). Zasoby wód podziemnych szacuje się na 16 mld m3 w tym około 35% stanowią wody głęboko zalegające. Wody podziemne przeznaczane są przede wszystkim na zaopatrzenie ludności w dobrej jakości wodę do picia. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych(wg GUS) wynosiły w 2003 roku 16330,4 hm3. Uwarunkowania przyrodnicze powodują, że niezwykle istotnym problemem jest retencjonowanie wody w ekosystemach oraz budowa sztucznych zbiorników. Ze względu na nierównomierne rozmieszczenie naturalnych zasobów wodnych, w stosunku do potrzeb ludności i gospodarki kraju, występuje zagrożenie negatywnymi skutkami zjawiska suszy. Jest ono znacznie większe w Polsce niż w krajach o podobnych warunkach klimatycznych. Problem suszy to również wynik niewłaściwej działalności człowieka m.in. w zakresie lesistości kraju czy też podejmowania melioracji ukierunkowanych na odwodnienia. Przyczyniło się to m.in. do odwodnienia znacznych powierzchni obszarów podmokłych, cennych z punktu widzenia prawidłowego i racjonalnego gospodarowania wodą Łączna wielkość zmagazynowanej wody w sztucznych zbiornikach wynosi około 4 mld m3., co daje 6,5% objętości średniego rocznego odpływu. To mało (pomimo wzrostu w ostatnich latach o około 0,5%), zarówno w stosunku do innych krajów europejskich bogatszych w wodę, jak i do realnych możliwości wynoszących 15%. Wieloletnie zaniedbania w prawidłowym utrzymywaniu wód powierzchniowych, zarastanie i wypłycanie się koryt, niewystarczająca ilość i pogarszający się stan wałów przeciwpowodziowych, zabudowa terenów potencjalnie zagrożonych oraz niewystarczająca pojemność retencyjna ekosystemów den dolinnych i zbiorników retencjonujących wodę, przyczyniają się do wzrostu zagrożenia powodziowego. Powodzie, jakie wystąpiły w Polsce w ostatnich latach, a zwłaszcza 1997-98 i 2001-2002 r., spowodowały szkody i straty rzędu 15 mld zł. Stan techniczny i bezpieczeństwo budowli hydrotechnicznych jest niezadawalajacy. Stan ponad 3,9% istniejących urządzeń wodnych stale piętrzących wodę i ponad 26% obwałowań zagraża lub może stwarzać zagrożenie dla bezpieczeństwa. Ponad 50% budowli przekroczyło wiek 50 lat, a prawie 70% budowli ma więcej niż 25 lat. 5 Śródlądowe drogi wodne w stanie obecnym charakteryzują się znaczącymi ograniczeniami dla uprawiania efektywnej żeglugi śródlądowej. W stosunku do klasyfikacji europejskiej wykazują się nie tylko najniższym udziałem dróg wodnych o znaczeniu międzynarodowym, ale stwarzają także swoimi małymi głębokościami tranzytowymi utrudnienia dla prowadzenia żeglugi towarowej i pasażerskiej. Na ogólną długość 2400 km dróg przystosowanych dla żeglugi zawodowej, drogi wodne o znaczeniu międzynarodowym mają długość tylko 301 km, co stanowi 8,4% długości ogółem. Drogi wodne dostosowane do uprawiania żeglugi turystycznej i pasażerskiej, o długości 1244 km, charakteryzują się także dużą zmiennością ich warunków eksploatacyjnych. Obserwuje się stopniowy spadek poboru wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności, który w 2003 r. wynosił 11069,9 hm3 podczas, (gdy w 1995 roku było to 12065,5 hm3), w tym z wód powierzchniowych pobrano 9287,3 hm3, a wód podziemnych 1782,6 hm3 . Na cele produkcyjne z wód powierzchniowych i podziemnych pobrano w 2003 r. 7875,7 hm3, co stanowi 71,1,% ogólnej ilości pobranej wody; do nawodnień w rolnictwie i leśnictwie pobrano 1014,8 hm3 co stanowi 9,2% natomiast na potrzeby komunalne pobrano 2179,4 hm3 czyli 19,7%. Pobór wód powierzchniowych na potrzeby gospodarki narodowej wynosi około 15% zasobów, a wód podziemnych – 10%. Zagrożeniem dla wód podziemnych (obok skażeń) jest ich nadmierna eksploatacja. Na ten stan rzeczy wpływają głównie: odwadnianie kopalń około 1 km3/rok oraz odwodnienia budowlane, które są związane z poborem o zbliżonej wielkości . Dla złagodzenia deficytu wody przeznaczanej na cele komunalne, a także ochrony kraju przed ekstremalnymi zjawiskami klimatycznymi, niezbędne było pilne ukończenie rozpoczętych inwestycji oraz podejmowanie nowych przedsięwzięć. Wzrost środków finansowych przeznaczanych w ostatnich latach na gospodarkę wodną, związany m.in. z Narodowym Programem Odbudowy i Modernizacji Terenów Popowodziowych pozwolił w ostatnich latach, na przekazanie do eksploatacji obiektów o dużym znaczeniu dla kształtowania zasobów wodnych i ochrony przed powodzią. Są to: zbiorniki wodne Topola i Kozielno, Kanał Ulgi w Opolu, stopień wodny Smolice, jaz Lipki, Polder Buków na Odrze wraz z modernizacją Kanału Ulgi dla Raciborza. Oddane zbiorniki wodne zwiększyły łączną retencję zbiornikową o ok. 0,5 mld m3. Jednocześnie prowadzone są inwestycje o kluczowym znaczeniu dla gospodarowania wodami i ochrony przeciwpowodziowej: budowa zbiorników wielozadaniowych Świnna Poręba na Skawie i Wióry na rzecze Wiślinie, zbiorników przeciwpowodziowych Kuźnica Warężyńska i Dolny oraz budowa stopnia wodnego Malczyce. Wprowadzano jednocześnie system nowoczesnej osłony przeciwpowodziowej kraju. Działania podejmowane w minionych latach dla poprawy stanu technicznego rzek i potoków górskich, a także utrzymania urządzeń wodnych i międzywali rzek, nie były wystarczające. Remont i zabudowa przeciwerozyjna rzek oraz remonty i konserwacje obiektów hydrotechnicznych prowadzone gównie w sytuacjach awaryjnych i w miarę posiadanych środków finansowych, zmniejszały zagrożenie, były jednak niewystarczające dla zagwarantowania pełnego bezpieczeństwa. Nie odnotowuje się również większego postępu w poprawie stanu śródlądowych dróg wodnych. Usuwanie lokalnych utrudnień żeglugowych, dotrzymanie wymaganych warunków eksploatacyjnych gównie na wodach zaliczonych do dróg wodnych o międzynarodowym znaczeniu (najintensywniej eksploatowane przez żeglugę śródlądową), było ograniczone brakiem środków finansowych. 6 2.2.3. Lasy Na koniec 2003 r. powierzchnia lasów wynosiła 8942 tys. ha., co odpowiada wskaźnikowi lesistości kraju – 28,6%. W strukturze własnościowej lasów w Polsce dominują lasy publiczne – 82,5%. Znaczna część lasów występuje na terenach o słabych glebach, co znajduje odzwierciedlenie w przestrzennym rozmieszczeniu siedlisk leśnych, wśród których przeważają siedliska borowe – 58,7%. W strukturze gatunkowej dominują gatunki iglaste zajmujące 75,8% powierzchni lasów. Jest to wynik preferowania w przeszłości monokultur w odnawianiu lasów. Lasy w Polsce charakteryzuje przewaga drzewostanów młodych (20 do 60 lat), które zajmują 45,6% powierzchni leśnej. Przewaga lasów iglastych i stosunkowo młody wiek monokultur sprzyjają występowaniu chorób, inwazji szkodników i zwiększają ryzyko obumierania drzew. Powiększanie zasobów leśnych realizowane jest poprzez zwiększanie powierzchni leśnej i polepszanie jakości zasobów leśnych. Podstawą działań jest „Krajowy program zwiększania lesistości”, który zakłada zwiększenie lesistości kraju do 30% w roku 2020 i do 33% w roku 2050. Powierzchnia lasów w Polsce systematycznie wzrastała od 8694 tys. ha w roku 1990 do 8942 tys. ha w roku 2003. Tym samym podniósł się wskaźnik lesistości kraju, z 27,8% w 1990 r. do 28,6% na koniec 2003. Zwiększanie powierzchni lasów ma pozytywny wpływ na kształtowanie się klimatu, zarówno globalnego, jak i lokalnego. Poziom wchłaniania CO2 wiązanego przez drzewostany i glebę leśną wzrósł z 44,7 mln t w roku 1990 do 53,6 mln t w roku 2001 (dane z „krajowego planu rozdziału uprawnień do emisji CO2”, opracowanego w Ministerstwie Środowiska w 2004 r.). Jednym z efektów wzrostu powierzchni lasów jest wzrost zasobów drzewnych. W 2000 r. zasoby te oszacowano na 1724 mln m3 grubizny brutto. Natomiast w roku 2003 na 1787 mln m3. Tendencja wzrostowa stanu zasobów drzewnych jest wynikiem prowadzonych w znaczącym rozmiarze zalesień gruntów porolnych, racjonalnej hodowli lasu, a także zasady wykorzystywania tylko części bieżącego przyrostu drewna (reprodukcja rozszerzona). Średnio pozyskuje się ok. 60% bieżącego przyrostu, z tym, że w lasach gospodarczych pozyskuje się ok. 90% przyrostu, w lasach ochronnych ok. 30% przyrostu, natomiast w lasach szczególnie chronionych np. w strefach ochrony gniazd ptaków chronionych obowiązują zakazy pozyskania drewna. Polepszanie stanu zasobów leśnych dokonywane jest głównie poprzez wzbogacanie składu gatunkowego lasów i dostosowanie go do charakteru warunków siedliskowych, a także przez przebudowę drzewostanów uszkodzonych. W efekcie prowadzonych od wielu lat działań, udział gatunków liściastych w drzewostanach wzrósł od 13% w roku 1945 do 23,5% w roku 2000 i 24,2% w 2003 r. 2.2.4. Powierzchnia ziemi Ogólna powierzchnia kraju (czyli obszar lądowy wraz z wodami śródlądowymi oraz część morskich wód wewnętrznych) to 31 269 tys. ha. Użytki rolne (czyli grunty orne, sady, łąki i pastwiska trwałe, grunty rolne zabudowane, grunty pod stawami, grunty pod rowami) zajmują powierzchnię 19 241 tys. ha czyli 61,5% powierzchni kraju. Nastąpił ubytek 34 tys. ha w stosunku do roku 2003. 7 Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione to 9 214 tys. ha, czyli 29,5% powierzchni kraju. Nastąpił przyrost 50 tys. ha w stosunku do roku 2003. Grunty pod wodami zajmują 647 tys. ha (2,1% powierzchni kraju). Nastąpił ubytek 1 tys. ha w stosunku do roku 2003. Grunty zabudowane i zurbanizowane 1 458 tys. ha, czyli 4,7%. W tym tereny mieszkaniowe 188 tys. ha (0,6% powierzchni kraju), tereny przemysłowe 94 tys. ha (0,3%), zaś tereny komunikacyjne 933 tys. ha (3%). Nie zanotowano żadnych zmian w wykorzystaniu powierzchni w tej kategorii. Użytki ekologiczne zajmują 18 tys. ha (0,05%). Nastąpił przyrost 2 tys. ha w stosunku do roku 2003. Nieużytki zajmują 494 tys. ha czyli 1,6%. Nastąpił przyrost 5 tys. ha w stosunku do roku 2003. Tereny różne (czyli tereny przeznaczone do rekultywacji oraz niezagospodarowane tereny zrekultywowane) to 197 tys. ha (0,6%). Nastąpił ubytek 22 tys. ha w stosunku do roku 2003. (Żródło: GUS 2004, dane GUGiK) 2.2.5. Energia ze źródeł odnawialnych W Polsce wzrost zainteresowania odnawialnymi źródłami energii nastąpił w latach dziewięćdziesiątych, czego wyrazem jest wzrost zużycia „zielonej energii” Zainstalowana moc w źródłach odnawialnych w 2003r. wynosiła odpowiednio: Rodzaj źródła Biomasa (biogazownie) Kolektory słoneczne i systemy fotowoltaiczne Ciepłownie geotermalne Moc MWe 53,1 0,1 Produkcja energii Elektrycznej w GWh 87,1 0,06 Moc MWt 57,9 36,0 Produkcja energii cieplnej w TJ 653,8 79,0 - - 55,7 5 - 311,0 Elektrownie wiatrowe 60,6 Elektrownie wodne (poniżej 5MW) 193, 2 124,0 544,6 - Racjonalne wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych jest jednym z istotnych elementów zrównoważonego rozwoju przynoszącym wymierne efekty ekologiczne, gospodarcze oraz społeczne. Należy tutaj wyjaśnić, że co prawda istnieje potencjał techniczny odnawialnych źródeł energii, ale wielokrotnie zdarza się, że koszty jego wykorzystania przewyższają uzyskane z tego tytułu korzyści. Dlatego też przy realizacji przedsięwzięć mających na celu wykorzystanie odnawialnych źródeł energii należy rozpatrywać projekty na szczeblu regionalnym i traktować poszczególne sprawy indywidualnie. Każdy podsektor odnawialnych źródeł energii wymaga indywidualnego podejścia do problemów, które stanowią barierę rozwoju. Problemy te często wynikają nie z braku rozwiązań prawnych, ale ze stosowania prawa, w praktyce. Mocno też zaznaczyły się konflikty zawiązane z oddziaływaniem odnawialnych źródeł energii na środowisko, w tym na wartości przyrodnicze. 8 2.2.6. Gospodarka odpadami W okresie funkcjonowania nowego prawa w zakresie gospodarki odpadami zauważa się niewielkie wahania w ilości wytwarzanych odpadów na przestrzeni lat 2001-2003. W roku 2003 ilość wytwarzanych odpadów przemysłowych wyniosła 120 551 tys. ton, z czego 52% stanowiły odpady z kopalnictwa węgla i metali nieżelaznych. Odpady te są wprawdzie wykorzystywane w ponad 70%, ale głównie w sposób ekstensywny, np. do niwelacji gruntów i robót ziemnych. Aż 22% odpadów przemysłowych trafia na składowiska. W zakresie gospodarki odpadami przemysłowymi odnotowano niewielkie ograniczenie zależności wzrostu gospodarczego od ilości wytwarzanych odpadów oraz wzrost poziomu odzysku odpadów, głównie dzięki restrukturyzacji gospodarki w kierunku mniej materiałochłonnych rodzajów działalności, ale również dzięki stosowaniu czystszych procesów produkcyjnych. Ilość odpadów komunalnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca jest w Polsce ciągle jeszcze o połowę niższa niż w najbogatszych krajach Unii Europejskiej. Obserwuje się wzrost presji związanych z wytwarzaniem odpadów komunalnych, W 2003 roku ilość wywiezionych (zebranych) odpadów komunalnych wynosiła 9925 tys. ton. W stosunku do 2000 roku statystyka odnotowuje wprawdzie spadek ilości wywiezionych odpadów komunalnych, a także spadek średniej ilości odpadów komunalnych wytworzonych przez jednego mieszkańca z 288 kg w 2001 r. do 260 kg w 2003 r. W części wpływ na taki wynik może mieć dokładniejszy pomiar ilości odpadów. Zamiast szacunków na podstawie objętości coraz częściej składowiska odpadów wyposażone są w wagi. Ogromna większość odpadów komunalnych wciąż trafia na składowiska (9609,1 tys. ton), z których wiele nie spełnia wymagań technicznych i prawnych . Wiele nielegalnych wysypisk odpadów nadal zagraża środowisku. Tylko 1,5% odpadów komunalnych zostało zebranych w sposób selektywny, co jest niezbędnym elementem zintegrowanego systemu odzysku i recyklingu odpadów. Niestety tylko 1,7% odpadów komunalnych jest przetwarzanych w kompostowniach i spalarniach odpadów. Istotne zagrożenie stanowią odpady niebezpieczne wytwarzane w gospodarstwach domowych, trafiające do odpadów komunalnych. Odpady te powinny być wydzielone ze strumienia odpadów komunalnych „u źródła”, czyli przez samych mieszkańców, tymczasem niepokojący jest wzrost ilości tych odpadów składowanych na składowiskach. Ilość odpadów wytwarzanych przez przemysł wydobywczy wiąże się z wielkością wydobycia (Tabela). Od końca lat 90 zaznacza się tendencja spadkowa zarówno wydobycia jak i ilości odpadów, na który podstawowy wpływ ma likwidacja kopalń węgla kamiennego i ograniczenie jego wydobycia w kolejnych latach. Tab. Wielkość wydobycia kopalin i ilości powstających odpadów pogórniczych i przeróbczych w Polsce w latach 1991 – 2002 1991 1992 1993 Wydobycie [mln t] 379,2 376,6 390,0 Odpady przyrost 60,1 79,7 73,5 [mln t] 1994 1995 1996 1997 1998 377,0 378,0 390,5 387,9 377,5 42,9 34,0 80,0 79,0 54,0 9 1999 385,4 68,5 2000 383,7 65,9 2001 340,4 57,0 2002 335,4 58,0 Do 1997 r. największa masa odpadów pochodziła z kopalń węgla kamiennego – średnio powyżej 50% wszystkich odpadów pogórniczych i przeróbczych. Przemysł wydobywczy rud miedzi był na drugim miejscu pod względem ilości wytwarzanych odpadów (średnio około 33% ogólnej ilości odpadów). W pozostałych grupach kopalin było to około 15%. Od 1998 r. dominującą rolę w tworzeniu odpadów odgrywa przemysł wydobywczy rud miedzi, czego przyczyna jest wzrost wydobycia tego surowca. W okresie od 1998 do 2002 roku udziały odpadów z rud miedzi wzrosły z 30 do 48%. Od 2001 r. zaznacza się przewaga ilości odpadów z rud miedzi nad ilością odpadów powęglowych. W latach 1998 – 2002 prawie niezmienny był udział odpadów z rud cynku i ołowiu – od 3% do 5%. 2.3. Ochrona elementów środowiska W tej części przedstawiono formy i źródeł presji (np. zrzut ścieków komunalnych i przemysłowych, wydobywanie kopalin jako źródło presji na środowisko, ruch samochodowy, rolnicze zanieczyszczenia gleb. Na tym tle ukazano charakterystykę i ocenę stanu poszczególnych elementów środowiska w stosunku do standardów jakości w obrębie poszczególnych elementów. Znalazły się tu takie elementy jak np. stan jakościowy wód, stan wybranych parametrów powietrza. Trzecim elementem prezentowanej diagnozy jest charakterystyka i ocena dotychczasowych działań służących zmniejszeniu presji, a w konsekwencji poprawie stanu środowiska. 2.3.1. Kopaliny Do najważniejszych zagrożeń dla komponentów środowiska, powodowanych eksploatacją górniczą (podziemną, odkrywkową i otworową) należą: wyłączenie obszarów z przyrodniczego użytkowania (degradacja gleb, przekształcenia roślinności i świata zwierzęcego) zmiany ukształtowania powierzchni terenu przekształcenia hydrologiczne i hydrogeologiczne polegające na zmianach stosunków wodnych na powierzchni terenu i wewnątrz górotworu, emisja substancji szkodliwych do atmosfery, emisja hałasu, promieniowanie jonizujące pochodzące głównie z odpadów górniczych niektórych kopalin górnicze wstrząsy sejsmiczne wywołane tąpaniami, pękaniem skał przy ich deformacjach przekraczających naprężenia graniczne oraz robotami strzelniczymi. przekształcenia obiektów budowlanych powierzchniowych i podziemnych powstawanie składowisk odpadów górniczych i przeróbczych. Miarą wpływu działań górniczych na środowisko może być wskaźnik pokazujący powierzchnię zajętą działalnością górniczą. Dla porównania poniżej zestawiono procentowo powierzchnię obszarów górniczych w odniesieniu do powierzchni całego kraju w roku 1994 oraz powierzchnię obszarów górniczych i terenów górniczych do powierzchni całego kraju w roku 2003, w zależności od rodzaju wydobycia: 10 Górnictwo Odkrywkowe Podziemne Otworowe 1994 Obszar górniczy 0,30% 2003 1,38% 0,8% Obszar górniczy*) 0,70% 0,66% 1,27% Teren górniczy**) 3,10% 0,84% 1,40% Dotychczasowe działania służące zmniejszaniu presji działalności górniczej na środowisku polegają na: wprowadzaniu nowych technologii ograniczających negatywny wpływ na środowisko (np. wykorzystanie wód z odwadniania kopalń do celów technologicznych), kontynuacji działań polegających na zmniejszaniu wydobycia w przypadku pojawienia się odpowiednich substytutów np. w postaci alternatywnych źródeł energii (energia odnawialna) lub siarka z odsiarczania zamiast siarki rodzimej, prowadzeniu monitoringu elementów zagrożonych prowadzeniem eksploatacji górniczej. 2.3.2. Wody Negatywne oddziaływania człowieka na wody wyraża się rodzajem i ilością przedostających się do wód zanieczyszczeń. Według danych GUS 2004 odprowadzono ogółem 9220,1 hm3 ścieków, w tym ścieków przemysłowych 85,6 % natomiast komunalnych 14,4 %. Ilość ścieków wymagających oczyszczania wynosiła 2175,8 hm3, z czego oczyszczono 90,3 %. Według tego samego źródła, wielkości ładunków w ściekach komunalnych odprowadzanych po oczyszczeniu do wód lub do ziemi kształtowały się następująco: wyrażone jako BZT5 29,4 tys. ton/rok, ChZT 102 tys. t/rok, zawiesina 38,2 tys. t/rok, azot ogólny 31,7 tys. t/rok i fosfor ogólny 3,1 tys. t/rok. W konsekwencji blisko 1/3 odcinków rzek monitorowanych niesie wody nadmiernie zanieczyszczone w stosunku do stawianych im wymagań. Zrzuty zanieczyszczeń z polskich rzek do Bałtyku, trafiają do zalewów oraz strefy przybrzeżnej morza otwartego, wywierają niekorzystny wpływ na stan czystości wód i stan biocenoz strefy przybrzeżnej. Z wód podziemnych najbardziej zagrożone antropopresją są płytkie wody gruntowe w obrębie czwartorzędowego piętra wodonośnego – głównie te których od powierzchni terenu izoluje słabo przepuszczalny nadkład skalny. Zanieczyszczenia dostające się do wód podziemnych stanowią głównie zanieczyszczenia obszarowe pochodzenia rolniczego, ponadto pochodzą one z nieszczelnych szamb, z terenu składowisk źle odizolowanych od powierzchni, terenów przemysłowych oraz innych źródeł punktowych. Jakość wód w Polsce w latach 1990- 2002 poprawiła się, ale nadal wymagane jest dalsze inwestowanie w infrastrukturę wodno-ściekową jak i poprawa zarządzania gospodarką wodno-ściekową, zwłaszcza w kontekście spełnienia wymagań prawnych Unii Europejskiej. Z jednej strony istnieją przesłanki do pozytywnej oceny sytuacji w zakresie wód np. zmniejszyła się ilość ścieków generowanych w sektorze przemysłowym i komunalnym oraz ilość ścieków nieoczyszczonych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Zahamowano też degradację wód powierzchniowych i podziemnych. Ale jednocześnie wzrastała ilość ścieków wiejskich nieoczyszczonych lub oczyszczonych tylko mechanicznie. Wynika to m.in. z dysparytetu w zakresie budowy wodociągów i kanalizacji na obszarach wiejskich oraz niekorzystnym (zbyt wysokim) poziomem opłat za wywóz ścieków beczkowozami do często odległych punktów zlewnych. *) Obszar górniczy – obszar, w którym prowadzi się eksploatację **) Teren górniczy – obszar przewidywanego wpływu eksploatacji na środowisko 11 Czystość rzek - według kryterium fizyko-chemicznego oraz bakteriologicznego - mierzona procentowym udziałem wód zaliczonych do określonych klas czystości w całkowitej długości odcinków kontrolowanych poprawiła się nieznacznie w latach 1993 – 2002. Jest godne szczególnej uwagi, że pomimo pogorszeń stanu sanitarnego wód w niektórych jeziorach w okresie transformacji udało się zahamować i odwrócić trend pogorszenia się czystości wód w jeziorach. W celu redukcji zanieczyszczeń obszarowych (azotany pochodzenia rolniczego), opracowano programy działań dla wyznaczonych 21 obszarów. Kluczowym działaniem jest wdrożenie i upowszechnienie w gospodarstwach rolnych zasad dobrej praktyki rolniczej. W celu ograniczanie ilości odprowadzanych ścieków przemysłowych, w tym substancji szczególnie szkodliwych i priorytetowych do środowiska wodnego, podjęto działania mające na celu zmniejszenie emisji ze ściekami ww. substancji. Zapoczątkowano proces weryfikacji pozwoleń wodnoprawnych na wprowadzanie ścieków zawierających substancje szczególnie szkodliwe do wód i do kanalizacji, modernizację technologii wytwarzania, modernizację i rozbudowę systemów gospodarki wodno-ściekowej. Proces ograniczania i eliminowania substancji szczególnie szkodliwych, przede wszystkim, powinien odbywać się „u źródła” tzn. już na etapie technologii produkcji np. poprzez wprowadzanie modernizacji technologii wytwarzania czy zamianę surowców. Przyjęty przez Radę Ministrów Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych zakłada osiąganie standardów jakości ścieków odprowadzanych do środowiska wodnego z oczyszczalni ścieków oraz zapewnienie 75% redukcji całkowitego ładunku azotu i fosforu w ściekach komunalnych pochodzących z całego terytorium państwa w celu ochrony wód powierzchniowych przed eutrofizacją, w tym również wód morskich. Wdrażanie polityki wodnej zdefiniowanej m.in. w Ramowej Dyrektywie Wodnej odbywa się obecnie poprzez przygotowywanie planów i programów gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza Odry i Wisły. Wyznaczono jednolite części wód powierzchniowych i podziemnych; opracowano typologię części wód; określono warunki referencyjne dla typów wód; opracowano analizy ekonomiczne korzystania z wód dla obszarów dorzeczy; przeprowadzono analizę wpływów antropogenicznych na zasoby wodne w dorzeczu Odry i Wisły oraz dokonano ocenę skutków tych oddziaływań. 2.3.3. Powietrze Głównymi antropogenicznymi źródłami zanieczyszczeń atmosfery są: energetyka zawodowa i przemysłowa, technologie przemysłowe, sektor komunalno-bytowy oraz transport. W odniesieniu do podstawowych zanieczyszczeń powietrza największymi źródłami emisji są: w przypadku SO2 – procesy spalania paliw w energetyce zawodowej i sektorze komunalno-bytowym; 1 w przypadku NOx –procesy energetycznego spalania paliw i transport ; w przypadku pyłów – procesy energetycznego spalania paliw w przemyśle, energetyce zawodowej oraz sektorze komunalno-bytowym; w przypadku CO2 - transport i procesy energetycznego spalania paliw w energetyce zawodowej; 1 Wielkość emisji tlenków azotu z pojazdów zależy od typu silnika, temperatury spalania oraz prędkości pojazdu. Dokładne określenie emisji NOx z pojazdów wymaga gromadzenia szczegółowych danych o ilości i rodzaju pojazdów, średniej prędkości i ilości kilometrów przejechanych przez daną grupę pojazdów. Gromadzone w Polsce dane pomiarowe i wyniki badań statystycznych, umożliwiają tylko szacunkowe wiązanie emisji i warunków spalania podczas jazdy, w związku z czym szacunek emisji tlenków azotu jest obarczony dużym błędem. 12 w przypadku CH4 – wydobycie i dystrybucja paliw oraz rolnictwo; w przypadku niemetanowych lotnych związków organicznych (NMLZOs) – źródła naturalne (przyroda) i transport; w przypadku NH3 – rolnictwo (hodowla zwierząt i zastosowanie nawozów); w przypadku metali ciężkich i trwałych związków organicznych (POPs) – procesy spalania paliw w przemyśle oraz sektorze komunalno-bytowym, hutnictwo i przemysł chemiczny. W procesach dotyczących zakwaszania i eutrofizacji oraz wzrostu stężenia ozonu istotny udział mają nie tylko emisje ze źródeł krajowych, ale również zanieczyszczenia napływające do Polski z innych krajów w wyniku transgranicznego ich przenoszenia. W okresie transformacji jakość powietrza atmosferycznego na terenie Polski znacznie się poprawiła i ocenia się, że na większości terytorium kraju stan powietrza jest obecnie dobry lub bardzo dobry. Stopień poprawy był jednak przestrzennie i czasowo zróżnicowany. Na terenach zurbanizowanych obserwuje się stały spadek stężeń zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Podwyższone koncentracje zanieczyszczeń notuje się ciągle jeszcze na terenach uprzemysłowionych i zurbanizowanych oraz w rejonach niektórych arterii komunikacyjnych. Prowadzone w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska badania stanu zanieczyszczenia powietrza wykazują, że w ostatnich latach stężenia SO2, NO2, CO są z reguły niskie. Przekroczenia wartości dopuszczalnych nie są rejestrowane lub ich występowanie, rejestrowane rzadko, ma charakter lokalny, ograniczony do obszarów narażonych na bezpośrednie oddziaływanie źródeł emisji rozważanych zanieczyszczeń. W przypadku NO2, CO, a także benzenu i ołowiu, obszarami podwyższonych stężeń (niekiedy przekraczających wartości dopuszczalne) są tereny położone w bezpośrednim sąsiedztwie ulic miejskich o dużym natężeniu ruchu. Tabela 1. Poziomy emisji zanieczyszczeń w latach 1990-2002 (tys. ton) Zanieczyszczenie 1990 1992 1995 1996 1997 1999 2001 Dwutlenek siarki 3210 2820 2376 2368 2181 1719 1564 Tlenki azotu 1280 1130 1120 1154 1114 951 805 1950 1580 1308 1250 1130 815 491 Pył Źródło: Ministerstwo Środowiska 2002 1456 796 473 Zanieczyszczeniem powszechnie występującym, którego stężenia w powietrzu nadal pozostają dość wysokie i dość często przekraczają wartości dopuszczalne, szczególnie w miastach (minio znacznej redukcji emisji i korzystnych zmian stężeń) jest pył zawieszony PM10. Występowanie wysokich stężeń dotyczy również ozonu. Oba zanieczyszczenia ciągle stanowią istotny, nierozwiązany problem w większości krajów w Europie. Główne działania podejmowane w celu redukcji emisji pyłu, SO2, NO2, to: 1. Spalanie paliw o mniejszej zawartości popiołu i siarki. 2. Podnoszenie efektywności odpylania w istniejących obiektach przemysłowych, ograniczenie emisji niezorganizowanej i wtórnej z sektora przemysłowego. 13 Instalowanie urządzeń redukujących emisję SO2 i NOx w sektorze energetycznym i przemysłowym, 4. Dostosowanie dużych źródeł energetycznego spalania do wymagań BAT, w szczególności w obiektach objętych derogacją w Traktacie Akcesyjnym do UE. 5. Ograniczenie i likwidacja emisji wtórnej ze zwałowisk odpadów w szczególności termicznie czynnych oraz wielkoobszarowych składowisk przemysłowych i komunalnych. 6. Rozbudowa przemysłowych systemów automatycznego monitoringu emisji pyłów, SO2, NOx z procesów przemysłowych w szczególności dla instalacji objętych dyrektywą IPPC. 7. Ograniczenie emisji pyłu, SO2, NOx związanych z procesami inwestycyjnymi w przemyśle, budownictwie i gospodarce komunalnej. 8. Uwzględnienie w studiach uwarunkowań przestrzennych planach zagospodarowania przestrzennego działań ukierunkowanych na ograniczenie emisji pyłu, SO2, NOx 9. Wspieranie lokalnych inicjatyw na rzecz przeciwdziałania wypalania traw i ograniczania emisji wtórnej. 10. Termomodernizacja budynków, 11. Ograniczenie emisji z transportu i komunikacji. 3. 2.3.4. Klimat Odnotowywana w ostatnich kilku latach narastająca dynamika zjawisk atmosferycznych w świecie, Europie i Polsce może wskazywać na pojawienie się pierwszych oznak zmian klimatycznych, takich jak: postępujące ocieplanie klimatu Polski, przede wszystkim prawie całkowity zanik śnieżnych zim, gwarantujących dotąd odpowiednią retencję śniegową a poprzez powolne topnienie pokrywy śnieżnej, również odpowiednie zasilanie wód gruntowych, zmiany rozkładu natężenia opadów, szczególnie w okresie wiosennym i jesiennym, z długotrwałych opadów o niskim natężeniu na krótkotrwałe sztormowe opady o wyjątkowo silnym natężeniu, powodujące powodzie i gwałtowny spływ powierzchniowy, erodujący powierzchnię gruntu a nie zasilający warstw wodonośnych. Doceniając znaczenie przeciwdziałania zmianom klimatu w 1994 r. Polska przystąpiła do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, co oznacza obowiązek podjęcia działań na rzecz stabilizacji zawartości gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie zabezpieczającym przed trwałymi zmianami klimatu globalnego. Emisja gazów cieplarnianych w Polsce w okresie od 1998r. do 2002 r. obniżyła się o ponad 30%. przez co Polska wypełniła zobowiązanie redukcji emisji gazów cieplarnianych2 ze znaczącą nadwyżką. Tak duża redukcja jest w zasadniczej części efektem procesów transformacji ustrojowej i gospodarczej, zainicjowanych na początku lat 90. Dla krajów w okresie transformacji gospodarczej, w tym Polski, Protokół z Kioto3 stwarza szansę na częściowe zrekompensowanie poniesionych kosztów i wyrzeczeń za pośrednictwem mechanizmów tego Protokołu, umożliwiających nabycie i ewentualną sprzedaż praw własności do zakumulowanej nadwyżki redukcji emisji gazów cieplarnianych. 2 Polska jest zobowiązana do 6% redukcji emisji gazów cieplarnianych w okresie 2008-2012 w stosunku do 1988 roku (rok bazowy dla Polski) 3 Podpisany przez Polskę w dniu 15 lipca 1998 roku, ratyfikowany w dniu 13 grudnia 2002 r. Protokół z Kioto wszedł w życie z dniem 16 lutego 2005 roku. 14 Od 1 maja 2004 r., Polska podlega prawu wspólnotowemu, w tym dyrektywie o handlu emisjami. Celem wprowadzanego systemu handlu uprawnieniami do emisji CO2 są działania na rzecz ochrony klimatu, które będą opłacalne i efektywne kosztowo. Dane oraz wymogi w zakresie sprawozdawczości będą wymagały znacznego wysiłku od Polski, aby zapewnić m.in. dostarczanie raportów na czas, weryfikację danych, dostęp do danych pierwotnych na poziomie źródeł emisji, utworzenie i prowadzenie rejestru uprawnień. Polska przeprowadziła inwentaryzację instalacji (zakładów), objętych dyrektywą, oraz opracowała Krajowy Plan Rozdziału Uprawnień (KPRU), zawierający liczbę uprawnień każdego zakładu oraz metodę ich alokacji, i przekazała go Komisji Europejskiej. Opracowana została również ustawa o handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych i innych substancji wprowadzanych do powietrza. Zasadniczymi uwarunkowaniami gospodarczymi Polski wpływającymi na realizację postanowień Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu i Protokołu z Kioto są takie czynniki jak: niska rentowność przedsiębiorstw (utrudniająca przeznaczenie niezbędnych środków na pilne modernizacje techniczno-technologiczne), wysoka energochłonność procesów przemysłowych oraz dynamiczny rozwój transportu samochodowego. Działania, prowadzące do redukcji emisji gazów cieplarnianych to m.in: − poprawa efektywności energetycznej gospodarki; − stopniowa redukcja barier rynkowych, utrudniających redukcję emisji w sektorach gospodarczych,; − ograniczenia emisji w transporcie; − ograniczenia emisji metanu ze składowisk odpadów i z procesów produkcji, transportu i przetwarzania energii. 2.3.5. Hałas Do zagrożeń akustycznych zalicza się znacząco wzrastająca w ostatnich latach liczba obiektów o charakterze usługowym i handlowym (markety, stacje benzynowe, działalność rozrywkowa, rzemieślnicza, chałupnicza, warsztaty itp. - zlokalizowane w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej). Coraz więcej takiej działalności powstaje w pobliżu zabudowy chronionej (mieszkalnej). W takiej sytuacji silne są tendencje do przekraczania norm akustycznych oraz do powodowania wysokiej uciążliwości dla mieszkańców. Zwiększenie się uciążliwości akustycznych w pobliżu obiektów mieszkalnych wiąże się z rozwojem techniki (np. urządzenia klimatyzacyjne) oraz z rozwojem transportu (uciążliwe dostawy), a jednocześnie niedostatecznym stanem wdrożeń środków ochrony przed hałasem. Stan klimatu akustycznego w Polsce ulega postępującemu pogorszeniu. Jest to konsekwencją systematycznego wzrostu presji motoryzacji, globalnego zwiększania się prędkości podróżnej pojazdów oraz budowania nowych ulic, dzięki czemu hałas drogowy dociera na tereny z dotychczas prawidłowym klimatem akustycznym. W świetle pomiarów i ocen prowadzonych w ramach monitoringu hałasu, najgorsza sytuacja pod względem emisji hałasu do środowiska (zarówno komunikacyjnym jak i przemysłowym) panuje w województwach: mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim. 15 Hałas drogowy Liczba osób narażonych na ponadnormatywny hałas w środowisku sięga blisko 30% populacji w porze dziennej a jest znacząco wyższa w porze nocnej. Analiza pomiarów hałasu wykonanych w dzień wykazała przekroczenie dopuszczalnego poziomu hałasu w 92,7% punktów pomiarowych. Trendy zmian hałasu drogowego Procentowy rozkład poziomów dźwięku w poszczególnych klasach Okres < 60 dB 60 - 65 dB 65 - 70 dB 70 - 75 dB 75 - 80 dB > 80 dB 1993 - 1996 11,6 12,1 24,2 39,8 11,9 0,4 1997 - 2001 12,0 10,3 22,4 41,3 13,8 0,2 2002/3 0,0 3,4 23,3 55,2 16,4 1,7 Hałas kolejowy Oszacowania generalne wskazują, iż hałasem kolejowym jest zagrożonych: • ponad 2 mln osób dla poziomu dzienno – nocnego powyżej 55 dB, • ok. 1 mln mieszkańców kraju dla poziomu dzienno – nocnego powyżej 60 dB. Tereny wzdłuż wielu linii kolejowych powinny być chronione w postaci ekranowania akustycznego. Jednakże nie zarejestrowano w ostatnich latach żadnych działań związanych z instalacją ekranów wzdłuż linii kolejowych. Hałas przemysłowy W ostatnich latach uwidoczniło się zahamowanie tendencji wzrostowej hałasu przemysłowego. W 2003r., przeprowadzono w 428 zakładach pomiary hałasu przemysłowego w porze dziennej i 163 zakładach pomiary w porze nocnej. Pomiary wykonano w obiektach obejmujących zakłady charakteryzujące się największymi poziomami emisji hałasu w województwach. W 226 zakładach nie stwierdzono przekroczenia poziomów dopuszczalnych w porze dziennej, a w 50 zakładach nie stwierdzono przekroczenia poziomów dopuszczalnych w porze nocnej. Hałas lotniczy Rośnie zagrożenie hałasem pochodzącym od regularnego ruchu komunikacyjnego, a także od intensywnie rozwijającego się lotnictwa dyspozycyjnego, sportowego, turystycznego itp. Do końca br. zostanie zakończona praca dotycząca pomiarów hałasu lotniczego na wybranych polskich lotniskach. 2.3.6. Gleby Gleba przez ludzi użytkowana jest do produkcji rolniczej i leśnej, eksploatacji zasobów mineralnych, wykorzystywana pod budownictwo (domy, drogi, obiekty przemysłowe i in.) działalność rekreacyjną, składowanie i usuwanie odpadów. Różne sposoby użytkowania gleb stanowią o charakterze i skali przekształceń jej naturalnych właściwości. Degradacja, czyli negatywne zmiany w środowisku glebowym jest nieodłączna gospodarczej i bytowej działalności człowieka. 16 Do najważniejszych czynników pogarszających jakość gleb w Polsce należy zaliczyć szkodliwe oddziaływanie przemysłu wydobywczego oraz oddziaływanie pyłów i gazów emitowanych przez przemysł i pojazdy samochodowe. Presje tego typu mają charakter lokalny i dotyczą głównie miast i aglomeracji, terenów zakładów przemysłowych, ciągów komunikacyjnych oraz składowisk odpadów przemysłowych i komunalnych. Gleby na terenach silnie uprzemysłowionych są szczególnie narażone na zanieczyszczenia metalami ciężkimi oraz wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi oraz gromadzeniem odpadów z dużą zawartością związków organicznych. Ponadto mogą występować presje o charakterze ponadlokalnym, polegające na zakwaszaniu gleb w związku z osadzaniem się i wymywaniem przez opady zanieczyszczeń z atmosfery. Należy podkreślić, że pomimo znacznego zmniejszania presji na gleby ze strony górnictwa i przemysłu niskie tempo rekultywacji nie sprzyja szybkiej poprawie jakości gleb w Polsce. Do najważniejszych czynników pogarszających jakość gleb użytkowanych rolniczo w Polsce należy zaliczyć wadliwe ich użytkowanie oraz niewłaściwe stosowanie nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Ponadto do czynników degradacji gleb należy erozja, zakwaszenie i zasolenie. Degradacja fizyczna polegająca na nasileniu procesów erozyjnych zależy głównie od rzeźby terenu, składu mechanicznego wielkości opadów atmosferycznych oraz sposobu użytkowania terenu. Degradacja chemiczna polegająca na zakwaszeniu nasila się wskutek zanieczyszczenia atmosfery, stosowania skoncentrowanych nawozów mineralnych, malejącego udziału nawożenia organicznego, niedostatecznego wapnowania gruntów. Degradacja biologiczna obejmuje procesy zmniejszania się zawartości substancji organicznej (węgla organicznego) oraz niekorzystne zmiany w składzie mikroflory i mikrofauny. Istotne zagrożenie dla jakości gleb w Polsce stanowić mogą susze, coraz częściej pojawiające się w różnych regionach kraju. Z uwagi na różnorodne funkcje jakie pełni gleba (środowisko życia, funkcje regulacyjne, użytkowe oraz kulturowe) należy dążyć do zrównoważonego wykorzystania gleb. W Polsce podstawowe funkcje gleby są zdominowane przez jej funkcje ekologiczne, wyrażone przez fakt, że niemal 60% powierzchni wykorzystywane jest jako użytki rolnicze i 30% jako powierzchnie leśne. Obecnie nie jest możliwe dokładne określenie wielkości terenów zdegradowanych w kraju, pod względem wielkości powierzchni terenów wymagających rekultywacji, Ocenia się, że począwszy od roku 1990 ilość gruntów zdewastowanych i zdegradowanych stopniowo maleje: od 93,7 tys. ha w 1990 do 70,7 tys. ha w roku 2003. Niezależnie od powyższego ocenia się, że skala problemu mierzona jedynie wielkością powierzchni jest znaczna. Szacuje się, że powierzchnia terenów objętych degradacją w Polsce wynosi ponad 8000 km2 (szacuje się, że przemysłowa degradacja powierzchni ziemi objęła: w stopniu bardzo dużym i dużym – ponad 1 400 km2, w stopniu średnim i małym – niemal 7 000 km2), a powierzchnia obszarów zagrożonych przemysłową degradacją wynosi prawie 39 500 km2. W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich i OECD, występuje problem "porzuconych" terenów po działalności gospodarczej, w tym trenów przemysłowych. Do chwili obecnej nie dokonano pełnego szacunku ilości punktów degradacji obiektowej w Polsce. Można jednak powiedzieć, że największe obciążenia wieloczynnikową degradacją występują na terenie województwa śląskiego, dolnośląskiego, małopolskiego i opolskiego. W przypadku tych województw dodatkowym czynnikiem degradacji terenu jest podziemna eksploatacja górnicza, która skutkuje deformacjami powierzchni powodującymi zmiany 17 stosunków wodnych, jak również niekorzystnym mechanicznym oddziaływaniem na budynki i infrastrukturę. Na podstawie danych uzyskanych z monitoringu gleb ornych, realizowanego w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska w latach 1995 i 2000, można wnioskować, iż stan ich czystości pod względem zawartości zanieczyszczeń istotnych dla zdrowia człowieka i środowiska, do których zalicza się metale ciężkie i niektóre niebezpieczne związki organiczne, jest bardzo dobry. Około 97 % użytków rolnych charakteryzuje się naturalną lub nieco podwyższoną zawartością metali ciężkich. Ponadto nie zaobserwowano istotnych zmian ich zawartości pomiędzy seriami badań. Nie stwierdzono również większych różnic we właściwościach chemicznych gleb, a stwierdzone różnice nie wpłynęły w sposób znaczący na ich przydatność rolniczą. Działania podejmowane w celu ograniczenia negatywnych presji na środowisko glebowe, metody profilaktyki oraz przedsięwzięcia służące naprawie szkód zaistniałych w glebie prowadzone są na różnych płaszczyznach w zależności od sposobu użytkowania i formy degradacji. W tym celu konieczne jest: przeprowadzenie działań rekultywacyjnych na terenach, na których występuje największe zagrożenie dla zdrowia ludzi i środowiska oraz gdzie problem zagospodarowania terenów poprzemysłowych tworzących duże obszarowo skupiska, odgrywa ważną rolę w polityce regionalnej, rekultywacja starych składowisk odpadów, ograniczanie procesu zmniejszania się żyzności gleb poprzez stosowanie zasad dobrej praktyki rolniczej, 2.3.7. Przyroda Trwałość różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach jej organizacji, a więc różnorodności wewnątrzgatunkowej (genetycznej), międzygatunkowej i ponad gatunkowej (ekosystemów i krajobrazów) podlega stałej presji. Głównymi źródłami zagrożeń są: wprowadzenie intensywnych, przemysłowych form gospodarowania w rolnictwie, rybactwie i leśnictwie, chaotyczna urbanizacja terenów wiejskich, rozbudowa tras komunikacyjnych i wzrost korzystania z transportu indywidualnego podczas wyjazdów turystycznych, nadmierna penetracja turystyczna lasów i innych cennych obiektów przyrodniczych, osuszanie i eksploatacja obszarów wodno-błotnych, zabudowa hydrotechniczna rzek i strumieni, występowanie na dużych powierzchniach monokultur, Zwiększone zapotrzebowanie na drewno dla potrzeb rozwoju przemysłu drzewnego Dodatkowym zagrożeniem może być wprowadzenie GMO do środowiska, którego oddziaływanie może sprowadzać się do zmian konkurencyjności organizmów genetycznie zmodyfikowanych w porównaniu do organizmów nie zmodyfikowanych oraz możliwości przepływu genów do innych gatunków i zmian konkurencyjności tych gatunków, czy też przekrzyżowaniu roślin GM z roślinami pokrewnymi nie będącymi GM, zakwaszenie gleb negatywnie wpływające na ekosystemy leśne Środowisko przyrodnicze w Polsce należy do najbogatszych w Europie zarówno pod względem ilości gatunków jak i walorów przyrodniczych. Centralne położenie naszego kraju 18 na kontynencie europejskim, w rejonie krzyżowania się geograficznych zasięgów występowania licznych gatunków i zbiorowisk roślinnych, z jednej strony – subatlantyckich i subkontynentalnych, a z drugiej strony – śródziemnomorskich i borealnych, sprzyja dużej różnorodności przyrodniczej i krajobrazowej. Sprzyjającym elementem dla utrzymania tego stanu jest też nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, zachowane na znacznych obszarach tradycyjne ekstensywne rolnictwo oraz rozległe i trwałe historycznie lasy. Do rzadkości w Europie należą występujące w Polsce wielkie i zwarte kompleksy leśne, czy doliny rzek, które zachowały wiele ze swej naturalności dzięki temu, że nie zostały uregulowane.(Raport o stanie środowiska w Polsce w latach 1996-2001) Aktualnie w Polsce, różnego rodzaju ochroną objęte jest 32,2% powierzchni kraju (1007,6 tys. ha), z czego 23 parki narodowe zajmują 314,5 tys. ha, 1368 rezerwatów przyrody – 160,6 tys. ha, 120 parków krajobrazowych zajmuje 2489,3 tys.ha,342 obszary chronionego krajobrazu stanowią 7031,6 tys. ha. Oprócz istniejących obecnie form ochrony przyrody, powstają obszary chronione w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. W Polsce łącznie mamy 76 typów siedlisk przyrodniczych z zał. II Dyrektywy Siedliskowej , 88 gatunków. zwierząt i 46 gatunków roślin z zał. II Dyrektywy Siedliskowej. Fauna Polski na tle całej Europy wyróżnia się znaczną różnorodnością i bogactwem, obejmując liczne gatunki ginące i rzadkie na naszym kontynencie. Zagrożenie szaty roślinnej na obszarze Polski jest znaczne, ale mniejsze niż w Europie, gdzie np. zagrożenie wśród roślin naczyniowych oceniane jest na 30-40% gatunków, podczas gdy w naszym kraju – na około 19% gatunków. Szczególną rolę w ochronie różnorodności biologicznej spełniają lasy, ponieważ cechują się znacznym zróżnicowaniem siedlisk i są ostoją wielu gatunków roślin i zwierząt, a także stanowią ważne ogniwo spajające inne ekosystemy i znacząco wpływają na ich stan, w tym również poprzez kształtowanie bilansu wodnego. Zachowanie różnorodności biologicznej wyraża się zwiększaniem powierzchni lasów objętych różnymi formami ochrony przyrody (rezerwaty, pomniki przyrody, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, strefy ochrony gatunkowej). Na koniec roku 2003 tymi formami ochrony przyrody objęto w lasach blisko 416 tys. ha. Wszystkie lasy stanowią ochronę dla gleb i wód, a także stabilizacji gruntu. Są jednak tereny wymagające szczególnej ochrony w tym zakresie i wówczas lasom tym nadawany jest status lasów ochronnych. Powierzchnia lasów uznanych za ochronne na dzień 31.12.2003 r. wyniosła blisko 3415 tys. ha. Kształtowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa oraz właściwego stosunku do lasu i leśnictwa poprzez działalność edukacyjno-promocyjną prowadzona jest głównie w Leśnych Kompleksach Promocyjnych (na koniec 2003 r. było ich 13). 19 Powierzchnie o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronione w latach 1980-2002 ogółem 12000 tys. ha 10000 parki narodowe 8000 rezerwaty przyrody 6000 4000 parki krajobrazowe 2000 obszary chronionego krajobrazu 19 80 19 85 19 90 19 95 19 97 19 98 19 99 20 00 20 02 0 rok Szczegółowe działania w zakresie utrzymania, co najmniej w nie zmienionym stanie zasobów przyrodniczych i krajobrazowych polegają na: renaturyzacji obszarów o wysokich walorach przyrodniczych i odbudowie ekosystemów zniszczonych przez klęski żywiołowe i pożary, odtworzeniu i ochronie sieci korytarzy ekologicznych (leśnych, rzecznych i innych) zapewniających wymianę genów pomiędzy różnymi populacjami, zachowaniu pełni zmienności drzew leśnych, zwiększeniu lesistości kraju, przebudowie monokultur leśnych odbudowie małej retencji pełnym oparciu gospodarki leśnej na racjonalnych podstawach przyrodniczych, zachowaniu agrobioróżnorodności, zwiększeniu powierzchni zadrzewień i zakrzaczeń na terenach użytkowanych rolniczo, kontroli organizmów zmodyfikowanych genetycznie pod względem ich ewentualnego wpływu na środowisko i różnorodność biologiczną. 2.4. Problemy horyzontalne 2.4.1. Integracja problematyki środowiska z zagadnieniami sektorowymi 2.4.2. Edukacja i stan świadomości ekologicznej Edukację ekologiczną definiuje się jako tworzenie takich wzorców zachowań, kształtowanie postaw, wartości i przekonania jednostek, grup i społeczeństw, które uwzględniają troskę o jakość środowiska i zachowanie zasobów naturalnych. Tak ukierunkowana edukacja powinna obejmować wszystkie grupy wiekowe i zawodowe. Szczególne znaczenie mają działania skierowane do sfer opiniotwórczych i osób pełniących funkcje publiczne. Ważną podstawą działań jest Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej „Przez edukację do zrównoważonego rozwoju”, która w roku 1997 została przyjęta przez ministrów właściwych do spraw środowiska i edukacji. Dokument ten został zaakceptowany przez sejmową i 20 senacką komisję ochrony środowiska, a w latach 1999-2000 go uaktualniono i dostosowano do nowych warunków. Wśród podmiotów prowadzących pozaszkolną edukację ekologiczną są instytucje podporządkowane administracji rządowej i samorządowej prowadzące ośrodki edukacji ekologicznej np. parki narodowe i krajobrazowe, jednostki Lasów Państwowych, gminne ośrodki kultury, ogrody botaniczne i zoologiczne. Najliczniejszą grupę, która poprzez swoje działania bezpośrednio lub pośrednio wpływa na kształtowanie świadomości ekologicznej, stanowią pozarządowe organizacje ekologiczne. Obecnie ich liczbę szacuje się na blisko 800. Są wśród nich nie tylko organizacje krajowe, ale także międzynarodowe, które zaangażowały się w ochronę środowiska naturalnego w Polsce. Dla wielu z tych organizacji edukacja ekologiczna jest głównym celem działalności. Obok działań tradycyjnych jak szkolenia, prelekcje, kursy i wydawnictwa, szeroko wykorzystywane są alternatywne i nieformalne sposoby edukacji takie jak: edukacja poprzez działanie, przez doświadczenie, wydarzenia artystyczne. Część organizacji pozarządowych prowadzi regionalne centra edukacji ekologicznej. Przeprowadzona inwentaryzacja ośrodków zajmujących się edukacją ekologiczną pozwoliła wydać przewodnik dla zainteresowanych tą tematyką oraz elektroniczną bazę danych zawierającą informacje o 240 aktywnych ośrodkach edukacji ekologicznych prowadzonych przez różne podmioty. O zainteresowaniu mediów sprawami dotyczącymi ochrony środowiska świadczą dane zgromadzone w Wydziale Prasowym Ministerstwa Środowiska. Jedynie w okresie sierpieńpaździernik 2004 r. w prasie ukazało się łącznie 147 artykułów o tematyce ochrony środowiska. Aktywność edukacyjna mediów w dziedzinie ochrony środowiska jest w istotnej mierze związana z inspiracją, finansowaniem i opracowaniem merytorycznym przez Ministerstwo Środowiska. Na tym tle małą aktywnością w upowszechnianiu tematyki ochrony środowiska wykazuje się telewizja publiczna. Niedostateczne propagowanie w telewizji tematyki ekologicznej, z jednoczesnym kształtowaniem konsumpcyjnego wzorca zachowań konsumenckich (nieprzyjaznym środowisku) jest istotnym mankamentem ograniczającym skuteczność edukacji ekologicznej. Według najnowszych, niepublikowanych jeszcze badań wykonanych na zlecenie Ministerstwa Środowiska4, zwiększa się liczba osób, dla których głównym motywem działań na rzecz poprawy stanu środowiska jest ochrona zdrowia. Drugim motywem – na razie słabo uświadamianym, lecz potencjalnie bardzo ważnym – jest ekonomia, rozumiana jako oszczędności w gospodarstwach domowych przyczyniające się do racjonalnego użytkowania zasobów środowiska. Zdaniem ankietowanych najwięcej działań na rzecz ochrony środowiska podejmują władze samorządowe i są one oceniane jako najskuteczniejsze. W skali lokalnej właściwie wszystko zależy właściwie od samorządu, lecz zmiany w skali kraju wymagają przede wszystkim finansów, właściwych przepisów i ich skutecznej egzekucji. Oceniając ogólnie społeczne postrzeganie problematyki ekologicznej w Polsce stwierdza się, że maleje podejście emocjonalne związane z wahaniami ocen, coraz częstsze jest natomiast racjonalizowanie poglądów i zachowań przyjaznych środowisku. 4 Autor, Tytuł, 21 2.4.3. System prawa 2.4.4. Administracja 2.5. Analiza SWOT 22 SILNE STRONY SŁABE STRONY - - - zrealizowanie wielu inwestycji służących ochronie środowiska; duża powierzchnia obszarów cennych przyrodniczo; duża różnorodność genowa, gatunkowa, ekosystemowa i krajobrazowa; duży udział powierzchni lasów w strukturze użytkowania; dobre rozpoznanie zasobów naturalnych; prowadzenie zrównoważonej gospodarki leśnej; wysoki potencjał energetyczny i transportowy rzek jako alternatywne źródła energii i komunikacji; znaczny udział ekstensywnego rolnictwa; niewielka presja na środowisko na dużej części kraju; systematyczna poprawa jakości wód; szybko wdrażane zmiany technologiczne (czystsza produkcja); dobrze rozbudowana sieć kolejowa; istniejące powiązania sieci dróg wodnych z sieciami wodnymi UE; dobra jakość powietrza; dobrze opracowane dokumenty programowe; wysokie wymogi prawne w zakresie standardów jakości środowiska; efektywne instrumenty finansowego wspierania ochrony Środowiska; 23 niedoinwestowanie w sektorach środowisko i gospodarka wodna; zanieczyszczenie wód połączone z niskim poziomem oczyszczania ścieków i słabo rozwinięta infrastruktura środowiskowa; niski poziom wykorzystania odnawialnych źródeł energii; niski poziom odzysku odpadów komunalnych; niedostateczne pokrycie potrzeb ludności w zakresie zaopatrzenia w wodę do spożycia; nieefektywne ukształtowanie przestrzeni powodujące niedrożność układów korytarzy ekologicznych; duży udział paliw kopalnych, w tym węgla w bilansie energetycznym kraju; niski poziom retencjonowania wód; niezadawalający stan zdrowotny części lasów oraz niewłaściwa struktura wiekowa i gatunkowa części drzewostanów; niska jakość wód powierzchniowych; przekroczenie norm hałasu (głównie w ciągach komunikacyjnych); mała skala stosowania dobrej praktyki rolniczej; niewielkie wykorzystanie nowoczesnych technologii w przemyśle i niska efektywność energetyczna gospodarki; koncentracja zanieczyszczenia powietrza w niektórych strefach; niezharmonizowane dokumenty programowe i niekonsekwencja ich realizacji; złożoność przepisów i nakazowo – regulujący system prawa nie realizujący w praktyce zasady partnerstwa; nieefektywny system kontroli i monitoringu, brak koordynacji pomiędzy podmiotami kontrolującymi; niewystarczająca ilość i jakość obsady kadrowej administracji; niski poziom edukacji i świadomości ekologicznej; mały zakres wdrożenia zasady „zanieczyszczający płaci”; słaby system rozwiązywania konfliktów gospodarczo – ekologicznych; słaby przepływ informacji (niski stopień SZANSE ZAGROŻENIA - - - - - - wysokie standardy UE w ochronie środowiska; rosnąca ranga problematyki środowiska (w koncepcji rozwoju); rozwój innowacyjności, w tym prowadzącej do zmniejszenia materiałochłonności; działanie mechanizmów rynkowych powodujących wzrost opłacalności odzysku odpadów; szansa na rozwój zrównoważonego rolnictwa; wysoki poziom wykształcenia w społeczeństwie połączony z rosnącą świadomością ekologiczną; istnienie dobrze rozwiniętego i prężnie działającego ruchu organizacji pozarządowych w dziedzinie ekologii; uwzględnianie zasady zrównoważonego rozwoju w planowaniu przestrzennym; duże możliwości integrowania skuteczności ekologicznej i efektywności ekonomicznej w zarządzaniu; możliwość ukształtowania zrównoważonego transportu ze znaczącym udziałem kolei oraz żeglugi śródlądowej; przesłanki postępu technologicznego, w tym w dziedzinach związanych z ochroną środowiska; możliwość przeskoku technologicznego w wyniku zapóźnienia inwestycyjnego; bogate i różnorodne zasoby naturalne; warunki do zwiększania retencji wody; rosnący popyt na produkty i usługi przyjazne środowisku; uporządkowanie gospodarki wodnej na zasadach samofinansowania; rosnący popyt na żywność produkowaną metodami tradycyjnymi; niedostateczna integracja zagadnień ochrony środowiska w poszczególne sektory gospodarki; - - - - 24 różnice w poziomie rozwoju pomiędzy Polską a „starymi” krajami członkowskimi UE; wysoki poziom kosztów wykorzystania energii odnawialnej; położenie Polski (tranzytowe sieci transportowe); trudności w przeprowadzeniu inwestycji bez kolizji z terenami o wysokich walorach przyrodniczych; wzrost emisji zanieczyszczeń przez transport (szybki przyrost liczby samochodów); znaczy udział energochłonnych i przestarzałych technologii w gospodarce; niewystarczający poziom innowacyjności; trudności w realizacji inwestycji z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii wynikające z kolizji z ochroną środowiska; niedostateczna skuteczność systemu opłat i kar środowiskowych; zmniejszanie się zasobów łatwo dostępnych kopalin; duża zmienność przepływów; zmienne warunki klimatyczne i hydrologiczne powodujące zagrożenia powodzią i suszą oraz nieprzewidywalność pogody; ubogie dyspozycyjne zasoby wodne; ciągłe zmiany przepisów prawnych w tym w UE i przeregulowanie w sferze ochrony środowiska; spadająca skuteczność istniejącego systemu finansowania środowiska; rozwój gospodarczy z pominięciem zasady zrównoważonego rozwoju; niedostateczna harmonizacja ochrony środowiska z planowaniem przestrzennym; degradacja społeczno-ekonomiczna na obszarach słabo rozwiniętych i cennych przyrodniczo; kształtowanie konsumpcyjnego wzorca zachowań; niski poziom gotowości społeczeństwa do wprowadzania zasady „zanieczyszczający płaci”; skutki społeczne zwiększonych wydatków 2.6. Finansowanie w ochronie środowiska 2.6.1. Instrumenty finansowe W uchwalonej przez Sejm RP w 2003 roku "Polityce Ekologicznej Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010" przyjęte zostało założenie, że osiągnięcie celów polityki ekologicznej nie będzie możliwe bez aktywnego włączenia w proces ich realizacji wszystkich użytkowników środowiska. Realizacja tych celów w latach 2003 -2010 wymaga ogromnych nakładów finansowych, szacowanych na 140 mld zł, które może zapewnić jedynie sprawnie działający system finansowania, oraz współpraca instytucji na wszystkich poziomach zarządzania. Najważniejszymi elementami obecnie funkcjonującego systemu finansowania ochrony środowiska w Polsce są: - fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz fundusz ochrony gruntów rolnych i leśnych, - budżet państwa, budżety samorządowych województw, powiatów i gmin, - fundusze Unii Europejskiej - przed-akcesyjne Phare, ISPA, SAPARD oraz fundusze strukturalne i Fundusz Spójności, - pomoc udzielana Polsce w oparciu o umowy i porozumienia międzyrządowe oraz na podstawie protokółów, oświadczeń i porozumień (umowy Rządu RP z Bankiem Światowym, rządami Belgii, Szwajcarii, Szwecji, pomoc Danii na pdst. Aktu Królowej Danii z 1991r., protokoły i porozumienia z agendami i organizacjami państwowymi Holandii, Niemiec, Norwegii, USA, pomoc bilateralna m.in. Japonii i Wielkiej Brytanii); - niekomercyjne krajowe instytucje finansowe np. fundacje, w tym w szczególności Fundacja "EkoFundusz", która dysponuje środkami pochodzącymi z zamiany długu zagranicznego na środki publiczne przeznaczane na ochronę środowiska w Polsce (tzw. ekokonwersja), - instytucje komercyjne, w tym banki, które jak np. Bank Ochrony Środowiska dzięki zewnętrznemu wsparciu udzielają preferencyjnych kredytów i pożyczek na cele ochrony środowiska, - inne komercyjne instytucje finansowe, zwłaszcza banki, udzielające kredytów na cele ekologiczne na warunkach rynkowych. Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej System funduszy ochrony środowiska został utworzony ponad 15 lat temu, na początku okresu transformacji ustrojowej w Polsce. Podstawę do budowania systemu stanowiła ustawa z dnia 15 lipca 1989 roku, powołująca Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW). Zgodnie z art. 405 ustawy Prawo ochrony środowiska (POŚ), fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej są instytucjami ochrony środowiska a środki funduszy przeznacza się na finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej w celu realizacji zasady zrównoważonego rozwoju i polityki ekologicznej państwa. Na zasadach określonych ustawą działają: NFOŚiGW, 16 funduszy wojewódzkich, 373 fundusze powiatowe i 2 489 gminnych funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Są to fundusze celowe w rozumieniu ustawy o finansach publicznych. Spośród nich, NFOŚiGW i fundusze wojewódzkie działają jako niezależne instytucje posiadające osobowość prawną, własne zarządy i rady nadzorcze. Art. 400 znowelizowanej ustawy POŚ zobowiązał 25 Narodowy i wojewódzkie fundusze do prowadzenia gospodarki finansowej w sposób zapewniający pełne wykorzystanie przeznaczonych na ochronę środowiska i gospodarkę wodną, niepodlegających zwrotowi środków pochodzących z Unii Europejskiej. Podstawowymi przychodami funduszy ochrony środowiska są opłaty za korzystanie ze środowiska, kary za naruszenie wymagań w zakresie ochrony środowiska, przychody finansowe (z tytułu oprocentowania udzielonych pożyczek i wolnych środków), opłaty i kary za usuwanie drzew i krzewów (w całości stanowiące przychód gminnych funduszy). W strukturze przychodów Narodowego i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska coraz większą rolę odgrywają obecnie przychody finansowe. W 2003 roku dochody Narodowego i wojewódzkich funduszy wyniosły 1 786 mln zł, z czego 959 mln zł stanowiły opłaty za korzystanie ze środowiska, a 460 mln zł przychody finansowe. W strukturze wydatków największe wartości przyjmują bezzwrotne formy finansowania ochrony środowiska a więc dotacje (1 026 mln. zł), umorzenia pożyczek i kredytów (261mln. zł) oraz koszty działalności operacyjnej (111 mln zł) i koszty finansowe (130 mln. zł). Łączny stan funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej wynosił na koniec 2003r. ponad 9 030 mln. zł; w tym 4 633 mln zł stanowiły środki NFOŚiGW; 3 707 mln zł środki funduszy wojewódzkich a pozostałe 689 mln zł znajdowało się w funduszach powiatowych i gminnych. Fundacja EKOFUNDUSZ EkoFundusz założony został w 1992 r. jako fundacja, której wpływy pochodzą ze zrzeczenia się spłaty części polskiego długu w ramach umów Polski z USA, Francją, Szwajcarią, Włochami i Norwegią. Warunkiem wykorzystania tych funduszy jest przeznaczenie ich na ochronę środowiska (tzw. ekokonwersja). W latach 1992-2003 przychody EkoFunduszu wyniosły około 314 mln USD, co stanowi 55% całości kwoty, jaką ma otrzymać w okresie 1992-2009. Fundacja dysponuje również wpływami z darowizn. Dotychczas przekazane zostały dwie darowizny: rządu Norwegii w 1997 r. oraz rządu Szwajcarii w 2000 r., w łącznej kwocie 3,9 mln USD EkoFundusz finansuje inwestycje w pięciu sektorach priorytetowych: - ograniczenie transgraniczne transportu dwutlenku siarki i tlenków azotu oraz eliminacji niskich źródeł ich emisji, - ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do Bałtyku oraz ochrona zasobów wody pitnej, - ograniczenie emisji gazów powodujących zmiany klimatu Ziemi, - ochrona różnorodności biologicznej, - gospodarka odpadami i rekultywacja gleb zanieczyszczonych. EkoFundusz udziela dofinansowania w formie dotacji, co w wielu przypadkach umożliwia wykonalność projektu. W latach 1992-2003 fundacja wydatkowała łącznie około 1 075 mln zł na dofinansowanie około 1000 projektów, dla których średnia wysokość dotacji stanowiła około 20 % kosztów projektu. Programy przedakcesyjne UE Phare Program Phare, utworzony został w 1990 roku w celu udzielenia pomocy krajom przechodzącym transformację gospodarczą i ustrojową. Od 1990 r. (1990-1994 w MOŚZNiL, od połowy 1994 r. w NFOŚiGW), w ramach 9-ciu memorandów finansowych podpisanych dla poszczególnych programów Phare, wdrożono 142 projekty z zakresu ochrony środowiska, na które ze środków Phare wydatkowano 145,66 mln euro. 26 W 1999 roku zmienione zostały cele programu Phare, a środki programu skierowano na promowanie spójności społeczno-gospodarczej, realizowane w szczególności poprzez porozumienia bliźniacze i pomoc techniczną. ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre- accession) W latach 2000-2003 sektor ochrony środowiska otrzymał ze środków ISPA kwotę w wysokości 1 285 mln euro na wsparcie finansowe dla 43 przesięwzięć inwestycyjnych i dwóch pomocy technicznej o łącznym budżecie 2 071 mln euro. Alokacja w ramach programu ISPA w latach 2000-2003 wyniosła 727, mln euro, pozostała część alokacji tj. 558 mln euro, przeszła po akcesji Polski jako zobowiązanie Funduszu Spójności SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development) miał na celu wsparcie modernizacji polskiego rolnictwa, przemysłu rolno spożywczego oraz rozwój obszarów wiejskich.. Dostępne Polsce środki wynosiły ok. 175 mln euro rocznie. W ramach wdrażanych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) działań pn. "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybackich" oraz "Inwestycje w gospodarstwach rolnych" zawarto na dzień 31.03.2004r. odpowiednio 789 i 5459 umów na inwestycje związane m.in. z dostosowaniem zakładów i gospodarstw do wymogów ochrony środowiska. Jednocześnie w tym okresie ARiMR w ramach Działania 3. Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich udzielał samorządom lokalnym wsparcia w łącznej wysokości ponad 742 mln zł, w tym część środków przeznaczono na realizację inwestycji związanych z odprowadzaniem ścieków komunalnych i wód opadowych, zaopatrzeniem gospodarstw wiejskich w wodę i inwestycji służących zagospodarowaniu odpadów stałych. Nowe instrumenty realizacji PEP Narodowy Plan Rozwoju 2004 - 2006 Absorpcja środków funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności jest jednym z największych wyzwań, które stoją obecnie przed systemem finansowania ochrony środowiska w Polsce. W celu wygospodarowania środków na pokrycie polskiego wkładu finansowego dla poszczególnych inwestycji, niezbędne jest stworzenie warunków właściwej koordynacji dla beneficjentów pomocy UE oraz instytucji, które zapewnią ze strony krajowej niezbędne środki finansowe na ich współfinansowanie. Fundusz Spójności Fundusz Spójności jest instrumentem komplementarnym w stosunku do funduszy strukturalnych, jednak o dużym znaczeniu z punktu widzenia spójności społecznej i gospodarczej Wspólnoty jako całości. Łączna planowana alokacja środków dla sektora środowisko w Polsce na lata 2004 - 2006 wyniesie ponad 1 866 mln euro, z czego 558 mln euro zostało przeznaczone na kontynuację finansowania projektów zgłoszonych w ramach programu ISPA. Do dnia 31.01.2005 na realizację celów ochrony środowiska w Polsce, ze środków Funduszu Spójności dofinansowanie przyznano dla: - 45 projektów o koszcie całkowitym 2 071 mln euro, dla których podpisano memoranda finansowe do końca 2003 r. w ramach funduszu ISPA. Zatwierdzone dofinansowanie z budżetu UE wynosiło 1 285 mln euro, z czego 558 mln euro przeszło jako obciążenie Funduszu Spójności. - 22 projekty o koszcie całkowitym 1 025 mln euro, dla których Komisja Europejska wydała decyzje w sprawie przyznania pomocy z Funduszu Spójności. Zatwierdzone dofinansowanie z budżetu UE 2004 wynosi 689 mln euro. 27 Łączna przyznana dotychczas alokacja środków Funduszu Spójności wynosi 1 247 mln euro i stanowi prawie 67% alokacji dla sektora środowiska w Polsce planowanej na lata 2004-2006. Fundusze strukturalne W latach 2004 -2006 fundusze strukturalne w Polsce wdrażane są poprzez pięć programów sektorowych, Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR), oraz program operacyjny pomocy technicznej. Praktycznie wszystkie programy obejmują przedsięwzięcia związane z ochroną środowiska, przy czym najważniejsze to: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR) Finansowanie infrastruktury ochrony środowiska na poziomie regionów, w szczególności w zakresie gospodarki wodno-ściekowej, uwzględnione zostało w Narodowym Planie Rozwoju na lata 2004-2006 i jako istotny czynnik warunkujący szanse rozwoju regionalnego włączony do ZPORR. Odniesienie do kwestii ochrony środowiska zawarte jest przede wszystkim w ramach: Priorytetu 1: Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności regionów, Działanie 1.2.: Infrastruktura ochrony środowiska(udział środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego EFRR - 301 mln euro) oraz Priorytetu 3: Rozwój lokalny, Działanie 3.1: Obszary wiejskie (udział środków EFRR 352 mln euro), Działanie 3.2: Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe (udział środków EFRR 99 mln euro) Instytucją Zarządzającą Programem jest MGiP, Instytucjami Pośredniczącymi Urzędy Wojewódzkie we współpracy z Urzędami Marszałkowskimi a Ostatecznymi Odbiorcami dla ww. działań: ü jednostki samorządu terytorialnego: gminy, powiaty, województwa, związki, porozumienia i stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, ü podmioty świadczące usługi publiczne na zlecenie jednostek samorządu terytorialnego; ü podmioty świadczące usługi publiczne na zlecenie jednostek samorządu terytorialnego wybrane w drodze przetargu; ü jednostki administracji rządowej w województwach; ü inne instytucje publiczne. Przedstawiciele Ministerstwa Środowiska są członkami wojewódzkich Komitetów Sterujących ZPORR. Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw Środki na inwestycje z zakresu ochrony środowiska znajdują się przede wszystkim w ramach Priorytetu II: Wzmacnianie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw działającym na jednolitym Rynku Europejskim, Działanie 4:pn. "Wsparcie dla inwestycji w zakresie dostosowania przedsiębiorstw do wymogów ochrony środowiska". NFOŚiGW został wskazany jako Instytucja Wdrażająca/Beneficjent Końcowy dla tego działania. Celem tego Działania jest zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw w warunkach Jednolitego Rynku Europejskiego poprzez wspieranie przedsiębiorstw zobligowanych do dostosowania swojej infrastruktury do wymogów ochrony środowiska. Działanie to będzie wspomagało realizację zobowiązań negocjacyjnych Polski w zakresie wdrażania dyrektyw UE z dziedziny ochrony środowiska. Na finansowanie Działania 2.4 SPO WKP w latach 2004 2006 zaplanowano ok. 207 mln euro środków publicznych, w tym ok.155 mln euro ze środków EFRR oraz ok. 52 mln euro ze środków NFOŚiGW. Środki EFRR będą przekazywane Odbiorcom Ostatecznym (przedsiębiorstwom) w formie dotacji, natomiast środki NFOŚiGW (stanowiące krajowy wkład publiczny w finansowanie 28 Działania 2.4) będą przekazywane przedsiębiorstwom w formie pożyczek preferencyjnych lub dotacji. Sektorowy Program Operacyjny "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich" Program "Restrukturyzacji i modernizacji sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich" będzie finansowany ze środków Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF). Instytucją Zarządzającą Programem jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi a Instytucją Wdrażającą - Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Wsparcie programu skierowane jest na dofinansowanie m.in. inwestycji mających na celu spełnienie wymagań w zakresie ochrony środowiska przez gospodarstwa rolne, zmniejszenie negatywnego wpływu na środowisko przetwórców produktów rolnych lub hurtowników artykułów rolno-spożywczych, gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi, a w ramach leśnictwa - odbudowę funkcji gospodarczych, ekologicznych i społecznych obszarów leśnych zniszczonych oraz wprowadzenie działań zapobiegających powstaniu szkód. Finansowanie odbywa się w przeważającej części ze środków EAGGF (łącznie ponad 1 193 mln euro) oraz środków budżetu Państwa. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweski Mechanizm Finansowy Głównym celem przeznaczanych przez państwa EFTA środków w ramach ww. Mechanizmów jest realizacja przedsięwzięć prorozwojowych, przyczyniających się do zmniejszania różnic ekonomicznych i społecznych w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Realizowane projekty mają być zgodne z priorytetami polityki społecznogospodarczej kraju, celami odpowiednich polityk Unii Europejskiej, a także z zasadami zrównoważonego rozwoju oraz równości szans kobiet i mężczyzn. W Polsce, wykorzystanie środków Mechanizmów będzie pełniło funkcje uzupełniające w stosunku do działań realizowanych z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności UE oraz służyło realizacji Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013. Łącznie, w ramach obu Mechanizmów, Polsce przyznano środki w wysokości 533,51 mln euro na lata 2004-2009. Będą one wykorzystywane na projekty realizowane w ramach ściśle zdefiniowanych obszarów priorytetowych. Środki Mechanizmu Finansowego EOG dla ochrony środowiska mogą być przeznaczane na: · Ochronę środowiska, w tym środowiska ludzkiego, poprzez m.in. redukcję zanieczyszczeń i promowanie odnawialnych źródeł energii, · Promowanie zrównoważonego rozwoju poprzez lepsze wykorzystanie i zarządzanie zasobami. Środki Norweskiego Mechanizmu Finansowego dla ochrony środowiska mogą wspierać ww. działania w ramach Mechanizmu Finansowego EOG, oraz dodatkowo na: · Ochronę środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem wzmocnienia zdolności administracyjnych do wprowadzania w życie odpowiednich przepisów istotnych dla realizacji projektów inwestycyjnych, · Politykę regionalna i działania transgraniczne, · Pomoc techniczną przy wdrażaniu acquis communautaire. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) finansowany jest z Sekcji Gwarancji EAGGF (łącznie 2 866 mln euro) jako jeden z elementów wdrażania Wspólnej Polityki Rolnej. W ramach PROW rolnicy mają możliwość otrzymywania płatności m.in. na dostosowanie gospodarstw do standardów ochrony środowiska, zalesianie gruntów rolnych, działania rolno29 środowiskowe. Instytucją wdrażającą PROW jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. 2.6.2. Pomoc publiczna W wielu przypadkach, finansowanie podmiotów ze środków publicznych w celu realizacji zadań ochrony środowiska stanowi pomoc publiczną podlegającą ograniczeniom, o których mowa w art. 87 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Niezbędne staje się wówczas respektowanie przepisów regulujących udzielanie takiej pomocy. Wsparcie finansowe dla przedsiębiorcy podlega przepisom dotyczącym pomocy publicznej, jeżeli jednocześnie spełnione są następujące warunki: - udzielane jest ono przez Państwo lub ze środków publicznych, - ma charakter selektywny (uprzywilejowuje określonego lub określonych przedsiębiorców albo produkcję określonych towarów), - grozi zakłóceniem lub zakłóca konkurencję oraz wpływa na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej, - przedsiębiorca uzyskuje przysporzenie na warunkach korzystniejszych, niż oferowane na rynku. Istnieją zatem obszary, których przepisy pomocy publicznej nie dotyczą. W szczególności, tworzenie infrastruktury przez sektor publiczny jest środkiem ogólnym i nie podlega przepisom pomocowym pod warunkiem, iż dostęp do infrastruktury jest zagwarantowany na równych prawach dla wszystkich potencjalnych użytkowników. W związku z powyższym, można wyróżnić sytuacje, gdy przekazana pomoc w ramach finansowania ochrony środowiska nie będzie kwalifikowana jako pomoc publiczna, np. w ramach sektora wodnokanalizacyjnego, czy innej infrastruktury publicznej. W zakresie sektora środowiska, pomoc publiczna na przedsięwzięcia proekologiczne udzielana była dotychczas przede wszystkim jako wsparcie inwestycyjne. Ponieważ równocześnie Polska należy do obszarów objętych dopuszczalnością udzielania pomocy regionalnej, możliwe było kwalifikowanie wsparcia jako "pomocy regionalnej na nowe inwestycje". W pozostałych przypadkach, pomoc przeznaczona na finansowanie inwestycji ekologicznych udzielana była zgodnie ze wspólnotowymi wytycznymi w sprawie pomocy na ochronę środowiska. Podejmowane przez Komisję Europejską działania zmierzające do ograniczenia pułapów pomocy regionalnej od 2007 r., mogą wpłynąć na zmniejszenie możliwości dofinansowania publicznego nowych inwestycji i ograniczenie tych limitów pomocy na ochronę środowiska, które odnoszą się do pułapów pomocy regionalnej. Obecnie Polska dodatkowo korzysta z postanowień przepisów przejściowych określonych w Traktacie Akcesyjnym, które przewidują możliwość udzielania wsparcia na zasadach bardziej korzystnych od wspólnotowych reguł określonych dla wsparcia przedsięwzięć ekologicznych, w ograniczonym okresie czasu. W ramach procedury przejściowej Polska notyfikowała do Komisji Europejskiej m.in. 17 programów pomocy publicznej określających warunki udzielania pomocy przez fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, które to programy zostały przygotowane na podstawie odpowiednich ośmiu Rozporządzeń Rady Ministrów w sprawie szczegółowych warunków udzielania pomocy publicznej na inwestycje służące ochronie środowiska. Na początku 2005r. Komisja wyraziła zgodę na stosowanie przez Polskę wszystkich ww. programów, co umożliwia udzielenie przez fundusze ochrony środowiska w latach 2004-2006 łącznie 850 mln euro pomocy publicznej wyrażonej w Ekwiwalencie Dotacji Netto. 30 Wsparcie, jeśli spełniało przesłanki pomocy publicznej określone w TWE, na działania ekologiczne w sektorze rolnictwa w ramach SPO Rolnictwo, nie wymagało indywidualnej notyfikacji. Wymagana była jedynie akceptacja programu operacyjnego przez KE. Podsumowanie W ostatnich latach wydatki na inwestycje ochrony środowiska kształtowały się następująco: Tabela. Wydatki inwestycyjne na ochronę środowiska i gospodarkę wodną (w milionach zł) (dane GUS 2004). Wyszczególnienie Ochrona środowiska Gospodarka wodna RAZEM ‘1997 7354,2 1783,5 9137,7 ‘1998 9018,7 1748,2 10766,9 ‘1999 8584,9 1766,7 10351,6 ‘2000 6570,3 1652,7 8223 ‘2001 6168,9 1315,1 7484 ‘2002 5027,1 1440,1 6467,2 ‘2003 5151,2 1698,6 6849,8 Szacuje się, że ok. 25 % środków wydawanych w latach ubiegłych na ochronę środowiska w Polsce, to środki funduszy ekologicznych, gdy tymczasem udział wydatków z budżetu centralnego na przedsięwzięcia proekologiczne w tych latach zmniejszył się i stanowił w 2003 roku jedynie 3% nakładów inwestycyjnych przeznaczanych na ten cel. Udział środków pochodzących z pomocy zagranicznej, ponoszonych na ochronę środowiska w Polsce był do tej pory niski, szacowany na 9% w stosunku do globalnych wydatków na ten cel, w skali kraju. Pozostałe środki finansowe wydatkowane na ochronę środowiska pochodziły ze środków własnych inwestorów oraz budżetów lokalnych (miasta, gminy). Trwają prace nad pełniejszym włączeniem do systemu finansowania ochrony środowiska programów realizowanych w ramach partnerstwa publiczno - prywatnego. Przytoczone powyżej dane wskazują na spadek w ostatnich latach wydatków na ochronę środowiska. Prognoza źródeł finansowania zawarta w programie wykonawczym do drugiej polityki ekologicznej państwa zakładała, że nakłady na ochronę środowiska w latach 2002 i 2003 będą wynosiły odpowiednio 7 866 mln zł i 10 976 mln zł. Najważniejsze przyczyny spadku w ostatnich latach nakładów inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska to: - rosnące trudności w zaciąganiu zobowiązań finansowych przez jednostki samorządu terytorialnego; - mniejsze zainteresowanie inwestycjami związanymi z ochroną środowiska, które na ogół nie przynoszą szybkiego zwrotu zainwestowanych środków, - zmniejszenie zainteresowania pożyczkami ze środków funduszy ochrony środowiska w związku z możliwością (nie zawsze realną) uzyskania środków dotacyjnych UE, - opóźnienia w absorpcji środków z UE, - ograniczenia w możliwości udzielania pomocy publicznej przedsiębiorcom wynikającymi z przepisów wspólnotowych. W tej sytuacji potrzebne jest zwiększenie skuteczności i efektywności ekonomicznej systemu finansowania ochrony środowiska poprzez ewolucyjne dostosowanie go do zmieniającego się otoczenia rynkowego i instytucjonalnego po wejściu do Unii Europejskiej. 31