docpodręcznik metodyczny. - Fundacja Pomocy Ludziom
download 
Reklamacja Transkrypt
podręcznik metodyczny. - Fundacja Pomocy Ludziom
Wyrównywanie szans osób z niepe∏nosprawnoÊcià Podr´cznik metodyczny Praca zbiorowa Redakcja merytoryczna: Dorota Koman Krystyna Wojakowska-Lewicka Wszelkie prawa zastrze˝one. Publikacja cz´Êci lub ca∏oÊci wymaga pisemnej zgody. „Powiesz mi, a ja zapomn´, poka˝esz mi, a byç mo˝e zapami´tam, w∏àcz mnie do dzia∏ania, a zrozumiem i zachowam w pami´ci” Konfucjusz Beneficjentom Projektu – Autorki SPIS TREÂCI WPROWADZENIE – Krystyna Wojakowska-Lewicka MODU¸ I WARUNKI KONIECZNE POLITYKI RÓWNYCH SZANS INFORMACJA JAKO INSTRUMENT – Dorota Koman SPOSÓB POLITYKI SPO¸ECZNEJ ADMINISTRACJI TERENOWEJ NA SZCZEBLU GMINY/DZIELNICY NA POZYSKIWANIE INFORMACJI O OSOBACH NIEPE¸NOSPRAWNYCH, NIEAKTYWNYCH SPO¸ECZNIE I ZAWO- DOWO NA DANYM TERENIE SKUTECZNA – Aleksandra Sandecka PROCEDURA REKRUTACJI – Agnieszka Maria Zakrzewska – Agnieszka Maria Za- BUDOWA BAZY krzewska INFORMACJI O OSOBACH NIEAKTYWNYCH SPO¸ECZNIE I ZAWODOWO WCZYTYWANIE DOKUMENTÓW èRÓD¸OWYCH NA PRZYK¸ADZIE ANKIETY REKRUTACYJNEJ REGULACJE (WYMOGI) ANKIETA PRAWNE ZWIÑZANE Z POZYSKIWANIEM I PRZETWARZANIEM DANYCH OSOBOWYCH WST¢PNA MODU¸ II INDYWIDUALNA ÂCIE˚KA ROZWOJU OSOBY Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ DIAGNOZA – WARUNEK KONIECZNY – Agnieszka Madzio PROJEKTOWANIA EFEKTYWNYCH DZIA¸A¡ W RAMACH INDYWIDUALNEJ ÂCIE˚KI ROZWOJU CHARAKTERYSTYKA I SPOSÓB STOSOWANIA DO DIAGNOZY – Krystyna Lauk POSZCZEGÓLNYCH NARZ¢DZI DIAGNOSTYCZNYCH W NAWIÑZANIU ZA¸ÑCZNIKI: WYWIAD TEST POG¸¢BIONY (ZA¸. NR SAMOOCENY (ZA¸. NR WSKAèNIKI 1) 1/1) I KWALIFIKACJA KOMISJI SPECJALISTÓW (ZA¸. NR CHARAKTERYSTYKA DODATKOWA – 2) AKTUALNY STAN PSYCHICZNY (ZA¸. NR 2/2) MODU¸ III METODYKA DZIA¸A¡ TERAPEUTYCZNYCH I WSPIERAJÑCYCH W INDYWIDUALNEJ ÂCIE˚CE ROZWOJU OSOBY Z NIEPE¸- NOSPRAWNOÂCIÑ NIEZB¢DNIK, CZYLI PODSTAWY DOTYCZÑCE PRACY GRUPOWEJ PROWADZENIE GRUPY WSPARCIA – Renata Stermalska – Anna Fràczyk 5 GRUPA ROZWOJU OSOBISTEGO – JAKO FORMU¸A GRUPY TERAPEUTYCZNEJ – Krystyna Lauk KONSULTACJE INDYWIDUALNE JAKO NARZ¢DZIE WSPIERANIA OSÓB Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ – Renata Sternalska KONSULTACJE INDYWIDUALNE – Anna Fràczyk WARSZTATY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ I WARSZTATY KOMUNIKACJI SPO¸ECZNEJ – Agnieszka ˚arnecka, Ma∏gorzata Rupar Trening zadaniowy – Agnieszka ˚arnecka, Ma∏gorzata Rupar MODU¸ IV 6 PRZEPISY PRAWNE DOTYCZÑCE PRZEDMIOTU PODR¢CZNIKA (WYKAZ) PRZEPISY PRAWNE DOTYCZÑCE PRZEDMIOTU PODR¢CZNIKA (WYKAZ) – Magdalena Kowalska WPROWADZENIE Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià to w Polsce znaczna grupa ludnoÊci. Z badaƒ stanu zdrowia Polaków, przeprowadzonych w 2004 roku, wynika, ˝e liczba osób z niepe∏nosprawnoÊcià wynosi 6,2 miliona, czyli 16,3% populacji1. Na podstawie tego samego êród∏a mo˝na wskazaç, ˝e ok. 2,4 miliona spoÊród tych osób jest w wieku produkcyjnym. Z ca∏ej grupy osób z niepe∏nosprawnoÊcià pracuje jedynie 1620%, z tego tylko 7% na otwartym rynku pracy. Mamy wi´c do czynienia z licznà mniejszoÊcià charakteryzujàcà si´ niskà aktywnoÊcià zawodowà; ni˝szym ni˝ tzw. zdrowa cz´Êç spo∏eczeƒstwa poziomem wykszta∏cenia i ni˝szym uczestnictwem w kszta∏ceniu ustawicznym; z mniejszoÊcia podlegajàcà swoistej, wynikajàcej z przepisów prawnych „pu∏apce Êwiadczeƒ”, itp. zjawiskom. Mo˝na tu zaryzykowaç twierdzenie, ˝e splot tych zjawisk kszta∏tuje w spo∏ecznoÊci osób z niepe∏nosprawnoÊcià wyraênà sk∏onnoÊç do biernoÊci, poddania si´ zjawisku izolacji spo∏ecznej, w koƒcu marginalizacji. Ten skrótowy i z koniecznoÊci ograniczony sygna∏ o skomplikowanym zjawisku izolacji czy marginalizacji spo∏ecznej jest wystarczajàcym uzasadnieniem koniecznoÊci zaj´cia si´ problemem, poszukiwania dróg jego rozwiàzania. Program Inicjatywy Wspólnotowej Equal s∏u˝y∏ mi´dzy innymi wytyczaniu drogi do otwartego rynku pracy osobom z grup marginalizowanych, w tym z niepe∏nosprawnoÊcià (temat A). Przedstawiamy Podr´cznik dotyczàcy metody wyrównywania szans spo∏ecznych osób z niepe∏nosprawnoÊcià. Jest to ilustracja zatwierdzonego przez Krajowe Sieci Tematyczne IW Equal rezultatu przewidzianego do rozpowszechniania i wdro˝enia do lokalnych polityk spo∏ecznych, a co si´ z tym wià˝e do polityki spo∏ecznej kraju. Podr´cznik opracowany zosta∏ w ramach Dzia∏ania 3 (s∏u˝y ono w∏aÊnie wdra˝aniu wczeÊniej wypracowanych metod) IW Equal, przez Partnerstwo na Rzecz Rozwoju „Praca, Edukacja, Kariera i Niepe∏nosprawnoÊç Pekin”. Partnerstwo to utworzone zosta∏o w celu wdra˝ania do polityki spo∏ecznej wyników wczeÊniej wypracowanych. Utworzy∏o je pi´ç partnerstw, dla których wspólnym mianownikiem dzia∏alnoÊci by∏o torowanie osobom z niepe∏nosprawnoÊcià drogi do otwartego rynku pracy. Sà to: 1. „Niepe∏nosprawni – samodzielnoÊç, rodzina, rehabilitacja, edukacja, praca – system zintegrowany” – administrator Fundacja Pomocy Ludziom Niepe∏nosprawnym, Warszawa, 2. „Winda do Pracy” – Fundacja Pomocy Chorym na Zanik Mi´Êni, Szczecin, 3. „Partnerstwo na Rzecz Zwi´kszenia Dost´pnoÊci Rynku Pracy dla Osób Niepe∏nosprawnych” – Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków, 4. MISARN – M∏odzi Intelektualnie Sprawni ale Ruchowo Niepe∏nosprawni – UNDP, Warszawa, 5. Stowarzyszenie Przyjació∏ Integracji, Warszawa. Materia∏ przedstawiony w opracowaniu wypracowany zosta∏ w Dzia∏aniu 2 IW Equal przez PRR „Niepe∏nosprawni – samodzielnoÊç, rodzina, rehabilitacja, edukacja, praca – system zintegrowany”. System zintegrowany, czyli metoda wyrównywania kompetencji spo∏ecznych i zawodowych wraz z innymi dzia∏aniami wspierajàcymi, jest ca∏oÊciowa propozycjà aktywizacji zawodowej osób z niepe∏nosprawnoÊcià. Spe∏nia te˝ wymagania IW Equal, gdy˝ prowadzi do aktywizacji na otwartym rynku pracy – a tak˝e jest przyczynkiem do strategii dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, która obejmie wszystkie obszary polityki spo∏ecznej, a która jest w Polsce, jako kraju o najni˝szej aktywnoÊci zawo- 7 dowej osób z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej, niezb´dna. Zarazem jest te˝ w pe∏ni zgodna z zaleceniami UE, wynikajàcymi zarówno z jej Dyrektywy, jak i Strategii Lizboƒskiej. W naszym Podr´czniku przedstawiamy t´ cz´Êç dzia∏aƒ Partnerstwa, która pokazuje prac´ z osobà z niepe∏nosprawnoÊcià w zakresie wyrównywania jej kompetencji spo∏ecznych. UznaliÊmy, ˝e sà to oddzia∏ywania zasadnicze, gdy˝ brak odpowiednich umiej´tnoÊci spo∏ecznych w sposób nieunikniony prowadzi na margines spo∏eczny; skazuje na brak samodzielnoÊci, na zale˝noÊç od Êwiadczeƒ paƒstwowych i pomocy spo∏ecznej. Wiele ju˝ by∏o inicjatyw z zakresu aktywizacji zawodowej. Z naszych obserwacji wynika jednak, ˝e wi´kszoÊç z nich to dzia∏ania czàstkowe, dà˝enie do zatrudnienia na skróty, zaniedbanie tych kompetencji spo∏ecznych, na które my zwróciliÊmy szczególnà uwag´, poÊwi´cajàc im najwi´cej czasu. Przedstawiamy wynik tych prac, trwajàcych dwa lata, przetestowanych w grupie 70 osób z niepe∏nosprawnoÊcià w stopniu znacznym i umiarkowanym. Agnieszka Madzio pokaza∏a „Indywidualnà Êcie˝k´ rozwoju osoby z niepe∏nosprawnoÊcià”. W swoim materiale odnosi si´ do form wyrównywania kompetencji spo∏ecznych, szczegó∏owo omówionych w Podr´czniku, a tak˝e wyrównywania kompetencji zawodowych oraz us∏ug wspierajàcych. Te oddzia∏ywania powinny stanowiç blok („silne uderzenie”) realizowany w okreÊlonym czasie, w sta∏ym miejscu, w ustalonym porzàdku. To wa˝ne, gdy˝ sta∏y rytm sprzyja wewn´trznemu uporzàdkowaniu, przyspiesza proces socjalizacji. Wyrównywanie kompetencji zawodowych to zasadniczo sta∏y punkt wszystkich akcji aktywizacyjnych, na ogó∏ realizowanych w formie doskonalenia kursowego, rzadziej w formach instytucjonalnych, które dajà formalne kwalifikacje. Niezale˝nie jednak od tego, czy przygotowujemy do doraênych potrzeb rynkowych, czy wykorzystujemy aktualne trendy zawodowe – warunkiem wyrównania kompetencji zawodowych jest zapewnienie osobom z niepe∏nosprawnoÊcià umiej´tnoÊci kluczowych, tj. obs∏ugi komputera oraz przynajmniej podstawowej znajomoÊci j´zyka angielskiego. Sà to te umiej´tnoÊci, które stanowà trwa∏à inwestycj´ w cz∏owieka, spe∏niajà postulat równoÊci szans, a wi´c przeciwdzia∏ajà izolacji. Nauka jest powszechnie dost´pna i nie wymaga innych ni˝ ogólnie stosowane, metod. „Indywidualna Êcie˝ka rozwoju osoby z niepe∏nosprawnoÊcià” uzupe∏niona powinna byç spotkaniami – konsultacjami z doradcami: • zawodowym, którego us∏uga jest ju˝ dost´pna, choç mo˝na powiedzieç, ˝e osoby z niepe∏nosprawnoÊcià rzadko majà okazj´ z niej korzystaç – co jest niewàtpliwie b∏´dem systemowym; • edukacyjnym – brokerem edukacyjnym, który to zawód zosta∏ wpisany do Klasyfikacji Zawodów i SpecjalnoÊci, jako wynik projektu „Niepe∏nosprawni – samodzielnoÊç, rodzina, rehabilitacja, edukacja, praca – system zintegrowany”. Informacj´ o tym zawodzie, takie jak: zakres prac, poradnik, kodeks etyczny itp. mo˝na znaleêç na stronach internetowych naszego partnera Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Problemami Emocjonalnymi Spoza – www.spoza.org.pl oraz na portalu projektu www.samiosobie.org.pl. Broker edukacyjny okreÊlany jest jako zawód XXI wieku, gdy˝ w dobie rozwoju rynku szkoleniowego, zmiennoÊci zatrudnienia, budowy karier edukacyjnych – doradztwo takie staje si´ niezb´dne. Nietrafne wybory sà kosztowne – traci si´ czas, cz´sto tak˝e pieniàdze. Dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià nietrafny i z∏y wybór mo˝e oznaczaç ponowne wycofanie si´. Niezb´dne przy prawid∏owej organizacji „Indywidualnej Êcie˝ki rozwoju osoby z niepe∏nosprawnoÊcià” sà us∏ugi wspierajàce takie, jak np.: – asystent osobisty osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, który w tym przypadku powinien byç partnerem 8 – nie opiekunem, a w przysz∏oÊci trenerem pracy. Szerszà informacj´ na temat pracy asystenta i z asystentem mo˝na znaleêç w opracowaniu pt. „Us∏ugi asystenckie w systemie wsparcia osób niepe∏nosprawnych” Magdaleny Bojarskiej i Beaty Karliƒskiej, oprac. PRR Pekin, wyd. Integracja, Warszawa 2007. – przewodnik osoby niewidomej (w miar´ potrzeb), – t∏umacz j´zyka migowego (w miar´ potrzeb), – zapewnienie transportu. W czasie jednej z konferencji upowszechniajàcych projekt pad∏o pytanie: Jak indywidualna Êcie˝ka rozwoju osoby z niepe∏nosprawnoÊcià b´dzie stosowana np. w ma∏ej wsi lub osadzie? Naszym zdaniem jest to kwestia organizacyjna, Êcie˝ka jest elementem lokalnej polityki spo∏ecznej, bez wzgl´du na status organizatora (instytucja publiczna czy organizacja pozarzàdowa), ogniwem podstawowym jest gmina lub powiat. Tutaj sprawna organizacja, transport, odpowiednie warunki lokalowe grajà rol´ pierwszoplanowà, ale przecie˝ nikogo nie wykluczajà, jest to tylko kwestia podejÊcia do problemu równych szans wszystkich obywateli. Do ich zapewnienia zobowiàzuje nas przede wszystkim Konstytucja RP oraz cz∏onkowstwo w Unii Europejskiej. Stanowi to niewàtpliwie wyzwanie, spo∏eczne i ekonomiczne, ale te˝ wymusza dzia∏anie, do wykonania którego jesteÊmy zobowiàzani. Wykluczenie spo∏eczne na rynku pracy jest celem projektu Mi´dzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) pt. „Zwalczanie ubóstwa i wykluczenia spo∏ecznego w Europie Ârodkowowschodniej”. W ramach tego projektu Polska zajmuje si´ „promowaniem zatrudnienia osób niepe∏nosprawnych poprzez prezentowanie ekonomicznych argumentów przemawiajàcych za zatrudnianiem takich osób oraz wykazywaniem ich przydatnoÊci jako pracowników”2. Serdecznie zapraszamy do zapoznania si´ z tym opracowaniem. Zwracamy uwag´, ˝e w proponowanym przez nas systemie przewa˝ajà zaj´cia grupowe. Jest to zabieg celowy, gdy˝ grupa tworzy „minispo∏ecznoÊç”, daje jednostkom izolowanym doÊwiadczenia, których brakuje im w codziennym ˝yciu, przygotowuje do w∏aÊciwego odgrywania ról spo∏ecznych. Nasze opracowanie, nasze doÊwiadczenia, pakiet narz´dzi wraz z opisem ich stosowania – adresowane by∏y do osób z niepe∏nosprawnoÊcià. To najwi´ksza liczebnie grupa, której dotyczy wykluczenie spo∏eczne. Indywidualna Êcie˝ka rozwoju osoby z niepe∏nosprawnoÊcià jest jednak narz´dziem uniwersalnym, mo˝na jà stosowaç, podejmujàc prac´ z ka˝dà z grup zagro˝onych marginalizacjà, gdy˝ niedostatek – a wi´c i potrzeba wyrównania – kompetencji spo∏ecznych jest ich cechà podstawowà. Mamy nadziej´, ˝e nasze zintegrowane dzia∏ania, choç d∏u˝sze i dro˝sze, znajdà naÊladowców, którzy twórczo je rozwinà i uzupe∏nià. Fundacja Pomocy Ludziom Niepe∏nosprawnym, jako partner i administrator, b´dzie wdzi´czna za wszystkie uwagi, ch´tnie te˝ s∏u˝yç b´dzie poradami i pomocà. Krystyna Wojakowska-Lewicka 1,2 „Promocja zatrudnienia osób niepe∏nosprawnych na otwartym rynku pracy – proponowane dzia∏ania w Polsce”, MOP – Biuro Subregionalne na Europ´ Ârodkowowschodnià, Budapeszt 2007. 9 10 MODU¸ I WARUNKI KONIECZNE POLITYKI RÓWNYCH SZANS 12 INFORMACJA JAKO INSTRUMENT POLITYKI SPO¸ECZNEJ ADMINISTRACJI TERENOWEJ NA SZCZEBLU GMINY/DZIELNICY Dorota Koman Ustawowym obowiàzkiem polityki spo∏ecznej paƒstwa jest stworzenie wszystkim obywatelom równych szans satysfakcjonujàcego funkcjonowania w ˝yciu spo∏ecznym. Ustawowym obowiàzkiem paƒstwa jest tym samym przeciwdzia∏anie wycofywaniu si´ z aktywnego ˝ycia spo∏ecznego ró˝nych grup spo∏ecznych. Tworzenie w ramach polityki spo∏ecznej trafnych strategii wymaga rzetelnej informacji i to informacji w odniesieniu do konkretnego terytorium, miejsca, w którym wyst´pujà okreÊlone bariery i ograniczenia w postaci niedost´pnoÊci architektonicznej, segregacyjnej edukacji, braku akceptacji spo∏ecznej. Obowiàzki i zadania administracji publicznej, zwiàzane z w∏àczaniem osób z niepe∏nosprawnoÊcià w normalny nurt ˝ycia spo∏ecznego, zosta∏y jasno okreÊlone i wpisane w zadania ca∏ego instytucjonalnego systemu. System ten, na szczeblu samorzàdowej administracji terenowej, w najbli˝szym materialnym i spo∏ecznym Êrodowisku, w Êrodowisku miejsca zamieszkania, w którym niepe∏nosprawnoÊç ma realny wymiar, zawieszony jest w pró˝ni. Samorzàdy gminne nie dysponujà wyspecjalizowanymi jednostkami (poza oÊrodkami pomocy spo∏ecznej), nie generujà specjalnych funduszy umo˝liwiajàcych podejmowanie szerszych ni˝ pomoc socjalna dzia∏aƒ, a przede wszystkim nie majà informacji dotyczàcej rozmiaru i specyfiki problemu niepe∏nosprawnoÊci w Êrodowisku lokalnym. Z wielu badaƒ wynika, ˝e brakuje rozpoznania faktycznych potrzeb osób z niepe∏nosprawnoÊcià, rozumianych szerzej ni˝ doraêna pomoc. Informacja, wiedza o skali problemu na konkretnym terenie, w odniesieniu do konkretnych osób – daje mo˝liwoÊç projektowania szeroko rozumianych dzia∏aƒ naprawczych, które tworzà nie tylko doraêne wsparcie ale i szeroko zakrojonà, kompleksowà pomoc – aktywizacj´. Informacja, szczegó∏owa charakterystyka problemu to mo˝liwoÊç rozpoznania jego przyczyn. Podstawowe dane demograficzne: wiek, p∏eç, stan cywilny, praca lub jej brak dajà wst´pnà wiedz´ dotyczàcà aktywnoÊci zawodowej. Dane te poszerzone o stopieƒ i rodzaj niepe∏nosprawnoÊci to ju˝ wiedza o mo˝liwoÊciach aktywizacji zawodowej, jeszcze szersza informacja dotyczàca sytuacji psychologicznej rodziny, subiektywnego poczucia w∏asnej wartoÊci, l´ków i aspiracji, to wglàd umo˝liwiajàcy ustalenie przyczyn wewn´trznego wycofania i psychologicznych barier, realna mo˝liwoÊç przeciwdzia∏ania im. Wiedza ta umo˝liwia planowanie dzia∏aƒ stopniowo w∏àczajàcych osoby wycofane i nieaktywne, przez stymulowanie ich indywidualnego rozwoju, w normalny nurt ˝ycia spo∏ecznego. Informacja o ró˝nym stopniu szczegó∏owoÊci mo˝e byç wykorzystywana w zale˝noÊci od potrzeb na ró˝nych poziomach administracji terenowej, od województwa po gmin´. Opracowanie skierowane jest do szczebla gminnego, poniewa˝ w∏aÊnie tu – na najbardziej dzia∏aniowym poziomie – zgodnie z najnowszymi badaniami rozpoznanie potrzeb osób z niepe∏nosprawnoÊcià wydaj´ si´ byç niewystarczajàce, a w∏aÊnie tu wykorzystanie informacji w tym zakresie mo˝e byç najbardziej efektywne. W opracowaniu przedstawiamy mo˝liwy schemat pozyskiwania i wykorzystania informacji, a szczegó∏owà ich metodyk´ ujmujemy w opracowaniach uzupe∏niajàcych. 13 Informacja to punkt wyjÊcia ka˝dej dobrej strategii, ka˝dego planu dzia∏ania, ka˝dej skutecznej interwencji indywidualnej. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià nie stanowià jednorodnej grupy spo∏ecznej – sà w ró˝nym wieku, majà ró˝ne wykszta∏cenie, ró˝ny status socjalny. W ró˝nym stopniu i w ró˝nym zakresie napotykajà bariery w aktywnym funkcjonowaniu. Plany samorzàdów terenowych t´ ró˝norodnoÊç powinny uwzgl´dniaç, powinny wi´c dysponowaç szczegó∏owà wiedzà na temat skali i specyfiki problemu na ich terenie. Jest to punkt wyjÊcia ka˝dej dobrej strategii, ka˝dego planu dzia∏ania, ka˝dej skutecznej interwencji. Dobry plan – czyli jak jest? Co powinniÊmy wiedzieç o problemie, jakimi informacjami powinniÊmy dysponowaç? Informacje podstawowe Informacje o konkretnej osobie sà w naszym systemie prawnym obj´te ochronà. ˚adna instytucja dysponujàca informacjami, które nas interesujà, nie mo˝e nam im podaç bez zgody zainteresowanych. Musimy zatem znaleêç sposób, by dotrzeç do osób z niepe∏nosprawnoÊcià, by wprost od nich uzyskaç interesujàce nas dane i zgod´ na ich przetwarzanie. Wybór strategii, jakà zastosujemy, zale˝eç b´dzie od konkretnej sytuacji. Innà strategi´ zastosujemy na terenie miasta, innà na niewielkim terenie wiejskim. W ka˝dej obranej strategii najwa˝niejsze jest przekonanie zainteresowanego, ˝e dzia∏amy w konkretnym, korzystnym dla niego celu. Wskazanie konkretnych dzia∏aƒ idàcych w Êlad za pozyskaniem informacji, deklaracja takich dzia∏aƒ, uzasadnienie korzyÊci z nich p∏ynàcych oraz gwarancja poufnoÊci sà koniecznymi i podstawowymi warunkami, aby takie informacje pozyskaç. Pozyskanie informacji podstawowych jest nie tylko problemem zbierania informacji. BezpoÊredni kontakt z cz´sto trudnà sytuacjà osoby z niepe∏nosprawnoÊcià rodzi zobowiàzania i oczekiwania. Ju˝ na pierwszym etapie pozyskiwania informacji konieczne jest dobre przygotowanie i profesjonalizm osób realizujàcych to zadanie. Informacje b´dà mia∏y pe∏nà wartoÊç, b´dà dobrze charakteryzowaç problem, jeÊli od wszystkich zainteresowanych zostanà zebrane w ujednolicony sposób. Sta∏à struktur´ danych gwarantuje metoda ankietowa. Ankieta, specjalnie przygotowana pod kàtem interesujàcego nas problemu i w okreÊlony sposób rozprowadzona wÊród osób z niepe∏nosprawnoÊcià, jest skutecznym narz´dziem pozyskiwania potrzebnych nam informacji. Informacje poszerzone JeÊli poza wst´pnym rozpoznaniem problemu (tj. odpowiedzià, czy, a jeÊli tak, to w jakiej skali na danym terenie wyst´puje problem osób z niepe∏nosprawnoÊcià) chcemy uzyskaç informacje umo˝liwiajàce zaplanowanie i podj´cie konkretnych dzia∏aƒ interwencyjnych, powinniÊmy mieç poszerzonà wiedz´ o konkretnej osobie z niepe∏nosprawnoÊcià, o jej indywidualnych potrzebach, aspiracjach i mo˝liwoÊciach, specyficznych ograniczeniach i trudnoÊciach oraz o sytuacji ˝yciowej. Wiedz´ t´ mo˝emy uzyskaç za poÊrednictwem specjalnej metody pozyskiwania informacji – Wywiadu pog∏´bionego. 14 Wywiad pog∏´biony to szczególny rodzaj poufnej rozmowy, przeprowadzanej z zainteresowanym przez psychologa. Umo˝liwia on dokonanie przez specjalist´ swoistej diagnozy, okreÊlajàcej szczegó∏owe przyczyny braku aktywnoÊci danej osoby i na ich podstawie wybór najbardziej stosownej drogi aktywizacji – czyli dobór mo˝liwej w danym przypadku Êcie˝ki indywidualnego rozwoju. Etapy tej Êcie˝ki to w∏aÊnie elementy naszego planu dzia∏aniowego, strategii, którà mo˝emy zastosowaç. Informacje wynikajàce z diagnozy muszà byç, ze wzgl´du na ich poufnoÊç, przedstawione do planu operacyjnego w formie zakodowanych ustaleƒ wynikowych. Na Wywiad musimy zainteresowanego zaprosiç. Procedura nawiàzania bezpoÊredniego kontaktu – zapraszanie zainteresowanych, warunki prowadzenia rozmowy itp. – wymaga bardzo starannego przygotowania. Zebrane informacje, aby sta∏y si´ punktem wyjÊcia ka˝dej dobrej strategii, ka˝dego planu dzia∏ania, ka˝dej skutecznej indywidualnej interwencji, muszà byç w okreÊlony sposób przechowywane i udost´pniane. Przechowywanie i wykorzystywanie zebranych informacji – baza danych Ankieta rekrutacyjna oraz Wywiad pog∏´biony to narz´dzia umo˝liwiajàce zebranie informacji w konkretnej, nawet licznej zbiorowoÊci. Pe∏nà mo˝liwoÊç wykorzystywania zebranych tà drogà danych daje zapisanie ich w formie elektronicznej – stworzenie elektronicznej bazy danych. Taka baza danych umo˝liwia obserwowanie zjawiska w ró˝nych, wybranych przez nas aspektach, umo˝liwia te˝ w prosty sposób wybór osób o konkretnych, interesujàcych nas cechach, np. „niepracujàce”, do konkretnych, zaplanowanych przez nas dzia∏aƒ. Stworzenie bazy danych wymaga: – przystosowanych do elektronicznego wczytywania dokumentów, za poÊrednictwem których zbieramy informacje (ankieta i Wywiad pog∏´biony); – zakodowania informacji; – wczytania informacji w wybranym programie np. ACCES; – zaplanowania mo˝liwoÊci aktualizacji danych. Pozyskiwanie informacji Polityka wyrównywania szans uczestnictwa osób z niepe∏nosprawnoÊcià we wszystkich sferach ˝ycia spo∏ecznego oznacza inicjowanie planów i programów, które temu celowi b´dà s∏u˝yç. Je˝eli majà byç one skuteczne, muszà opieraç si´ na rzetelnej wiedzy i informacji. Jednostki administracji lokalnej w swojej pracy opierajà si´ na szacunkowym (niepe∏nym, niewystarczajàcym) rozpoznaniu liczebnoÊci ró˝nych grup spo∏ecznych. Szczegó∏owà informacjà dysponujà poszczególne instytucje administracji rzàdowej i samorzàdowej. Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych dysponuje spisem osób, które otrzymujà rent´; oÊrodki pomocy spo∏ecznej – informacjà o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià, ale tylko tych, które sà odbiorcami pomocy finansowej i materialnej, Powiatowe Urz´dy Pracy majà baz´ informacji tworzonà pod kàtem aktywnoÊci zawodowej. Ta wybiórczoÊç informacji uniemo˝liwia orientacj´ ca∏oÊciowà, wyklucza holistyczne podejÊcie do problemu. Dodatkowà komplikacjà w otrzymaniu dok∏adnej informacji o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià na okreÊlonym terenie jest prawo dotyczàce ochrony danych osobowych. Instytucje, do których 15 moglibyÊmy si´ zwróciç, nie mogà udost´pniaç informacji zawartych w swoich bazach. Podstawowe zagadnienia zwiàzane z ochronà danych osobowych i procedurami, jakie nale˝y wdro˝yç, aby móc je przetwarzaç, przedstawione sà na stronie internetowej Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych www.giodo.gov.pl. Przyst´pujàc do tworzenia strategii, a póêniej planu dzia∏ania i ich realizacji, musimy mieç podstawowà wiedz´ o tym zjawisku, zaplanowaç zakres potrzebnych informacji. Struktura danych podstawowych Nale˝y ustaliç: – ile osób z niepe∏nosprawnoÊcià mieszka na naszym terenie – skala problemu, – jakiego rodzaju niepe∏nosprawnoÊcià sà one dotkni´te i w jakim nasileniu ta niepe∏nosprawnoÊç si´ przejawia – przybli˝ony poglàd na trudnoÊci i bariery jakie napotykajà, – jakie sà ich cechy demograficzne: wiek, p∏eç itp., – jaki jest ich status rodzinny i sytuacja socjalna – da to przybli˝ony poglàd, jakiego rodzaju wsparcia b´dà potrzebowaç, – jakie majà wykszta∏cenie i jaka jest ich sytuacja zawodowa – w po∏àczeniu z danymi demograficznymi otrzymamy obraz aktywnoÊci spo∏ecznej i zawodowej, – jak radzà sobie w za∏atwianiu w∏asnych spraw – samodzielnoÊç, – czy utrzymujà kontakty w najbli˝szym sàsiedztwie – relacje z innymi. Odpowiedzi na te pytania dadzà nam wst´pne wyobra˝enie o stopniu wycofania si´ osób z niepe∏nosprawnoÊcià z ˝ycia spo∏ecznego. Wszystkie te pytania mo˝emy umieÊciç w ankiecie. Ankieta jest dobrym narz´dziem pozyskiwania danych podstawowych, poniewa˝ dzi´ki sta∏ej strukturze zawartych w niej pytaƒ, od wszystkich otrzymamy informacje w takim samym zakresie. Ponadto ankieta to bardziej przyjazny dokument formalny ni˝ jakikolwiek inny. JeÊli ankiet´ zbudujemy z prostych pytaƒ zamkni´tych, uzyskane informacje (odpowiedzi) bez trudu zapiszemy w formie elektronicznej. Uzyskanie danych podstawowych umo˝liwia dokonanie rozpoznania – jak liczna jest grupa osób z niepe∏nosprawnoÊcià; jak bardzo ˝yje na uboczu ˝ycia spo∏ecznego, w jakim stopniu jest nieaktywna. Wymienione informacje sà wystarczajàce, aby oszacowaç konieczne dzia∏ania wspierajàce w odniesieniu do grupy jako ca∏oÊci. Mogà one wyznaczyç kierunek naszego planu, który chcemy zbudowaç. Ogólna wiedza o problemie nie jest jednak wystarczajàca, aby podjàç skutecznà prób´ jego rozwiàzania. Skuteczne dzia∏ania wymagajà poszerzonej informacji o konkretnej osobie. Struktura danych poszerzonych Nasz plan docelowy jest skierowany do konkretnego cz∏owieka z jemu tylko w∏aÊciwymi potrzebami, aspiracjami, l´kami, poczuciem krzywdy, brakiem wiary w siebie, wyuczonà niezaradnoÊcià, cz´sto równie˝ postawà roszczeniowà. Cz∏owiek ten ma konkretnà sytuacj´ rodzinnà, wykszta∏cenie oraz predyspozycje, talenty i aspiracje. Tak szczegó∏owe informacje mo˝na uzyskaç tylko w trakcie poufnej rozmowy przeprowadzonej przez osob´ profesjonalnie przygotowanà – w tym przypadku wskazane jest, by by∏ to psycholog. Takiej rozmowie nale˝y nadaç sta∏à struktur´, np. scenariusz Wywiadu pog∏´bionego. 16 Wywiad pog∏´biony jest dobrym narz´dziem pozyskiwania osobistych i rozszerzonych informacji. Dzi´ki sta∏ej strukturze poruszanych problemów od wszystkich otrzymamy informacje w takim samym zakresie. Oznacza to, ˝e ze wszystkimi zainteresowanymi rozmawia si´ na temat podobnych problemów. Problemy te to poszerzenie informacji podstawowych, np. w ankiecie uzyskujemy informacj´ o stopniu orzeczonej danej osobie niepe∏nosprawnoÊci, w Wywiadzie mo˝emy uzyskaç pe∏nà charakterystyk´ tej niepe∏nosprawnoÊci, a tym samym skal´ utrudnieƒ, jakie napotyka dana osoba w funkcjonowaniu w Êrodowisku materialnym i spo∏ecznym. Psycholog przeprowadzajàcy Wywiad mo˝e pos∏u˝yç si´ w trakcie Wywiadu dodatkowymi testami u∏atwiajàcymi mu rzetelne rozpoznanie oraz trafnà i obiektywnà diagnoz´ sytuacji osoby z niepe∏nosprawnoÊcià. Inny przyk∏ad: informacja o wykszta∏ceniu zawarta w ankiecie, w Wywiadzie pog∏´bionym jest uszczegó∏awiana o rozpoznanie mo˝liwoÊci uzupe∏nienia wykszta∏cenia, ewentualne przekwalifikowanie czy wreszcie o aspiracje zainteresowanego. Na tych przyk∏adach wyraênie widaç, czym ró˝nià si´ informacje uzyskane za poÊrednictwem obu narz´dzi i oczywista staje si´ koniecznoÊç poszerzenia informacji, gdy˝ dopiero takie dostarczajà szczegó∏owej wiedzy o osobie z niepe∏nosprawnoÊcià. Poszerzona wiedza zwi´ksza szans´ trafnego rozpoznania mo˝liwoÊci kryjàcych si´ za utrwalonà nieaktywnoÊcià. W wyniku rozmowy, w trakcie Wywiadu pog∏´bionego, psycholog dokonuje diagnozy dominujàcych przyczyn braku aktywnoÊci i dysponujàc takà poszerzonà wiedzà, wst´pnie proponuje dzia∏ania zaradcze. Dzia∏ania zaradcze – naprawcze to dla instytucji elementy skutecznego planu przeciwdzia∏ania marginalizacji, a dla zainteresowanego to indywidualna Êcie˝ka rozwoju. W zale˝noÊci od konkretnego przypadku mo˝e byç ona zró˝nicowana, sk∏adaç si´ z ró˝nych jakoÊciowo etapów, tzw. kroków, i z ró˝nej – w zale˝noÊci od potrzeb – ich liczby. Informacje uzyskane za poÊrednictwem Wywiadu pog∏´bionego sà informacjami poufnymi. Mogà i powinny byç wczytane do naszego systemu gromadzenia danych w postaci wynikowych wskaêników, które bez zb´dnych szczegó∏ów kategoryzujà wa˝ne informacje. Zakodowane informacje z wywiadu pog∏´bionego powinny byç cz´Êcià sk∏adowà naszej bazy danych. 17 SPOSÓB NA POZYSKIWANIE INFORMACJI O OSOBACH NIEPE¸NOSPRAWNYCH, NIEAKTYWNYCH SPO¸ECZNIE IZAWODOWO NA DANYM TERENIE Aleksandra Sandecka W Polsce nie ma instytucji, która dysponuje pe∏nymi danymi dotyczàcymi osób z niepe∏nosprawnoÊcià, zamieszkujàcych dany teren. Ka˝da instytucja, która zajmuje si´ osobami z niepe∏nosprawnoÊcià ma dane zgodne z zakresem jej obowiàzków. Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych czy powiatowe zespo∏y ds. orzekania o niepe∏nosprawnoÊci majà dane dotyczàce tylko orzeczeƒ; przy czym nie pokrywajà si´ one, gdy˝ cz´Êç osób ma orzeczenie z jednej instytucji, a cz´Êç z obu. OÊrodki pomocy spo∏ecznej gromadzà dane o osobach, które zg∏osi∏y si´ po pomoc, natomiast Powiatowe Urz´dy Pracy o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià, które zarejestrowa∏y si´ jako bezrobotne lub poszukujàce pracy. Gmina ani powiat nie monitoruje sytuacji osób z niepe∏nosprawnoÊcià mieszkajàcych na ich terenie – nie majà informacji, ile ich mieszka w danym miejscu, w jakim stopniu sà niepe∏nosprawne, czy sà aktywne zawodowo itp. Dlatego aby skutecznie zebraç informacje o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià, trzeba kontaktowaç si´ z ka˝dà z instytucji z osobna. Dodatkowym utrudnieniem przy zbieraniu danych jest fakt, ˝e osoby z niepe∏nosprawnoÊcià cz´sto nie biorà, z ró˝nych przyczyn, udzia∏u w ˝yciu lokalnej spo∏ecznoÊci na du˝à skal´. Majà tylko kontakt z najbli˝szym otoczeniem. Opisujemy dwa przyk∏ady sposobu uzyskiwania informacji o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià. Pierwsza mo˝liwa jest do wykorzystania przy ka˝dej inicjatywie lokalnej, nawet niewielkiej, druga dobrze sprawdza si´ przy wi´kszych dzia∏aniach. Przyk∏ad I. Pozyskiwanie informacji – mo˝liwe do przeprowadzenia na niedu˝ym terenie z dobrze rozwini´tà spo∏ecznoÊcià lokalnà. 1. Dobrze jest zwróciç si´ do gospodarzy tego terenu, w tym np. do ksi´dza z najbli˝szej parafii, i poinformowaç ich o planowanych dzia∏aniach aktywizujàcych osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, zach´cajàc do wspó∏pracy. 2. Na osiedlu mo˝emy rozwiesiç plakaty i ulotki; dobrym rozwiàzaniem jest zorganizowanie spotkania z mieszkaƒcami i poproszenie ich o pomoc w upowszechnianiu informacji o planowanych dzia∏aniach. Nale˝y pami´taç, ˝e na rozwieszenie plakatów i ulotek trzeba mieç zgod´ lokalnych w∏adz i policji. 3. W parafii mamy mo˝liwoÊç rozklejenia kart informacyjnych (plakaty, apele), informacje mo˝e te˝ rozpowszechniaç ksiàdz w ramach „informacji parafialnych”. 4. Wysy∏amy informacj´ do oÊrodków pomocy spo∏ecznej i urz´dów i prosimy o pomoc w zbieraniu potrzebnych nam informacji. 5. Zbieramy zg∏oszenia, nast´pnie analizujemy zgodnie z celami naszej inicjatywy. 18 Przyk∏ad II. Pozyskiwanie informacji – do przeprowadzenia na du˝ym terenie Informacji o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià na danym terenie mogà udzieliç instytucje, które zajmujà si´ problematykà spo∏ecznà i pomocowà – oÊrodki pomocy spo∏ecznej, urz´dy pracy (powiatowe, wojewódzkie), a tak˝e G∏ówny Urzàd Statystyczny oraz Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych. Zgodnie z polskim prawem, ˝adna z instytucji dysponujàcych interesujàcymi nas informacjami nie mo˝e ich podaç bez zgody zainteresowanych. Mo˝emy mieç dost´p jedynie do danych liczbowych i procentowych umieszczonych na stronach internetowych poszczególnych instytucji: dotyczà one procentowej liczby osób z niepe∏nosprawnoÊcià w danej grupie spo∏ecznej, liczby osób pobierajàcych zasi∏ki, uczàcych si´/nieuczàcych si´, pracujàcych/ niepracujàcych itd. Organizacje pozarzàdowe te˝ posiadajà informacje o osobach, z którymi pracujà w ramach swoich dzia∏aƒ statutowych; tak˝e parafie z regu∏y majà wiedz´ o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià na ich terenie – cz´sto potrzebna jest im pomoc, którà Êwiadczà parafie swoim wiernym (dary Êwiàteczne, zbiórki odzie˝y i ˝ywnoÊci, organizowanie kolonii dla dzieci itp.). Informacje o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià mo˝emy uzyskaç w: • oÊrodkach pomocy spo∏ecznej, • urz´dach pracy, • G∏ównym Urz´dzie Statystycznym, • Zak∏adzie Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych, • organizacjach pozarzàdowych, • parafiach. Kontaktom z instytucjami, które mogà udzieliç potrzebnych nam informacji, musimy nadaç odpowiednià procedur´. Oto jej przyk∏ad (mo˝liwy do zastosowania na du˝ym terenie lub w aglomeracji miejskiej): 1. Stworzenie bazy organizacji i instytucji, które mogà mieç informacje o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià na okreÊlonym obszarze. 2. Napisanie pism przewodnich do organizacji/instytucji, od których chcemy uzyskaç pomoc i opracowanie ankiety rekrutacyjnej dla osób, które chcemy objàç dzia∏aniami: • napisanie listu przewodniego do instytucji/organizacji, • napisanie listu przewodniego do osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, • opracowanie ankiety wst´pnej, • przes∏anie kompletu tych dokumentów wybranym instytucjom/organizacjom. 3. Po przes∏aniu dokumentów nawiàzanie kontaktów telefonicznych i prowadzenie rozmów z instytucjami/organizacjami. 4. Opracowanie schematu wspó∏pracy z instytucjà/organizacjà przy wysy∏ce materia∏ów do osób z niepe∏nosprawnoÊcià. 1. Stworzenie bazy organizacji i instytucji W celu odpowiedniego wykorzystania informacji otrzymanych od instytucji, nale˝y utworzyç elektroniczny spis zawierajàcy adresy oÊrodków pomocy spo∏ecznej, regionalnych urz´dów pracy oraz regionalnych oddzia∏ów G∏ównego Urz´du Statystycznego (bàdê innych instytucji, od których mo˝emy uzyskaç potrzebne nam informacje). 19 Baza taka pozwoli uporzàdkowaç nap∏ywajàce informacje, dobrze jest te˝ wprowadzaç do niej daty rozmów oraz spotkaƒ z przedstawicielami danych instytucji – wszystko to u∏atwia wspó∏prac´ i czyni jà efektywnà. 2. Napisanie pism przewodnich i opracowanie ankiety rekrutacyjnej Kolejnym wa˝nym etapem jest stworzenie pism przewodnich zarówno do instytucji/organizacji, od których oczekujemy pomocy w dotarciu do respondenta, jak i do osób z niepe∏nosprawnoÊcià. Do pisma kierowanego do naszych respondentów do∏àczamy ankiet´ wst´pnà – b´dà jà oni wype∏niaç i przysy∏aç na podany adres. Ankieta zapewni informacje o konkretnych osobach, które b´dziemy mogli objàç swoimi dzia∏aniami. List przewodni do instytucji/organizacji: jego celem jest zainteresowanie jej planowanym dzia∏aniem. W liÊcie nale˝y krótko opisaç zakres dzia∏aƒ aktywizujàcych: ich cel, grup´, do której chce si´ dotrzeç, zak∏adane rezultaty, czas trwania, êród∏o finansowania. Nale˝y te˝ okreÊliç ramy wspó∏pracy. List do osoby z niepe∏nosprawnoÊcià: jego celem jest zach´cenie konkretnych osób do uczestnictwa w dzia∏aniach. Nale˝y w nim scharakteryzowaç przysz∏ego beneficjenta, przedstawiç, co osoba z niepe∏nosprawnoÊcià mo˝e uzyskaç przez swój udzia∏ w planowanych formach aktywizacji. Wa˝ne jest, by zaznaczyç, ˝e udzia∏ w dzia∏aniach jest bezp∏atny. Ankieta wst´pna s∏u˝y do uzyskania szczegó∏owej wiedzy o konkretnej osobie. W ankiecie muszà znaleêç si´ pytania o dane osobowe i teleadresowe oraz o rodzaj niepe∏nosprawnoÊci i jej stopieƒ, wykszta∏cenie, zawód i przebieg pracy. Stawiamy te˝ pytania, które pozwolà nam okreÊliç stopieƒ wyobcowania spo∏ecznego wg najprostszych wskaêników, np. czy samodzielnie za∏atwia sprawy w urz´dach, jak cz´sto wychodzi z domu. W wyniku analizy ankiet mo˝emy dobraç grup´ osób, które wezmà udzia∏ w dalszych dzia∏aniach kwalifikacyjnych. 3. Nawiàzanie kontaktów telefonicznych i prowadzenie rozmów z instytucjami/organizacjami, które otrzyma∏y pismo przewodnie i pozosta∏e materia∏y Z instytucjami, które otrzyma∏y z projektu materia∏y, nale˝y nawiàzaç kontakt telefoniczny i zaoferowaç pomoc naszych pracowników przy wysy∏ce materia∏ów do adresatów. 4. Opracowanie schematu wspó∏pracy i wsparcia dla instytucji/organizacji przy wysy∏ce materia∏ów do osób z niepe∏nosprawnoÊcià. Instytucji/organizacji, która zgodzi si´ przes∏aç nasze listy do osób odnotowanych w ich bazach danych, nale˝y przekazaç materia∏y niezb´dne do informowania osób z niepe∏nosprawnoÊcià na danym terenie: wydrukowane ankiety wst´pne i listy do osoby z niepe∏nosprawnoÊcià (oraz koperty i znaczki). Mo˝e si´ okazaç, ˝e niezb´dna jest pomoc pracownika projektu przy wysy∏ce tych materia∏ów. 20 SKUTECZNA PROCEDURA REKRUTACJI Agnieszka Maria Zakrzewska W ramach realizacji procedury dotarcia1, gdy rozsy∏amy ankiety wst´pne do instytucji, które z racji wykonywania formalnych zadaƒ mogà byç pomocne w nawiàzaniu kontaktu z osobami spe∏niajàcymi okreÊlone przez nas kryteria, jako informacj´ zwrotnà otrzymujemy nie bezosobowe statystyki, ale wype∏nione ankiety od konkretnych osób, które zdecydowa∏y si´ odpowiedzieç na nasze zaproszenie, i jednoczeÊnie przysy∏ajàc swoje dane, zaufa∏y nam. Wszystkie zg∏aszajàce si´ osoby powinniÊmy potraktowaç rzetelnie; nale˝y odpowiedzieç tym, którzy zg∏osili akces, podzi´kowaç za zaufanie i je˝eli nie jest mo˝liwe uczestnictwo danej osoby w realizowanym przez nas zadaniu – wyjaÊniç dlaczego. Dobrze jest równie˝ posiadaç wiedz´, aby móc skierowaç danà osob´ do innych instytucji administracji paƒstwowej czy organizacji pozarzàdowych, które b´dà wiedzia∏y, jak pomóc w rozwiàzaniu problemów w tym konkretnym przypadku. W utworzonej bazie znajdujà si´ wszystkie ankiety, które do nas wróci∏y, zawiera ona dane definiujàce potencjalnych beneficjentów pod kàtem za∏o˝onych kryteriów. Po wprowadzeniu w system komputerowy okreÊlonych formu∏, wytypowana zostanie grupa osób, która je spe∏nia i tym samym mo˝e byç zaproszona do kolejnej fazy dzia∏ania, jakà jest indywidualna rozmowa z psychologiem – wywiad pog∏´biony. Ten etap rekrutacji to rozmowy telefoniczne. W przypadku braku numeru telefonu, gdy jest taka mo˝liwoÊç, kontaktujemy si´ poprzez poczt´ elektronicznà, a w niektórych przypadkach nawiàzujemy kontakt osobisty w miejscu zamieszkania potencjalnego uczestnika projektu. Osoby pracujàce przy tym etapie realizacji dzia∏aƒ powinny cechowaç si´ ∏atwoÊcià w komunikacji i empatià. Wa˝ne równie˝ jest przygotowanie (szkolenie) do takich rozmów przez specjalistów zatrudnionych w dzia∏aniu. Wiedza osób prowadzàcych rekrutacj´ • Obowiàzkiem pracowników jest bardzo dobra znajomoÊç zakresu realizowanego zadania, jego ram czasowych, êróde∏ finansowania, charakteru i celu proponowanego programu oddzia∏ywaƒ. • Staramy si´, aby rozmowy przeprowadzane by∏y bezpoÊrednio z osobà, która do nas si´ zg∏osi∏a; daje to pewnoÊç, ˝e informacje dotyczàce programu dzia∏aƒ dotar∏y do zainteresowanego. • Nale˝y pami´taç, ˝e zadanie oprócz propozycji profesjonalnie ukierunkowanych dzia∏aƒ stawia te˝ wymagania potencjalnym uczestnikom. Udzia∏ wymaga Êwiadomej decyzji ze strony potencjalnego beneficjenta, dlatego bardzo wa˝ne jest, aby decyzja o uczestnictwie bàdê rezygnacji podejmowana by∏a osobiÊcie przez osob´ zg∏aszajàcà si´ do zadania. • Przyjmowanie osób powinno przebiegaç w sposób zamierzony. Dzia∏ania omawiane dalej skierowane sà do grupy ludzi o okreÊlonej charakterystyce spo∏ecznej. Pomocne mo˝e byç stworzenie przez specjalistów – psychologów „portretu” psychologicznego danej grupy oraz udzielenie wskazówek osobom prowadzàcym rekrutacj´, na co podczas rozmów nale˝y szczególnie zwróciç uwag´. Rekrutacja nie powinna przebiegaç w sposób oderwany od sytuacji ˝yciowej, w jakiej znajdujà si´ potencjalni uczestnicy, ani te˝ byç biernym przekazem „oferty” i otrzymaniem decyzji co do uczestnictwa. • Osoby pracujàce przy rekrutacji nie powinny oceniaç ani swojego rozmówcy, ani jego sytuacji ˝yciowej czy rodzinnej. Wa˝ne, aby potrafi∏y powstrzymaç si´ od komentowania czy wyra˝ania swojej dezaprobaty. 21 • W sytuacji, gdy oczekiwania potencjalnego uczestnika przekraczajà to, co mo˝emy mu zaoferowaç w realizowanym przez nas zadaniu, powinniÊmy w sposób uczciwy odmówiç. Nie nale˝y zwi´kszaç nadziei. obiecywaç tego, czego póêniej w ramach projektu nie b´dzie mo˝na zrealizowaç. Cechy osób przeprowadzajàcych rekrutacj´: • wysoka kultura osobista, • uczciwoÊç, • pogodne usposobienie, otwartoÊç, • wytrzyma∏oÊç psychiczna, opanowanie, • cierpliwoÊç, • wyrozumia∏oÊç, • odpowiedzialnoÊç, • komunikatywnoÊç. Umiej´tnoÊci osób przeprowadzajàcych rekrutacj´: • umiej´tnoÊç nawiàzywania i utrzymania kontaktu, • umiej´tnoÊç przejrzystego wyra˝ania myÊli, • umiej´tnoÊç realistycznej oceny potrzeb innych ludzi, • zdolnoÊç oszacowania mo˝liwoÊci innych ludzi, • umiej´tnoÊç budowania relacji opartych na akceptacji i szacunku, • empatia, • umiej´tnoÊç rozwiàzywania problemów i konfliktów, • wykazywanie postawy asertywnej, • umiej´tnoÊç radzenia sobie w sytuacjach stresowych • zdolnoÊci organizacyjne, elastycznoÊç. Stworzenie elastycznych warunków przeprowadzania wst´pnych rozmów kwalifikacyjnych Po wytypowaniu osób i rozmowach telefonicznych przychodzi czas na kolejny etap przyjmowania do projektu – jest nim rozmowa z psychologiem przeprowadzajàcym wywiad pog∏´biony. • Nale˝y braç pod uwag´ fakt, ˝e niepe∏nosprawnoÊç mo˝e uniemo˝liwiç samodzielne przybycie osoby na takie spotkanie; przygotowujàc grafik pracy dla psychologów, nale˝y w nim przewidzieç ró˝ne pory dnia do dyspozycji kandydatów, aby dostosowaç si´ do mo˝liwoÊci dysponowania czasem osób pomagajàcych osobie z niepe∏nosprawnoÊcià w dotarciu na spotkanie. • Przybycie na rozmow´ kwalifikacyjnà mo˝e byç uzale˝nione od skorzystania ze specjalistycznego transportu, wymaga to wczeÊniejszego zarezerwowania dnia i godziny przewozu i mo˝e wymagaç kilkakrotnego potwierdzenia terminu spotkania. • Pomocne jest równie˝ dysponowanie w bud˝ecie Êrodkami na transport osób ju˝ na etapie wst´pnych rozmów kwalifikacyjnych, w przypadku bardzo trudnej sytuacji finansowej potencjalnego beneficjenta mo˝e to zawa˝yç na jego decyzji wzi´cia udzia∏u w programie. • W przypadku niemo˝noÊci przybycia danej osoby na spotkanie, przy wyra˝eniu ch´ci uczestnictwa, po uprzedniej zgodzie zainteresowanego nale˝y przewidzieç mo˝liwoÊç przeprowadzenia wst´pnych rozmów kwalifikacyjnych jego w miejscu zamieszkania. Dotarcie to termin u˝ywany przez autorów dla okreÊlenia trudnej i skomplikowanej rekrutacji 1 do dzia∏ania osób z niepe∏nosprawnoÊcià. 22 BUDOWA BAZY INFORMACJI O OSOBACH NIEAKTYWNYCH SPO¸ECZNIE IZAWODOWO Agnieszka Maria Zakrzewska „Baza danych jest zbiorem informacji charakterystycznych dla pewnej klasy obiektów lub zdarzeƒ (…), potocznie rozumie si´ pod tym poj´ciem zbiory informacji przechowywanych w pami´ciach masowych komputerów (…).” Czy warto zapisywaç uzyskane informacje w formie elektronicznej? Baz´ informacji najwygodniej jest prowadziç w formie elektronicznej. Forma ta umo˝liwia ∏atwy, szybki, skuteczny i rzetelny (nikogo nie pominiemy) sposób porzàdkowania informacji. Pozwala wyodr´bniç osoby o interesujàcych nas charakterystykach – na przyk∏ad o niskim poziomie wykszta∏cenia, niepracujàcych, niewychodzàcych z domu. Prowadzàc baz´ informacji w formie elektronicznej, mo˝emy równie˝ ∏atwo monitorowaç zmiany w charakterystykach uczestników naszego projektu. Jak budowaç baz´ informacji? Jaki program komputerowy wybraç? Najlepiej jeÊli informacje uzyskane metodà ankiety, przy wykorzystaniu pakietu narz´dzi diagnostycznych, zapisze w profesjonalnej bazie zatrudniony przez nas specjalista – informatyk. Dobrym systemem do budowania bazy danych jest MS Access. System ten umo˝liwia tworzenie m.in.: • tabel – struktur s∏u˝àcych do przechowywania danych; • relacji – powiàzaƒ mi´dzy poszczególnymi tabelami; • formularzy – struktur s∏u˝àcych do przedstawienia na ekranie zawartoÊci rekordów1. Formularz jest komputerowym blankietem, na którym jest wyÊwietlana zawartoÊç wybranego przez u˝ytkownika rekordu. Formularze sà stosowane zarówno do przeglàdania istniejàcych rekordów, jak i do wstawiania nowych. Mogà byç stosowane do drukowania zawartoÊci bazy danych; • kwerend (zapytaƒ) – struktur umo˝liwiajàcych wybieranie z bazy danych rekordów spe∏niajàcych okreÊlone przez u˝ytkownika kryteria, a tak˝e wykonywanie na tych rekordach pewnych operacji; • raportów – struktur s∏u˝àcych do wyÊwietlania i drukowania wyciàgów z baz danych. Raporty mogà zawieraç podsumowania i inne obliczenia wykonywane na zawartoÊci wybranych pól. JeÊli nie mamy mo˝liwoÊci zatrudnienia specjalisty, mo˝emy naszà baz´ informacji utworzyç w programie MS Excel. Jest to program przystosowany g∏ównie do obliczeƒ i sporzàdzania ró˝nych wykresów, jednak dla wielu u˝ytkowników b´dzie bardzo dobrym programem do przechowywania informacji o uczestnikach projektu, zw∏aszcza, ˝e nie planujemy raczej przechowywania w jednej tabeli tysi´cy rekordów (wierszy w tabeli). Niezale˝nie od tego, w jakim systemie b´dziemy zak∏adaç naszà baz´ danych/informacji, musimy wiedzieç: • jak przygotowaç dokumenty êród∏owe do wczytania; 23 • jaki rodzaj informacji b´dzie nam potrzebny i jakie zestawienia b´dziemy stosowaç, korzystajàc z bazy danych. Jak przygotowywaç dokumenty zawierajàce informacje podstawowe i poszerzone do zapisania w formie elektronicznej? Wczytywanie informacji podstawowych Informacje, które uzyskujemy od osób zainteresowanych za pomocà ankiety i pakietu narz´dzi (wywiad pog∏´biony i inne), aby mog∏y byç wczytane do systemu elektronicznego i nast´pnie przetwarzane, muszà byç zakodowane. Ankieta, jako narz´dzie pozyskiwania informacji podstawowych, zawiera g∏ównie pytania, na które zainteresowany odpowiada, dokonujàc wyboru spoÊród kilku podanych mo˝liwoÊci. Ankieta jest wi´c najprostszym do wczytania dokumentem. Kodem informacji b´dà najcz´Êciej numery pytaƒ (lub skróty literowe) i symbol oznaczajàcy wybór dokonany przez zainteresowanego z podanych mo˝liwoÊci wyboru (przyk∏ad klucza kodowego w za∏àczniku). Oddzielnego zakodowania wymagajà natomiast informacje uzyskane ze swobodnych wypowiedzi zainteresowanych lub wypowiedzi stanowiàce szczegó∏owe uzasadnienie dokonanego wyboru. Zbudowanie klucza kodowego dla tych sytuacji polega na stworzeniu zamkni´tego zbioru mo˝liwych odpowiedzi i nadaniu ka˝dej kategorii okreÊlonego wyboru konkretnego oznaczenia/symbolu. O wiele trudniejsze jest wczytywanie informacji poszerzonych. Wczytywanie informacji poszerzonych Informacje poszerzone mogà byç uzyskiwane w ró˝ny sposób. W pozyskiwaniu tych informacji trzeba zdawaç sobie spraw´ z ich poufnoÊci oraz z tego, ˝e jednoczeÊnie tylko taka pog∏´biona wiedza daje pe∏ny obraz zjawiska. Pog∏´biona wiedza w odniesieniu przede wszystkim do konkretnych osób, ale równie˝ ca∏ych grup spo∏ecznych, umo˝liwia trafne ustalenie przyczyn obserwowanych zjawisk (diagnoza) oraz trafne zaplanowanie dzia∏aƒ zaradczych, naprawczych i pomocowych. Tak wi´c za pomocà pog∏´bionego wywiadu, czyli zestawu pytaƒ zadanych zainteresowanemu przez psychologa w trakcie poufnej rozmowy, uzyskujemy bardzo wa˝nà wiedz´, bardzo wa˝ne informacje z punktu widzenia ewentualnych dzia∏aƒ skierowanych do konkretnych osób, jak i dzia∏aƒ w odniesieniu do ca∏ej grupy osób. Z tego te˝ powodu warto w∏àczyç je do bazy informacji. Sposób post´powania w przypadku w∏àczania informacji poszerzonych do elektronicznego przetwarzania danych, jeÊli chodzi o zasad´, jest podobny jak w przypadku informacji podstawowych, tylko o wiele trudniejszy. W zale˝noÊci od tego, jak sformu∏ujemy problem, musimy te szerokie, szczegó∏owe i poufne informacje w okreÊlony sposób skategoryzowaç i nadaç im (tak jak w przypadku ankiety) okreÊlone symbole zapisane w kluczu kodowym. I tak jeÊli na przyk∏ad uznamy, ˝e osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w sposób ra˝àco niedostateczny uczestniczà w ˝yciu spo∏eczno-zawodowym (wyniki uzyskane za poÊrednictwem ankiety), mo˝emy za poÊrednictwem innego narz´dzia, np. wywiadu rozpoznaç przyczyny tego zjawiska. Propozycj´ mo˝liwej do zastosowania procedury post´powania przy wykorzystywaniu takich szczegó∏owych in- 24 formacji podajemy w odr´bnym opracowaniu. Tu nale˝y podkreÊliç koniecznoÊç kategoryzacji informacji w formie wskaêników. W takiej wskaênikowej postaci mogà byç one wczytane i – co równie˝ istotne – ogólnodost´pne. Przygotowywanie dokumentów i wczytywanie ich do systemu Wczytanie dokumentów êród∏owych – ankiety lub wywiadu, wymaga opracowania i zastosowania klucza kodowego, instrukcji kodowania oraz, jeÊli to potrzebne, weryfikacji logicznej ankiety. Klucz kodowy ankiety jest prostym przyporzàdkowaniem cyfr (najcz´Êciej 1 – tak, 2 – nie, 0 – brak danych) do konkretnej informacji. Im proÊciej zbudowane pytanie w ankiecie, tym ∏atwiej poprawnie je zakodowaç. Teoretycznie mo˝liwa jest sytuacja, kiedy tak przygotujemy ankiet´, ˝e nie b´dzie ona wymaga∏a dodatkowego kodowania. Instrukcja kodowania ankiet to wytyczne, jak postàpiç w sytuacjach niejednoznacznych odpowiedzi. W takich przypadkach pracownik wpisujàcy dane korzysta z weryfikacji logicznej ankiety, która jednoznacznie rozstrzyga powsta∏à wàtpliwoÊç2 (przyk∏ad weryfikacji logicznej ankiety znajduje si´ w za∏àczniku). Przed rozpocz´ciem wczytywania danych wa˝ne jest, aby przeszkoliç grup´ osób, które b´dà kodowaç papierowe wersje ankiet, a nast´pnie wpisywaç zakodowane dane do odpowiednio przygotowanego programu komputerowego. Nie powinno dojÊç do wpisywania w tym samym czasie przez jednà osob´ symboli na ankiecie i wczytywanie ich do komputera. Zwi´ksza to liczb´ b∏´dów losowych przy wczytywaniu danych. Wzrasta równie˝ iloÊç b∏´dów losowych, gdy dane wczytywane sà wprost z ankiety bez wczeÊniejszego zakodowania. Dobrze jest ustaliç prawid∏owy podzia∏ pracy. W tym przypadku pierwsza osoba wpisuje odpowiednie symbole na ankiet´, a nast´pnie druga osoba3 wpisuje prawid∏owe dane do komputera. Warto zaznaczyç, ˝e pierwsza osoba ma dodatkowe zadanie do wykonania. Jej zadaniem nie jest bowiem jedynie mechaniczne wpisanie odpowiedniego symbolu na ankiecie, jest nim tak˝e weryfikacja logiczna odpowiedzi. Instrukcja kodowania ankiet i weryfikacja logiczna ankiety sà pomostem mi´dzy treÊcià danych zawartych w ankiecie rekrutacyjnej a danymi, które zostanà wpisane do programu komputerowego. Ponadto umo˝liwiajà dodatkowe zabezpieczenie przed b∏´dami losowymi. Monitorowanie i aktualizacja danych Dzi´ki elektronicznemu zapisowi informacji mo˝emy monitorowaç przebieg realizacji zadaƒ – pracy z uczestnikami – zarówno w wymiarze indywidualnym, jak równie˝ w odniesieniu do ca∏ej grupy. Mo˝emy ∏atwo aktualizowaç informacj´, dokonywaç weryfikacji wyników, np. czy uczestnik projektu odbywa indywidualnà Êcie˝k´ rozwoju w sposób optymalny do swych potrzeb. 1 Rekord – (ang. record) wiersz w tabeli. W tabeli stanowiàcej baz´ danych ka˝dy wiersz jest przeznaczony do zapisu informacji o jednym tylko obiekcie; B. Krzymowski, Access 2000 PL (…), s. 11. 2 Weryfikacja logiczna ankiety skonstruowana w Partnerstwie na rzecz Rozwoju „Niepe∏nosprawni – samo- dzielnoÊç, rodzina, rehabilitacja, edukacja, praca – system zintegrowany” – w ramach Inicjatywy Wspólnotowej 25 EQUAL dla Polski 2004-2006. 3 OczywiÊcie nie oznacza to, ˝e w procesie wpisywania danych do komputera majà braç jedynie udzia∏ dwie osoby. Mo˝e to byç np. grupa oÊmiu osób. Istotny jest podzia∏ obowiàzków i efektywne wykonanie zadania. Liczba pracowników ma na pewno znaczenie, gdy bierzemy pod uwag´ perspektyw´ czasowà wykonania zadania. 26 WCZYTYWANIE DOKUMENTÓW èRÓD¸OWYCH NA PRZYK¸ADZIE ANKIETY REKRUTACYJNEJ UWAGA Wczytywanie informacji z wywiadu pog∏´bionego odbywa si´ po uprzednim zakodowaniu ich przez psychologa w dokumencie wskaênikowym. Wczytanie informacji zawartych w ankiecie do elektronicznej bazy danych JeÊli informacje nie sà bezpoÊrednio przyporzàdkowane do numerów odpowiedzi, musimy je zakodowaç. Zakres informacji, który chcemy przenieÊç do systemu, zale˝y od nas i ustalamy go w Kluczu kodowym. Wskazówki Nale˝y przeszkoliç grup´ osób, które b´dà kodowaç papierowe wersje ankiet, a nast´pnie wpisywaç zakodowane dane do programu komputerowego. Najmniej b∏´dów zwiàzanych z wczytywaniem danych pope∏nimy, gdy jedna osoba b´dzie kodowaç ankiety, a inna wpisze je do komputera. Przyk∏ad klucza kodowego dla dokumentu Ankieta rekrutacyjna KLUCZ KODOWY NUMER ANKIETY – wpisujemy numer ankiety I. ON – osoba niepe∏nosprawna I. 1. odp. A wpisujemy 1 odp. B wpisujemy 0 ONK – od kiedy osoba niepe∏nosprawna od urodzenia 1 inne wpisy 2 ONR – dodatkowo wpisujemy dat´, od której rozpocz´∏a si´ niepe∏nosprawnoÊç np. 1999 lub 0 gdy nie jest podane ORZ – orzeczenie o stopniu niepe∏nosprawnoÊci I. 2. odp. A wpisujemy 1 odp. B wpisujemy 2 ORZR – rok wydania orzeczenia Wpisujemy dany rok lub 0 gdy nie ma danych STOP – stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci I. 2a1. odp. lekki wpisujemy 1 27 odp. umiarkowany wpisujemy 2 odp. znaczny wpisujemy 3 RODZ – rodzaj niepe∏nosprawnoÊci I. 2a2. narzàd ruchu wpisujemy 10 narzàd wzroku wpisujemy 20 narzàd s∏uchu wpisujemy 30 inne (m.in. choroby somatyczne, niemo˝noÊç ustalenia) wpisujemy choroby psychiczne 50 granica normy intelektualnej 60 40 Uwaga! Ka˝de narz´dzie do zbierania informacji z ró˝nych wzgl´dów obarczone jest b∏´dami. Nawet gdyby by∏o idealne, mo˝liwy jest tzw. b∏àd ludzki, dlatego przed przystàpieniem do wczytywania danych nale˝y na wybranej losowo próbie wype∏nionych ankiet przeÊledziç mo˝liwe b∏´dy i wprowadziç do klucza kodowego konieczne wskazówki i zalecenia. Analiza logiczna ankiety Analizy logicznej ankiety dokonuje si´ obszarami. Wszystkie pytania w ramach obszaru traktujemy jako ca∏oÊç. Kierujàc si´ logikà pytaƒ, ustalamy mo˝liwy b∏àd i wprowadzamy sta∏à zasad´ kodowania, dokonujàc koniecznych zmian w kluczu kodowym. Rozstrzygni´ç kodowych dokonujemy, kierujàc si´ spójnoÊcià odpowiedzi – musi ona wynikaçz logiki pytaƒ. Oto przyk∏ad takiej analizy i zmian w kluczu kodowym. I. Je˝eli osoba zaznaczy∏a w I. 1. odp. B, a w I. 2 odp. A to zaznaczamy w I. 1. odp. ONR – dodatkowo wpisujemy dat´, od której rozpocz´∏a si´ niepe∏nosprawnoÊç np. 1999 lub 0 gdy nie jest podane Komentarz: jeÊli np. wpisane jest od czterech lat, to piszemy 2002; jeÊli np. wpisane jest od 2004, to piszemy 2004. ORZR – rok wydania orzeczenia wpisujemy dany rok lub 0 gdy nie ma danych RODZ – rodzaj niepe∏nosprawnoÊci I. 2a2. narzàd ruchu wpisujemy 10 narzàd wzroku wpisujemy 20 narzàd s∏uchu wpisujemy 30 inne (m.in. choroby somatyczne, niemo˝noÊç ustalenia) wpisujemy choroby psychiczne 50 granica normy intelektualnej 60 40 Komentarz: je˝eli osoba wpisa∏a wi´cej ni˝ jeden rodzaj, to znaczy, ˝e spotykamy si´ ze sprz´˝onà 28 niepe∏nosprawnoÊcià. JeÊli potrafimy oceniç, który rodzaj niepe∏nosprawnoÊci respondent wskaza∏ jako g∏ówny, to wstawiamy w pierwszym cz∏onie odpowiednià cyfr´, a w drugim wpisujemy drugi rodzaj niepe∏nosprawnoÊci. Przyk∏ad: dominujàcy rodzaj to powa˝na wada s∏uchu przy jednoczesnym schorzeniu koƒczyn – 31. Inny przyk∏ad: osoba jest po pora˝eniu mózgowym i nie mo˝e chodziç, ale ma te˝ cukrzyc´ – 14, itd. III. KIER – Kierunki nauki: 1 techniczny 2 pedagogiczny 3 ekonomiczny 4 medyczny 5 informatyczny 6 handlowy 7 humanistyczny 8 rolniczy 9 inne WYK POZ, NAU POZ – Poziomy nauki: 1 podstawowe 2 gimnazjalne 3 zawodowe 4 Êrednie 5 policealne 6 wy˝sze IV. NIE PRA ILE – ile lat nie pracuje IV. 2b. wpisujemy liczb´ lat, np. 3 Komentarz: w punkcie IV. 2b, w ankiecie jest miejsce na wpisanie dok∏adnej daty, od której respondent nie pracuje. Np. respondent nie pracuje od 2003 roku. Oznacza to, ˝e jest bez pracy przez 3 lata. Wpisujemy w takim przypadku 3. Ankieta ma byç zakodowana tutaj w taki sposób, ˝eby by∏o wpisane, ile lat respondent jest bez pracy. Nie wpisujemy roku. V. ZAM – zamieszkanie gdy respondent wybierze wi´cej ni˝ jednà mo˝liwoÊç, wpisujemy 5 VI. SAMO – samodzielnoÊç VI. l. odpowiedê A wpisujemy 1 odpowiedê B wpisujemy 2 Je˝eli respondent zaznaczy∏ A i B, to wpisujemy jako A (wi´c kodujemy jako 1). 29 AKT – aktywnoÊç VI. 2. odpowiedê A wpisujemy 1 odpowiedê B wpisujemy 2 Je˝eli respondent zaznaczy∏ A i B, to wpisujemy jako A (wi´c kodujemy jako 1). REGULACJE (WYMOGI) PRAWNE ZWIÑZANE Z POZYSKIWANIEM I PRZETWARZANIEM DANYCH OSOBOWYCH (ZGODNIE Z SYTUACJÑ PRAWNÑ Z GRUDNIA 2007 R.) Prawo zwiàzane z ochronà danych osobowych w Polsce Polskie prawo w zakresie dbania o ochron´ danych osobowych koresponduje z rozwiàzaniami innych paƒstw oraz prawodawstwem unijnym. „Uchwalenie pierwszej w Polsce Ustawy o ochronie danych osobowych, b´dàce przejawem post´pujàcej demokratyzacji ˝ycia publicznego w Polsce i troski o ochron´ prywatnoÊci ka˝dego jej obywatela, znajdujàcych wyraz w zapisach nowej Konstytucji RP (art. 47 i 51), mia∏o swe bezpoÊrednie êród∏o równie˝ w mi´dzynarodowych zobowiàzaniach Polski. Przepisy regulujàce zasady przetwarzania danych osobowych, wprowadzone zosta∏y do polskiego ustawodawstwa Ustawà z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jednolity: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.), która wzorowana by∏a w znacznej mierze na zasadach ustanowionych Dyrektywà 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady i jest zgodna z ogólnà politykà paƒstw europejskich w tym zakresie. Wprowadzenie przepisów dotyczàcych ochrony danych osobowych do polskiego systemu prawnego pozwoli∏o na podpisanie przez Polsk´ w dniu 21 kwietnia 1999 r. i ratyfikowanie w dniu 24 maja 2002 r. Konwencji Nr 108 Rady Europy. Ustawa stanowi istotny element w systemie ochrony danych osobowych w Polsce, na który – prócz jej unormowaƒ – sk∏adajà si´ przede wszystkim normy konstytucyjne: art. 47 – gwarantujàcy obywatelom prawo do prywatnoÊci oraz art. 51 gwarantujàcy ka˝demu prawo do ochrony informacji dotyczàcych”. Podstawowe zagadnienia, zwiàzane z ochronà danych osobowych i procedurami, jakie nale˝y poczyniç, aby móc przetwarzaç dane, przedstawione sà na stronie internetowej Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych www.giodo.gov.pl. W Êwietle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 47.) „ka˝dy ma prawo do ochrony ˝ycia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim ˝yciu osobistym”. Zgodnie z Konstytucjà „zasady i tryb gromadzenia oraz udost´pniania informacji okreÊla ustawa”. Ustawa o ochronie danych osobowych W Ustawie o ochronie danych osobowych z dnia 29 sierpnia 1997 r. (tekst jednolity: Dz. U. 2002 r. Nr 101 poz. 926, ze zm.) przedstawione sà najwa˝niejsze kwestie zwiàzane z ochronà danych osobowych. Ustawa podzielona jest na Rozdzia∏y. W rozdziale 1 mamy „Przepisy ogólne”, w artykule 6 przedstawiona jest definicja danych osobowych. Oznaczajà one „wszelkie informacje dotyczàce zidentyfikowanej lub mo˝liwej do zidentyfikowania osoby fizycznej”. W artykule 7 przedstawione zosta∏y definicje takich poj´ç, jak: zbiór danych, przetwarzanie danych, system informatyczny, zabezpieczenie danych w systemie informatycznym, administrator danych. W rozdziale 2 przedstawiony jest „Organ ochrony danych osobowych”. W myÊl art. 8. ust. 1. „organem do spraw ochrony danych osobowych jest Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych”. 30 W rozdziale 3 omówione zosta∏y „zasady przetwarzania danych osobowych”. Szczególnie dla nas interesujàcy jest art. 27. W Êwietle tego artyku∏u ujawnianie informacji o pochodzeniu rasowym lub etnicznym, poglàdach politycznych, przekonaniach religijnych lub filozoficznych, przynale˝noÊci wyznaniowej, partyjnej lub zwiàzkowej, jak równie˝ danych o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, na∏ogach lub ˝yciu seksualnym oraz danych dotyczàcych skazaƒ, orzeczeƒ o ukaraniu i mandatów karnych, a tak˝e innych orzeczeƒ wydanych w post´powaniu sàdowym lub administracyjnym, mo˝e nast´powaç przy pewnych istotnych zastrze˝eniach, m.in. osoba, której dane dotyczà, wyrazi na to zgod´ na piÊmie, chyba ˝e chodzi o usuni´cie dotyczàcych jej danych. W rozdziale 4 podano „Prawa osoby, której dane dotyczà”. W rozdziale 5 ukazano ogólnie, prawid∏owe „zabezpieczenie danych osobowych”. Rozdzia∏ 6 obejmuje informacje o „rejestracji zbiorów danych osobowych”. Kolejne rozdzia∏y precyzujà kwestie „przekazywania danych osobowych do paƒstwa trzeciego”, precyzujà „przepisy karne” i okreÊlajà „zmiany w przepisach obowiàzujàcych, przepisy przejÊciowe i koƒcowe”. Akty wykonawcze do Ustawy o ochronie danych osobowych SpoÊród obowiàzujàcych aktów wykonawczych do Ustawy o ochronie danych osobowych zwrócimy uwag´ na dwa rozporzàdzenia, mianowicie: a) Rozporzàdzenie Ministra Spraw Wewn´trznych i Administracji z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentacji przetwarzania danych osobowych oraz warunków technicznych i organizacyjnych, jakim powinny odpowiadaç urzàdzenia i systemy informatyczne s∏u˝àce do przetwarzania danych osobowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 100, poz. 1024); b) Rozporzàdzenie Ministra Spraw Wewn´trznych i Administracji z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie wzoru zg∏oszenia zbioru danych do rejestracji Generalnemu Inspektorowi Ochrony Danych Osobowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 100, poz. 1025). Celem niniejszego rozdzia∏u nie jest opisywanie szczegó∏ów zwiàzanych z przepisami dotyczàcymi ochrony danych osobowych, lecz zaznajomienie czytelnika z podstawowymi obowiàzkami, które obejmujà podmioty przechowujàce dane osobowe. W zwiàzku z tym najbardziej praktycznym posuni´ciem b´dzie podanie wskazówek do prawid∏owego wype∏nienia wniosku o rejestracj´ zbioru danych, który sk∏adamy Generalnemu Inspektorowi Ochrony Danych Osobowych. W za∏àczeniu do Rozporzàdzenia w sprawie wzoru zg∏oszenia zbioru danych do rejestracji Generalnemu Inspektorowi Ochrony Danych Osobowych znajduje si´ wzór zg∏oszenia zbioru danych do rejestracji. Formularz zg∏oszenia zbioru danych Na stronie internetowej GIODO znajduje si´ plik o nazwie Wskazówki dotyczàce wype∏niania formularza zg∏oszenia zbioru danych do rejestracji. Poni˝ej w du˝ym stopniu oprzemy si´ na wskazówkach, które pozwolà nam pozbyç si´ wielu wàtpliwoÊci przy wype∏nieniu formularza zg∏oszenia zbioru danych osobowych do rejestracji Generalnemu Inspektorowi. „Zg∏oszenie mo˝na przes∏aç pocztà, drogà elektronicznà (wymagany bezpieczny podpis elektroniczny) lub z∏o˝yç w Biurze Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych (ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa)”. JeÊli jest to mo˝liwe, najlepiej z∏o˝yç wniosek osobiÊcie. W momencie gdy przyjdziemy do biura z wype∏nionym wnioskiem, mo˝emy liczyç na konsultacj´ z urz´dnikiem, który wyjaÊni nam wiele wàtpliwoÊci i wy∏o˝y prawid∏owà interpretacj´ poszczególnych punktów. Ka˝dy punkt wniosku nawiàzuje poÊrednio lub bezpoÊrednio do poszczególnych aktów prawnych 31 (ustawy, rozporzàdzeƒ), a zapami´tanie wszystkiego wymaga∏oby du˝ego nak∏adu czasu i energii. „Zg∏oszenie nie obejmuje poszczególnych danych przetwarzanych w zbiorze danych osobowych, tj. nie nale˝y Generalnemu Inspektorowi Ochrony Danych Osobowych przedk∏adaç samej treÊci danych”. Oznacza to, ˝e nie mamy obowiàzku przekazywaç informacji o ka˝dej wpisanej przez nas do zbioru danych osobie. Naszym zadaniem b´dzie podanie struktury bazy danych, czyli wymienienie poszczególnych zmiennych, takich jak np. informacja o stopniu niepe∏nosprawnoÊci, poziom wykszta∏cenia, przedzia∏ wieku. Wa˝nà informacj´ stanowi fakt, ˝e w momencie rejestracji zbioru zawierajàcego tzw. dane szczególnie chronione, o których mowa w art. 27 ust. 1 Ustawy o ochronie danych osobowych, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych wydaje nam (administratorowi danych) zaÊwiadczenie o zarejestrowaniu zbioru z urz´du (nie trzeba ponosiç dodatkowych op∏at), niezw∏ocznie po dokonaniu rejestracji. Do takich danych, które sà szczególnie chronione, nale˝y np. stan zdrowia. „Zg∏aszajàcy jest obowiàzany poinformowaç Generalnego Inspektora o ka˝dej zmianie informacji w stosunku do tej podanej w zg∏oszeniu zbioru danych, w terminie 30 dni od daty dokonania zmiany. Obowiàzek zg∏oszenia zmiany dotyczy np. zmiany nazwy administratora danych, adresu jego siedziby czy zakresu danych osobowych przetwarzanych w zbiorze. Do zg∏aszania zmian stosuje si´ odpowiednio przepisy dotyczàce rejestracji zbioru danych, co oznacza w szczególnoÊci, ˝e aktualizacji dokonuje si´ na tym samym formularzu, który s∏u˝y do zg∏oszenia zbioru do rejestracji”. Literatura Strona GIODO: http://www.giodo.gov.pl/144/id_art/112/j/pl/ [19.12.07] Jak ju˝ wczeÊniej wspomniano, wszelkie akty prawne zwiàzane z omawianym tematem sà udost´pnione na stronie internetowej Generalnego Inspektora Danych Osobowych. TreÊç wzoru jest zmieszczona na stronie GIODO oraz w niniejszym podr´czniku, na koƒcu rozdzia∏u. http://www.giodo.gov.pl/389/j/pl/ [21.12.2008] Wskazówki dotyczàce wype∏niania formularza zg∏oszenia zbioru danych do rejestracji, s. 1. Istniejà prywatne firmy, które Êwiadczà us∏ug´ dostosowania istniejàcych rozwiàzaƒ w naszej organizacji, do obowiàzujàcych przepisów o ochronie danych osobowych. Firmy takie pomagajà w prawid∏owym stosowaniu przepisów na ró˝nych etapach tworzenia przez nas zbioru informacji. Cz´sto korzysta si´ z us∏ug takich firm, gdy kontrola urz´dników Biura GIODO wykaza∏a nieprawid∏owoÊci przy przetwarzaniu danych osobowych. Wskazówki dotyczàce wype∏niania (…), s. 2. Do zakresu przetwarzanych danych osobowych wrócimy jeszcze przy omawianiu odpowiedniego punktu formularza. Na poczàtku formularza (za∏àcznika do Rozporzàdzenia) zakreÊla si´ odpowiedni kwadracik, w zale˝noÊci od tego, czy dokonujemy zg∏oszenia zbioru danych tzw. niewra˝liwych, danych tzw. wra˝liwych (do których nale˝y m.in. stan zdrowia), czy te˝ dokonujemy zmian w strukturze bazy danych. Zmiana w strukturze bazy danych to oczywiÊcie nie dopisanie kolejnych osób do zbioru, lecz dodanie nowej zmiennej (informacji), która powoduje zmian´ jakoÊciowà struktury zbioru. Przyk∏adem mo˝e byç tutaj wpisanie kolumny informujàcej o odbytej rehabilitacji podczas turnusu finansowanego ze Êrodków Narodowego Funduszu Zdrowia. 32 ANKIETA kody Prosimy o uwa˝ne przeczytanie, wype∏nienie i odes∏anie ankiety, pozwoli to nam uwzgl´dniç Twoje potrzeby w Projekcie. Je˝eli uznasz, ˝e mo˝esz wziàç udzia∏ w Projekcie, prosimy o podanie adresu i numeru telefonu. Skontaktujemy si´ z Tobà niebawem i wspólnie podejmiemy w∏aÊciwà decyzj´ dotyczàcà form pomocy, jakiej Ci udzielimy w ramach Projektu. ANKIET¢ nale˝y wype∏niç, zaznaczajàc podkreÊleniem w∏aÊciwà odpowiedê i uzupe∏niajàc wykropkowane miejsca. I. 1. Czy jesteÊ niepe∏nosprawny/a? a) tak, od kiedy…. b) nie 2. Czy masz orzeczenie o stopniu niepe∏nosprawnoÊci wydane przez Zespó∏ ds. Orzekania o Niepe∏nosprawnoÊci, ZUS, KRUS, innà instytucj´? a) tak wydane w.......... roku b) nie JeÊli tak, to: a1. Jaki stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci zosta∏ orzeczony (prosimy podkreÊliç)? Lekki (III grupa) cz´Êciowa niezdolnoÊç do pracy Umiarkowany (II grupa) ca∏kowita niezdolnoÊç do pracy Znaczny (I grupa) ca∏kowita niezdolnoÊç do pracy i samodzielnej egzystencji a2. Czego dotyczy Twoja niepe∏nosprawnoÊç? (prosimy podkreÊliç i uszczegó∏owiç) narzàd ruchu.................................................... narzàd wzroku................................................. narzàd s∏uchu................................................... inne (jakie?).................................................... II. Prosimy o podanie kilku podstawowych danych o sobie – sà wa˝ne z punktu widzenia Projektu. 1. P∏eç: a) Kobieta b) M´˝czyzna 2. Wiek: a) 16-24 lata b) 25-49 lat c) powy˝ej 50 lat 3. Stan cywilny: a) panna/kawaler b) zam´˝na/˝onaty c) rozwiedziony/a d) wdowa/wdowiec e) w sta∏ym zwiàzku 33 4. Dzieci: a) tak b) nie a1. ile? ………. i w jakim wieku? ……………………. III. 1. Ukoƒczone szko∏y a) podstawowa specjalna b) podstawowa c) gimnazjum specjalne d) gimnazjum e) liceum specjalne f) liceum g) szko∏a zawodowa specjalna o kierunku ………………… h) szko∏a zawodowa o kierunku ……………….... i) technikum o kierunku ………………… j) wy˝sza uczelnia (licencjat) o kierunku ………………… k) wy˝sza uczelnia (magisterium) o kierunku ………………… 2. Kwalifikacje dodatkowe: a) Przyuczenie do zawodu, jakiego? …………………… b) inne kursy, jakie? ……………………… 3. Aktualna nauka Ucz´ si´ a) tak b) nie a1) nazwa placówki, w której si´ uczysz: …………………………… ...………………………………………………………………………....... IV. Czy aktualnie pracujesz? 1. tak 2. nie 2 a) nigdy nie pracowa∏em/am 2 b) nie pracuj´ od roku ……. z powodu …………………………………………...........................…. V. 1. Aktualnie mieszkam: a) sam/a b) z rodzinà c) ze wspó∏ma∏˝onkiem d) z kimÊ innym, kim?............................ 2. èród∏o utrzymania (mo˝na zakreÊlaç wi´cej ni˝ jednà opcj´): a) praca b) renta, jaka? ……………........................ c) pomoc rodziny d) inne êród∏a dochodu, jakie? ………......................................................... ....................................................................................................................... 3. Twoja sytuacja materialna jest: 34 a) bardzo z∏a b) z∏a d) dobra c) znoÊna e) bardzo dobra VI. Prosimy o zaznaczenie jednego z dwóch pól. 1. a) Sprawy w urz´dach za∏atwiam samodzielnie. b) Moje sprawy urz´dowe za∏atwiam z pomocà innych. 2. a) Cz´sto w czasie wolnym przebywam poza domem. b) Rzadko bywam poza domem. VII. Kontakt z Tobà mo˝emy nawiàzaç: 1. Imi´ ……………………. 2. Nazwisko ………………………………........ 2. Dzielnica: a) Wola b) Bemowo c) Wawer d) inna, jaka?........................ 3. Ulica …………………... nr budynku……….. nr mieszkania………….. 4. Telefon: stacjonarny ………………... komórkowy…………………….... e-mail ……………………………………...................................................... Wyra˝am zgod´ na przetwarzanie moich danych osobowych zawartych w ankiecie dla potrzeb niezb´dnych do realizacji programu, zgodnie z Ustawà z dnia 29. 08. 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. nr 133, poz. 883). 35 36 MODU¸ II INDYWIDUALNA ÂCIE˚KA ROZWOJU OSOBY Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ 37 38 DIAGNOZA – WARUNEK KONIECZNY PROJEKTOWANIA EFEKTYWNYCH DZIA¸A¡ W RAMACH INDYWIDUALNEJ ÂCIE˚KI ROZWOJU Agnieszka Madzio Nadrz´dnym zadaniem przed przystàpieniem do zbierania informacji i przeprowadzenia wywiadu pog∏´bionego musi byç jasno okreÊlony cel Projektu oraz propozycje dzia∏aƒ pomocowych dla konkretnego odbiorcy – na przyk∏ad dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià. Klarowne ramy programowe oraz precyzyjnie okreÊlone kolejne etapy dzia∏aƒ to klucz do sukcesu. Majà one wp∏yw na spodziewany efekt koƒcowy, którym ma byç zmiana sytuacji wyjÊciowej potencjalnych klientów. Na tej podstawie mo˝na okreÊliç, jakie informacje b´dà nam niezb´dne i zastanowiç si´ nad doborem w∏aÊciwych narz´dzi, które pozwolà na realizacj´ wyznaczonych zadaƒ (np. nabór osób), monitorowanie zmian i analiz´ wyników. I CEL: Zbadanie przyczyn izolacji II Czym mo˝na zdiagnozowaç? III Co wynika z analizy? IV Jak zakodowaç dane? V Proponowane spektrum dzia∏aƒ VI Jak mo˝na monitorowaç? JeÊli po zdefiniowaniu problemu chcesz dokonaç wnikliwego rozpoznania przyczyn, z powodu których dana grupa spo∏eczna nie jest aktywna lub z czego wynikajà jej problemy, np. izolacja to zapoznaj si´ kolejno: Zprocedurà post´powanie – czyli co, po czym i dlaczego? Krótki schemat post´powania: JeÊli chcesz wiedzieç, czy mo˝esz zmieniç sytuacj´ na przyk∏ad osób z niepe∏nosprawnoÊcià, to: I Jasno sprecyzuj cel, np. zbadanie przyczyn izolacji wÊród osób z niepe∏nosprawnoÊcià. II Dokonaj diagnozy poszczególnych osób przez badanie pakietem narz´dzi diagnostycznych. III Opracuj indywidualnà Êcie˝k´ rozwoju dla poszczególnych osób. IV Zakoduj dane specjalistyczne zgodnie z kluczem wskaêników kwalifikacji. 39 Ze wzgl´du na poufnoÊç informacji zawartych w pakiecie narz´dzi diagnostycznych kodowanie informacji powinno byç dokonywane przez osob´ dokonujàcà diagnozy (psychologa). Inne osoby powinny mieç dost´p jedynie do danych liczbowych, co umo˝liwia operacje statystyczne i porównawcze. V Wdra˝aj kolejne propozycje dzia∏aƒ wynikajàce z analizy specjalistów. VI. Monitoruj zmiany po ka˝dym etapie dzia∏aƒ i po ca∏ym cyklu. W celu szerszego zapoznania si´ z poszczególnymi etapami dowiedz si´ kolejno: Po co i w jakim celu zbieramy informacje? JeÊli naszym celem jest wyrównywanie szans osób z niepe∏nosprawnoÊcià i aktywne w∏àczenie ich w ˝ycie spo∏eczne – to potrzebna jest wiedza w postaci informacji o sytuacji: • indywidualnej, • rodzinnej, • spo∏ecznej, • ekonomicznej, • doÊwiadczeniach i mo˝liwoÊci edukacyjnych, • doÊwiadczeniach i preferencjach zawodowych, • specjalnych potrzebach i mo˝liwoÊciach. Efektem diagnozy, na podstawie zebranych informacji w pakiecie narz´dzi diagnostycznych, jest opracowanie indywidualnej Êcie˝ki pomocy dla poszczególnych osób oraz podanie konkretnej propozycji dzia∏aƒ indywidualnych i grupowych. W tym celu proponowane sà nast´pujàce oddzia∏ywania pomocowe: • grupy wsparcia, • grupy rozwoju osobistego, • warsztaty aktywizacji zawodowej i komunikacji spo∏ecznej, • trening zadaniowy, • indywidualne wsparcie psychologiczne, • pomoc osobistego asystenta osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, • transport (w tym specjalistyczny), • sprawna i przygotowana do pracy z osobami z niepe∏nosprawnoÊcià obs∏uga administracyjna. Rozpoznanie przyczyn, z powodu których osoby nie sà aktywne, odbywaç musi si´ w sposób zunifikowany, który zapewni obiektywnoÊç i porównywalnoÊç wyników. Proponujemy, aby diagnoza pog∏´biona by∏a dokonywana na podstawie o zastosowanych jednolitych narz´dzi diagnostycznych. Charakterystyka narz´dzi diagnostycznych Pakiet narz´dzi diagnostycznych stanowià: • kwestionariusz Wywiadu pog∏´bionego, • Test samooceny, • specjalistyczne narz´dzia diagnostyczne, które sà pomocne przy sporzàdzaniu portretu psychologicznego osoby badanej, • kwestionariusz dotyczàcy oceny „aktualnego stanu psychicznego”, 40 • Skala GAF (ogólna ocena funkcjonowania) wg DSM-IV, • Systemowa mapka rodziny. Narz´dzia diagnostyczne jako pakiet opracowane zosta∏y w taki sposób, aby mo˝liwa by∏a z ich pomocà: • szczegó∏owa charakterystyka funkcjonowania spo∏ecznego poszczególnych osób, • dok∏adne rozpoznanie przyczyn ich niedostatecznej aktywnoÊci spo∏ecznej. Na ich podstawie mo˝liwe jest zaprojektowanie, w sposób indywidualny, niezb´dnych dzia∏aƒ sprzyjajàcych zmianie sytuacji spo∏ecznej konkretnych osób. Narz´dzia te dajà mo˝liwoÊç zebrania wnikliwego wywiadu o osobach, z którymi zamierzamy pracowaç, w usystematyzowany sposób, w szeÊciu obszarach ich funkcjonowania, którymi sà: 1) charakterystyka niepe∏nosprawnoÊci, 2) informacje o rodzinie, 3) wykszta∏cenie, 4) praca zawodowea, 5) kontakty spo∏eczne, 6) plany i aspiracje. Analiza danych z pakietu narz´dzi diagnostycznych pozwala na dokonanie oceny funkcjonowania osób z niepe∏nosprawnoÊcià na p∏aszczyênie fizycznej i psychologicznej. Daje osobie z niepe∏nosprawnoÊcià mo˝liwoÊç wst´pnej oceny stanu jej funkcjonowania przez mo˝liwoÊç dokonania samooceny na podstawie narz´dzia diagnostycznego, jakim jest test samooceny. Jest to szczególnie wa˝ne, gdy˝ powy˝sza charakterystyka, uzupe∏niona samoocenà osoby, z którà jest prowadzony wywiad, pozwala jej na ocen´ swej aktualnej sytuacji i wglàd w to, co chcia∏aby zmieniç. Test samooceny rejestruje warunki psychologiczne wyznaczajàce motywacj´ do dzia∏ania, umo˝liwia zmierzenie efektów dzia∏aƒ po ca∏ym cyklu na rzecz danej osoby oraz na porównanie zmiany jej zachowaƒ. Nast´pnym êród∏em informacji sà dane o rodzinie; jej systemie wsparcia, strukturze, wzajemnych relacjach i niepowtarzalnej historii rodzinnej, której zrozumienie jest niezb´dne do orientacji w sytuacji i udzielenia rzetelnej pomocy; zrozumienie blokad zarówno ekonomicznych, jak i systemowych, niepozwalajàcych rodzinie na przejÊcie do naturalnych zmian w cyklu jej rozwoju. Analiza konstelacji rodzinnych (relacji, uwik∏aƒ, powiàzaƒ), b´dàcych specyfikà danej rodziny, ma pomóc w jej rozwoju i zmianie dotychczasowych, niekorzystnych dla ca∏ego systemu rodzinnego wzajemnych oddzia∏ywaƒ. Informacje dotyczàce Êcie˝ki edukacyjnej, kontaktów spo∏ecznych oraz doÊwiadczeƒ zawodowych pozwalajà na okreÊlenie stopnia wykszta∏cenia oraz zaradnoÊci w kontaktach z innymi. Po zapoznaniu si´ z dotychczasowymi etapami dzia∏aƒ osób z niepe∏nosprawnoÊcià, ich potrzebami oraz po rozpoznaniu deficytów w tym zakresie – mo˝emy lepiej zrozumieç funkcjonowanie danej osoby, na przyk∏ad w ˝yciu spo∏ecznym. Poszerza to spektrum niezb´dnej pomocy dla danej osoby przy planowaniu dla niej konkretnych dzia∏aƒ. Pytanie dotyczàce marzeƒ i utraconych szans wprowadza nowà perspektyw´ – p∏aszczyzn´ mo˝liwoÊci, pomimo strat dajàc nadziej´, ˝e mogà oni byç nadal „kowalem w∏asnego losu”. Podnosi ono poczucie sprawstwa i zwi´ksza tym samym szanse na skutecznoÊç oddzia∏ywaƒ. Kulminacyjnym punktem przy zbieraniu informacji jest deklaracja udzia∏u w∏asnego osób z niepe∏nosprawnoÊcià w konkretnych planowanych dzia∏aniach oraz ich gotowoÊç do wspó∏pracy. Na podstawie analizy informacji zebranych przy zastosowaniu wymienionych narz´dzi mo˝na uzyskaç bardzo szczegó∏owà wiedz´ dotyczàcà stanu funkcjonowania danej osoby: na p∏aszczyênie osobistych 41 doÊwiadczeƒ, w Êrodowisku rodzinnym, o jej aktualnym stanie psychicznym, spo∏ecznym oraz zapoznaç si´ z mo˝liwoÊcià zmian i zakresem specyficznych potrzeb. Wszystkie informacje potrzebne sà do sporzàdzenia indywidualnego „portretu psychologicznego”, w celu najtrafniejszego doboru form pomocy psychologicznej i edukacyjnej. Ustalenia poczynione wraz z osobà badanà zwi´kszajà realnà mo˝liwoÊç ich zmiany. Dlaczego i po co potrzebna jest diagnoza pog∏´biona? Diagnozy dokonuje si´ w celu sporzàdzenia indywidualnego „portretu psychologicznego”. Na jego podstawie mo˝emy zebraç szereg informacji, które rozjaÊnià nam sytuacj´ wyjÊciowà osoby, która potrzebuje wsparcia. Analiza danych z wywiadu pog∏´bionego umo˝liwia w∏aÊciwe zaplanowanie leczenia i zastosowania optymalnych koniecznych rozwiàzaƒ technicznych, niezb´dnych w pracy z osobami z niepe∏nosprawnoÊcià. Kwestionariusz wywiadu pog∏´bionego jest dokumentem obj´tym Êcis∏à poufnoÊcià. Wiedza na temat problemów i specyficznych potrzeb grupy osób z niepe∏nosprawnoÊcià jest niezb´dna do opracowania ca∏oÊciowych wniosków i wypracowania spójnego modelu zmian, który powinien wype∏niç luki w polskiej polityce spo∏ecznej oraz pos∏u˝yç do podejmowania nowych i niezb´dnych rozwiàzaƒ dla tej grupy. Izolacj´ osób z niepe∏nosprawnoÊcià mo˝na traktowaç jako symptom „wyuczonej bezradnoÊci”. My proponujemy, aby zobaczyç to z perspektywy „cichego wo∏ania o pomoc”. Celem diagnozy pog∏´bionej jest zebranie informacji niezb´dnych do ca∏oÊciowego opisu funkcjonowania i rozumienia kontekstu problemów danej osoby, zlokalizowanie czynników niekorzystnie wp∏ywajàcych na jej dotychczasowy stan, czynników wyzwalajàcych objawy oraz czynników, które ten stan utrwalajà. Mo˝liwoÊç ca∏oÊciowego spojrzenia na funkcjonowanie jednostki, a nie tylko patrzenie przez pryzmat niepe∏nosprawnoÊci i ograniczeƒ zwi´ksza szanse na udzielenie kompleksowej pomocy i daje mo˝liwoÊci ich powrotu do ˝ycia spo∏ecznego. Diagnoza jest potrzebna specjalistom do dokonania wst´pnej oceny, czy i na ile osoby z niepe∏nosprawnoÊcià zapraszane do udzia∏u w projekcie b´dà mog∏y skorzystaç z proponowanych dzia∏aƒ, w jakim stopniu spe∏niajà warunki brzegowe za∏o˝eƒ programowych, np. wiek, norm´ intelektualnà, stopieƒ izolacji, rodzaj niepe∏nosprawnoÊci. Do udzielenia informacji osobom, które potrzebujà pomocy innych wyspecjalizowanych placówek pomocy. Metodyka przeprowadzania diagnozy Etap I – Telefoniczne zaproszenie osób na rozmow´ kwalifikacyjnà, w czasie której: • wyra˝amy podzi´kowanie za ich zg∏oszenie si´ do wspólnej pracy, • wzmacniamy ich motywacj´, • rozpoznajemy, jak mo˝na pokonaç pierwsze bariery zwiàzane z wyjÊciem z domu (pomoc asystenta, potrzebny Êrodek transportu lub inne – jakie?). Imienny kontakt oraz spójna informacja na temat propozycji wspólnej pracy, a tak˝e osobiste zainteresowanie, ch´ç uczestnictwa w zadaniu sprzyja budowaniu atmosfery zaufania i przymierza do dalszej wspó∏pracy. Na tym etapie osoby majàce pierwszy kontakt z potencjalnym klientem sà w stanie okreÊliç potrzeby niezb´dne do pokonania trudnego momentu, jakim jest pierwsze wyjÊcie do ludzi po latach izolacji. 42 Etap II – Rozmowa ze specjalistà w celu dokonania diagnozy sk∏ada si´ z: • zbudowania atmosfery zaufania i poinformowania o poufnoÊci zbieranych danych osobowych i innych, które sà niezb´dne do przedstawienia zasad udzia∏u w zadaniu, • dokonania kwalifikacji osób wed∏ug brzegowych warunków zadania, • zaproponowania odpowiedniej formy pomocy osobom, które nie spe∏niajà warunków zadania – innych placówek zajmujàcych si´ danym problemem (neurolog, psychiatra, specjalistyczna opieka paliatywna, oÊrodek pomocy spo∏ecznej, placówki leczenia odwykowego itp.), • dokonania analizy problemu na postawie wywiadu pog∏´bionego (anamnezy osobistej i rodzinnej) oraz okreÊlenia kierunku pracy, a tak˝e potrzeb i celów do terapii. Wskazane jest, aby odby∏y si´ co najmniej dwa spotkania diagnostyczne, gdy˝ ju˝ podczas pierwszej rozmowy mo˝e okazaç si´ niezb´dne uzupe∏nienie dokumentacji medycznej. Cz´sto równie˝ wskazana jest wspó∏praca specjalistów w celu rzetelnego zrozumienia etiologii objawów zg∏aszanych do terapii. Dok∏adna diagnoza pozwala na ustalenie rodzaju problemów i symptomów, a tym samym u∏atwia okreÊlenie, jaka forma oddzia∏ywaƒ jest wskazana. W skrócie mo˝na powiedzieç, ˝e w przypadku problemów natury emocjonalnej sà wskazania do terapii, w przypadku deficytów spo∏ecznych – do grupy wsparcia, a przy problemach chorobowych – do konsultacji u lekarzy specjalistów. Etap III – Wed∏ug Komisji Kwalifikujàcej osoby diagnozowane to: • podj´cie koƒcowej decyzji o indywidualnym zakwalifikowaniu do poszczególnych zadaƒ, • zaplanowanie i zaakceptowanie, po przedyskutowaniu w gronie specjalistów, indywidualnej Êcie˝ki rozwoju, • zaoferowanie zewn´trznej alternatywnej pomocy – leczenia dla osób niespe∏niajàcych kryteriów diagnostycznych dzia∏ania, • ustalenie, kto i kiedy poinformuje danà osob´ o wspólnie podj´tej i zaakceptowanej przez zespó∏ specjalistów decyzji. Jak dokonaç diagnozy i ustaliç Êcie˝k´ rozwoju na przyk∏adzie dla Jana Kowalskiego W celu przybli˝enia sposobu planowania poszczególnych dzia∏aƒ proponujemy zapoznanie si´ z historià Jana Kowalskiego i przeanalizowanie kroków przy planowaniu jego indywidualnej Êcie˝ki rozwoju oraz propozycji konkretnych dzia∏aƒ dla niego. Informujemy, ˝e przyk∏ad Jana Kowalskiego zosta∏ skonstruowany dla potrzeb dydaktycznych, a zbie˝noÊç informacji mo˝e byç przypadkowa. Warszawa, dnia 03.03.2007 r. Imi´ i nazwisko badanego: Jan Kowalski Data urodzenia: 02.11.1965 Adres zamieszkania: Warszawa ul. Kitkiewicza 8 m. 1 Telefon kontaktowy: (022) 956 79 09, 0809 99 87 90, e-mail: [email protected] Wywiad przeprowadzi∏ -a: Zofia Iksiƒska zawód: psycholog 43 WYWIAD POG¸¢BIONY UZASADNIENIE ROZMOWY WyjaÊnij, czego dotyczy program, do udzia∏u w którym zapraszasz rozmówc´: jaki jest jego cel, co i komu ma on do zaoferowania; uzasadnij potrzeb´ wywiadu pog∏´bionego. Poni˝ej przyk∏ad takiej prezentacji. „Projekt obejmuje ró˝ne dzia∏ania o charakterze grup kszta∏cenia, warsztatów i treningów oraz ró˝ne formy oddzia∏ywaƒ psychologicznych (grupa wsparcia, konsultacje indywidualne, grupa rozwoju osobistego). Celem wywiadu pog∏´bionego jest zebranie takich informacji o kliencie, które umo˝liwià ocen´, czy rzeczywiÊcie mamy mu coÊ do zaoferowania i opracowanie indywidualnej Êcie˝ki rozwoju odpowiedniej do jego potrzeb i mo˝liwoÊci. Oznacza to rodzaj i kolejnoÊç, ewentualnie poziom zaj´ç, w jakich b´dzie uczestniczy∏. Na ka˝dym etapie sam zainteresowany ostatecznie zatwierdza swojà indywidualnà Êcie˝k´ rozwoju. Osobom niezakwalifikowanym do Projektu staramy si´ wskazaç inne dost´pne formy pomocy lub wsparcia. Do pe∏nych danych z wywiadu dost´p majà tylko psychologowie pracujàcy z danà osobà” Zapisz ewentualne pytania lub uwagi badanego po twoim wst´pnym wyjaÊnieniu: Pan Jan dowiedzia∏ si´ o Projekcie z ankiety, którà przys∏a∏ mu oÊrodek pomocy spo∏ecznej. Decyzj´ o zg∏oszeniu podjà∏ po rozmowie z mamà. Pan Jan twierdzi, ˝e to jest „decyzja samodzielna”. Nie bra∏ do tej pory udzia∏u w podobnym Projekcie, korzysta z zapomogi socjalnej. Zg∏osi∏ si´, bo chcia∏by poznaç innych ludzi i dowiedzieç si´, co by móg∏ robiç zawodowo w ˝yciu dalej, „bo ma wra˝enie, ˝e utknà∏ – a czas dla niego stoi w miejscu”. I CHARAKTERYSTYKA NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI I STANU PSYCHICZNEGO Za∏àcznik nr I/1 – Test samooceny, Za∏àcznik nr I/2 – Charakterystyka dodatkowa – aktualny stan psychiczny, Skala GAF (ogólna ocena funkcjonowania) wg DSM-IV Ustal okolicznoÊci powstania i okres trwania niepe∏nosprawnoÊci, treÊç pierwszego orzeczenia, treÊç aktualnego – od kiedy, rodzaje ograniczenia, utrudnienia komunikacji z otoczeniem, stopieƒ samodzielnoÊci (samoobs∏uga, korzystanie z komunikacji miejskiej), czy i w jakim stopniu badany czuje si´ osobà niepe∏nosprawnà. Co umo˝liwi∏oby wzrost jego sprawnoÊci (protezy, asystent, oprogramowanie do komputera, inne). Z jakich form pomocy korzysta badana osoba – rodzaj dofinansowania, us∏ugi rehabilitacyjne. Czy przyjmuje leki – jakie? Jak d∏ugie spotkania mo˝e wytrzymaç, na którà godzin´ jest w stanie dojechaç. Dokonaj oceny stanu psychicznego, korzystajàc z za∏àczników oraz na podstawie relacji klienta i w∏asnych obserwacji. Mózgowe pora˝enie dzieci´ce – od urodzenia, pora˝enie czterokoƒczynowe. Ma sprawnà jednà r´k´. Porusza si´ na wózku inwalidzkim, potrzebuje pomocy innych. Od urodzenia ma orzeczony znaczny stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci Twierdzi, ˝e pogodzi∏ si´ ze swà niepe∏nosprawnoÊcià. Przeszkadza mu mi´dzy innymi to, ˝e sam, bez pomocy innych nie mo˝e poradziç sobie z prostymi czynnoÊciami ˝ycia codziennego, ∏àcznie z higienà osobistà. Pan Jan jest osobà z pe∏nà normà intelektu- 44 alnà, dobrze s∏yszy i widzi. Ma k∏opot z d∏ugimi i klarownymi wypowiedziami, trzeba si´ dobrze ws∏uchaç, aby zrozumieç dok∏adnie sens jego wypowiedzi. ¸atwiej mu pisaç lewà sprawnà r´kà na komputerze, ni˝ wypowiadaç si´, bo to krócej trwa i jest dla niego mniej m´czàce. Mówi o sobie, ˝e czuje si´ osobà niepe∏nosprawnà, od dzieciƒstwa ˝yje z tà myÊlà, lecz w pewnych zakresach sobie radzi, np. w szkole, na kursie komputerowym. Dopytywa∏ si´, czy na spotkania mog∏aby przywoziç go mama, choç proponowaliÊmy asystenta. Wst´pna ocena stanu psychicznego – miewa „czarne myÊli (myÊli rezygnacyjne bez tendencji do realizacji) i okresowo „do∏ki” – nic mu si´ nie chce. Mówi, ˝e nie zrobi∏by sobie krzywdy, bo wie, ˝e mama cierpia∏aby, a on tego nie chce. Pami´ta, jak cierpieli prawie dwa lata temu po Êmierci babci, myÊleli, ˝e nie dadzà sobie rady, ale to jakoÊ min´∏o; du˝o p∏akali, trwa∏o to przesz∏o rok. Zdarza si´, ˝e pan Jan miewa lepsze dni, wià˝e to z odwiedzinami raz do roku brata mamy. W okresie jesienno-zimowym najch´tniej zapad∏by w sen zimowy. Ubolewa nad tym, ˝e nie ma przyjació∏. Jedynym kana∏em informacji o innych jest komputer, na który dosta∏ dofinansowanie. Nie jest w stanie poruszaç si´ samodzielnie – boi si´, ˝e nie da sobie sam rady. Nigdy nawet nie próbowa∏. Zawsze ktoÊ z nim jest, najcz´Êciej mama. „Nie staç ich na zakup wózka elektrycznego”. Nie by∏ nigdy hospitalizowany, nie bierze ˝adnych leków. Nie pali, nie pije. Podsumowanie Rodzaj i okres niepe∏nosprawnoÊci: mózgowe pora˝enie dzieci´ce od urodzenia (42 lata). G∏ówne ograniczenia: ruchu i mowy. Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci wg orzeczenia: stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci znaczny. Zakres samodzielnoÊci: znacznie ograniczony, potrzebuje te˝ pomocy przy czynnoÊciach zwiàzanych z higienà osobistà. Mo˝liwoÊç wzrostu sprawnoÊci: niska PowinnoÊci organizatora projektu w zwiàzku z rodzajem niepe∏nosprawnoÊci: Zapewnienie transportu, osobistego asystenta Wynik w TeÊcie samooceny: -14. Ogólne funkcjonowanie – GAF wynik: 50. Opis stanu psychicznego i ogólnego funkcjonowania: pan Jan od czasu ukoƒczenia liceum (min´∏o 8 lat) nie pracuje, nie utrzymuje z nikim z czasów szko∏y kontaktów – „urwa∏y si´”. Mieszka z mamà, dwa razy w tygodniu wychodzi z domu z mamà na zakupy – jeÊli sàsiadka mieszkajàca dwa pi´tra wy˝ej pomo˝e mamie zwieêç wózek inwalidzki i sprowadziç po schodach razem z mamà pana Jana. Trzy lata temu skoƒczy∏ kurs komputerowy w Fundacji Niepe∏nosprawnych Matematyków i Informatyków. Utrzymuje kontakt mailowy z dwoma kolegami. Z panem Janem jest utrudniony kontakt werbalny z racji trudnoÊci artykulacyjnych. Wydaje si´ byç osobà bardzo zamkni´tà w sobie i samotnà, choç temu zaprzecza. Nie korzysta ze Êrodków kultury masowej ze wzgl´dów na bardzo skromny bud˝et domowy. Jak sam twierdzi, jest typem samotnika, choç cz´sto brakuje mu kontaktów z innymi. Marzy, aby za∏o˝yç radio internetowe, ale to znaczna inwestycja finansowa. Przyjmowane leki: nie przyjmuje. II RODZINA Mo˝na pos∏u˝yç si´ symbolami do graficznego przedstawienia rodziny – systemowa mapka rodziny, patrz http://pl.wikipedia.org/wiki/Genogram. 45 Zbierz dane dotyczàce rodziny badanej osoby: sk∏ad, wiek poszczególnych osób, stan zdrowia, aktywnoÊç zawodowa, uzale˝nienia, choroby psychiczne; ustal rodzaj relacji w rodzinie, atmosfer´, rodzaje wsparcia – od kogo; g∏ówne trudnoÊci w ˝yciu rodziny, stosunek do niepe∏nosprawnoÊci; motywacja do zmian, w jakim zakresie. System wsparcia Êrodowiskowego rodziny (instytucje, znajomi, dalsza rodzina). JeÊli niepe∏nosprawnoÊç wystàpi∏a w dzieciƒstwie, zbierz informacje dotyczàce rodziny, pochodzenia, nawet jeÊli badana osoba mieszka samodzielnie. Mapka systemowa lub opis: Mieszka z 60-letnià mamà w dwupokojowym mieszkaniu, na drugim pi´trze z windà. „Tata ˝yje, ale jak on si´ urodzi∏, to rodzice si´ rozstali i on nie utrzymuje z nimi kontaktu”. Nie zna ojca osobiÊcie. Z tego, co wie, ojciec wywiàzywa∏ si´ z obowiàzku alimentacyjnego i ma drugà rodzin´. Na ten temat w domu si´ nie rozmawia, bo to dra˝liwy temat. Mieszkajà u rodziców mamy. Dziadek zmar∏, gdy pan Jan mia∏ 4 lata, babcia dwa lata temu. By∏ bardzo zwiàzany z babcià i mocno prze˝y∏ jej Êmierç. Dziadka pami´ta z opowieÊci rodzinnych, ˝e by∏ dobrym i prawym cz∏owiekiem, i pana Jana bardzo kocha∏, i „du˝o czasu mi poÊwi´ca∏”. Mama pana Jana ma 57-letniego brata, który jest samotny i mieszka w Lublinie. Jest on dla pana Jana wa˝nà postacià, choç kontakt z nim jest sporadyczny. Po Êmierci babci mama pana Jana zajmuje si´ tylko opiekà nad nim. „WczeÊniej to jeszcze troch´ dorabia∏a do renty, a teraz to ju˝ nawet nie ma jak”. Relacje z mamà ma pan Jan bardzo dobre, „bo to jedyna osoba, która mu zosta∏a”. Jest bardzo samotny i chcia∏by kogoÊ poznaç. Do mamy przychodzi sàsiadka. Nie wystarcza im pieni´dzy, doraênie korzystajà z pomocy socjalnej oÊrodka pomocy spo∏ecznej. Pan Jan bardzo chcia∏by usamodzielniç si´ i poznaç innych ludzi oraz znaleêç prac´, którà móg∏by wykonywaç w domu. Nie widzi perspektywy innej pracy, bo w okresie zimowym nie b´dzie mia∏ go kto do niej zawieêç. Chcia∏by choç troch´ odcià˝yç mam´. Na pytanie, czy mama potrzebowa∏aby pomocy – stwierdzi∏, ˝e „chyba nie”. Podsumowanie Zamieszkanie (z kim): z mamà. èród∏a utrzymania: renta mamy, okresowa zapomoga finansowa z OÊrodka Pomocy Spo∏ecznej. Sytuacja materialna: Warunki socjalne: mieszkajà w bloku na drugim pi´trze bez windy w dwupokojowym mieszkaniu, na 38 mkw., w jednym pokoju. Drugi pokój jest nieogrzewany i „zagrzybiony”. Patologie w rodzinie: G∏ówny problem w rodzinie: niskie dochody, brak kontaktów spo∏ecznych, brak pomocy i wsparcia, brak perspektyw na prac´ cha∏upniczà. Rodzina w Êrodowisku: hermetyczna, ze wzgl´dów ekonomicznych wg pana Jana. III. WYKSZTA¸CENIE Kolejne etapy edukacji badanej osoby ∏àcznie z przedszkolem, typ szkó∏, tryb nauczania (nauczanie indywidualne, szko∏a wieczorowa, z internatem), studia, kursy edukacyjne, szkolenia – równie˝ te niedokoƒczone, posiadane kwalifikacje zawodowe, umiej´tnoÊci, uzdolnienia, zainteresowania. Âcie˝ka edukacyjna: Nie chodzi∏ do przedszkola, opiekowa∏a si´ nim na zmian´ babcia z mamà. W szkole podstawowej mia∏ nauczanie indywidualne, bo stwierdzono, ˝e nie poradzi sobie w normalnej klasie. Proponowa- 46 no mu nauczanie w szkole specjalnej, ale mama z babcià si´ nie zgodzi∏y. Chodzi∏ do liceum wieczorowego, gdzie ze wzgl´du na specyficzne problemy edukacyjne (trudnoÊci artykulacyjne) mia∏ nauczanie w klasie – indywidualny program nauczania. Jednak nie zdawa∏ matury, bo odradzono mu ze wzgl´du na stres, jakiego by dozna∏. PodejÊcie nauczycieli by∏o dobre i on sam uzna∏, ˝e rzeczywiÊcie na maturze by sobie nie poradzi∏. Na pytanie, dlaczego chodzi∏ do liceum wieczorowego, odpowiedzia∏: „mamy problem z zebraniem si´ i na godzin´ porannà to byÊmy nie dali rady si´ wyszykowaç”. Ma skoƒczony kurs komputerowy i chcia∏by w przysz∏oÊci zajmowaç si´ projektowaniem stron internetowych, ale w domu. Poziom i rodzaj wykszta∏cenia, tryb nauki: wykszta∏cenie Êrednie, indywidualny tryb nauczania, liceum wieczorowe. Dodatkowe kwalifikacje (kursy, szkolenia): kurs komputerowy. Kontynuacja nauki obecnie: nie kontynuuje nauki, bo i tak, jak twierdzi, „nie ma szans na znalezienie pracy”. Mo˝liwoÊci uzupe∏nienia wykszta∏cenia i/lub doskonalenia zawodowego, rodzaj trudnoÊci edukacyjnych: ma pe∏ne mo˝liwoÊci intelektualne, ZnajomoÊç j´zyków obcych: j´zyk angielski w stopniu podstawowym. Umiej´tnoÊci komputerowe: jest pasjonatem wiedzy komputerowej, z iskrà w oku opowiada∏ o programowaniu. Inne umiej´tnoÊci i uzdolnienia: lubi czytaç fantastyk´ i specjalistyczne artyku∏y informatyczne. IV DOÂWIADCZENIE ZAWODOWE Czy badana osoba kiedykolwiek stara∏a si´ o prac´, w jaki sposób – jeÊli nie, to dlaczego; przebieg pracy zawodowej – rodzaje i miejsca pracy, jak d∏ugo; powód rozwiàzania umowy o prac´; czy i jak d∏ugo by∏a zarejestrowany w Powiatowym Urz´dzie Pracy? Nigdy nie pracowa∏, nawet jak by∏y propozycje pracy cha∏upniczej to polega∏y na skr´caniu d∏ugopisów, a to dla niego jest nierealne. Nie sk∏ada∏ nigdy swojego CV do pracodawcy. Nie wyobra˝a sobie chodzenia do pracy codziennie. Jest mu trudno samemu „wyszykowaç si´” (potrzebuje pomocy przy higienie osobistej i ubieraniu). Nigdy sam nie wychodzi∏ z domu. Zawsze towarzyszy∏a mu mama. Jedynà szans´, jakà widzi, jest praca przy komputerze w domu. Sposoby poszukiwania pracy: nie szuka∏, bo ma problem z samodzielnym poruszaniem si´. Rodzaje wykonywanych zaj´ç, miejsca pracy, jak d∏ugo: nie dotyczy. Powody utraty pracy: nie dotyczy. Rejestracja w UP, jak d∏ugo: nie dotyczy. Praktyczne umiej´tnoÊci pozazawodowe: programowanie systemów operacyjny Dos. V KONTAKTY SPO¸ECZNE Z kim przede wszystkim i z czyjej inicjatywy badany utrzymuje kontakty – z rodzinà, znajomymi – w swoim wieku czy nie tylko, raczej z niepe∏nosprawnymi czy wr´cz przeciwnie, w kim czuje oparcie, znajduje wspólny j´zyk; ustal przynale˝noÊç do stowarzyszeƒ, klubów, Êwietlic i innych placówek oraz stopieƒ i rodzaj aktywnoÊci w ramach tych instytucji; czy ma poczucie przynale˝noÊci do jakiejÊ grupy, czy czuje si´ samotny i izolowany; czy ucz´szcza do placówek kulturalnych takich, jak: kino, teatr; czy korzysta z us∏ug takich, jak: fryzjer, zamówienia przez telefon, poczta kurierska. 47 Czasami, jedzie z mamà do lekarza, to spotyka panià nauczycielk´ z podstawówki. Drogà internetowà ma kontakt z dwoma osobami z kursu komputerowego, ale coraz rzadszy, bo ka˝dy ma swoje sprawy. Raz na trzy-cztery miesiàce korzysta z us∏ug fryzjera, a na reszt´ go nie staç. Czyta du˝o fantastyki. Na wakacjach jest z mamà, wtedy ma wi´kszy kontakt z ludêmi a poza tym poznaje przez internet ludzi ale nawet nie wie, jak oni wyglàdajà. Mo˝e choç w ten sposób wymieniç swe poglàdy z rówieÊnikami (najcz´Êciej na tematy komputerowe). Podsumowanie G∏ówne obszary aktywnoÊci spo∏ecznej: dwa razy w tygodniu robi wspólnie z mamà zakupy w pobliskim sklepie, raz na kwarta∏ korzysta z us∏ug fryzjera. G∏ówne systemy wsparcia Êrodowiskowego: doraêna pomoc socjalna oraz przyjacielska pomoc samotnej sàsiadki. Ocena poziomu aktywnoÊci spo∏ecznej badanej osoby: bardzo niska. VI PLANY I ASPIRACJE Jakie badana osoba ma plany na przysz∏oÊç, czego one dotyczà (edukacji, pracy zawodowej, sfery osobistej), jaki jest stopieƒ ich konkretyzacji, jak ocenia szanse realizacji – jakie ma zasoby, czego jeszcze potrzebuje, od kogo; mo˝liwe bariery – czy ma pomys∏, jak je przezwyci´˝yç; najwi´ksze marzenie, utracone szanse, co mo˝e mimo wszystko. Pan Jan chcia∏by wyjÊç do ludzi i mieç przyjació∏. Chcia∏by pracowaç w domu i móc dok∏adaç si´ do bud˝etu domowego. Mo˝e pozna∏by kogoÊ, kto chcia∏by z nim sp´dziç ˝ycie. Przeszkadza mu to, ˝e jest taki niesamodzielny i chcia∏by to zmieniç. Marzenia i utracone nadzieje to „˝e kiedykolwiek b´dzie móg∏ chodziç, aby si´ samemu ubieraç, zarabiaç i mieç grono przyjació∏, bo samotnoÊç jest okropna”. Chcia∏by nauczyç si´ angielskiego, pisania ˝yciorysu i rozmowy z pracodawcà oraz byç w grupie. Potrzebuje te˝ spotkaƒ indywidualnych, aby móc wejÊç w grup´. Boi si´ o to, jak to b´dzie, bo dawno ju˝ zapomnia∏, jak to by∏o w szkole. Podsumowanie Plany i aspiracje dotyczà gównie: znalezienia pracy cha∏upniczej, próby nawiàzania kontaktu z innymi niepe∏nosprawnymi oraz poznania rówieÊników. Szanse na ich realizacj´ w ocenie badanego na skali od 1 do 5: 2 punkty, mo˝e 2,5. G∏ówne bariery: wysoki stopieƒ zale˝noÊci od pomocy innych osób zarówno przy czynnoÊciach samoobs∏ugowych, jak i lokomocyjnych. PLANOWANIE INDYWIDUALNEJ ÂCIE˚KI ROZWOJU Preferencje osoby badanej: • podnoszenie kwalifikacji zawodowych (j´zyk angielski, komputer, kursy zawodowe – jakie?) • warsztaty aktywizacji zawodowej, • trening zadaniowy, • warsztaty samokszta∏cenia, • warsztaty komunikacji spo∏ecznej, 48 • grupa wsparcia, • grupa rozwoju osobistego, • indywidualne wsparcie psychologiczne, • dzia∏ania wspomagajàce (asystent osoby niepe∏nosprawnej, dofinansowanie transportu, inne – jakie?). Czy ktoÊ z rodziny chcia∏by wziàç udzia∏ w programie (grupa wsparcia dla cz∏onków rodzin, ew. konsultacje indywidualne) – imi´ i nazwisko, stopieƒ pokrewieƒstwa, kontakt: Mama pana Jana Podpis osoby badanej: Jan Kowalski Uwagi dodatkowe: Wnioski do komisji specjalistów: Wynik testu samooceny: - 14 Opis aktualnego stanu psychicznego: Nasilonym objawem jest wysoki poziom l´ku separacyjnego, zwiàzanego z byciem samemu wÊród innych osób (bez mamy). WNIOSKI DO KOMISJI SPECJALISTÓW • podnoszenie kwalifikacji zawodowych (j´zyk angielski, komputer, kursy zawodowe – jakie?) • warsztaty aktywizacji zawodowej • trening zadaniowy • warsztaty samokszta∏cenia • warsztaty komunikacji spo∏ecznej • grupa wsparcia • grupa rozwoju osobistego • indywidualne wsparcie psychologiczne • dzia∏ania wspomagajàce (asystent osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, dofinansowanie transportu, inne – jakie?) Ze wskazaniem, aby asystentem by∏ m´˝czyzna. Uwagi dodatkowe: Kwalifikacja komisji specjalistów A. Przyj´cie do projektu Proponowana Êcie˝ka rozwoju: VI Podnoszenie kwalifikacji zawodowych tj. angielski, komputer, kursy zawodowe): • warsztaty aktywizacji zawodowej • trening zadaniowy • warsztaty samokszta∏cenia • warsztaty komunikacji spo∏ecznej 49 • grupa wsparcia • grupa rozwoju osobistego • indywidualne wsparcie psychologiczne • dzia∏ania wspomagajàce (asystent, dofinansowanie transportu, inne...). B. Nieprzyj´cie do projektu Uzasadnienie: Zalecenia i wskazania: • W razie trudnoÊci zwiàzanych ze zg∏aszanym l´kiem pana Jana poinformowaç o koniecznoÊci równoleg∏ego wsparcia farmakologicznego i wspó∏pracy z lekarzem psychiatrà i/lub neurologiem. • Wskazane jest aby osobistym asystentem pana Jana by∏ m´˝czyzna. 50 Po co nam wiedza z pakietu narz´dzi diagnostycznych, czyli metodyka indywidualnej Êcie˝ki rozwoju? W Celu przybli˝enia procesu planowania indywidualnej Êcie˝ki rozwoju, na przyk∏adzie Jana Kowalskiego, proponujemy zapoznanie si´ z argumentami uzasadniajàcymi konkretne przes∏anki poszczególnych kroków i charakterystycznych problemów dotyczàcych tej grupy osób – osób z niepe∏nosprawnoÊcià. Transport i osobisty asystent dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià sà warunkowane specjalnymi potrzebami tej grupy spo∏ecznej i sà warunkiem koniecznym przy wspó∏pracy ze znacznymi ograniczeniami aparatu ruchu. Krok 1: Konsultacje indywidualne Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • niska motywacja do pracy, • zale˝noÊç fizyczna i psychiczna od innych (rodzice lub brak pomocy), • ma∏a liczba lub brak kontaktów spo∏ecznych, • wysoki poziom l´ku, • niski poziom wiedzy i umiej´tnoÊci wyra˝ania swoich potrzeb, praw i mo˝liwoÊci przyjmowania pomocy, • urazowe doÊwiadczenia „pomijania”, „wykluczenia”, „braku zainteresowania innych”, czego efektem sà zachowania cechujàce si´ „l´kiem przed odrzuceniem”, „wyuczona bezradnoÊç”, „nieufnoÊç”, „roszczeniowoÊç” lub wycofanie. Cele: • zwi´kszenie motywacji uczestnika do pracy w∏asnej (pi´ç indywidualnych spotkaƒ motywujàcych), • przygotowanie do samodzielnego uczestnictwa i decyzji w projekcie, • pi´ç spotkaƒ przygotowujàcych do grupy (omówienie obaw i oczekiwaƒ), • omówienie kolejnoÊci dzia∏aƒ planowanych w projekcie, uwzgl´dniajàcych mo˝liwoÊci realizacyjne pana Jana, • omówienie propozycji wsparcia przez asystenta osoby z niepe∏nosprawnoÊcià i transportu. Oczekiwany rezultat: Podpisanie indywidualnie opracowanego kontraktu, uczestnictwo w proponowanych dzia∏aniach. Podj´cie osobistej decyzji o terminie wspó∏pracy z asystentem. Krok 2: Grupa wsparcia Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • wysoki stopieƒ bezradnoÊci wynikajàcy z niedostatecznej wiedzy na temat swoich praw (gdzie i o co mogà si´ ubiegaç – dofinansowania, refundacje itp.), • deficyty w kontaktach spo∏ecznych spowodowane: niskimi umiej´tnoÊciami komunikacji, izolacjà, wysokim poziomem l´ku, obawami przed odrzuceniem, wyÊmianiem, niskim statusem ekonomicznym, który ogranicza mo˝liwoÊci korzystania z placówek kultury masowej. Cele: • wymiana doÊwiadczeƒ z innymi uczestnikami, • nawiàzanie osobistych kontaktów, • wymiana doÊwiadczeƒ, 51 • wspó∏udzia∏ w wypracowaniu i przestrzeganiu regu∏ grupowych, • zwi´kszenie mobilizacji do bycia w grupie odbywajàcej si´ regularnie, w konkretnym miejscu i o okreÊlonym czasie, • zwi´kszenie zaufania do innych osób, • mo˝liwoÊç porównania i modelowania swoich zachowaƒ i postaw l´kowych, • poszerzenie mo˝liwoÊci dzielenia si´ w∏asnymi doÊwiadczeniami w grupie. Oczekiwany rezultat: Nawiàzanie kontaktów spo∏ecznych poszerzajàcych mo˝liwoÊç wymiany doÊwiadczeƒ, wsparcia oraz poszerzenia kontaktów spo∏ecznych pana Jana. Zwi´kszenie umiej´tnoÊci dzielenia si´ informacjami i komunikacji z innymi w atmosferze zaufania i zrozumienia. Zdobycie wiedzy o mo˝liwoÊciach osób z niepe∏nosprawnoÊcià, ich prawach i obowiàzkach oraz wymiana doÊwiadczeƒ. Krok 3: Kurs angielskiego oraz inne rodzaje podejmowanej edukacji Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • wysoka samokrytyka lub jej brak, • opór wynikajàcy z trudnoÊci w podejmowaniu nowych zadaƒ, • wysoki stopieƒ l´ku przed oÊmieszeniem, kompromitacjà, zb∏aênieniem si´, uznaniem przez innych za „g∏upka – innego”, odrzuceniem i odmowà, • wieloletnie przerwy w kszta∏ceniu, niski poziom motywacji do nauki, wynikajàcy z wczeÊniej doÊwiadczanych pora˝ek na ró˝nych polach funkcjonowania, • ambiwalentny stosunek do rozwoju w∏asnych kompetencji. Cele: • rozwój mo˝liwoÊci intelektualnych i atrakcyjnoÊci zawodowej, • çwiczenie swobodnych wypowiedzi z osobami o podobnym stopniu umiej´tnoÊci, • wykszta∏cenie nawyku odnajdowania si´ w sytuacji grupy zadaniowej, • uzyskanie wzmocnieƒ pozytywnych w sytuacjach stresu egzaminacyjnego i publicznych wypowiedzi, • organizacja czasu na nauk´. Oczekiwany rezultat: Prze∏amanie bariery „j´zykowej”, swobodnych wypowiedzi, rozbudzenie zainteresowaƒ, zwi´kszenie szans na rynku pracy – „nauka w toku” Êwiadczàca o motywacji do rozwoju. Krok 4: Grupa wsparcia dla mamy Jana Kowalskiego, pani Stanis∏awy Kowalskiej. Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy cz∏onków rodzin: • zm´czenie, frustracja, wspó∏zale˝noÊç, przekraczanie granic, nadmierna troska, depresja, • realnie doÊwiadczana samotnoÊç, brak wsparcia, wysoki poziom l´ku, podejrzliwoÊç, brak zaufania do innych, • nieuwzgl´dnianie potrzeb „swoich doros∏ych dzieci” – brak zgody na ich dorastanie i samodzielnoÊç, • niski poziom efektywnej i asertywnej komunikacji (podwójne komunikaty) – „rób sobie, co chcesz, i tak beze mnie nie dasz sobie rady”, • wysoki poziom wstydu, poczucia winy lub braku zgody na niepe∏nosprawnoÊç ich dzieci, tematy tabu, • ma∏a umiej´tnoÊç okazywania radoÊci, zadowolenia, dumy, wdzi´cznoÊci, pokrywana wtórnà korzyÊcià – akceptacjà spo∏ecznà – postawa cierpi´tnictwa, „poÊwi´cania si´”, „bycia dobrym, opiekuƒczym”, „niezastàpionym”, „wszechwiedzàcym” rodzicem, 52 • wysoki poziom l´ku i brak motywacji oraz opór wobec dzia∏aƒ na rzecz zmiany dotychczasowej sytuacji. Cele: • wzmocnienie procesu separacji pana Jana Kowalskiego, • wymiana doÊwiadczeƒ z innymi rodzicami, • mo˝liwoÊç „wy˝alenia si´” i podzielenia si´ z innymi „ci´˝arem” dnia codziennego, • odbudowa kontaktów mi´dzyludzkich z osobami doros∏ymi, • szukanie alternatywnych rozwiàzaƒ dla jedynie znanych schematów funkcjonowania rodziny z osobà z niepe∏nosprawnoÊcià, • identyfikacja potrzeb w∏asnych w kontekÊcie bycia rodzicem osoby z niepe∏nosprawnoÊcià. Oczekiwany rezultat: Umo˝liwienie panu Janowi wsparcia innych osób i asystenta, poszerzenie horyzontu pani Stanis∏awy Kowalskiej o innych ludzi, wyjÊcie z problemami ku innym, rozró˝nienie potrzeb pani Stanis∏awy i pana Jana. Przeformu∏owanie dotychczasowych stereotypów myÊlenia na temat bycia rodzicem i opiekunem niezastàpionym. Uelastycznienie nadmernej wi´zi syna z mamà i wzmocnienie granic psychologicznych pana Jana. KONIECZNE TECHNICZNE WARUNKI – wynikajàce ze specyficznych potrzeb pana Jana. Asystent osobisty dla Jana Kowalskiego Cele: • wzmocnienie separacji pana Jana oraz korektywna funkcja bycia z innymi – ze wskazaniem, aby asystentem by∏ m´˝czyzna, • wzmocnienie identyfikacji ze Êwiatem m´˝czyzn i identyfikacji z rolà m´skà. Oczekiwany rezultat: Wzrost zaufania do swoich umiej´tnoÊci w kontakcie z innymi osobami mogàcymi udzieliç wparcia i pomocy w sytuacjach spo∏ecznych, pomoc w separacji z mamà oraz budowa zaufania do innych. Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • niska umiej´tnoÊç komunikowania swoich potrzeb, • brak zaufania oraz sytuacje konfliktowe wynikajàce ze stresu, wczeÊniejszych urazowych doÊwiadczeƒ, • roszczeniowoÊç, skracanie dystansu, brak zaufania, oczekiwanie, ˝e asystent b´dzie tak opiekowa∏ si´ jak mama i b´dzie dost´pny przez 24 godziny na dob´, rozczarowanie, irytacja. Propozycja refundacji kosztów transportu (w razie niedyspozycji asystenta) Cele: • zwi´kszenie motywacji i u∏atwienie dotarcia na zaj´cia stacjonarne przewidziane w programie, • alternatywa dla pana Jana i wsparcie jego procesu wychodzenia z izolacji i zale˝noÊci od pomocy mamy (separacja), • dostarczenie wsparcia rodzinie, • zmniejszenie absencji na zaj´ciach oraz wzrost decyzyjnoÊci i odpowiedzialnoÊci osobistej. Oczekiwany rezultat: Regularna obecnoÊç w zapisanych w kontrakcie dzia∏aniach, zwi´kszenie samosterownoÊci, decyzyjnoÊci i odpowiedzialnoÊci Jana Kowalskiego. 53 Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • ograniczenia ruchu, wzmo˝one napi´cie mi´Êni (spastyka) oraz zaburzenia termoizolacyjne, • bariery architektoniczne utrudniajàce poruszanie si´ oraz korzystanie z transportu miejskiego przez osoby na wózkach inwalidzkich i o kulach, • wysoki poziom l´ku o „w∏asne ˝ycie i prze˝ycie”, zwi´kszona komponenta depresyjnoÊci w zwiàzku z czynnikami zewn´trznymi, • brak Êrodków finansowych na uzyskanie pomocy w zakresie transportu, zakupu niezb´dnych urzàdzeƒ usprawniajàcych funkcjonowanie, rehabilitacji, leków, itp., • zwi´kszona komponenta depresyjna, obni˝enie nastroju, tendencje do izolowania si´. Krok 7: Propozycja udzia∏u w Radzie Beneficjentów Projektu i uczestnictwo w forum internetowym Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • kultywowanie przekonania, ˝e i tak „nic z tego nie wyjdzie”, • niska tolerancja na odmow´ i przeszkody zewn´trzne, • wysoki stopieƒ autokrytycyzmu lub jego brak, pokàtne narzekania wynikajàce z niskiej umiej´tnoÊci mówienia wprost o swoim niezadowoleniu, nieumiej´tnoÊç kompromisu, • nieust´pliwoÊç i niski próg tolerancji odraczania gratyfikacji. Cele: • zwi´kszenie szacunku dla swych umiej´tnoÊci i dzia∏aƒ innych osób, • çwiczenie autorskich pomys∏ów i mo˝liwoÊç reprezentowania siebie na forum grupy w roli ekspertów, • mo˝liwoÊç wspó∏decydowania i wp∏ywu na dzia∏ania sprzyjajàce interesom grupy osób niepe∏nosprawnych. Oczekiwany rezultat: Zwi´kszenie wp∏ywu w∏asnego oraz bezpoÊredniego zaanga˝owania w tworzenie i zmiany. Wzrost aktywnego uczestnictwa w grupie osób dzia∏ajàcych na rzecz innych. Krok 8: Grupa Rozwoju Osobistego (GRO) Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • wysoka liczba prze˝ywanych konfliktów wewn´trznych, • wysoki poziom zale˝noÊci emocjonalnej od innych – zale˝noÊç psychiczna i fizyczna, wspó∏zale˝noÊç, • wysoki poziom l´ku i wstydu, • nieufnoÊç, wrogoÊç, bezradnoÊç, roszczeniowoÊç, zawiÊç, autoagresja, • chwiejnoÊç funkcjonowania na skali konflikt – wycofanie si´ (izolacja), • niski poziom wyra˝ania i nazywania prze˝ywanych emocji, • znaczna tendencja do zachowaƒ impulsywnych, • wysoki poziom egocentryzmu, • niski poziom empatii. Cele: • zwi´kszenie podmiotowoÊci myÊlenia o sobie, • zwi´kszenie ÊwiadomoÊci na temat funkcjonowania w relacjach z innymi, • rozpoznawanie swoich potrzeb i nazywanie ich oraz werbalizowanie swoich stanów emocjonalnych, • wzmacnianie relacji osobowych, podmiotowoÊci relacji, • zmniejszenie l´ku spo∏ecznego, nauka wymiany informacji i podtrzymywania kontaktu wzrokowego, 54 • korekcyjna funkcja grupy jako „rodziny” i rozwijania przynale˝noÊci spo∏ecznej i to˝samoÊci, • zwi´kszenie bezpieczeƒstwa i eksperymentowania grupowego w Êwiecie marzeƒ, fantazji i swobody wypowiedzi, obrazowego i opisowego myÊlenia, • wzrost samoÊwiadomoÊci zachowania. Oczekiwany rezultat: Zwi´kszenie ÊwiadomoÊci swych potrzeb, swojej podmiotowoÊci w roli doros∏ego oraz wzbudzenie nadziei na „zdrowszà” zale˝noÊç oraz samodzielne decyzje, obni˝enie poziomu l´ku, zmniejszenie konfliktowego funkcjonowania w innych grupach spo∏ecznych i relacjach z innymi. Krok 9: Warsztaty aktywizacji zawodowej i komunikacji spo∏ecznej Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • brak wiedzy o rynku pracy, • brak umiej´tnoÊci sporzàdzania dokumentów aplikacyjnych, • brak umiej´tnoÊci prowadzenia rozmowy kwalifikacyjnej, • niski poziom autoprezentacji, • niski poziom samoÊwiadomoÊci, wiedzy o w∏asnych zasobach, • zani˝ona samoocena i niskie poczucie w∏asnej wartoÊci, • brak umiej´tnoÊci rozmowy o swojej niesprawnoÊci, • niski poziom kompetencji spo∏ecznych, • niewystarczajàca umiej´tnoÊç rozpoznawania i nazywania emocji, • nieradzenie sobie z trudnymi emocjami – gniewem, smutkiem, l´kiem itp., • nieradzenie sobie ze stresem, • niski poziom empatii, • brak ÊwiadomoÊci i umiej´tnoÊci obrony w∏asnych praw, • niski poziom asertywnoÊci, • brak umiej´tnoÊci pracy w zespole, • niedostrzeganie potrzeb innych ludzi, • l´k przed zmianami w ˝yciu, • s∏aba motywacja do dzia∏ania. Cele: • zwi´kszenie szans na rynku pracy, • przygotowanie do wejÊcia na otwarty rynek pracy, • wzmocnienie zasobów osobistych, • urealnienie samooceny, • zmiana stosunku do w∏asnej niesprawnoÊci, • zdobycie umiej´tnoÊci konstruktywnego radzenia sobie ze stresem, • podniesienie umiej´tnoÊci asertywnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych, • wzrost umiej´tnoÊci konstruktywnego porozumiewania si´ z innymi, • usprawnienie funkcjonowania spo∏ecznego. Oczekiwane rezultaty: • zdobycie wiedzy o rynku pracy, • przygotowanie do wejÊcia na otwarty rynek pracy, • umiej´tnoÊç sporzàdzania dokumentów aplikacyjnych, 55 • umiej´tnoÊç prowadzenia rozmowy kwalifikacyjnej, • poznanie siebie – rozpoznanie i nazwanie w∏asnych zasobów, • adekwatna samoocena i realne poczucie w∏asnej wartoÊci, • wzmocnienie zasobów osobistych, • umiej´tnoÊç autoprezentacji, • wzrost umiej´tnoÊci konstruktywnego porozumiewania si´ z innymi, • umiej´tnoÊç konstruktywnego radzenia sobie ze stresem, • podniesienie umiej´tnoÊci asertywnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych, • dostrze˝enie i otwarcie si´ na potrzeby innych, • wzrost empatii, • lepsze rozumienie potrzeb innych, • umiej´tnoÊç udzielania wsparcia, • wzrost umiej´tnoÊci s∏uchania, • wzrost poczucia kompetencji, • wzrost poczucia sprawstwa, • umiej´tnoÊç postrzegania nowych wyzwaƒ, • gotowoÊç na zmiany w ˝yciu. Krok 10: Trening zadaniowy Najcz´Êciej wyst´pujàce problemy: • niewielkie doÊwiadczenia spo∏eczne, • brak umiej´tnoÊci pracy w zespole, • niski poziom kompetencji spo∏ecznych, • nieumiej´tnoÊç organizowania w∏asnej dzia∏alnoÊci, • brak umiej´tnoÊci samodzielnego za∏atwiania spraw urz´dowych i codziennych, • brak wypracowanego mechanizmu „wprowadzania wiedzy w czyn”, • niski poziom wiary we w∏asne mo˝liwoÊci i umiej´tnoÊci, • wysoki poziom zale˝noÊci od innych i „zewnàtrzsterownoÊci”, • biernoÊç, • l´k przed zmianami w ˝yciu, • s∏aba motywacja do dzia∏ania. Cele: • lepsze funkcjonowanie w czasie i przestrzeni, • stawianie sobie celów, • organizowanie w∏asnej aktywnoÊci, planowanie dzia∏aƒ, • pokonywanie barier spo∏ecznych w komunikowaniu si´, • çwiczenie i zdobywanie nowych umiej´tnoÊci oraz przenoszenie tych umiej´tnoÊci na inne sfery ˝ycia, • zwi´kszenie sprawczoÊci w dzia∏aniu grupowym (podzespo∏y zadaniowe) i indywidualnym, • zwi´kszenie samodzielnoÊci i kreatywnoÊci myÊlenia i dzia∏ania, • prze∏amanie postawy biernoÊci, • wzmocnienie odpowiedzialnoÊci i osobistej skutecznoÊci. Oczekiwane rezultaty: 56 • wzrost energii ˝yciowej uczestników, • wzrost poczucia sprawstwa, kontroli nad w∏asnymi sprawami, • sprawniejsze zarzàdzanie czasem, • uzyskanie umiej´tnoÊci planowania, • nabycie umiej´tnoÊci widzenia rozwiàzaƒ wariantowych, • uzyskanie umiej´tnoÊci realistycznego okreÊlania celu, • wdra˝anie zdobytych umiej´tnoÊci w ˝ycie, • wzrost wytrwa∏oÊci w dà˝eniu do wyznaczonego celu, • wzrost umiej´tnoÊci organizacyjnych, • wzrost skutecznoÊci w za∏atwianiu spraw urz´dowych i codziennych, w tym umiej´tnoÊç pisania pism urz´dowych, • umiej´tnoÊç organizacji aktywnoÊci grupowej, • klaryfikacja planów edukacyjnych i podj´cie dzia∏aƒ, by je zrealizowaç, • intensyfikacja poszukiwaƒ pracy, • podejmowanie aktywnoÊci na wielu polach, • umiej´tnoÊç przyj´cia odmowy, poradzenia sobie z pora˝kà, • zwi´kszenie samodzielnoÊci funkcjonowania, • zwi´kszenie satysfakcji z ˝ycia. W dziesi´ciu krokach zawarta zosta∏a wst´pna oferta propozycji dla pana Jana. Nie nale˝y jednak zapominaç o osobistych mo˝liwoÊciach zmiany oraz wewn´trznych i zewn´trznych barierach, które mogà umo˝liwiç lub utrudniç mu takà drog´ rozwoju. Nie nale˝y jednak wàtpiç, ˝e jest to zaczyn jego aktywnoÊci, bez wzgl´du na to, na którym etapie „b´dzie mia∏ przystanek”. Jest to perspektywa, do której mo˝e dà˝yç we w∏asnym tempie – ma∏ymi krokami, jeÊli tylko zdecyduje si´ na ten wysi∏ek. Wszystkie te kroki zak∏adajà zmian´ – wa˝ne jest, aby móc jà obserwowaç i wspieraç. Jak mo˝na i po co nale˝y monitorowaç ró˝ne dzia∏ania? W zestawie narz´dzi diagnostycznych – ankiecie Wywiadu pog∏´bionego, znajdujà si´ trzy narz´dzia, którymi mo˝na dokonaç pomiaru zmian iloÊciowych. Do tego celu s∏u˝à: • Test samooceny, • Kwestionariusz aktualnego stanu psychicznego, • Skala GAF wg DSM – IV. Monitorowanie zmian iloÊciowych: • porównanie wyników testu samooceny przed i po dzia∏aniach, • analiza przyczyn rezygnacji osób w trakcie projektu i tych, którzy mimo wst´pnych deklaracji nie podj´li dzia∏aƒ. Monitorowanie zmian jakoÊciowych: • porównanie wyniku opisujàcego poziom funkcjonowania osoby (Skala GAF wg DSM – IV) podczas pierwszej konsultacji diagnostycznej i po ca∏ym cyklu uczestnictwa w ró˝nych propozycjach zadaniowych, • okreÊlenie trafnoÊci propozycji indywidualnej Êcie˝ki rozwoju do aktywnoÊci danej osoby w poszczególnych propozycjach i etapach proponowanych dzia∏aƒ, • analiza procesu indywidualnych zmian dokonywanych w ˝yciu, np.: 57 – nawiàzanie przyjaêni, – umiej´tnoÊç wyra˝ania swoich potrzeb i nazywania emocji, – zmniejszenie zachowaƒ konfliktowych na korzyÊç asertywnych, – poprawa punktualnoÊci, – dba∏oÊç o wyglàd zewn´trzny, – dzia∏ania prospo∏eczne, – podj´cie nauki, – poprawa warunków mieszkaniowych itp., – podj´cie pracy. Mo˝na pokusiç si´ o badania przekrojowe na przestrzeni kilku lat po zakoƒczeniu procesu oddzia∏ywaƒ pomocowych dla osób, które ukoƒczy∏y ca∏y program, i przeanalizowaç praktyczne wykorzystanie nabytych umiej´tnoÊci w ˝yciu, w odniesieniu do grupy kontrolnej, jakà mog∏yby byç osoby, które nie zdecydowa∏y si´ na udzia∏ w projekcie. Monitoring tych zmian po roku, dwóch lub wi´kszej liczbie lat ma swà zasadnoÊç w tym, ˝e subtelne zmiany oddzia∏ywaƒ na polu psychologicznym nie majà natychmiastowego prze∏o˝enia na konkretne, ∏atwo dajàce si´ zmierzyç dzia∏ania. Cz´sto jest tak, ˝e proces zainicjowanych zmian podczas stawiania kolejnych kroków, mo˝e byç stopniowo wdra˝any i przek∏adalny na zmiany w ich codziennym funkcjonowaniu, na p∏aszczyênie osobistej, spo∏ecznej i zawodowej, a efekty mogà nabieraç kolorytu dopiero po jakimÊ czasie. IV Zakres zastosowania narz´dzi diagnostycznych. Komu te informacje mogà byç przydatne i do czego mogà s∏u˝yç? Informacje zbierane na podstawie ca∏ego pakietu diagnostycznego sà przydatne do wy∏onienia osób, które: • kwalifikujà si´ do grupy wsparcia, grupy rozwoju osobistego oraz innych dzia∏aƒ przewidzianych w celu zmniejszenia problemu, z jakim si´ zg∏osili, • wymagajà indywidualnej pomocy psychologicznej, • wymagajà specjalistycznej opieki psychiatrycznej, paliatywnej itp., • wymagaja skierowania do odpowiednich instytucji opieki spo∏ecznej. UWAGA Wszystkie dane w pakiecie narz´dzi diagnostycznych obj´te sà klauzulà poufnoÊci. Zgod´ na udzielenie informacji osobom trzecim musi wyraziç osoba udzielajàca informacji do wywiadu pog∏´bionego w formie pisemnej. Ca∏kowity dost´p do tych informacji mo˝e mieç psycholog prowadzàcy terapi´ indywidualnà lub grupowà. Psycholog jest te˝ upowa˝niony do udzielenia informacji do sàdu oraz wspó∏pracy na rzecz danej osoby z lekarzem. Poniewa˝ dane o tych osobach mogà byç cennym êród∏em informacji dla wielu instytucji zaufania spo∏ecznego, opracowany zosta∏ arkusz wskaêników, na podstawie którego zainteresowane instytucje mogà zapoznaç si´ z „kodowanà” wersjà tych informacji. Zakodowane informacje mogà byç przydatne podmiotom tworzàcym ró˝ne strategie, np. do sporzàdzania porównaƒ statystycznych i rejestrów, planowania dzia∏aƒ naprawczych i strategii polityki spo∏ecznej. 58 Zastosowanie informacji z ca∏ego pakietu narz´dzi diagnostycznych jest bardzo szerokie i mo˝e s∏u˝yç do: • rozpoznania problemu, • zbadania go, • analizy informacji, • dostosowania odpowiednich dzia∏aƒ naprawczych (korekcyjnych), • zaplanowania indywidualnej Êcie˝ki rozwoju na poziomie jednostki i grupy spo∏ecznej borykajàcej si´ z konkretnym problemem, • monitorowania zmian i planowania nast´pnych dzia∏aƒ na przestrzeni czasu. Analiza danych z pakietu narz´dzi diagnostycznych daje szeroki wachlarz mo˝liwoÊci diagnostycznych i wnikliwego zapoznania si´ z czynnikami ekonomicznymi, psychologicznymi (specjalnymi potrzebami) oraz ograniczeniami b´dàcymi wynikiem niepe∏nosprawnoÊci. UniwersalnoÊç tych narz´dzi diagnostycznych powoduje, ˝e mogà byç zastosowane do wnikliwych analiz ró˝nych problemów i zjawisk w ca∏ej populacji spo∏ecznej. O czym nale˝y pami´taç! • Indywidualna historia ˝ycia i opowieÊç osoby z niepe∏nosprawnoÊcià jest podstawowym êród∏em informacji o jej problemach. • Informacje udzielane przez osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w celu dokonania diagnozy sà obj´te przepisami regulujàcymi poufnoÊç informacji. • Zakres kompetencji osób korzystajàcych z informacji musi byç jasno i precyzyjnie okreÊlony. Musi wynikaç z kompetencji zawodowych, na podstawie kodeksu etycznego. 59 CHARAKTERYSTYKA I SPOSÓB STOSOWANIA POSZCZEGÓLNYCH NARZ¢DZI DIAGNOSTYCZNYCH W NAWIÑZANIU DO DIAGNOZY Krystyna Lauk Diagnoz´ definiujemy jako rozpoznanie stanu rzeczy, co do którego istnieje mo˝liwoÊç podj´cia dzia∏aƒ interwencyjnych. Dobra diagnoza umo˝liwia zaprojektowanie efektywnych dzia∏aƒ naprawczych. Jej celem w tym przypadku jest rozpoznanie przyczyn, dla których konkretne osoby z niepe∏nosprawnoÊcià nie sà aktywne i ˝yjà w izolacji. Musi ono odbywaç si´ w zunifikowany sposób, gwarantujàcy obiektywnoÊç wyników oraz mo˝liwoÊç porównania wyników uzyskanych przez ró˝ne osoby i przez t´ samà osob´ na ró˝nych etapach jej rozwoju. Przedmiotem diagnozy sà: – postawy badanych osób z niepe∏nosprawnoÊcià (ustosunkowanie wzgl´dem siebie i otoczenia), – ich zasoby (wykszta∏cenie, doÊwiadczenie zawodowe, umiej´tnoÊci spo∏eczne), – cechy otoczenia rodzinnego (czy jest wspierajàce, odrzucajàce czy toksycznie wik∏ajàce), – cechy szerszego otoczenia spo∏ecznego (czy istniejà i jakie – inne systemy wsparcia), – zachowania badanych (stopieƒ aktywnoÊci zawodowej, spo∏ecznej, w zakresie podnoszenia kwalifikacji), – warunki bytowe i ograniczenia wynikajàce z niepe∏nosprawnoÊci. Narz´dzia diagnostyczne wchodzàce w sk∏ad pakietu, s∏u˝à skompletowaniu informacji niezb´dnych do postawienia diagnozy i zaplanowania dzia∏aƒ naprawczych. Dzia∏ania te, zastosowane w zale˝noÊci od indywidualnych, ustalonych w trakcie diagnozy potrzeb konkretnych osób, stworzà szans´ zmiany ich postawy spo∏eczno-psychologicznej na bardziej otwartà i aktywnà. W odniesieniu do konkretnych osób zastosowane oddzia∏ywania tworzà dla nich indywidualnà Êcie˝k´ rozwoju. Narz´dzia a zarazem dokumenty podstawowe to: • Wywiad pog∏´biony (za∏. nr 1), • Wskaêniki i kwalifikacja komisji specjalistów (za∏. nr 2). Narz´dzia pomocnicze to: • Test samooceny (za∏. nr 1/1) • Charakterystyka dodatkowa – aktualny stan psychiczny (za∏. nr 2/2) • Skala GAF wg DSM-IV • Mapka systemowa rodziny 60 WYWIAD POG¸¢BIONY (WP) – kwestionariusz Charakterystyka Wywiad pog∏´biony, czyli rozmowa psychologa z klientem na temat jego zdrowia i sytuacji psychospo∏ecznej, jest g∏ównym sposobem pozyskiwania o nim informacji diagnostycznych. Stanowi podstaw´ planowania dalszych kroków – zarówno terapii, jak i innych oddzia∏ywaƒ, które majà wprowadziç pozytywnà zmian´ w ˝yciu klienta. Kwestionariusz WP jest podstawowym narz´dziem w pakiecie. Jego struktura odzwierciedla zakres przedmiotu badania. Wyznacza sta∏y, ujednolicony schemat rozmowy z klientem, umo˝liwiajàcy skompletowanie informacji niezb´dnych do realizacji celów. Kwestionariusz wyznacza przebieg rozmowy zgodnie z logikà poszerzania perspektywy. Organizuje te˝ wykorzystanie pomocniczych narz´dzi diagnostycznych. RównoczeÊnie kwestionariusz WP jest jednym z dwóch podstawowych dokumentów, gdy˝ w nim powinny byç zamieszczone informacje diagnostyczne uzyskane za pomocà wszystkich dost´pnych narz´dzi. Zostanà one nast´pnie naniesione do arkusza Wskaêniki i kwalifikacja specjalistów – gdzie dane osobowe beneficjenta b´dà zakodowane. Kwestionariusz WP obj´ty jest klauzulà poufnoÊci. Na pierwszej stronie kwestionariusza WP (patrz za∏àcznik) zapisujemy, kto, z kim i kiedy przeprowadzi∏ wywiad. Znajduje si´ tam równie˝ charakterystyka zadania – czyli ujednolicony sposób informowania klienta, w czym mo˝e wziàç udzia∏ oraz uzasadnienie rozmowy poprzez podanie jej celu. Na kolejnych stronach znajdujà si´ tytu∏y modu∏ów, czyli zakres tematyczny (wraz z jego uszczegó∏owieniem) informacji, jakie nale˝y zebraç. Jest te˝ wykaz narz´dzi pomocniczych dla danego modu∏u, ze wskazaniem gdzie mo˝na je znaleêç (odes∏anie do za∏àczników lub innych êróde∏). Na dole ka˝dej strony jest miejsce na podsumowanie, czyli wpisanie najbardziej istotnych informacji. Pozwoli to uniknàç sytuacji przeoczenia danych kluczowych dla postawienia diagnozy. Wolna przestrzeƒ to miejsce na robienie swobodnych notatek z rozmowy, zapisanie informacji, które wzbogacajà psychospo∏eczny profil osoby badanej. W cz´Êciach dotyczàcych Êcie˝ki edukacyjnej i zawodowej trzeba zebraç kolejno ÊciÊle okreÊlone informacje, dlatego strony kwestionariusza wywiadu w tych modu∏ach przypominajà bardziej ankiet´. Kwestionariusz sk∏ada si´ z szeÊciu modu∏ów tematycznych, zgodnie z wyznaczonymi obszarami, które sà przedmiotem badania. I CHARAKTERYSTYKA NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI I STANU PSYCHICZNEGO (za∏àczniki: 1/1. Test samooceny; 1/2. Charakterystyka dodatkowa – aktualny stan psychiczny; mo˝na si´ te˝ pos∏u˝yç skalà GAF – Ogólnà Skalà Oceny Funkcjonowania wg Podr´cznika Diagnostycznego i Statystycznego DSM-IV) II RODZINA (mo˝na pos∏u˝yç si´ symbolami do graficznego przedstawienia rodziny, do sporzàdzenia mapki systemowej rodziny – genogramu; patrz http://pl.wikipedia.org/wiki/Genogram) III WYKSZTA¸CENIE IV DOÂWIADCZENIE ZAWODOWE V KONTAKTY SPO¸ECZNE VI PLANY I ASPIRACJE 61 Ostatnia strona to miejsce na planowanie indywidualnej Êcie˝ki rozwoju, czyli zapisanie preferencji badanego w zakresie proponowanych w zadaniu oddzia∏ywaƒ. Tam równie˝ mo˝na zapisaç dane i telefon osoby z rodziny badanego, która byç mo˝e b´dzie chcia∏a w∏àczyç si´ do Projektu. Na koniec podpis osoby badanej i pod spodem miejsce na wpisanie w∏asnych uwag dodatkowych. Dalej wnioski do komisji specjalistów, czyli wskazania prowadzàcego Wywiad odnoÊnie do zalecanych oddzia∏ywaƒ. Jak przeprowadzaç Wywiad i wype∏niaç kwestionariusz WP? Zanim przejdziesz do w∏aÊciwego Wywiadu, zgodnie ze wskazówkami na str. 1. kwestionariusza WP wyjaÊnij badanemu, czego b´dzie dotyczyç rozmowa, jaki jest jej cel, poinformuj o zasadzie poufnoÊci, zapytaj o ewentualne uwagi, pytania, wàtpliwoÊci i je wyjaÊnij. Na tym etapie mo˝esz krótko scharakteryzowaç zaplanowane w projekcie dzia∏ania (trzeba to b´dzie powtórzyç w koƒcowym etapie Wywiadu). Mo˝na te˝ poprzestaç na wymienieniu ich, zapowiadajàc póêniejsze doprecyzowanie. WyjaÊnij, ˝e wszystkie one majà na celu wprowadzenie pozytywnych zmian w ˝yciu osób z niepe∏nosprawnoÊcià przez podniesienie ich kwalifikacji zawodowych i ró˝nych umiej´tnoÊci spo∏ecznych. Poinformuj twojego rozmówc´, ˝e gdyby okaza∏o si´, ˝e jego oczekiwania sà inne ni˝ to, co ty mo˝esz zaproponowaç, spróbujecie wspólnie zastanowiç si´ nad jakimÊ alternatywnym rozwiàzaniem. Do ka˝dej cz´Êci Wywiadu zbieraj informacje zgodnie ze wskazówkami zawartymi pod tytu∏em rozdzia∏u, posi∏kujàc si´ przy tym odpowiednimi za∏àcznikami. Technika pozyskiwania tych informacji zale˝y od czasu, jaki przeznaczysz na Wywiad. Gdy jest go ma∏o, najproÊciej zapytaç o wszystko, co zosta∏o wymienione na kolejnych stronach kwestionariusza Wywiadu. JeÊli masz wi´cej czasu, mo˝esz pozwoliç sobie na bardziej swobodnà rozmow´, pytajàc np.: „Co chcia∏by pan powiedzieç o swojej rodzinie?”. Nale˝y tak pokierowaç rozmowà, ˝eby uzyskaç informacje, które dajà wglàd w sytuacj´ danej osoby. Drugi wariant jest bardziej czasoch∏onny i wymaga lepszego przygotowania, pozwala jednak na zbudowanie cieplejszego klimatu, okazanie rozmówcy zainteresowania i szacunku. Niektórzy chcà si´ wreszcie „wygadaç”, trzeba byç na to przygotowanym. Po uzyskaniu informacji przez rozmow´ i obserwacj´ klienta w czasie badania oraz po tym, jak wype∏ni Test samooceny, oceƒ wst´pnie, czy spe∏nia on warunki ramowe kwalifikacji do Projektu. JeÊli ju˝ podczas Wywiadu oka˝e si´, ˝e wymaga np. leczenia psychiatrycznego, cierpi np. na znaczne zaburzenia pami´ci czy zdolnoÊci koncentracji i nie sprosta wymaganiom planowanych oddzia∏ywaƒ (zapisz to w uwagach dodatkowych), podzi´kuj za rozmow´ i umów si´ na kolejny kontakt, chyba ˝e od razu masz coÊ innego do zaproponowania. JeÊli uznasz wst´pnie, ˝e twój rozmówca spe∏nia warunki ramowe, scharakteryzuj proponowane w projekcie oddzia∏ywania (patrz dalej), odpowiedz na ewentualne pytania, zapytaj o jego preferencje. Odnotuj je w miejscu do tego przeznaczonym (ostatnia strona kwestionariusza: preferencje badanego), zakreÊlajàc odpowiednie pozycje. Poinformuj, ˝e jest to tylko wst´pna deklaracja, ˝e w dalszym post´powaniu b´dà odbywa∏y si´ w∏aÊciwe rozmowy kwalifikacyjne. Wyrównywanie kompetencji spo∏ecznych i zawodowych Ró˝ne formy podnoszenia kwalifikacji zawodowych – mo˝e to byç nauka j´zyka angielskiego lub obs∏ugi komputera na dostosowanym do potrzeb poziomie, kurs ksi´gowoÊci lub inne, w zale˝noÊci od preferencji beneficjentów. 62 Warsztaty aktywizacji zawodowej (WAZ) – uczà bardziej swobodnego poruszania si´ na rynku pracy; mo˝na w ramach warsztatów dowiedzieç si´ i poçwiczyç w praktyce, jak wyszukiwaç korzystne oferty, pisaç CV i list motywacyjny, jak dobrze si´ zaprezentowaç przysz∏emu pracodawcy; mo˝na te˝ zapoznaç si´ z podstawowymi przepisami prawa pracy. Trening zadaniowy – ma byç próbà wykorzystania w praktyce nabytych umiej´tnoÊci i posiadanych zdolnoÊci: uczestnicy dostajà konkretne zadanie do wykonania w terenie, w realnych okolicznoÊciach. Warsztaty samokszta∏cenia – tam mo˝na si´ dowiedzieç, od czego zale˝y skutecznoÊç uczenia si´, jak docieraç do wa˝nych êróde∏ informacji, jak organizowaç sobie nauk´, ˝eby by∏a najbardziej efektywna, jak doskonaliç si´ i rozwijaç poprzez nauk´. Warsztaty komunikacji spo∏ecznej – sà dope∏nieniem WAZ-ów, rozwijajà umiej´tnoÊç efektywnego porozumiewania si´, która le˝y u podstaw dobrej wspó∏pracy mi´dzy ludêmi. Grupa wsparcia – uczestnicy pod kierunkiem prowadzàcych, wymieniajà si´ doÊwiadczeniami dotyczàcymi radzenia sobie z niepe∏nosprawnoÊcià w∏asnà lub w rodzinie i innymi problemami ˝yciowymi, pomagajà sobie i wspierajà si´ nawzajem. Indywidualne wsparcie psychologiczne – to propozycja dla tych osób, które z ró˝nych powodów nie sà gotowe, ˝eby wejÊç do grupy lub chcà rozmawiaç o sprawach, które wymagajà bardziej dog∏´bnego indywidualnego potraktowania; powinien to byç wst´p do póêniejszej pracy w grupie. Grupa rozwoju osobistego – jest to miejsce i czas na bardziej zaawansowanà prac´ nad sobà; to propozycja dla tych, którzy chcà lepiej poznaç samych siebie i pracowaç nad prze∏amaniem wewn´trznych ograniczeƒ i barier; spotkania grupy z udzia∏em psychologów odbywajà si´ raz w tygodniu. Szkolenie z zakresu przedsi´biorczoÊci i prowadzenia w∏asnej firmy – to krótki kurs przygotowujàcy do dzia∏aƒ na otwartym rynku pracy. Rada Beneficjentów – praktyczne poznanie zasad rzàdzàcych projektem i organizacjà pracy na rzecz spo∏ecznoÊci. Sta˝e pracy – to mo˝liwoÊç próby w∏asnych si∏ na rynku pracy. Lektorat j´zyka angielskiego – to niezb´dne uzupe∏nienie mo˝liwoÊci startu zawodowego. Takie mo˝liwoÊci zosta∏y przetestowane, jednak ich wachlarz mo˝na w miar´ potrzeb rozszerzaç, zaw´˝aç, zmieniç. Pami´taç nale˝y jednak, ˝e jeÊli mamy do czynienia z grupà marginalizowanà, trzeba budowaç nie tylko kompetencje zawodowe, ale przede wszystkim spo∏eczne. Dzia∏ania wspomagajàce: Asystent osoby niepe∏nosprawnej – jego zadaniem jest pomoc osobie z niepe∏nosprawnoÊcià w wyjÊciu z domu i podj´ciu bardziej aktywnego ˝ycia, na miar´ jego potrzeb i mo˝liwoÊci; ka˝dy, kto zg∏osi takie zapotrzebowanie, zawiera indywidualny kontrakt ze swoim asystentem na okreÊlonà liczb´ godzin, który mo˝e obejmowaç np. dowiezienie na zaj´cia, pomoc w za∏atwianiu spraw urz´dowych itp. W tym rozwiàzaniu asystent jest partnerem. Refundacja kosztów transportu – w uzasadnionych przypadkach istnieje mo˝liwoÊç zwrotu kosztów przejazdu na zaj´cia. Rehabilitacja zdrowotna – jako uzupe∏nienie dzia∏aƒ i wskazanie na koniecznoÊç takich zabiegów dla prawie ka˝dego, a dla osoby z niepe∏nosprawnoÊcià szczególnie. Zapytaj, czy wed∏ug badanego ktoÊ z jego rodziny b´dzie chcia∏ wziàç udzia∏ w Projekcie (grupa wsparcia dla cz∏onków rodzin, konsultacje indywidualne) i czy on sam gotów jest kogoÊ zaprosiç. 63 JeÊli ktoÊ zechce wziàç udzia∏ w Projekcie, zapytaj o dane tej osoby i telefon kontaktowy. PoproÊ o z∏o˝enie podpisu pod wywiadem. Podzi´kuj rozmówcy za okazane zaufanie i poinformuj go, kto i kiedy odezwie si´ do niego w sprawie kolejnych kroków. Po zakoƒczeniu rozmowy zapisz swoje uwagi na temat przebiegu Wywiadu. Test samooceny (Test) Charakterystyka Test samooceny to narz´dzie pomocnicze przy ocenie stanu psychicznego beneficjenta; pomaga okreÊliç poziom szeroko rozumianego wycofania i izolacji w powiàzaniu z niepe∏nosprawnoÊcià badanego. TreÊç zdaƒ, sk∏adajàcych si´ na Test podyktowana jest wczeÊniejszym rozpoznaniem wp∏ywu marginalizacji spo∏ecznej i zawodowej na obni˝enie samooceny i motywacji do dzia∏ania. Test zawiera 22 zdania, do których badany ustosunkowuje si´, zaznaczajàc swoje odpowiedzi na skali (lub dokonujàc wyboru jednej z trzech mo˝liwych odpowiedzi – dwie wersje Testu, patrz za∏àcznik); grupy zdaƒ testujà ró˝ne aspekty samooceny: • otwartoÊç na zmiany, • poczucie sprawczoÊci, • ocen´ w∏asnej zaradnoÊci w sytuacjach zadaniowych, • poczucie przynale˝noÊci, • poczucie równych szans, • poczucie to˝samoÊci i wartoÊci, • depresyjnoÊç. Test bada przekonania klienta na swój temat i umo˝liwia pomiar liczbowy nasilenia stopnia negatywnej samooceny i poczucia izolacji. Pozwala zorientowaç si´, w jakich obszarach funkcjonowania badany czuje si´ mniej pewnie, a co jest jego mocniejszà stronà. Analiza treÊci zdaƒ (potwierdzenie ich lub odrzucenie przez badanego) uzupe∏nia naszà wiedz´ o jego samopoczuciu, o ewentualnych l´kach spo∏ecznych czy samodzielnym radzeniu sobie w ˝yciu. Test samooceny jest narz´dziem samodzielnym; wynik w nim uzyskany stanowi wa˝ne uzupe∏nienie Wywiadu. Badanie Testem mo˝e byç wykonane na ró˝nych etapach uczestnictwa beneficjenta w zadaniu: w fazie rekrutacji, po zakoƒczeniu grupy wsparcia lub udzia∏u w Projekcie w ogóle. Porównanie wyników uzyskanych na ró˝nych etapach mo˝e pos∏u˝yç do ewaluacji skutecznoÊci zastosowanych oddzia∏ywaƒ w zakresie zmiany w∏asnego obrazu beneficjenta. Stosowanie Testu samooceny O wype∏nienie Testu mo˝na poprosiç w koƒcowej fazie przeprowadzania Wywiadu, gdy nasz rozmówca jest bardziej odpr´˝ony i podda∏ refleksji swojà sytuacj´ ˝yciowà. Z drugiej strony, rozmowa z nami mo˝e wp∏ynàç modyfikujàco na jego doraênà samoocen´. Dla potrzeb ewentualnych porównaƒ warto wszystkim klientom dawaç Test do wype∏nienia na podobnym etapie przeprowadzania Wywiadu. Niektórym badanym trzeba pomóc w wype∏nieniu Testu. PoproÊ o odczytanie lub (gdy to konieczne) odczytaj instrukcj´ i upewnij si´, czy jest ona zrozumia∏a. JeÊli w trakcie wype∏niania Testu 64 badany ma jakieÊ wàtpliwoÊci, pomó˝ mu, podpowiadajàc np. w jakiej sytuacji zaznacza odpowiedzi po lewej stronie skali, a w jakiej po prawej. JeÊli badany ma problemy z pisaniem, odczytaj kolejno zdania Testu i poproÊ o ustosunkowanie si´ do nich, a nast´pnie zaznacz odpowiedê. JeÊli to mo˝liwe, klient powinien podpisaç si´ samodzielnie – choçby bardzo nieczytelnie czy wr´cz parafkà. Badanie testowe mo˝na powtórzyç na koniec i potraktowaç jako narz´dzie pomocnicze przy ocenie efektywnoÊci podj´tych dzia∏aƒ. Jednà z oczekiwanych zmian jest wzrost samooceny i mniejsze poczucie izolacji u beneficjentów. Szczegó∏owe informacje na temat sposobu dokonywania obliczeƒ i porównaƒ znajdziesz w instrukcji do Testu. Za∏àcznik zawiera dwie wersje Testu: podstawowà i uproszczonà. Na obie wersje sk∏adajà si´ te same zdania testowe; w wersji podstawowej badany ustosunkowuje si´ do nich na skalach liniowych od 0 do 10. W wersji uproszczonej ma do wyboru trzy odpowiedzi: „tak,” trudno powiedzieç, „nie”. W drugim wypadku sposób obliczania wyników jest mniej czasoch∏onny, jednak kosztem wra˝liwoÊci Testu na dynamik´ zmian i mniejszej zdolnoÊci ró˝nicowania wyników dla ró˝nych osób. Charakterystyka dodatkowa – aktualny stan psychiczny (Charakterystyka) Charakterystyka Kwestionariusz Charakterystyki zawiera list´ kategorii, którymi mo˝na pos∏u˝yç si´ przy ocenie stanu psychicznego badanego. Podpowiada, na jakie elementy zachowania i wyglàdu nale˝y zwróciç uwag´, na jakie symptomy zaburzeƒ psychicznych bàdê neurologicznych, jak scharakteryzowaç w∏aÊciwoÊci artykulacji i mo˝liwoÊci badanego w zakresie komunikacji werbalnej. Wszystkie te szczegó∏owe informacje dotyczàce symptomatologii pomogà wyrobiç sobie bardziej wnikliwy i zobiektywizowany obraz stanu psychicznego beneficjenta i ograniczeƒ z tym zwiàzanych. Tak wra˝liwe dane sà szczególnie wa˝ne przy planowaniu rodzaju oddzia∏ywaƒ psychologicznych; mogà te˝ dawaç podstaw´ do zalecenia pomocy psychiatrycznej. Z drugiej strony mogà stanowiç podstaw´ oceny wst´pnej, na ile dana osoba b´dzie w stanie uczestniczyç w ró˝nych formach pracy warsztatowej czy grup kszta∏cenia. Sposób stosowania Charakterystyki Mo˝esz zapytaç ogólnie: „Jak si´ pani/pan czuje, czy dobrze pan/pani sypia? Na co szczególnie pan/pani si´ uskar˝a?”. W uzasadnionych przypadkach mo˝esz delikatnie dopytaç bardziej szczegó∏owo, wymieniajàc symptomy, o które podejrzewasz rozmówc´. Pami´taj jednak, ˝e to nie gabinet terapeutyczny, a osoba, z którà rozmawiasz, nie zg∏osi∏a si´ na terapi´, tylko do dzia∏ania, w którym terapia jest tylko jednà z propozycji. Uzyskane informacje oraz w∏asne obserwacje nanieÊ na arkusz Charakterystyki (np. podkreÊlajàc niektóre objawy z listy). Wykorzystujàc wiedz´ zdobytà podczas wywiadu i wnioski p∏ynàce z wype∏nionego przez beneficjenta Testu samooceny, u˝yj kategorii zawartych w Charakterystyce do opisu stanu psychicznego badanego w kwestionariuszu WP, a nast´pnie w Tabeli Wskaêników. Skala GAF wg DSM-IV (patrz Podr´cznik Diagnostycznego i Statystycznego DSM-IV Amerykaƒskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, 1994 lub pl.wikipedia.org/wiki/DSM-IV) 65 Charakterystyka Skala GAF (Global Assessment of Functioning) to cz´Êç DSM-IV, Podr´cznika Diagnostycznego i Statystycznego Amerykaƒskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. DSM-IV to system wieloosiowego diagnozowania stanu psychicznego pacjentów. Skala GAF stanowi oÊ V tego systemu – s∏u˝y do ogólnej oceny funkcjonowania i daje mo˝liwoÊç liczbowego uj´cia nasilenia objawów; im mniejsza liczba punktów, tym bardziej dysfunkcyjna osoba. Oto przyk∏ad: 80 na skali od 1 do 90 oznacza, ˝e „objawy, jeÊli ju˝ si´ pojawià, to majà charakter przemijajàcy i przypuszczalnie stanowià reakcj´ na urazy psychospo∏eczne (niemo˝noÊç skupienia si´ po k∏ótni rodzinnej), tylko nieznaczne upoÊledzenie funkcjonowania w ˝yciu spo∏ecznym, zawodowym lub w szkole.”, natomiast 50 na skali oznacza „powa˝ne objawy (np. myÊli samobójcze) lub ka˝de powa˝ne upoÊledzenie w ˝yciu spo∏ecznym, zawodowym i szkolnym (np. niewielu znajomych, konflikty ze wspó∏pracownikami).” Sposób stosowania Skali GAF Skala GAF nie s∏u˝y jako narz´dzie pozyskiwania informacji diagnostycznych, jest raczej sposobem ich opracowania. Wszystkie informacje uzyskane za pomocà dotychczas wymienionych narz´dzi diagnostycznych mogà pos∏u˝yç do ogólnej oceny funkcjonowania na Skali GAF. Ocena ta powinna byç ukierunkowana równie˝ na wychwycenie czynników, które sygnalizujà potrzeb´ skierowania klienta na leczenie specjalistyczne czy jakàkolwiek szybkà interwencj´ (np. w przypadku nasilonych myÊli samobójczych czy przeÊladowczych). Jest to ponadto kolejna okazja do refleksji nad stanem psychicznym badanego wed∏ug zobiektywizowanych kryteriów. Oceny wg Skali GAF nale˝y dokonaç po przeprowadzeniu ca∏ego wywiadu i po analizie wszystkich informacji diagnostycznych. Liczb´ przypisanà na Skali danemu klientowi wpisz do kwestionariusza WP, a nast´pnie do arkusza Wskaêniki. W charakterystyce stanu psychicznego zawrzyj ogólnà ocen´ funkcjonowania badanego. Poniewa˝ jest to ocena, która znajduje wyraz liczbowy, mo˝na si´ nià pos∏u˝yç dla potrzeb ewaluacji zastosowanych oddzia∏ywaƒ. Daje mo˝liwoÊç wymiernego porównania wyniku przed i po zastosowaniu interwencji. Mapka systemowa rodziny (patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Genogram) Charakterystyka Mapka systemowa rodziny jest narz´dziem stosowanym w systemowej terapii rodzin, przy sporzàdzaniu genogramu. Metoda ta wywodzi si´ z teorii systemów rodzinnych Bowena, mówiàcej o „wielogeneracyjnym przekazie wzorców rodzinnych”. Sporzàdzanie genogramu polega na zebraniu informacji o rodzinie klienta, a nast´pnie rysowaniu struktury rodziny, z pomocà ujednoliconych form zapisu graficznego i zapisaniu relacji mi´dzy jej cz∏onkami. Rodzina ukazana jest jako system wzajemnych powiàzaƒ, jej przedstawienie zaÊ za pomocà symboli graficznych to w∏aÊnie mapka systemowa rodziny. Oto przyk∏ady wa˝nych informacji, które sà kodowane za pomocà symboli graficznych: m´˝czyzna kobieta 1923-1968 66 jeÊli dana osoba nie ˝yje, nad kwadratem piszemy dat´ urodzin i Êmierci 1984 ma∏˝eƒstwo w separacji – data separacji 1984 zwiàzek nieformalny z datà rozpocz´cia 1984 ma∏˝eƒstwo po rozwodzie – data rozwodu 38 9 35 5 3 osoby zamieszkujàce wspólnie z osoba badanà dystans bliski zwiàzek 67 bardzo bliski zwiàzek zwiàzek konfliktowy zwiàzek bardzo bliski, lecz konfliktowy ostre odci´cie si´ od siebie Wi´cej na ten temat w: Terapia rodzin, Irena Namys∏owska, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2000 oraz w: Psychoterapia pod redakcjà Lidii Grzesiuk, PWN, Warszawa 1994. Stosowanie mapki systemowej rodziny Dobra znajomoÊç symboli do graficznego przedstawienia rodziny usprawnia proces rejestrowania danych uzyskiwanych od badanego oraz umo˝liwia zwi´z∏y i przejrzysty sposób ich przedstawienia. JeÊli chcesz wykorzystaç to narz´dzie w ramach Wywiadu pog∏´bionego, musisz najpierw zapoznaç si´ ze wszystkimi symbolami, jakie b´dà ci potrzebne do zapisania informacji diagnostycznych z punktu widzenia zadania. Twoim celem nie jest sporzàdzenie tak szczegó∏owego genogramu, jak ten opisany w cytowanej literaturze z uwzgl´dnieniem dat Êlubów, rozwodów w rodzinie itp. Zakres informacji, które ci´ interesujà, wskazany jest w kwestionariuszu WP w cz´Êci III, Rodzina. JeÊli jednak badany deklaruje ch´ç wzi´cia udzia∏u w grupie terapeutycznej, mo˝esz pokusiç si´ o sporzàdzenie pe∏nego genogramu, np. w ramach rozmowy kwalifikacyjnej do GRO. WSKAèNIKI I KWALIFIKACJA KOMISJI SPECJALISTÓW (Wskaêniki) Charakterystyka Wskaêniki to drugie z kolei podstawowe narz´dzie diagnostyczne. Jest to arkusz zawierajàcy informacje uzyskane za pomocà innych narz´dzi z pakietu, zapisane wed∏ug kodu w taki sposób, by mo˝na by∏o ujàç je statystycznie wed∏ug okreÊlonych kategorii, takich jak, rodzaj niepe∏nosprawnoÊci, samoocena, rodzaj trudnoÊci edukacyjnych lub aktywnoÊç spo∏eczna. Jest to skodyfikowana postaç wieloczynnikowej diagnozy, która ma pos∏u˝yç jako podstawa kwalifikacji badanego, a tak˝e do dopasowania adekwatnych do jego potrzeb i mo˝liwoÊci dzia∏aƒ zwi´kszajàcych szanse na aktywne, satysfakcjonujàce ˝ycie. 68 Jest to esencja wiedzy o kliencie równie˝ dla prowadzàcego Wywiad, który wype∏niajàc ten arkusz, mo˝e uporzàdkowaç i skondensowaç zdobyte informacje. U∏atwia to prezentacj´ kandydata podczas spotkania komisji kwalifikacyjnej, a tak˝e szybkà aktualizacj´ potrzebnych informacji na ró˝nych etapach dla ró˝nych potrzeb. Dane osobowe badanego sà tu zakodowane (np. liczba porzàdkowa wg kolejnoÊci zg∏oszeƒ). Wglàd do rozkodowanych danych wskaênikowych jest uregulowany prawem o ochronie danych osobowych; mogà mieç do nich dost´p tylko przedstawiciele tych zawodów, które zobowiàzujà do zachowania w tajemnicy informacji z WP. Uk∏ad Wskaêników odzwierciedla uk∏ad kwestionariusza WP (szeÊç modu∏ów) z uwzgl´dnieniem za∏àczników – wszystkie informacje zapisujemy w ujednolicony sposób wg okreÊlonego porzàdku. Jak wype∏niaç arkusz Wskaêników Wype∏nianie arkusza Wskaêników wymaga uwzgl´dnienia ca∏ej wiedzy o badanym uzyskanej za pomocà dost´pnych narz´dzi. Wi´kszoÊç informacji zapisujemy przez wybór jednej z podanych mo˝liwoÊci (zakreÊlenie krzy˝yka). Robimy tak, okreÊlajàc p∏eç, rodzaj niepe∏nosprawnoÊci, êród∏o utrzymania, itp. Czasem w kwadrat wpisujemy liczb´, np. okreÊlajàc w latach czas trwania niepe∏nosprawnoÊci lub wynik Testu samooceny w punktach czy Skali GAF. Arkusz Wskaêników zawiera te˝ wi´ksze ramki, gdzie jest miejsce na charakterystyk´ opisowà. Dane dotyczàce I Charakterystyki niepe∏nosprawnoÊci sà ÊciÊle skodyfikowane – wystarczy wybraç jednà z podanych odpowiedzi przy ka˝dej kategorii lub wpisaç odpowiednia liczb´. W przypadku opisu samooceny badanego nale˝y uwzgl´dniç jakoÊciowà analiz´ wyników Test samooceny oraz danych z Wywiadu. W miejscu do tego przeznaczonym wpisujemy liczbowy wynik uzyskany w TeÊcie, a nast´pnie w ramce zawieramy Charakterystyk´ opisowà, np. samoocena niska szczególnie w zakresie poczucia sprawstwa i poczucia równych szans, zani˝ona samoocena mo˝liwoÊci w stosunku do rzeczywistych ograniczeƒ wynikajàcych z niepe∏nosprawnoÊci. Opis stanu psychicznego badanego sporzàdzamy na podstawie Wywiadu i obserwacji. posi∏kujàc si´ kategoriami zawartymi w Charakterystyce oraz w Skali GAF. W kwadrat wpisujemy wynik liczbowy przypisany na Skali badanemu ze wzgl´du na zaobserwowane funkcjonowanie, a nast´pnie charakteryzujemy jego stan psychiczny z wykorzystaniem odpowiednich dla danej osoby poj´ç opisowych zawartych w obu narz´dziach pomocniczych. Zwracamy tu przede wszystkim uwag´ na te elementy funkcjonowania, które mogà utrudniaç komunikacj´ werbalnà, znaczàco ograniczaç zdolnoÊç wspó∏pracy w grupie czy w ramach warsztatów zadaniowych. Silne pobudzenie w kontakcie czy fobie spo∏eczne mogà byç wskazaniem do indywidualnego wsparcia psychologicznego, a przynajmniej do du˝ej ostro˝noÊci i troski w ramach zaj´ç grupowych. Silne zahamowanie i trudnoÊci w koncentracji jednego z uczestników mogà znaczàco zak∏ócaç prac´ grupy kszta∏cenia j´zykowego lub komputerowego. II Rodzina. Funkcjonowanie w rodzinie i g∏ówny problem w rodzinie opisujemy na podstawie informacji z Wywiadu i jakoÊciowej analizy Testu samooceny. W Charakterystyce opisowej zawieramy informacj´, czy i w kim badany znajduje wsparcie, z kim jest w konflikcie, czy istniejà w rodzinie koalicje, czy czuje si´ rozumiany, akceptowany czy mo˝e nadmiernie chroniony i kontrolowany. U˝yte w tej cz´Êci sformu∏owanie: „rodzina pochodzenia” oznacza rodziców, dziadków, rodzeƒstwo; „rodzina w∏asna” to mà˝, ˝ona, dzieci. „Rodzina zamkni´ta” to taka, która nie podtrzymuje kontaktów z osobami i Êrodowiskami spoza swojego wàskiego kr´gu, nawet z osobami z dalszej rodziny. 69 Toksyczne relacje w rodzinie to takie, które podkopujà poczucie bezpieczeƒstwa i wiary w siebie, zwykle nacechowane przemocà fizycznà i/lub psychicznà. III Wykszta∏cenie. Charakterystyka opisowa dotyczàca mo˝liwoÊci dalszego kszta∏cenia i/lub doskonalenia zawodowego powinna zawieraç informacje dotyczàce takich uwarunkowaƒ, jak np. koniecznoÊç obecnoÊci asystenta, koniecznoÊç specjalnego wyposa˝enia (dyktafon, oprogramowanie do komputera dla osób niewidomych itp.) lub ma∏a wydolnoÊç fizyczna. Rodzaj trudnoÊci edukacyjnych odnosi si´ do d∏ugiej przerwy w nauce, braku treningu intelektualnego, du˝ej m´czliwoÊci, trudnoÊci w koncentracji uwagi czy niskiego poziomu wykszta∏cenia. Wszystkie te uwarunkowania ograniczajà szanse na podniesienie kwalifikacji zawodowych i znalezienie pracy w przysz∏oÊci. Z drugiej strony odpowiednie zaplanowanie kolejnych kroków tak, by mo˝liwy by∏ choçby ma∏y sukces, mo˝e wp∏ynàç na zmian´ obrazu siebie u beneficjenta i w efekcie wzrost jego mo˝liwoÊci nawet przy ograniczonych mo˝liwoÊciach edukacyjnych. IV Praca zawodowa. Umiej´tnoÊci w zakresie poszukiwania pracy oceniamy, wybierajàc jednà z trzech mo˝liwoÊci: • jako niskie – gdy badany nigdy nie próbowa∏ sam szukaç pracy i nawet jeÊli pracowa∏, to dzi´ki czyjejÊ inicjatywie, nie w∏asnej, • jako Êrednie- gdy przejawia∏ w∏asnà inicjatyw´, np. reagowa∏ na og∏oszenia, zg∏asza∏ si´ do Urz´du Pracy, prosi∏ znajomych o pomoc, ale bez pozytywnego skutku, • jako wysokie – jeÊli badanemu wielokrotnie udawa∏o si´ samodzielnie lub z pomocà przyjació∏ i/lub znajomych znaleêç prac´, nawet jeÊli obecnie jest bezrobotny. W opisie doÊwiadczenia zawodowego zawieramy zawód wyuczony, rodzaje prac zawodowych oraz okres ich wykonywania przez badanego. V Kontakty spo∏eczne. AktywnoÊç spo∏ecznà badanego oceniamy jako: • bardzo s∏abà – gdy nie utrzymuje kontaktów z nikim poza najbli˝szà rodzinà, • Êrednià – gdy utrzymuje kontakty równie˝ z dalszà rodzinà lub tylko z osobami poznanymi na turnusach rehabilitacyjnych, ale inicjatywa w tych kontaktach nie le˝y po jego stronie i sà one nieregularne, • dobrà – gdy ma sta∏y, choçby wàski kràg znajomych, równie˝ wÊród sprawnych, z którymi aktywnie podtrzymuje kontakt, mo˝e na nich liczyç, • bardzo dobrà – gdy aktywnie podtrzymuje kontakty z ró˝nymi Êrodowiskami, równie˝ w ramach jakiejÊ organizacji, ma potrzeb´ uczestnictwa we wspólnych przedsi´wzi´ciach, bywa w placówkach kulturalnych, us∏ugowych. W charakterystyce opisowej aktywnoÊci spo∏ecznej nale˝y podaç g∏ówne obszary aktywnoÊci badanego: rodzina, przyjaciele, organizacje, sprawni, czy tylko osoby niepe∏nosprawne, skàd czerpie wsparcie, gdzie czuje si´ najlepiej, z jakimi grupami si´ identyfikuje, kto wychodzi z inicjatywà, czy ucz´szcza na koncerty, do kina i innych placówek kulturalnych lub us∏ugowych. VI Plany i aspiracje. W kategorii Plany i aspiracje wskaêniki kodyfikujà informacje o obszarze, w jakim badany dà˝y do samorealizacji, a tak˝e jego ocen´ szansy na ich realizacj´. Pomini´cie któregoÊ planu mo˝e sygnalizowaç szczególne zahamowania w danej sferze funkcjonowania (osobistej, zawodowej, kszta∏cenia si´) lub pogodzenie si´ z pewnymi ograniczeniami. Analiza wskaêników w tej cz´Êci powinna byç poparta pozosta∏ymi elementami diagnozy. Jej rozwini´ciem jest ustalenie preferencji badanego w zakresie proponowanych dzia∏aƒ (planowanie indywidualnej Êcie˝ki rozwoju). Jest to jakby zwieƒczenie wszystkich danych uzyskanych w poprzednich modu∏ach, gdy˝ informuje o tym, 70 jak wszystkie aspekty jego ˝yciowych doÊwiadczeƒ przek∏adajà si´ na projektowanie przysz∏oÊci i ocen´ w∏asnych szans. W Charakterystykach opisowych u˝ywaj j´zyka zrozumia∏ego nie tylko dla wàskiej grupy specjalistów. Nie ma potrzeby podawaç szczegó∏owo symptomów, wystarczy wspomnieç np. o nasileniu stanów wycofania albo o utrudnionej komunikacji werbalnej z powodu nieprawid∏owej artykulacji (np.: mowa be∏kotliwa). III CZYNNIKI I OKOLICZNOÂCI WYWIADU 1. Sposób umawiania si´ na Wywiad pog∏´biony Nastawienie Klient przys∏a∏ do nas ankiet´ zg∏oszeniowà. Teraz my chcemy zaprosiç go na d∏u˝szà rozmow´, ˝eby poznaç si´ bli˝ej. Dopiero na podstawie Wywiadu zorientujemy si´, czy rzeczywiÊcie mamy mu coÊ do zaoferowania. Takie spotkanie mo˝e budziç wiele obaw, ale i nadziei. Trzeba o tym pami´taç od pierwszego do ostatniego kontaktu na tym etapie i wykazaç si´ taktem oraz delikatnoÊcià. Niektórzy kandydaci mówià niewyraênie, trudno ich zrozumieç; inni pi´trzà przeszkody, gdy proponujemy im spotkanie, albo nie przychodzà bez odwo∏ania go. Trzeba zdobyç si´ na wyrozumia∏oÊç, cierpliwoÊç, nie okazywaç niezadowolenia. Kto powinien umawiaç na Wywiad Mo˝e to byç osoba, która b´dzie Wywiad przeprowadza∏a, mo˝e byç te˝ asystent o odpowiednich predyspozycjach i odpowiednio przeszkolony. Nie powinna to byç osoba przypadkowa, która traktowa∏aby klienta czysto formalnie, lecz ktoÊ, kto jest zaanga˝owany w pomaganie osobom z niepe∏nosprawnoÊcià, rozumie ich ograniczenia i zahamowania. Decydujàcà rol´ odgrywajà cechy osobowoÊci, nie zawód. O czym trzeba pami´taç podczas telefonicznej rozmowy z klientem • podzi´kuj za przys∏anie ankiety, • udziel niezb´dnych informacji na temat projektu, odpowiedz na pytania i wàtpliwoÊci, • zaproÊ na Wywiad z psychologiem, wyjaÊnij dlaczego potrzebne sà dodatkowe informacje oraz czego one b´dà dotyczy∏y (chcemy dowiedzieç si´, na ile aktywnoÊç ˝yciowa klienta jest dla niego satysfakcjonujàca, co chcia∏by zmieniç, jak móg∏by to osiàgnàç), • uzgodnij termin, podzi´kuj za zaufanie. Z czym trzeba si´ liczyç Klient mo˝e nie stawiç si´ na umówione spotkanie. Wynika to najcz´Êciej z jego wahania: chcia∏by spróbowaç czegoÊ nowego, ale boi si´; odwyk∏ od ludzi, spotkanie z psychologiem na ogó∏ troch´ deprymuje. Czasem jest tak, ˝e wypad∏a mu w∏aÊnie wizyta lekarska, a to jest dla niego najwa˝niejsze, ˝yje rytmem kolejnych zabiegów, rehabilitacji. Inna przyczyna – zawiod∏a osoba, która mia∏a z nim przyjechaç, a on nie jest „panem samego siebie” w tym zakresie, nie ma te˝ nawyku odwo∏ywania umówionych spotkaƒ, nie poczuwa si´ do odpowiedzialnoÊci. Tego dopiero b´dzie musia∏ si´ nauczyç. 71 Jak reagowaç? JeÊli ktoÊ nie zg∏asza si´ w umówionym terminie, to znaczy najcz´Êciej, ˝e nie przyjdzie w ogóle albo nie mo˝e trafiç. Ju˝ po 10 minutach oczekiwania zadzwoƒ (cz´Êç osób podaje telefon komórkowy). Pomo˝esz dotrzeç na miejsce, unikniesz daremnego oczekiwania, wyjaÊnisz spraw´. JeÊli oka˝e si´, ˝e twój rozmówca w ogóle si´ nie wybiera na umówione spotkanie i podaje jakieÊ usprawiedliwienia, to byç mo˝e potrzebuje troch´ wi´cej zach´ty, wsparcia, mobilizacji. Nie rób mu wymówek, nie ka˝ si´ t∏umaczyç, nie kwestionuj usprawiedliwieƒ – po prostu zapytaj, czy mo˝esz mu zaproponowaç inny termin. Unikaj jednak natarczywoÊci – do trzech razy sztuka. Uszanuj to, ˝e ktoÊ naprawd´ nie jest gotowy, mo˝e innym razem… Podzi´kuj, ˝ycz powodzenia. Mo˝esz w miar´ mo˝liwoÊci spróbowaç ustaliç, czy nie stojà za tym jakieÊ przyczyny niezale˝ne, i sprawdziç, czy nie da si´ ich usunàç. Wiele osób nie mówi o tym wprost. 2. Warunki techniczne Pomieszczenie Wywiad wymaga atmosfery intymnoÊci, aby jà zapewniç, umów si´ z klientem w pomieszczeniu specjalnie do tego wydzielonym, gdzie nikt nie b´dzie wam przeszkadza∏. W miejscu, do którego mo˝na si´ dostaç równie˝ na wózku czy o kulach (podjazd, winda, odpowiednio szerokie drzwi). Dobrze, jeÊli dysponujemy poczekalnià dla osób towarzyszàcych. Pozwoli to uniknàç k∏opotliwych sytuacji. Czas trwania Wywiadu – technika jego przeprowadzania To nie mo˝e byç zwyk∏e wype∏nienie ankiety; jednych trzeba cierpliwie i taktownie dopytaç, daç czas na zastanowienie si´, innym – objaÊniç ró˝ne rzeczy, pozwoliç si´ wygadaç. Przyspieszanie i poganianie nie wchodzi w rachub´, podobnie zbyt szczegó∏owe i natarczywe odpytywanie. Dobrze jest zarezerwowaç sobie na takà rozmow´ 1-1,5 godziny, potem jeszcze pó∏ na staranne wype∏nienie kwestionariusza Wywiadu i Wskaêników. JeÊli nie mo˝esz liczyç na swojà pami´ç, kwestionariusz Wywiadu wype∏niaj podczas rozmowy; odnotuj przynajmniej najbardziej zasadnicze informacje, reszt´ mo˝esz uzupe∏niç póêniej. Kto przeprowadza wywiad? JeÊli wywiad ma byç przeprowadzony w takim kszta∏cie, jak tu zaproponowany, musi go prowadziç psycholog, ewentualnie psychiatra. Przedstawiciele tych dwóch zawodów uprawnieni sà do pos∏ugiwania si´ narz´dziami oceny stanu psychicznego badanych osób i wystawiania opinii na ten temat. Ich równie˝ obowiàzuje tajemnica odnoÊnie do pozyskanych podczas Wywiadu poufnych informacji. Dla potrzeb podobnego do opisywanego zadania Wywiad powinien przeprowadzaç psycholog, który b´dzie uczestniczy∏ równie˝ w dalszych dzia∏aniach (grupa wsparcia, GRO, indywidualne wsparcie psychologiczne). Dobrze, jeÊli jest to ktoÊ, kto zetknà∏ si´ ju˝ wczeÊniej z problematykà niepe∏nosprawnoÊci. JeÊli nie, nie powinien tego jakoÊ wyraênie ukrywaç i udawaç, ˝e jest specjalistà w tej dziedzinie. Z drugiej strony, nie mo˝e demonstrowaç swojej ignorancji czy dystansu, dziwiç si´ i nadmiernie ciekawiç ró˝nymi kwestiami. AutentycznoÊç jest wa˝na, ale najbardziej cenna jest ˝yczliwa uwaga i nastawienie na pomoc, gdy to jest potrzebne, gotowoÊç przystosowania si´ do ograniczeƒ rozmówcy. Zanim umówisz si´ na pierwszy wywiad, zastanów si´, czy dysponujesz takimi kwalifikacjami. Przyjdzie do ciebie na rozmow´ ktoÊ, kto wiele przeszed∏, dozna∏ wielu odrzuceƒ, upokorzeƒ. Przyjdzie do ciebie z obawà, ale i z nadziejà... 72 Jak rozmawiaç z osobami towarzyszàcymi Wielu beneficjentów przychodzi na Wywiad z osobami towarzyszàcymi – mo˝e to byç asystent osoby niepe∏nosprawnej lub ktoÊ z rodziny. Przywitaj si´, podzi´kuj za przybycie. Niektórzy, zw∏aszcza rodzice, chcà wejÊç razem ze swoim doros∏ym ju˝ dzieckiem. WyjaÊnij, ˝e chcesz najpierw porozmawiaç z nim samym; okreÊl, ile to mniej wi´cej b´dzie trwa∏o, wska˝, gdzie mo˝na poczekaç. Po zakoƒczonym Wywiadzie poproÊ do gabinetu osob´ towarzyszàcà, odpowiedz na jej pytania, udziel niezb´dnych informacji o Projekcie. To mo˝e byç dobra okazja, ˝eby zapytaç, czy ktoÊ z rodziny chcia∏by wziàç udzia∏ np. w warsztatach dla cz∏onków rodzin lub innej formie wspó∏pracy. 2. OdpowiedzialnoÊç psychologa w Projekcie Budowanie atmosfery zaufania bez rozbudzania nadmiernych nadziei Czy zadajesz sobie czasem pytanie: dlaczego chc´ pomagaç innym? Co z tego mam? Robi´ to dla innych czy mo˝e dla siebie? Jakiego rodzaju satysfakcji poszukuj´? Kiedy zapraszasz na rozmow´ kogoÊ, o kim wiesz (lub domyÊlasz si´), ˝e jest w potrzebie, a ty masz mu coÊ do zaoferowania, ∏atwo ulec pokusie przedzie˝gni´cia si´ w Êw. Miko∏aja. To przecie˝ przyjemne dawaç, roztaczaç wspania∏à perspektyw´, obiecywaç i cieszyç si´ z kimÊ, kto o˝ywi∏ w sobie nadziej´ na zmian´. W praktyce cz´sto jest trudniej, ni˝ sobie ˝yczymy. JeÊli obiecujesz z∏ote góry, rozczarowanie jest nieuchronne. Poza tym wzmacniasz postaw´ roszczeniowà. Nie o to przecie˝ chodzi. Nie o to równie˝, ˝eby wzmacniaç zale˝noÊç od szczodrego fundatora. To w∏aÊnie chcemy zmieniç. Uczciwiej b´dzie przygotowaç beneficjenta na trudnoÊci i przekonaç, ˝e pokonanie ich mo˝e byç êród∏em si∏y i satysfakcji. Zamiast o dawaniu, oferowaniu itp. lepiej mówiç o poszukiwaniu partnerstwa do realizacji pewnych dzia∏aƒ. Pytaj o opini´, o to, co wynika z doÊwiadczenia twojego rozmówcy, jakie sà jego oczekiwania. Bàdê cierpliwy, nie narzucaj si´, obserwuj, pytaj, czy mo˝esz w czymÊ pomóc, jeÊli widzisz, ˝e ktoÊ ma z czymÊ k∏opot. Nie mów zbyt du˝o, s∏uchaj uwa˝nie i z szacunkiem. Nie bàdê pob∏a˝liwy, nie podlizuj si´, bàdê wymagajàcy, a zarazem wyrozumia∏y. Od poczàtku stawiaj na podmiotowoÊç i aktywnoÊç twojego klienta. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià cz´sto czujà, ˝e nikt si´ z nimi nie liczy, nikt nie traktuje ich po partnersku. To boli ich czasem bardziej ni˝ sama niepe∏nosprawnoÊç. Wszystkie te wskazówki mo˝na by zawrzeç w krótkim zdaniu: zachowaj umiar i pokor´. Czy staç ci´ na to? To nie jest ∏atwe, ale nie zniech´caj si´. JeÊli tylko jesteÊ gotowy do pracy nad sobà, nauczysz si´ tego stopniowo. Nauczysz si´ te˝ du˝o o sobie. Wszystkie wskazówki zawarte powy˝ej sà wynikiem takiej w∏aÊnie nauki, nauki, która nie ma koƒca... Zalecane lektury: Irena Namys∏owska, Terapia rodzin, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2000. Lidii Grzesiuk (red.), Psychoterapia, PWN, Warszawa 1994. Jeanne Albronda Heaton, Podstawy umiej´tnoÊci terapeutycznych, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaƒsk 2003. Les∏aw Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2000. 73 Data badania Imi´ i nazwisko badanego Kod Data urodzenia Adres zamieszkania Telefon kontaktowy e-mail Wywiad przeprowadzi∏ (-a): WYWIAD POG¸¢BIONY „Projekt obejmuje ró˝ne dzia∏ania o charakterze grup kszta∏cenia, warsztatów i treningów oraz ró˝ne formy oddzia∏ywaƒ psychologicznych (grupa wsparcia, konsultacje indywidualne, grupa rozwoju osobistego). Celem wywiadu pog∏´bionego jest zebranie takich informacji o kliencie, które umo˝liwià ocen´, czy rzeczywiÊcie mamy mu coÊ do zaoferowania i opracowanie indywidualnej Êcie˝ki rozwoju odpowiedniej do jego potrzeb i mo˝liwoÊci. Oznacza to rodzaj i kolejnoÊç, ewentualnie poziom zaj´ç, w jakich b´dzie uczestniczy∏. Na ka˝dym etapie sam zainteresowany ostatecznie zatwierdza swojà indywidualnà Êcie˝k´ rozwoju. Osobom niezakwalifikowanym do Projektu staramy si´ wskazaç inne dost´pne formy pomocy czy wsparcia. Do pe∏nych danych z Wywiadu dost´p majà tylko psychologowie pracujàcy z danà osobà”. Zapisz ewentualne pytania lub uwagi badanego po twoim wst´pnym wyjaÊnieniu: 74 I CHARAKTERYSTYKA NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI I STANU PSYCHICZNEGO Za∏àcznik nr I/1 – Test samooceny, Za∏àcznik nr I/2 – Charakterystyka dodatkowa – aktualny stan psychiczny, Skala GAF (ogólna ocena funkcjonowania) wg DSM-IV. Ustal okolicznoÊci powstania i okres trwania niepe∏nosprawnoÊci, treÊç pierwszego orzeczenia, treÊç aktualnego – od kiedy, rodzaje ograniczenia, utrudnienia w komunikacji z otoczeniem, stopieƒ samodzielnoÊci (samoobs∏uga, korzystanie z komunikacji miejskiej), czy i w jakim stopniu badany czuje si´ osobà niepe∏nosprawnà. Co umo˝liwi∏oby wzrost jego sprawnoÊci (protezy, asystent, oprogramowanie do komputera, inne). Z jakich form pomocy korzysta badana osoba – rodzaj dofinansowania, us∏ugi rehabilitacyjne. Czy przyjmuje leki jakie? Jak d∏ugie spotkania mo˝e wytrzymaç, na którà godzin´ jest w stanie dojechaç. Dokonaj oceny stanu psychicznego, korzystajàc z za∏àczników oraz na podstawie relacji klienta i w∏asnych obserwacji. Podsumowanie Rodzaj i okres niepe∏nosprawnoÊci G∏ówne ograniczenia Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci wg orzeczenia Zakres samodzielnoÊci Mo˝liwoÊç wzrostu sprawnoÊci PowinnoÊci organizatora Projektu w zwiàzku z rodzajem niepe∏nosprawnoÊci Wynik w TeÊcie samooceny Ogólne funkcjonowanie – GAF wynik: Opis stanu psychicznego i ogólnego funkcjonowania Przyjmowane leki 75 II RODZINA Mo˝na pos∏u˝yç si´ symbolami do graficznego przedstawienia rodziny – systemowa mapka rodziny, patrz http://pl.wikipedia.org/wiki/Genogram. Zbierz dane dotyczàce rodziny badanej osoby: sk∏ad, wiek poszczególnych osób, stan zdrowia, aktywnoÊç zawodowa, uzale˝nienia, choroby psychiczne; ustal rodzaj relacji w rodzinie, atmosfer´, rodzaje wsparcia – od kogo; g∏ówne trudnoÊci w ˝yciu rodziny, stosunek do niepe∏nosprawnoÊci; motywacja do zmian, w jakim zakresie. System wsparcia Êrodowiskowego rodziny (instytucje, znajomi, dalsza rodzina). JeÊli niepe∏nosprawnoÊç wystàpi∏a w dzieciƒstwie, zbierz informacje dotyczàce rodziny, pochodzenia, nawet jeÊli badana osoba mieszka samodzielnie. Mapka systemowa lub opis: Podsumowanie Zamieszkanie (z kim?) èród∏a utrzymania Sytuacja materialna Warunki socjalne Patologie w rodzinie G∏ówny problem w rodzinie Rodzina w Êrodowisku 76 III WYKSZTA¸CENIE Kolejne etapy edukacji badanej osoby ∏àcznie z przedszkolem, typ szkó∏, tryb nauczania (nauczanie indywidualne, szko∏a wieczorowa, z internatem), studia, kursy edukacyjne, szkolenia – równie˝ te niedokoƒczone, posiadane kwalifikacje zawodowe, umiej´tnoÊci, uzdolnienia, zainteresowania. Âcie˝ka edukacyjna Poziom i rodzaj wykszta∏cenia, tryb nauki Dodatkowe kwalifikacje (kursy, szkolenia) Kontynuacja nauki obecnie? Mo˝liwoÊci uzupe∏nienia wykszta∏cenia i/lub doskonalenia zawodowego, rodzaj trudnoÊci edukacyjnych ZnajomoÊç j´zyków obcych Umiej´tnoÊci komputerowe Inne umiej´tnoÊci i uzdolnienia 77 IV DOÂWIADCZENIE ZAWODOWE Czy badana osoba kiedykolwiek stara∏a si´ o prac´, w jaki sposób – jeÊli nie, to dlaczego, przebieg pracy zawodowej – rodzaje i miejsca pracy, jak d∏ugo, powód rozwiàzania umowy o prac´, czy i jak d∏ugo by∏a zarejestrowany w Powiatowym Urz´dzie Pracy? Sposoby poszukiwania pracy Rodzaje wykonywanych zaj´ç, miejsca pracy, jak d∏ugo? Powody utraty pracy Rejestracja w PUP, od kiedy Praktyczne umiej´tnoÊci pozazawodowe 78 V KONTAKTY SPO¸ECZNE Z kim przede wszystkim i z czyjej inicjatywy badany utrzymuje kontakty – z rodzinà, znajomymi – w swoim wieku czy nie tylko, raczej z niepe∏nosprawnymi czy wr´cz przeciwnie, w kim czuje oparcie, z kim znajduje wspólny j´zyk; ustal przynale˝noÊç do stowarzyszeƒ, klubów, Êwietlic i innych placówek oraz stopieƒ i rodzaj aktywnoÊci w ramach tych instytucji; czy ma poczucie przynale˝noÊci do jakiejÊ grupy, czy czuje si´ samotny i izolowany; czy ucz´szcza do placówek kulturalnych takich, jak: kino, teatr; czy korzysta z us∏ug takich, jak: fryzjer, zamówienia przez telefon, poczta kurierska. Podsumowanie G∏ówne obszary aktywnoÊci spo∏ecznej badanej osoby G∏ówne systemy wsparcia Êrodowiskowego Ocena poziomu aktywnoÊci spo∏ecznej badanej osoby 79 VI PLANY I ASPIRACJE Jakie badana osoba ma plany na przysz∏oÊç, czego one dotyczà (edukacji, pracy zawodowej, sfery osobistej), jaki jest stopieƒ ich konkretyzacji, jak ocenia szanse realizacji – jakie ma zasoby, czego jeszcze potrzebuje, od kogo; mo˝liwe bariery – czy ma pomys∏, jak je przezwyci´˝yç; najwi´ksze marzenie, utracone szanse, co mo˝e mimo wszystko. Podsumowanie Plany i aspiracje dotyczà gównie Szanse na ich realizacj´ w ocenie badanego w skali od 1 do 5 G∏ówne bariery 80 PLANOWANIE INDYWIDUALNEJ ÂCIE˚KI ROZWOJU Preferencje osoby badanej: • podnoszenie kwalifikacji zawodowych (j´zyk angielski, komputer, kursy zawodowe – jakie?) • warsztaty aktywizacji zawodowej, • trening zadaniowy, • warsztaty samokszta∏cenia, • warsztaty komunikacji spo∏ecznej, • grupa wsparcia, • grupa rozwoju osobistego, • indywidualne wsparcie psychologiczne, • dzia∏ania wspomagajàce (asystent osoby niepe∏nosprawnej, dofinansowanie transportu, inne – jakie?) Czy ktoÊ z rodziny chcia∏by wziàç udzia∏ w programie (grupa wsparcia dla cz∏onków rodzin, ew. konsultacje indywidualne) – imi´ i nazwisko, stopieƒ pokrewieƒstwa, kontakt: Podpis osoby badanej Uwagi dodatkowe: WNIOSKI DO KOMISJI SPECJALISTÓW • podnoszenie kwalifikacji zawodowych (j´zyk angielski, komputer, kursy zawodowe – jakie?) • warsztaty aktywizacji zawodowej • trening zadaniowy • warsztaty samokszta∏cenia • warsztaty komunikacji spo∏ecznej • grupa wsparcia • grupa rozwoju osobistego • indywidualne wsparcie psychologiczne • dzia∏ania wspomagajàce (asystent osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, dofinansowanie transportu, inne – jakie?) Uwagi dodatkowe: 81 za∏. nr 1/1 TEST SAMOOCENY Nazwisko i imi´ Kod Data badania Arkusz ten zawiera zdania, które mówià o samopoczuciu i myÊlach na swój temat. Niektóre z nich okreÊlajà dobrze, jaki jesteÊ, inne nie. Zaznacz na skali od 0 (zdecydowanie nie) do 10 (zdecydowanie tak) – w jakim stopniu poszczególne stwierdzenia pasujà do Ciebie, do tego, co czujesz i myÊlisz na swój temat. 1. Trudno coÊ zmieniç w moim ˝yciu. nie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 tak 2. Nowe sytuacje niosà dla mnie wi´cej ryzyka ni˝ szans zmiany na lepsze nie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 tak 5 6 7 8 9 10 tak 6 7 8 9 10 tak 3. W moim ˝yciu niewiele zale˝y ode mnie. nie 0 1 2 3 4 4. Mam trudnoÊci z za∏atwianiem wielu spraw. nie 0 1 2 3 4 5 5. Trudno mi prosiç o pomoc, gdy tego potrzebuj´. nie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 tak 4 5 6 7 8 9 10 tak 6 7 8 9 10 tak 6 7 8 9 10 tak 7 8 9 10 tak 9 10 tak 6. Jestem ci´˝arem dla rodziny. nie 0 1 2 3 7. Mam zbyt wiele ograniczeƒ, by coÊ osiàgnàç. nie 0 1 2 3 4 5 8. Kiedy napotykam trudnoÊci ∏atwo si´ zniech´cam. nie 0 1 2 3 4 5 9. Cz´sto odk∏adam do jutra to, co mog´ zrobiç dzisiaj. nie 0 1 2 3 4 5 6 10. Boj´ si´, ˝e móg∏bym nie podo∏aç wymaganiom w pracy zawodowej. nie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 11. Czuj´ si´ samotny/samotna, nawet wtedy gdy jestem w towarzystwie. nie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 tak 5 6 7 8 9 10 tak 5 6 7 8 9 10 tak 6 7 8 9 10 tak 6 7 8 9 10 tak 12. Sàdz´, ˝e sprawni êle o mnie myÊlà. nie 0 1 2 3 4 13. èle si´ czuj´ wÊród niepe∏nosprawnych. nie 0 1 2 3 4 14. W mojej rodzinie czuj´ si´ osamotniona/osamotniony. nie 0 1 2 3 4 5 15. Inni niepe∏nosprawni radzà sobie lepiej ni˝ ja. nie 82 0 1 2 3 4 5 16. W porównaniu z osobami sprawnymi mam ma∏e szanse. nie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 tak 4 5 6 7 8 9 10 tak 17. Czuj´ si´ gorszy od innych. nie 0 1 2 3 18. Trudno mi okreÊliç, co chcia∏bym osiàgnàç w ˝yciu. nie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 tak 19. Wstydz´ si´ swojej niepe∏nosprawnoÊci. nie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 tak 3 4 5 6 7 8 9 10 tak 4 5 6 7 8 9 10 tak 4 5 6 7 8 9 10 tak 20. Mam myÊli samobójcze. nie 0 1 2 21. W g∏´bi duszy boj´ si´ mnóstwa rzeczy. nie 0 1 2 3 22. Czuj´ si´ winny wobec rodziny. nie 0 1 2 3 Podpis osoby wype∏niajàcej kwestionariusz 83 Obliczanie wyników Nazwisko i imi´ Kod Data badania Liczba punktów zdania 1. 2. Êrednia suma: /2 = otwartoÊç na zmiany /4 = poczucie sprawstwa /4 = zaradnoÊç w sytuacjach zadaniowych /4 = poczucie przynale˝noÊci /2 = poczucie równych szans /3 = poczucie wartoÊci /3 = depresja 3. 4. 5. 6. suma: 7. 8. 9. 10. suma: 11. 12. 13. 14. Suma 15. 16. suma 17. 18. 19. suma: 20. 21. 22. suma: suma Êrednich czàstkowych: /6 = Suma ∏àczna: Êrednia ∏àczna /22 = Êrednia ∏àczna Ârednia ∏àczna wyliczona z sumy ∏àcznej (przez podzielenie jej przez ca∏kowità liczb´ zdaƒ, czyli 22) jest to˝sama z analogicznà Êrednià wyliczonà jako Êrednia Êrednich czàstkowych (przez podzielenie jej przez 6). 84 INSTRUKCJA DO TESTU SAMOOCENY Test sk∏ada si´ z 22 zdaƒ; grupy zdaƒ stanowià podskale badajàce ró˝ne elementy samooceny i szeroko rozumianego wycofania. Nr zdania 1–2 otwartoÊç na zmiany/opór przed zmianà 3–6 poczucie sprawstwa/bezradnoÊci 7 – 10 zaradnoÊç/bezradnoÊç w sytuacjach zadaniowych 11 – 14 poczucie przynale˝noÊci/izolacji 15 – 16 poczucie równych/mniejszych szans 17 – 19 wysokie/niskie poczucie to˝samoÊci, wartoÊci 20 – 22 niski/wysoki poziom depresji, l´ku Zdania sk∏adajàce si´ na test sà tak skonstruowane, ˝e potwierdzenie ich w znacznym stopniu, czyli powy˝ej 5 na skali od 0 do 10 sygnalizuje wysoki poziom wycofania. Oznacza to, ˝e uzyskanie wysokich wyników w punktach na skali to wynik negatywny; wyra˝a on odpowiednio: • opór przed zmianà, • biernoÊç (zale˝noÊç), • bezradnoÊç w sytuacjach zadaniowych, • poczucie mniejszych szans, • poczucie izolacji spo∏ecznej, • niskie poczucie to˝samoÊci i wartoÊci, • wysoki poziom l´ku i depresji. Uzyskanie niskich wyników w punktach na skali to wynik pozytywny. Zaznaczenie na skali punktów od 0 d 4 oznacza zaprzeczenie treÊci zdaƒ z testu (czyli niski stopieƒ ich potwierdzenia), a wi´c wyra˝a odpowiednio: • otwartoÊç na zmiany, • stosunkowà niezale˝noÊç, • poczucie sprawczoÊci w sytuacjach zadaniowych, • poczucie równych szans, • poczucie przynale˝noÊci spo∏ecznej, • pozytywne poczucie to˝samoÊci i wartoÊci, • niski poziom l´ku i depresji. Badanie testem mo˝e byç wykonane na ró˝nych etapach uczestnictwa beneficjenta w projekcie. Porównanie wyników uzyskanych w fazie rekrutacji i pod koniec mo˝e pos∏u˝yç do ewaluacji skutecznoÊci zastosowanych oddzia∏ywaƒ. Przesuni´cie wyników w lewà stron´ skali oznacza ni˝szy wynik liczbowy i b´dzie sygna∏em pozytywnych zmian w subiektywnym myÊleniu badanego na swój temat: • wi´kszej otwartoÊci na zmiany, • wi´kszego poczucia sprawstwa, • wi´kszej zaradnoÊci, • poczucia przynale˝noÊci, czyli satysfakcji z kontaktów spo∏ecznych, • wi´kszego optymizmu co do w∏asnych szans, 85 • wi´kszego poczucia to˝samoÊci i wartoÊci. • zmniejszenia depresji. Maksymalna liczba punktów, jakà mo˝na uzyskaç w teÊcie, wynosi 220 (22 x 10). ¸àczny wynik Êredni (Êrodek skali) wynosi 22 x 5 = 110 punktów. Wynik powy˝ej tej Êredniej to wynik mniej lub bardziej negatywny; poni˝ej Êredniej – mniej lub bardziej pozytywny. Dla celów porównawczych naj∏atwiej b´dzie pos∏ugiwaç si´ Êrednimi wynikami z ca∏ego testu (∏àcznà liczb´ punktów dzielimy przez liczb´ zdaƒ sk∏adajàcych si´ na ca∏y test, czyli 22) lub wyszczególnionych grup zdaƒ, które roboczo nazwane sà podskalami (∏àcznà liczb´ punktów uzyskanych w podskalach dzielimy przez liczb´ zdaƒ sk∏adajàcych si´ na poszczególne podskale). Ârednie wyników, zarówno podskal jak i ca∏ego testu, b´dà zawieraç si´ mi´dzy 0 a 10. Tak wi´c punkt centralny stanowi 5. Wynik powy˝ej 5 to wynik mniej lub bardziej negatywny; wynik poni˝ej 5 – mniej lub bardziej pozytywny. JeÊli podczas kolejnych pomiarów beneficjent uzyska ni˝sze wyniki w teÊcie, odczytujemy to jako wskaênik wzrostu jego samooceny. Mo˝emy porównywaç Êredni wynik ∏àczny, a tak˝e w ramach poszczególnych podskal. 86 TEST SAMOOCENY (wersja uproszczona) Nazwisko i imi´ Kod Data badania Arkusz ten zawiera zdania, które mówià o samopoczuciu i myÊlach na swój temat. Niektóre z nich okreÊlajà dobrze jaki jesteÊ, inne nie. Wybierz i podkreÊl jednà z trzech odpowiedzi znajdujàcych si´ po ka˝dym stwierdzeniu: tak, trudno powiedzieç, nie. 1. Trudno coÊ zmieniç w moim ˝yciu. tak trudno powiedzieç nie 2. Nowe sytuacje niosà dla mnie wi´cej ryzyka ni˝ szans zmiany na lepsze. tak trudno powiedzieç nie 3. W moim ˝yciu niewiele zale˝y ode mnie. tak trudno powiedzieç nie 4. Mam trudnoÊci z za∏atwianiem wielu spraw. tak trudno powiedzieç nie 5. Trudno mi prosiç o pomoc, gdy tego potrzebuj´. tak trudno powiedzieç nie 6. Jestem ci´˝arem dla rodziny. tak trudno powiedzieç nie 7. Mam zbyt wiele ograniczeƒ, by coÊ osiàgnàç. tak trudno powiedzieç nie 8. Kiedy napotykam trudnoÊci, ∏atwo si´ zniech´cam. tak trudno powiedzieç nie 9. Cz´sto odk∏adam do jutra to, co mog´ zrobiç dzisiaj tak trudno powiedzieç nie 10. Boj´ si´, ˝e móg∏bym nie podo∏aç wymaganiom w pracy zawodowej. tak trudno powiedzieç nie 11. Czuj´ si´ samotny, nawet gdy jestem w towarzystwie. tak trudno powiedzieç nie 12. MyÊl´, ˝e sprawni êle o mnie myÊlà. tak trudno powiedzieç nie 13. èle si´ czuj´ wÊród osób niepe∏nosprawnych. tak trudno powiedzieç nie 14. W mojej rodzinie czuj´ si´ osamotniony. tak trudno powiedzieç nie 15. Inni niepe∏nosprawni radzà sobie lepiej ni˝ ja. tak trudno powiedzieç nie 16. W porównaniu z osobami sprawnymi mam ma∏e szanse. tak trudno powiedzieç nie 87 17. Czuj´ si´ gorszy od innych. tak trudno powiedzieç nie 18. Trudno mi okreÊliç, co chcia∏bym osiàgnàç w ˝yciu. tak trudno powiedzieç nie 19. Wstydz´ si´ swojej niepe∏nosprawnoÊci. tak trudno powiedzieç nie 20. Miewam myÊli samobójcze. tak trudno powiedzieç nie 21. W g∏´bi duszy boj´ si´ mnóstwa rzeczy. tak trudno powiedzieç nie 22. Czuj´ si´ winny wobec rodziny. tak trudno powiedzieç Podpis osoby wype∏niajàcej kwestionariusz 88 nie Instrukcja do uproszczonej wersji Testu samooceny Zaletà tej wersji Testu jest prostszy i mniej obcià˝ony ryzykiem b∏´du sposób obliczania wyników. Wystarczy zliczyç wszystkie odpowiedzi „nie” i odjàç od ich liczby liczb´ odpowiedzi „tak”, a uzyskamy wskaênik samooceny – ujemny lub dodatni. Przyk∏ad: badany wybra∏ 12 razy odpowiedê „nie”, 6 razy odpowiedê „tak”, 4 razy odpowiedê „trudno powiedzieç”. Wynik: 12 – 6 = 6, czyli wynik pozytywny – powy˝ej zera dla odpowiedzi diagnostycznych dla dobrej samooceny. Maksymalnie pozytywny wynik: 22 – wszystkie odpowiedzi „nie” mo˝e byç wyrazem stosowania mechanizmu zaprzeczania. Gdyby liczba odpowiedzi „nie” by∏a mniejsza ni˝ liczba odpowiedzi „tak”, uzyskalibyÊmy wynik ujemny, czyli wskaênik obni˝onej samooceny. Przyk∏ad: badany wybra∏ 6 razy odpowiedê „nie”, 12 razy odpowiedê „tak”, 4 razy odpowiedê „trudno powiedzieç”. Wynik: 6 – 12 = -6. Maksymalnie niski wynik to -22. Ka˝dy wynik ujemny jest wskaênikiem obni˝onej samooceny; im ni˝szy tym bardziej mo˝e byç te˝ wskaênikiem depresji. Du˝à liczb´ odpowiedzi „trudno powiedzieç”, mo˝emy interpretowaç w kontekÊcie innych informacji uzyskanych podczas wywiadu i ogólnego wra˝enia w kontakcie z badanym. 89 WSKAèNIKI I KWALIFIKACJA KOMISJI SPECJALISTÓW KOD IDENTYFIKACJI P¸Eå kobieta qqq q m´˝czyzna STAN CYWILNY wolna/-y q sta∏y zwiàzek q WIEK zam´˝na/˝onaty q q qq wdowa/wdowiec q inna odpowiedê........................... I. CHARAKTERYSTYKA NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci (czego dotyczy niepe∏nosprawnoÊç) q wzrok q s∏uch ruch q sprz´˝ona zaburzenia psychiczne q q ..……………………….. Niepe∏nosprawnoÊç od urodzenia q nabyta q qq Czas trwania niepe∏nosprawnoÊci w latach Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci wg orzeczenia lekki q umiarkowany q znaczny q Dominujàce ograniczenie RUCH praca ràk q koƒczyny dolne q inne (jakie?).............................. WZROK niedowidzenie obwodowe ociemnia∏oÊç q q zaburzona percepcja q inne (jakie).............................. S¸UCH niedos∏uch q inne (jakie?).............................. Mo˝liwoÊç wzrostu sprawnoÊci dostosowanie otoczenia asystent q q protezy inne (jakie?)............................... Samoocena – wynik Testu w punktach (za∏. I/1) : Charakterystyka jakoÊciowa: 90 q Stan psychiczny i ogólne funkcjonowanie; za∏. nr I/2, Skala GAF: PowinnoÊci organizatora projektu w zwiàzku z rodzajem niepe∏nosprawnoÊci q asystent specjalistyczny transport zwrot kosztów dojazdu q q inne (jakie?)............................................... II RODZINA Zamieszkanie q sam/-a z rodzinà pochodzenia z kimÊ innym q q z rodzinà w∏asnà q jeÊli tak, to z kim?........................... èród∏o utrzymania praca q renta q pomoc rodziny q inne (jakie?)......................... Sytuacja materialna bardzo z∏a q z∏a q znoÊna q dobra q bardzo dobra q Funkcjonowanie w rodzinie Opis: Rodzina w Êrodowisku otwarta q zamkni´ta q toksyczne q Relacje w rodzinie poprawne q Patologie w rodzinie uzale˝nienia q choroby psychiczne q G∏ówny problem w rodzinie wed∏ug beneficjenta Opis: 91 III WYKSZTA¸CENIE Rodzaj ukoƒczonej szko∏y q technikum q q zawodowa podstawowa liceum q wy˝sza q inne (jakie?)............................. Tryb nauki dzienna q wieczorowa q specjalna q nauczanie indywidualne q Poziom wykszta∏cenia podstawowe q zawodowe q Êrednie q wy˝sze q inne (jakie?)........................... Dodatkowe kwalifikacje (kursy, szkolenia) .................................................................................................................................................................... ............................................................................................................ Kontynuacja nauki obecnie tak q nie q JeÊli tak prosz´ podaç rodzaj szko∏y ..................................................................................................... ........................................................................................................................................ Ocena mo˝liwoÊci uzupe∏nienia wykszta∏cenia i/lub doskonalenia zawodowego Opis: Rodzaj trudnoÊci edukacyjnych Opis: ZnajomoÊç j´zyków obcych (stopieƒ znajomoÊci) J´zyk........................... J´zyk........................... J´zyk........................... q podstawowy q podstawowy q q Êredni q Êredni q podstawowy Êredni q zaawansowany q zaawansowany q zaawansowany Umiej´tnoÊci komputerowe (stopieƒ znajomoÊci) podstawowe q Êrednie q zaawansowane IV PRACA ZAWODOWA Umiej´tnoÊci spo∏eczne niskie q Êrednie q wysokie q Umiej´tnoÊci w zakresie poszukiwania pracy niskie 92 q Êrednie q wysokie q q DoÊwiadczenie zawodowe Mo˝liwoÊç pracy – warunki konieczne przekwalifikowanie protezy q dostosowanie stanowiska pracy q q inne (jakie?).................................................. Aktualna rejestracja w PUP tak q Okres pozostawania bez pracy (w latach) nie q qq Mo˝liwoÊç pracy zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami tak q nie q V KONTAKTY SPO¸ECZNE AktywnoÊç spo∏eczna bardzo s∏aba q Êrednia q dobra q bardzo dobra q Charakterystyka opisowa VI PLANY I ASPIRACJE Dotyczà – edukacji: szko∏a zawodowa, Êrednia, matura, studia, kursy, szkolenia – rodzaj .................................................................................................................................... V VI – pracy zawodowej: rodzaj.................................................................................... VII VIII – relacji osobistych:............................................................................................. samoocena szans na ich realizacj´: 1...........2...........3.............4...........5 g∏ówne bariery: zewn´trzne, jakie................................................................... wewn´trzne, jakie............................................................................................. PLANOWANIE INDYWIDUALNEJ SCIE˚KI ROZWOJU Preferencje badanego: VI Podnoszenie kwalifikacji zawodowych (j. angielski, komputer, kursy zawodowe): .................................................................................................................................. • warsztaty aktywizacji zawodowej • trening zadaniowy • warsztaty samokszta∏cenia • warsztaty komunikacji spo∏ecznej • grupa wsparcia • grupa rozwoju osobistego • indywidualne wsparcie psychologiczne • dzia∏ania wspomagajàce (asystent, dofinansowanie transportu, inne........................................) 93 Wnioski do komisji specjalistów: VI Podnoszenie kwalifikacji zawodowych (j´zyk angielski, komputer, kursy zawodowe): .................................................................................................................................. • warsztaty aktywizacji zawodowej • trening zadaniowy • warsztaty samokszta∏cenia • warsztaty komunikacji spo∏ecznej • grupa wsparcia • grupa rozwoju osobistego • indywidualne wsparcie psychologiczne • dzia∏ania wspomagajàce (asystent, dofinansowanie transportu, inne........................................) Cz∏onek rodziny wytypowany przez badanego do wzi´cia udzia∏u w Projekcie (imi´, nazwisko, stopieƒ pokrewieƒstwa, telefon kontaktowy): UWAGI: Kwalifikacja komisji specjalistów A. Przyj´cie do projektu Proponowana Êcie˝ka rozwoju: VII Podnoszenie kwalifikacji zawodowych ( j´zyk angielski, komputer, kursy zawodowe): .................................................................................................................................. • warsztaty aktywizacji zawodowej • trening zadaniowy • warsztaty samokszta∏cenia • warsztaty komunikacji spo∏ecznej • grupa wsparcia • grupa rozwoju osobistego • indywidualne wsparcie psychologiczne • dzia∏ania wspomagajàce (asystent, dofinansowanie transportu, inne........................................) B. Nieprzyj´cie do projektu Uzasadnienie: Zalecenia i wskazania: Podpisy cz∏onków komisji kwalifikacyjnej: imie i nazwisko 94 stanowisko podpis za∏ nr 2/2 Charakterystyka dodatkowa – aktualny stan psychiczny (Przy okreÊlaniu aktualnego stanu psychicznego beneficjenta skorzystaj z kategorii zamieszczonych poni˝ej: Wyglàd i zachowanie: • higiena osobista • adekwatnoÊç zachowania i ubioru • rozkojarzenie • dr˝enie g∏osu i cia∏a Ogólny nap´d ruchowy • obni˝ony • podwy˝szony • wyrównany Stany wycofania przejawiaç si´ mogà: • pobudzeniem ruchowym, napi´ciem w kontakcie z badajàcymi, • stosunkiem do badajàcego (wycofany, wrogi, adekwatny do sytuacji), • negatywizmem: czynnym, biernym, • w wyrazie twarzy – mimika, • niepodtrzymywaniem kontaktu wzrokowego, • postawà cia∏a: stanem odr´twienia, dr˝eniem, tikami, ruchami plàsawiczymi i mimowolnymi, jàkaniem si´, • przyÊpieszonym lub spowolnionym tempem wypowiedzi, • fobiami, • l´kiem pod postacià psychosomatycznà, • napadami paniki, • pustkà, • wypowiedzi mogà byç: rozwlek∏e, pe∏ne dygresji, niegramatyczne, skàpe. Zaburzone stany psychiczne charakteryzowaç si´ mogà (nasilonymi zachowaniami z podpunktu 1 oraz poni˝szymi): • nietrzymaniem afektów, • chwiejnoÊcià afektywnà, • iluzjami, • omamami, • urojeniami, • stuporem (os∏upieniem), • gibkoÊcià woskowà • ideami nadwartoÊciowymi, • zaabsorbowaniem problemami innych lub objawami chorobowymi, • myÊlami natr´tnymi. • splàtaniem, • depersonalizacjà, • derealizacjà, • myÊlami samobójczymi, 95 • stereotypami, • manieryzmami, • subiektywnie odczuwanym zaburzeniem myÊlenia: nasy∏aniem, zabieraniem, nag∏aÊnianiem, upublicznianiem myÊli, uczuciem kontroli i sterowania myÊlami, • zaw´˝onà, przymglonà, ÊwiadomoÊcià, • brakiem wglàdu lub subiektywnym poczuciem choroby. Mowa Mowa werbalna • afazja • mowa be∏kotliwa • afonia • stereotypie • echolalie • neologizmy Pod∏o˝e neurofizjologiczne • mózgowe pora˝enie dzieci´ce • inne Tempo wypowiedzi Bogactwo mowy Ró˝nice i podobieƒstwa Interpretacja przys∏ów Umiej´tnoÊci j´zykowe i pami´ciowe • wysokie • zadowalajàce • niskie Autyzm • mutyzm wybiórczy • mutyzm ca∏kowity • inne Nastrój, afekt, zaburzenia procesów poznawczych Nastrój wed∏ug oceny klienta badajàcej: • wzmo˝ony, • obni˝ony, • dysforyczny, • wyrównany. Nastrój wed∏ug oceny osoby badajàcej: • wzmo˝ony, • obni˝ony, • dysforyczny, • wyrównany. 96 Biologiczne cechy zespo∏u depresyjnego: • dobowe wahania nastroju, • zaburzenia snu z wczesnym budzeniem, • zaburzenia apetytu, • zaburzenia seksualne, • myÊli samobójcze, • ambiwalencja, • chwiejnoÊç afektywna, • nietrzymanie afektów, • zoboj´tnienie uczuciowe, „bladoÊç” afektywna, • l´k, • fobie, • napady paniki. Orientacja w czasie, w miejscu, w sytuacji, co do w∏asnej osoby, do wieku: • pe∏na, • niepe∏na. 97 98 MODU¸ III METODYKA DZIA¸A¡ TERAPEUTYCZNYCH I WSPIERAJÑCYCH W INDYWIDUALNEJ ÂCIE˚CE ROZWOJU OSOBY Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ 99 100 NIEZB¢DNIK, CZYLI PODSTAWY DOTYCZÑCE PRACY GRUPOWEJ Renata Stermalska Wiele problemów, z którymi ludzie zg∏aszajà si´ po pomoc, dotyczy relacji mi´dzyludzkich. Dzi´ki uczestnictwie w grupowych formach pomocy osoba majàca tego typu problemy mo˝e polepszyç swoje relacje z innymi. Przyjazna atmosfera panujàca w grupie i poczucie bliskoÊci pomi´dzy uczestnikami sprzyjajà uczeniu si´ i poznawaniu innych. Szczególnie cenne sà informacje od innych na temat w∏asnego funkcjonowania – tego jak pozosta∏e osoby w grupie si´ ze mnà czujà, co im przeszkadza, a co pomaga w kontakcie ze mnà. Grupa stwarza mo˝liwoÊç wzrostu ÊwiadomoÊci tego, w jaki sposób nawiàzuje si´ relacje z innymi. Praca w grupie jest pewnego rodzaju laboratorium, w którym mo˝na çwiczyç ró˝nego rodzaju umiej´tnoÊci interpersonalne. Grupy posiadajà swojà si∏´, uruchomiony w grupie potencja∏ i kreatywnoÊç stajà si´ êród∏em, z którego wszyscy uczestnicy mogà czerpaç. W rozdziale tym zostanà przedstawione podstawowe informacje na temat procesu grupowego, pracy grupowej oraz ró˝nych typów grup. 1. Czym jest proces grupowy i jakie sà fazy jego rozwoju? Czy ka˝da grupa jest inna? Grupa to nie jest organizm statyczny, niezmienny ani sta∏y. Nie jest te˝ organizmem zupe∏nie nieprzewidywalnym. Grupa to organizm dynamiczny, przechodzi szereg zmian, podobnie jak organizm rodzi si´ i umiera. Proces zmian rozwojowych, które przechodzi ka˝da grupa, charakteryzuje si´ okreÊlonà kolejnoÊcià zjawisk: nawiàzanie kontaktu, wytworzenie si´ bliskoÊci pomi´dzy uczestnikami, tworzenie podgrup, powstawanie i rozwiàzywanie konfliktów, ponowne zbli˝enie si´ i wspó∏praca, wy∏anianie si´ ról, zakoƒczenie grupy. Jednak, aby to zasz∏o, uczestnicy grupy muszà si´ ze sobà komunikowaç w taki sposób, by mogli objàç uwagà ka˝dà z pozosta∏ych osób. Grupy muszà byç wystarczajàco ma∏e, aby zaistnia∏a komunikacja ka˝dego z ka˝dym, a to mo˝liwe jest w grupach ok. 12-15-osobowych. Grupa podobnie jak jednostka jest niepowtarzalna. Ka˝da grupa jest inna, poniewa˝ ka˝dy z jej cz∏onków wnosi do niej swoje doÊwiadczenia i to, kim jest. Pomimo tej odmiennoÊci jest pewna sta∏oÊç, jakaÊ przewidywalnoÊç w rozwoju grupy – jest nià proces grupowy. Jest to nieuchronny proces zmian rozwojowych, które przechodzi ka˝da grupa. Zmiany te mo˝na podzieliç na kilka faz: FAZA ORIENTACJI I ZALE˚NOÂCI FAZA RÓ˚NICOWANIA I KONFLIKTU ZAKO¡CZENIE PRACY GRUPY FAZA WSPÓ¸DZIA¸ANIA I SPÓJNOÂCI 101 I Faza orientacji i zale˝noÊci Kiedy ludzie w grupie widzà si´ po raz pierwszy i nic o sobie nie wiedzà, poza uczuciem ciekawoÊci, pojawia si´ stan niepewnoÊci i pytanie: „Czego mog´ si´ tu spodziewaç po tych, którzy tu ze mnà sà?”. Grupa w tej fazie dà˝y do wytworzenia si´ poczucia bezpieczeƒstwa poprzez zorientowanie si´ co do: – innych – „Czy mi nie zagra˝ajà, czy mog´ im zaufaç?” – miejsca – „Jakie zasady tu panujà?” – siebie – „Na co mog´ tu sobie pozwoliç?”. Dlatego te˝ w tej fazie uczestnicy grupy b´dà koncentrowali si´ raczej na podobieƒstwach ni˝ na ró˝nicach. Drugie wa˝ne pytanie, jakie zadajà sobie uczestnicy grupy, brzmi: „Po co tu jestem?”. W zwiàzku z tym wa˝nym zadaniem grupy w tej fazie poza utworzeniem klimatu zaufania jest ustalenie celów spotkaƒ grupowych, wokó∏ których b´dzie przebiegaç praca grupy. II Faza ró˝nicowania i konfliktu Na tym etapie uczestnicy sprawdzajà poziom bezpieczeƒstwa i zaufania w grupie zarówno w stosunku do pozosta∏ych uczestników, jak równie˝ osoby prowadzàcej. Pojawiajà si´ dylematy dotyczàce tego, na ile si´ otworzyç przed grupà, jak g∏´boko si´ zaanga˝owaç, ile mo˝na o sobie powiedzieç. Z drugiej strony poziom bezpieczeƒstwa jest na tyle wystarczajàcy, ˝e uczestnicy grupy mogà wyra˝aç niezadowolenie wzgl´dem osoby prowadzàcej lub wzgl´dem siebie. Pojawia si´ tu równie˝ element wspó∏zawodnictwa, konflikty, co jest wyrazem tego, ˝e uczestnicy koncentrujà si´ nie tylko na tym, co ich ∏àczy, ale te˝ na ró˝nicach. Konflikty w grupie sà naturalnà konsekwencjà relacji mi´dzyludzkich, nie nale˝y ich unikaç i traktowaç jako czegoÊ z∏ego. Z∏e mogà byç sposoby rozwiàzywania tych konfliktów. Udawanie, ˝e nic si´ nie dzieje, powoduje tylko narastanie wrogoÊci i z∏oÊci w relacjach mi´dzy ludêmi i uniemo˝liwia wspó∏prac´. Celem grupy w tej fazie jest wypracowanie zasad wzajemnej wspó∏pracy, rozwiàzanie ewentualnych konfliktów oraz wzrost poziomu zaufania w grupie. III Faza wspó∏dzia∏ania i spójnoÊci Po pierwszych kryzysach i wàtpliwoÊciach dotyczàcych zaufania grupa wchodzi w okres konstruktywnej pracy. Te pierwsze burze sà bardzo wa˝ne, gdy˝ dajà uczestnikom przekonanie, ˝e grupa jest te˝ miejscem, gdzie mo˝na wyra˝aç zarówno swoje zadowolenie, jak te˝ niezadowolenie, z∏oÊç i pomimo szczeroÊci w wyra˝aniu emocji grupa nie tylko si´ nie rozpada, ale nawet wzmacnia. To doÊwiadczenie pog∏´bia wi´zi pomi´dzy cz∏onkami grupy, dodaje si∏y do konfrontowania si´ z w∏asnymi problemami, szczególnie jeÊli dotyczà one relacji mi´dzyludzkich, poza grupà. Osiàgni´cie przez grup´ tej fazy nie oznacza jednak, ˝e w przysz∏oÊci uniknie ona kryzysów i powróci do poprzedniej fazy. Temat zaufania i konflikty mogà na nowo si´ pojawiç, wtedy grupa znowu potrzebowaç b´dzie czasu, by sobie z tym poradziç i przejÊç do dalszej wspó∏pracy. Zdarza si´, ˝e grupa potrzebuje interwencji ze strony osoby prowadzàcej, bàdê jeÊli jej nie ma, to zewn´trznego wsparcia. W przeciwnym razie brak konstruktywnego rozwiàzania konfliktu mo˝e doprowadziç do rozwiàzania grupy ze wzgl´du na brak mo˝liwoÊci kompromisu i wspó∏pracy. IV Faza zakoƒczenie pracy grupy Kiedy spotkania grupy dobiegajà koƒca, uczestnicy cz´sto doÊwiadczajà smutku i niepokoju. Wyra˝ajà te˝ wàtpliwoÊci, czy uda im si´ przenieÊç to, czego nauczyli si´ w grupie, na w∏asne ˝ycie poza grupà. 102 G∏ównym zadaniem w tej fazie jest podsumowywanie, tego w jaki sposób doÊwiadczenia grupowe mogà pomóc w lepszym funkcjonowaniu poza grupà. Zbli˝ajàce si´ rozstanie to czas, kiedy uczestnicy udzielajà sobie wzajemnie informacji zwrotnych o tym, jak siebie postrzegajà. Podejmujà te˝ refleksje, a najlepiej decyzj´, co do dalszych zmian, jakie chcà dokonaç w ˝yciu, oraz sposobów, w jaki mogà to osiàgnàç. W tym okresie bardzo wa˝ne jest wzajemne wspieranie si´ w radzeniu sobie z tymi uczuciami zwiàzanymi z rozstaniem. Szczególnà rol´ pe∏ni tu osoba prowadzàca grup´, poprzez odwo∏ywanie uczestników do ju˝ zdobytych umiej´tnoÊci, zach´canie do udzielania informacji zwrotnych, które majà te˝ wzmacnianie poczucia w∏asnej wartoÊci. 2. Role grupowe Uczestnicy grupy przyjmujà ró˝ne role grupowe, które odzwierciedlajà cz´sto ich sposób bycia wÊród innych ludzi. W zale˝noÊci od fazy rozwoju grupy ró˝ne role mogà byç dominujàce ze wzgl´du na istotne potrzeby grupy. Najcz´stsze role grupowe to: Lider zadaniowy – skoncentrowany na zadaniach i efektywnoÊci grupy, próbuje przejàç przywództwo w grupie poprzez to, ˝e cz´sto nieformalnie kieruje pracà grupy, zwracajàc uwag´ na cele. Szczególnie êle si´ czuje w sytuacjach ma∏o okreÊlonych, kiedy nie wie, co ma robiç. Nastawiony zadaniowo nie lubi sytuacji, które w jego ocenie sà bezproduktywne, wtedy zach´ca innych do jakiegokolwiek dzia∏ania. Lider emocjonalny – szczególnie wra˝liwy na nastroje panujàce w grupie dba o dobre samopoczucie pozosta∏ych uczestników, przejawia zachowania opiekuƒcze wzgl´dem tych, którzy sà najs∏absi w grupie, wycofani. Wra˝liwy jest na emocje l´ku, smutku, niezadowolenia. Wyra˝a zrozumienie, dba o dobrà atmosfer´ w grupie. Cz´sto w fazie konfliktu jest wyrazicielem nastrojów panujàcych w grupie poprzez zachowania werbalne i niewerbalne. Dobry duch/dobra mama – osoba, do której inni cz´sto zwracajà si´ po wsparcie, opiek´. Postrzegana jako osoba ciep∏a, troskliwa. Trudno jest jej odmawiaç i prosiç innych o pomoc, szczególnie ˝e odbierana jest jako osoba, która sama sobie Êwietnie poradzi. Outsider – stoi cz´sto z boku, obserwuje, nie anga˝uje si´ w prac´ grupy. Takie zachowanie wzbudza w innych uczestnikach niepokój, dlatego poczàtkowo zach´cany jest przez nich do wi´kszej aktywnoÊci, cz´sto bezskutecznie. Kiedy pomimo zach´ty i zainteresowania ze strony grupy w dalszym ciàgu unika zaanga˝owania, grupa mo˝e go odrzuciç, poÊwi´caç mu coraz mniej uwagi, a jego izolacja pog∏´bia si´. Kozio∏ ofiarny – rola ta jest szczególnie trudna, gdy˝ s∏u˝y roz∏adowywaniu napi´cia i agresji. Grupa szuka takiego koz∏a szczególnie w okresie kryzysu, wybierajàc ofiar´, która jest obiektem agresji ze strony ca∏ej grupy, i zostaje obarczona cz´sto winà za powsta∏y w grupie kryzys. Dziecko grupowe – osoba odgrywajàca t´ role, w przeciwieƒstwie do koz∏a ofiarnego jest pod szczególnà ochronà grupy. Poprzez okazywanà bezradnoÊç bàdê zachowania infantylne unika ataków ze strony grupy, chroni si´ w ten sposób przed ewentualnà dezaprobatà lub brakiem akceptacji. Âmieszek grupowy – cz´sto w t´ rol´ wchodzà osoby, które trudno znoszà napi´cia pojawiajàce si´ w grupie, np. milczenie. Jej zachowania – poczucie humoru, ˝arty – s∏u˝à roz∏adowaniu tego napi´cia. 103 Dobry uczeƒ – uwaga osoby wchodzàcej w t´ rol´ skoncentrowana jest szczególnie na osobie prowadzàcej grup´, szuka w niej akceptacji, podporzàdkowuje si´ jej zaleceniom, chce sprostaç jej oczekiwaniom. èle znosi ataki na osob´ prowadzàcà. Sumienie grupy – pilnuje tego, czy grupa przestrzega ustalonych norm, wzbudza w innych poczucie winy. 3. Rodzaje grup w pomocy psychologicznej Uczestniczàc w grupowych formach pomocy, prowadzonych przez profesjonalistów, ludzie realizujà ró˝ne swoje potrzeby. Do udzia∏u w grupie motywuje ich potrzeba samorozwoju, samopoznania, przynale˝noÊci, bliskoÊci z innymi bàdê te˝ ch´ç uzyskania wsparcia psychicznego od tych, którzy majà podobne problemy, albo ul˝enie w cierpieniu, ch´ç wyleczenia si´ z dotkliwych, nieprzyjemnych objawów choroby. Bez wzgl´du na indywidualne motywacje poszczególnych uczestników wspólnym celem grupowych form pomocy psychologicznej jest jednak poprawa jakoÊci ˝ycia. WÊród grupowych form pomocy psychologicznej mo˝na wymieniç m.in.: warsztaty umiej´tnoÊci spo∏ecznych, psychoedukacj´, trening interpersonalny, grupy wsparcia oraz psychoterapi´. Poszczególne formy grupowe zostanà bli˝ej omówione w kolejnym rozdziale. I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GRUPY WSPARCIA a) Formu∏y prowadzenia grupy wsparcia Tworzàc grupy wsparcia, nale˝y zadaç sobie nast´pujàce pytania: • Przez jaki okres grupa b´dzie si´ spotykaç oraz czy w trakcie jej trwania na kolejne spotkania b´dà dochodziç nowe osoby, a inne odchodziç? • Czy grupa b´dzie prowadzona przez profesjonalist´ psychologa, pedagoga, czy b´dà to spotkania bez profesjonalisty, z wy∏onionym liderem? • Czy spotkania grupy b´dà koncentrowaç si´ wokó∏ ustalonych w grupie tematów czy raczej wokó∏ bie˝àcych treÊci (problemów, oczekiwaƒ, uczuç)? • W jakim stopniu profesjonalista prowadzàcy grup´ przejawia swojà aktywnoÊç: czy raczej podà˝a za tym, co si´ w grupie pojawia, czy proponuje okreÊlonà struktur´, np. ma propozycje çwiczeƒ, inicjuje aktywnoÊç grupy wokó∏ okreÊlonych zagadnieƒ, prowadzi psychoedukacj´? 1. Bioràc pod uwag´ sk∏ad grupy, mo˝na wyró˝niç tzw. grupy, zamkni´te i grupy otwarte. • Grupa zamkni´ta to taka grupa, w której w czasie jej trwania (od pierwszego do ostatniego spotkania) nie powi´ksza si´ liczba osób uczestniczàcych. Nie przyjmuje si´ nowych osób, a od jej uczestników oczekuje si´, ˝e b´dà kontynuowaç spotkania w grupie, zgodnie z kontraktem do koƒca jej trwania. • Grupa otwarta to grupa, w której zmienia si´ sk∏ad uczestników. Przyjmowani sà nowi, a osoby wczeÊniej uczestniczàce w grupie mogà grup´ opuÊciç. Zmiana sk∏adu grupy i pojawianie si´ nowych osób w grupie z jednej strony mo˝e budziç zaciekawienie pozosta∏ych uczestników – grupa si´ „o˝ywia” – z drugiej, jeÊli pojawia si´ zbyt du˝o nowych osób i zmiany sà cz´ste to wp∏ywa negatywnie na utrzymaniem spoistoÊci grupy, wp∏ywajàc przez to na zmniejszenie si´ poczucia bezpieczeƒstwa w grupie. 104 Mo˝na tego uniknàç poprzez to, ˝e ogranicza si´ liczb´ nowo w prowadzanych uczestników do jednej, dwóch osób w trakcie spotkania. Zasady pracy grupy mo˝na przedstawiç nowo przyj´tej osobie podczas indywidualnego spotkania, przed wprowadzeniem do grupy. Osoba prowadzàca grup´ nie zajmuje w ten sposób czasu pozosta∏ym uczestnikom. Podczas indywidualnego spotkania w ramach kontraktu uczestnictwa w grupie z nowà osobà mo˝na umówiç si´ na konkretnà liczb´ spotkaƒ. Nowa osoba informuje grup´ podczas pierwszego spotkania o tym, jak d∏ugo b´dzie uczestniczyç w spotkaniach. Po umówionym okresie kontrakt mo˝na przed∏u˝yç o nast´pnà liczb´ spotkaƒ bàdê do koƒca trwania grupy. 2. Zastanawiajàc si´, czy grupa wsparcia ma byç prowadzona przez profesjonalist´, czy te˝ nie, nale˝y zwróciç uwag´ na istotne rozró˝nienie pomi´dzy grupà wsparcia a grupà samopomocowà. • Grupy wsparcia to grupy prowadzone przez profesjonalistów wed∏ug okreÊlonego planu. Jak wczeÊniej napisano uczestnikami grupy sà osoby, które majà podobne problemy i ch´ç poradzenia sobie z nimi, korzystajà ze wsparcia innych, w tym te˝ osoby prowadzàcej, która jest obecna na ka˝dym spotkaniu. • Grupy samopomocowe czy inaczej grupy wzajemnej pomocy powstajà z inicjatywy samych cz∏onków grupy, prowadzone sà bez udzia∏u profesjonalisty. Organizujà si´ na zasadach dobrowolnoÊci spoÊród tych, których ∏àczà podobne doÊwiadczenia ˝yciowe bàdê trudnoÊci, dajàc uczestnikom poczucie oparcia i zrozumienia przez innych. Pomoc profesjonalisty odbywa si´ tu na zasadach wspó∏pracy, zaproszony przez uczestników pe∏ni on rol´ konsultanta, lub doradcy. Nie towarzyszy grupie podczas ka˝dego spotkania. Opisujàc grupy wsparcia z punktu widzenia proponowanej przez profesjonalist´ aktywnoÊci, mo˝na je podzieliç na: ustrukturalizowane i nieustrukturalizowane. Grupa ustrukturalizowana to grupa, która podczas spotkaƒ koncentruje si´ na okreÊlonych tematach. Osoba prowadzàca jest aktywna, coÊ grupie proponuje, np. ma przygotowany zestaw çwiczeƒ rozwijajàcy ró˝ne umiej´tnoÊci bàdê zaplanowane (z góry lub wspólnie z uczestnikami) tematy spotkaƒ. W tym sensie grupa ma okreÊlonà, bogatà struktur´, zaplanowanà przez osobà prowadzàcà, która w tych propozycjach uwzgl´dnia nie tylko realizowane tematy, ale te˝ faz´ rozwoju, w której jest grupa. W grupie ustrukturalizowanej to na osobie prowadzàcej, nie na uczestnikach, spoczywa wi´ksza odpowiedzialnoÊç za realizacj´ celów grupowych. Szczególnie w poczàtkowym okresie, kiedy uczestnicy si´ nie znajà, grupa oczekuje od osoby prowadzàcej, ˝e coÊ zrobi, zainicjuje. Wprowadzenie çwiczeƒ, których celem jest zapoznanie si´ uczestników, istotnie wp∏ywa na wzrost poczucia bezpieczeƒstwa w grupie. Brak struktury, jak to mo˝e byç w opisanym poni˝ej treningu interpersonalnym, rodzi poczucie dezorientacji i szukania za wszelkà cen´ oparcia w osobie prowadzàcej. Wtedy pojawiajà si´ ˝àdania ze strony grupy, by coÊ zrobi∏a, zaproponowa∏a, kiedy osoba prowadzàca nie zaspakaja tej potrzeby. Najcz´Êciej uczestnicy sami, pod has∏em „wobec tego, zróbmy coÊ sami”, biorà odpowiedzialnoÊç za to, co si´ dzieje w grupie i inicjujà ró˝nego rodzaju aktywnoÊci, proponujàc tematy rozmów, zabawy, çwiczenia. AktywnoÊç osoby prowadzàcej w grupie mo˝e si´ zmieniaç. Istniejà grupy mniej strukturalizowane, w których uczestnicy sà bardziej aktywni, a osoba prowadzàca podà˝a za tym, co si´ w grupie dzieje, jakie treÊci sà poruszane przez uczestników. W grupie o mniejszej strukturze zadaniem osoby prowadzàcej jest zach´canie uczestników do wi´kszej aktywnoÊci i samodzielnoÊci. 105 Grupa nieustrukturalizowana – tu aktywnoÊç osoby prowadzàcej jest bardzo ma∏a, ogranicza si´ do podsumowaƒ tego, co si´ z jej punktu widzenia dzieje w grupie – po ka˝dym spotkaniu poprzez zach´canie grupy do wyra˝ania uczuç. W grupach prowadzonych w ten sposób, szczególnie w pierwszej fazie, uczestnicy doÊwiadczajà du˝ych napi´ç zwiàzanych z tym, ˝e trener – osoba prowadzàca – nie kieruje grupà, nie wyznacza zadaƒ. Taki sposób prowadzenia grupy dotyczy raczej treningu interpersonalnego ni˝ grupy wsparcia i z punktu widzenia celów grupy i si∏y frustracji taki styl prowadzenia grupy wsparcia jest niewskazany. b) grupa wsparcia prowadzona przez profesjonalist´ – kompetencje i rola osoby prowadzàcej Profesjonalista prowadzàcy grup´ wsparcia – najcz´Êciej psycholog, pedagog – powinien posiadaç podstawowà wiedz´ na temat funkcjonowania i prowadzenia grup, aby rozumia∏ to, co aktualnie dzieje si´ w grupie. W przypadku grupy wsparcia od profesjonalisty wymaga si´ wiedzy na temat procesu grupowego, rozumienia dynamiki grupy. Wiedza o typowych zmianach, jakie zachodzà w grupie (fazach rozwoju grupy), pozwala lepiej przewidywaç ró˝nego rodzaju problemy w grupie i stosowaç odpowiednie interwencje, tak by zapewniç dalszy rozwój, uwzgl´dniajàc cel grupy. Przyk∏ady trudnoÊci mogàcych wystàpiç w okreÊlonych fazach rozwoju grupy: Faza rozwoju grupy Przyk∏adowe trudnoÊci Sposób oddzia∏ywania I Faza orientacji i zale˝noÊci – biernoÊç, brak inicjatywy uczestników, – czekanie na propozycje osoby prowadzàcej, – l´k przed otwieraniem si´. – cel: wzrost poczucia bezpieczeƒstwa, – bardziej dyrektywna postawa osoby prowadzàcej – aktywnoÊç, proponowanie çwiczeƒ majàcych na celu wzrost poczucia bezpieczeƒstwa. II Faza ró˝nicowania i konfliktu – podzia∏ na grupki, unikanie ak– cel: wzrost umiej´tnoÊci kontywnoÊci z osobami z innej podstruktywnej krytyki, grupy, – uczenie umiej´tnoÊci udzielania – rywalizacja, informacji zwrotnych, – konflikty pomi´dzy uczestnikami, – przyjmowanie z∏oÊci ze strony destrukcyjne metody radzenia souczestników grupy przez osob´ bie z konfliktami np. stosowanie prowadzàcà. ocen, krytyki. III Faza wspó∏dzia∏ania i spójnoÊci – unikanie odpowiedzialnoÊci, – wzrost samodzielnoÊci poprzez za– narzekanie, pewnienie wsparcia, ale te˝ kon– wzajemne obwinianie si´ uczestfrontacja z odpowiedzialnoÊcià, ników grupy, – wspieranie innych w wyra˝aniu – obawa przed zaanga˝owaniem si´ potrzeb, oczekiwaƒ wzgl´dem w prac´ grupy. grupy. IV. Faza zakoƒczenia pracy grupy – wzrost obaw przed tym, co b´dzie – wpieranie uczestników w radzepo zakoƒczeniu grupy, „jak ja soniu sobie z uczuciami zwiàzanybie poradz´”, mi z rozstaniem, – wzrost zale˝noÊci od grupy, – gorsze radzenie sobie z trudnoÊciami, zmniejszenie wyuczonych umiej´tnoÊci. – pomaganie uczestnikom w okreÊleniu zmian, jakie zasz∏y w ich ˝yciu oraz sposobach podtrzymywania tych zmian w przysz∏oÊci, – zapewnienie uczestnikom udzielenia wzajemnych informacji zwrotnych i po˝egnanie si´. 106 Osoba prowadzàca ma znaczàcy wp∏yw na przebieg pracy w grupie zarówno poprzez to, jakie ma kompetencje zawodowe, ale w du˝ej cz´Êci poprzez to, jakim jest cz∏owiekiem. Lista cech osoby udzielajàcej pomocy psychologicznej znajduje si´ w rozdziale nast´pnym, ale w tym miejscu wyszczególnione zosta∏y cechy profesjonalisty, które mogà u∏atwiç mu prac´ z grupà: • Odwaga i otwartoÊç w wyra˝aniu w∏asnych uczuç, myÊli oraz w konfrontowaniu si´ z uczestnikami grupy. Umiej´tnoÊç przyjmowania negatywnych informacji zwrotnych na swój temat, ale te˝ wyra˝ania w∏asnych obaw wobec tego, co zdarza si´ w grupie w sposób szczery. • Umiej´tnoÊç przyjmowania ataków innych w sposób nieobronny. Wyrazem postaw obronnych mo˝e byç zniech´canie grupy do krytyki wobec w∏asnej osoby poprzez: karcenie – z∏oÊliwe uwagi, lekcewa˝enie osoby, obÊmiewanie, wzbudzanie poczucia winy – t∏umaczenie si´, ˝alenie si´. Blokowanie przez osob´ prowadzàcà wyra˝ania przez cz∏onków grupy, uczuç z∏oÊci, z jednej strony hamuje rozwój grupy, powstaje wówczas norma, ˝e grupa jest miejscem, w którym wyra˝a si´ tylko akceptowane spo∏ecznie uczucia. • Umiej´tnoÊç modelowania zachowaƒ sprzyjajàcych rozwojowi grupy. Osoba prowadzàca poprzez swoje zachowanie daje innym uczestnikom grupy przyk∏ad. B´dàc autentyczna i szczera, wzmacnia i uczy innych, w jaki sposób mo˝na udzielaç wsparcia, informowaç otwarcie o swoich uczuciach, rozwiàzywaç konflikty. • Wiara w proces grupowy i màdroÊç grupy. Osoba prowadzàca rozumie proces, jaki przechodzi grupa i wierzy w to, ˝e jest w niej ogromna si∏a oddzia∏ywania, która mo˝e wywo∏aç istotne zmiany w jej uczestnikach. Poza tym nie bez znaczenia jest system wartoÊci osoby prowadzàcej grup´, szczególnie przestrzeganie zasad etycznych, takich jak: • Przestrzeganie zasady dyskrecji oraz ochrona prywatnoÊci danych. • Ciàg∏y, w∏asny rozwój osobisty i zawodowy. • Nienarzucanie uczestnikom grupy w∏asnego systemu wartoÊci, szacunek do wartoÊci uczestników, np. dla osoby prowadzàcej jednà z wartoÊci jest bycie osobà niezale˝nà, natomiast dla uczestnika grupy g∏ównà wartoÊcià jest lojalnoÊç wobec rodziny. Narzucanie swoich przekonaƒ poprzez delikatne naciskanie uczestnika do ich zmiany jest niewskazane, rolà osoby prowadzàcej jest raczej wpieranie uczestników w podejmowaniu decyzji, które sà zgodne z ich systemem wartoÊci. Nie oznacza to jednak, ˝e prowadzàcy ma pozostaç ca∏kowicie neutralny, mo˝e ujawniç swoje wartoÊci, szczególnie jeÊli dotyczà kontrowersyjnych kwestii – aborcja, seksualnoÊç osób niepe∏nosprawnych, karanie dzieci, rozwód. • Nienawiàzywanie kontaktów o charakterze seksualnym z uczestnikiem grupy. • Podejmowanie si´ pracy niezgodnej z w∏asnymi kompetencjami. c) grupa wsparcia a inne formy pracy z grupà Wa˝ne jest, aby profesjonalista mia∏ ÊwiadomoÊç tego, na co umawia si´ z uczestnikami grupy, jakie sà cele udzielanej pomocy. Ka˝da z grupowej pomocy psychologicznej, jest dzia∏alnoÊcià profesjonalnà, wymaga specyficznego wykszta∏cenia oraz umiej´tnoÊci, ró˝ne sà te˝ cele udzielanej pomocy. • Psychoterapia grupowa – celem psychoterapii jest leczenie, pomoc w zmniejszeniu cierpienia, poprawie relacji mi´dzyludzkich, poprawa funkcjonowania w ˝yciu osobistym. Tym, co leczy, nie jest tylko relacja z psychoterapeutà, ale przede wszystkim wymiana pomi´dzy cz∏onkami grupy, osoba 107 uczestniczàca w psychoterapii ma mo˝liwoÊç uzyskania nowych sposobów doÊwiadczania siebie w relacji z innymi ludêmi. Poza aspektem relacyjnym w psychoterapii grupowej znaczàce sà techniki terapeutyczne wprowadzane przez psychoterapeut´. Psychoterapia adresowana jest zarówno do osób majàcych problemy ze zdrowiem psychicznym, jak te˝ do osób zdrowych. • Pami´taj. Celem grupy wsparcia nie jest psychoterapià! Grupa wsparcia jest podobna do psychoterapii poprzez stosowane w obu tych formach pracy grupowej elementy: – relacja terapeutyczna oparta na wzajemnej empatii, zaufaniu, autentycznoÊci i szczeroÊci w wyra˝aniu uczuç, myÊli, jak te˝ akceptacja i brak oceny, – emocjonalne odreagowanie – poprzez opowiadanie o w∏asnych doÊwiadczenia, wyra˝anie ukrywanych dotàd uczuç, myÊli, – zmniejszenie napi´cia emocjonalnego – odreagowanie powoduje zmniejszenie napi´cia emocjonalnego, natomiast brak mo˝liwoÊç odreagowania wywo∏uje nadmierne napi´cie, dra˝liwoÊç, stany depresyjne. • Trening interpersonalny – celem spotkaƒ grupowych jest wzrost satysfakcji z kontaktów z innymi oraz ÊwiadomoÊç tego, w jaki sposób inni mnie postrzegajà, co pomaga im w kontaktach ze mnà, a co ewentualnie utrudnia te kontakty. Ponadto jest te˝ formà uczenia si´ wyra˝ania siebie, swoich emocji, potrzeb w kontaktach z innymi. W odró˝nieniu od psychoterapii trening interpersonalny adresowany jest do ludzi zdrowych. Nie jest te˝, tak jak psychoterapia, metodà leczenia. Jest natomiast metodà, która ma na celu podniesienie jakoÊci ˝ycia poprzez uczenie si´ o sobie i innych, i wykorzystanie tej wiedzy do poprawy swojego funkcjonowania w relacjach z innymi. A jak taki trening wyglàda? Otó˝ spotkania odbywajà si´ w grupach 8-15-osobowych, przez kilka dni uczestnicy „siedzà” razem i dzielà si´ swoimi aktualnymi prze˝yciami, myÊlami w zwiàzku z tym, co si´ dzieje w grupie, jak te˝ osobistymi trudnoÊciami. Udzielajà sobie w tym czasie informacji na temat tego, jak siebie postrzegajà, jak si´ ze sobà czujà. W ˝yciu rzadko od nowo poznanych osób mo˝emy uzyskaç informacje, które sà zarówno szczere, jak te˝ wypowiedziane w sposób „akceptowany spo∏ecznie”. Trening interpersonalny zaspokaja ciekawoÊç tego, „jak mnie widzà inni?”. Zalecany jest wszystkim osobom, których praca polega na kontaktach mi´dzyludzkich, a szczególnie wówczas, gdy zwiàzana jest z pomocà innym. Grupa wsparcia nie jest treningiem interpersonalnym! Spotkania w grupie wsparcia sà mniej intensywne czasowo, mniejsza te˝ jest intensywnoÊç kontaktów mi´dzyludzkich. Trening interpersonalny trwa 40 godzin, zwykle jest to pi´ç dni spotkaƒ po osiem godzin dziennie. Pomimo, ˝e w grupie wsparcia, podobnie jak na treningu interpersonalnym, wa˝ne sà informacje zwrotne na swój temat od innych uczestników, to jednak w przypadku grupy wsparcia wzajemne wspieranie si´ jest istotniejsze ni˝ samopoznanie. • Warsztaty umiej´tnoÊci/psychoedukacja – ich celem jest wzrost konkretnych umiej´tnoÊci psychologicznych, m.in. takich jak: komunikowanie si´ z innymi, radzenie sobie ze stresem, asertywnoÊç, przeciwdzia∏anie wypaleniu zawodowemu, rozwiàzywanie konfliktów, budowanie zespo∏u, negocjacje. Cz´sto spotkania organizowane sà dla okreÊlonej grupy zawodowej, np. warsztat przeciwdzia∏ania wypaleniu zawodowemu dla pracowników socjalnych czy asystentów osób niepe∏nosprawnych, bàdê osób zagro˝onych wykluczeniem spo∏ecznym pozwoli nabyç okreÊlone umiej´tnoÊci i przeciwdzia∏aç b´dzie temu zjawisku. 108 Cechà charakterystycznà warsztatów jest to, ˝e nauka odbywa si´ poprzez aktywnà wymian´ pomi´dzy osobà prowadzàca a uczestnikami. Zgodnie z cyklem uczenia si´ Davida Kolba osoba prowadzàca – trener – w procesie uczenia si´ danych umiej´tnoÊci uwzgl´dnia cztery podstawowe elementy: doÊwiadczenie, refleksj´, teori´ oraz praktyk´. • DoÊwiadczenie – uczestnicy majà okazj´ przeçwiczyç dane umiej´tnoÊci w grupie. Trener proponuje uczestnikom çwiczenia, których zadaniem jest pomoc w rozwijaniu konkretnych umiej´tnoÊci. èród∏em tych doÊwiadczeƒ mogà byç zarówno çwiczenia, w których wykorzystuje si´ kontakty z innymi uczestnikami warsztatu (praca w podgrupach, praca w parach, praca na forum grupy), jak te˝ indywidualnà aktywnoÊç w∏asnà (np. wype∏nianie kwestionariuszy, wizualizacja zmiany, przypomnienie sobie wczeÊniejszych doÊwiadczeƒ). • Refleksja – przemyÊlenia na temat tego, czego uczestnicy doÊwiadczyli, co mieli mo˝liwoÊç zaobserwowaç, jakie wnioski pojawiajà po udziale w proponowanym przez trenera doÊwiadczeniu. • Teoria – jak ju˝ tak ludzie troch´ podoÊwiadczajà i podzielà si´ refleksjami na temat tego, czego doÊwiadczyli, to pora, by zastanowiç si´, jak to, czego doÊwiadczyli, i przemyÊlenia, które si´ u nich pojawi∏y, majà si´ do teorii. Wówczas to trener proponuje krótki wyk∏ad, w którym prezentuje cz´Êç teoretycznà. • Pragmatyka – ten element odwo∏uje si´ do praktyki zawodowej, lub praktyki ˝yciowej. Odpowiada na pytanie: „W jaki sposób to doÊwiadczenie, refleksja czy teoria ma si´ do praktyki? Jaka jest u˝ytecznoÊç tej wiedzy?”. Grupa wsparcia nie jest warsztatem umiej´tnoÊci, choç mo˝e zawieraç elementy psychoedukacyjne! Poprawa funkcjonowania uczestników grupy wsparcia zachodzi dzi´ki wzajemnemu zaufaniu, bezpieczeƒstwu, bliskoÊci wobec podobnych trudnoÊci, wymianie osobistych doÊwiadczeƒ. Uczestnicy uczà si´ od siebie wzajemnie, jak sobie radziç z w∏asnymi trudnoÊciami – edukacja jako zaplanowane przez trenera zdarzenie w grupie jest drugorz´dna. Natomiast w przypadku warsztatów nauka konkretnych, wybranych umiej´tnoÊci jest pierwszoplanowa i zaplanowana przez trenera. Uczenie si´ tych umiej´tnoÊci by∏oby ma∏o efektywne, gdyby nie wytworzy∏a si´ atmosfera wzajemnej akceptacji, zaufania, bezpieczeƒstwa, wzajemnego szacunku. Zadaniem trenera podczas warsztatów jest przede wszystkim zadbanie o takà atmosfer´, gdy˝ sprzyja ona uczeniu si´. Pierwszym krokiem efektywnej nauki jest element zwiàzany z integracjà grupy, element ten jest równie˝ obecny w grupie wsparcia. IV METODY PRACY W GRUPIE WSPARCIA Jak ju˝ wczeÊniej wielokrotnie powtarzano, ka˝da grupa, w tym te˝ grupa wsparcia, rozwija si´ zgodnie z okreÊlonym schematem, który mo˝na okreÊliç jako proces grupowy. Profesjonalista, planujàc spotkania grupowe, powinien uwzgl´dniç wa˝ne elementy, bez których praca w grupie by∏aby trudna, sà to: • budowanie poczucia bezpieczeƒstwa w grupie, szczególnie istotne w poczàtkowej fazie rozwoju – fazie orientacji i zale˝noÊci, • umiej´tnoÊci komunikowania si´ z innymi, w tym udzielania informacji zwrotnej – co szczególnie znaczàce jest w fazie ró˝nicowania si´ i konfliktu, ale te˝ zakoƒczenia pracy grupowej, • ustalanie kolejnych celów grupowych, zbieranie oczekiwaƒ – w fazie wspó∏pracy b´dzie to informacja o kierunku wspó∏pracy, • wprowadzanie nowych uczestników do grupy (w przypadku grup otwartych). 109 Poni˝ej opisane zostanà elementy pracy grupowej. Praca w ma∏ych maksymalnie kilkunastoosobowych grupach opiera si´ na poczuciu bezpieczeƒstwa. Najpierw ludzie muszà poczuç si´ ze sobà bezpiecznie, potem mogà si´ uczyç. Wymiana doÊwiadczeƒ w grupie wsparcia by∏aby niemo˝liwa bez zaufania, otwartoÊci, autentycznoÊci i akceptacji. Pierwszym krokiem jest budowanie poczucia bezpieczeƒstwa w grupie. 1. Pierwsze spotkanie grupy wsparcia Budowanie poczucia bezpieczeƒstwa w grupie zaczyna si´ ju˝ od pierwszego spotkania. Osoba prowadzàca podczas tego spotkania inicjuje procesy integracyjne w grupie. • Procesy integracyjne – sà to wszelkie dzia∏ania w grupie, które sprzyjajà tworzeniu si´ bliskoÊci emocjonalnej, poczuciu wspólnoty. Grupa zintegrowana dzia∏a na podstawie jasnych i akceptowanych przez wszystkich cz∏onków grupy zasadach, opiera si´ na wzajemnym zaufaniu, autentycznym kontakcie, gotowoÊci do dzielenia si´ w∏asnymi prze˝yciami z innymi i gotowoÊci s∏uchania innych. Poprzez swojà aktywnoÊç (np. propozycj´ çwiczeƒ sprzyjajàcych nawiàzaniu bliskoÊci) osoba prowadzàca grup´ wsparcia wspomaga uczestników w g∏´bszej integracji. Dlatego podczas pierwszego spotkania lub pierwszych dwóch spotkaƒ osoba prowadzàca grup´ wsparcia spotkaƒ koncentruje si´ na tym, aby: • zapewniç uczestnikom mo˝liwoÊç wzajemnego poznawania si´, • zebraç oczekiwania w stosunku do prowadzàcego, jak te˝ grupy i samego siebie, • ustaliç cele spotkaƒ, • ustaliç zasady pracy tzw. kontraktu. I tak kolejno: a) Nale˝y powitaç uczestników, przedstawiç ich sobie, ewentualnie program w ramach, którego realizowane sà spotkania grupy wsparcia oraz ogólny cel grupy wsparcia, b) Nast´pnie osoba prowadzàca prosi uczestników, aby si´ przedstawili np. „Prosz´ teraz, by ka˝dy z was przedstawi∏ si´ oraz powiedzia∏ kilka s∏ów o sobie”. Wa˝ne jest, aaby podkreÊliç, ˝e to ma byç kilka s∏ów, a jeszcze póêniej b´dzie mo˝liwoÊç bli˝szego poznawania si´. c) Nale˝y zadbaç o to, aby uczestnicy zapami´tali imiona. W pierwszej „rundce” ze wzgl´du na du˝e napi´cie zwiàzane z przedstawianiem siebie rzadko wszyscy pami´tajà imiona. Dlatego osoba prowadzàca mo˝e zaproponowaç jakiÊ sposób na zapami´tanie imion. d) Teraz jest moment na ustalenie z uczestnikami zasad pracy w grupie, w formie kontraktu grupowego. e) Potem kolejno zbiera si´ oczekiwania oraz ustala cele grupowe. f) Podsumowanie zakoƒczenie spotkania grupy, mo˝e mieç charakter rundki, w której ka˝dy ma okazje wypowiedzenia si´ na temat tego, z jakimi myÊlami, uczuciami koƒczy spotkanie. 2. Budowanie i znaczenie kontraktu Podczas spotkaƒ grupowych o charakterze formalnym bardzo wa˝ny sà zasady pracy, które majà charakter wzajemnej umowy pomi´dzy uczestnikami, ale tak˝e z osobà prowadzàcà. Cz∏onkowie grupy, w tym równie˝ osoba prowadzàca, umawiajà si´ ze sobà na to, ˝e b´dà przestrzegaç okreÊlonych zasad, których celem jest zapewnienie poczucia bezpieczeƒstwa i komfortu pracy. Jakie sà sposoby budowania tego kontraktu? Jest ich kilka i decyzja wyborze nale˝y do osoby prowadzàcej: 110 • Osoba prowadzàca mo˝e sama przedstawiç zasady pracy – uwzgl´dnia nast´pujàce informacje: czas trwania spotkaƒ, cz´stotliwoÊç spotkaƒ, przerwy podczas trwania spotkania, korzystanie z telefonów komórkowych, zasady dotyczàce komunikacji, zasad´ dyskrecji, zasady dotyczàce dobrowolnoÊci uczestnictwa. Wa˝ne jest aby sprawdziç sposób rozumienia tych zasad przez grup´, jak równie˝ uzyskaç akceptacj´ ze strony wszystkich cz∏onków grupy. • Osoba prowadzàca ustala kontrakt wraz z uczestnikami na forum, np. „Co wam jest potrzebne do tego, aby poczuç si´ tu na tyle bezpiecznie i móc mówiç o sobie, dzieliç si´ w∏asnymi doÊwiadczeniami i myÊlami? Czego potrzebujecie od innych, by to by∏o mo˝liwe?”. Zapisuje te zasady na kartce. Je˝eli nie pojawià si´ zasady, które sà zdaniem prowadzàcego grup´ istotne sam je dopowiada. • Osoba prowadzàca dzieli uczestników na podgrupy, daje im kartki papieru i podobnie jak w poprzednim punkcie prosi o wypisanie istotnych dla pracy grupy zasad, informujàc o tym, ile czasu majà na wykonanie tego zadania. Potem zaprasza wszystkich do przedstawienia tych zasad i spisania ich w postaci kontraktu na jednej kartce. Bardzo wa˝ne jest, aby osoba prowadzàca wyjaÊni∏a grupie, na czym polega otwartoÊç, zaufanie, autentycznoÊç, wzajemna akceptacja. • OtwartoÊç – to gotowoÊç na to, by dzieliç si´ z innymi swoimi prawdziwymi myÊlami i uczuciami, jak te˝ s∏uchaç tego, co inni mówià o sobie. GotowoÊç ka˝dej osoby w grupie jest inna, jedni sà bardziej gotowi na to, by s∏uchaç, natomiast sami trudniej si´ otwierajà. Jest to proces, który jest zwiàzany z budowaniem zaufania w grupie. Tak jak drzwi nie otwierajà si´ na oÊcie˝ od razu, tak cz∏onkowie grupy potrzebujà czasu na to, aby si´ bardziej otworzyç, a na poczàtek tylko si´ „uchylajà”. Warto podkreÊliç, ˝e otwartoÊç to nie jest mówienie o sobie wszystkiego, obna˝anie si´. Chodzi raczej o dzielenie si´ uczuciami oraz myÊlami w sposób szczery oraz na tyle, na ile jest si´ gotowym, aby to powiedzieç. GotowoÊç ta b´dzie si´ zmieniaç wraz z rozwojem poczucia bezpieczeƒstwa. • Zaufanie – osoba przychodzi na grup´ ju˝ z pewnym kredytem zaufania do innych. Jak wielki jest ten kredyt, zale˝y m.in. od jej wczeÊniejszych doÊwiadczeƒ. JeÊli te doÊwiadczenia by∏y bolesne, to i kredyt jest mniejszy. Zaufanie to taki rodzaj bezpiecznego za∏o˝enia, które odpowiada na pytanie: „Co by zrobi∏a druga osoba, majàc do wyboru dzia∏anie korzystne dla mnie lub niekorzystne?”. • AutentycznoÊç – wyra˝anie w∏asnych uczuç myÊli oraz zachowanie si´ zgodnie z tym, co aktualnie prze˝ywam. Je˝eli komuÊ jest smutno, to na si∏´ si´ nie uÊmiecha, jeÊli nie ma zaufania do grupy, to si´ nie otwiera, robi, mówi tyle, ile chce, ale to, co mówi i robi jest zgodne z tym, co wewn´trznie prze˝ywa. • Akceptacja – danie prawa drugiej osobie, przyzwolenie na to, by by∏a, taka jaka jest, by∏a sobà. Mo˝e nie podobaç si´ innym to, ˝e milczy przez wi´kszà cz´Êç spotkania, ale szanujemy decyzj´ tej osoby. Warto, by osoba prowadzàca grup´ podczas jednego z kolejnych spotkaƒ omówi∏a to, czym jest i jak wyglàda udzielanie informacji zwrotnej, gdy˝ to pog∏´bia komunikowanie si´ w grupie. • informacje zwrotne – informacja o tym, jak reagujemy na zachowanie innego cz∏owieka. G∏ównym celem tych komunikatów jest mówienie o sobie, swoich uczuciach myÊlach. Informacje te majà przede wszystkim s∏u˝yç osobie, której je udzielamy, a nie naszemu odreagowaniu. Ma pomagaç innym w lepszym zrozumieniu siebie i w∏asnych relacji z innymi ludêmi. Osoba prowadzàca podaje regu∏y udzielania informacji zwrotnej przez uczestników. Regu∏a udzielania informacji zwrotnej 1. Informacje zwrotne zawsze formu∏ujemy w pierwszej osobie 111 „Ja (czuj´, widz´ ci´ tak, wyobra˝am sobie, ˝e ty…) zamiast „ty jesteÊ…) 2. Informacje, jakich udzielamy innym, na temat tego jak ich postrzegamy, jak si´ z nimi czujemy, co na si´ podoba, a co utrudnia kontakt nie zawierajà oceny. Nie mówimy: „Trudno jest tobà wytrzymaç, bo jesteÊ spóênialski i nieodpowiedzialny, umówi∏eÊ si´ ze mnà przed grupà, a ja czeka∏am jak ta g∏upia. JesteÊ beznadziejny”, raczej, „Jestem wkurzona, bo ju˝ trzeci raz w tym tygodniu si´ spóêni∏eÊ, a ja specjalnie przesun´∏am swoje wczeÊniejsze spotkanie, aby zdà˝yç na czas. Mam poczucie, ˝e mnie lekcewa˝ysz i mam coraz mniejszà ochot´ na wspó∏prac´ z tobà”. 3. Ustalanie celów grupowych, zbieranie oczekiwaƒ Uczestnicy grupy wsparcia mogà mieç ju˝ za sobà ró˝ne doÊwiadczenia grupowe – udzia∏ grupach wsparcia, warsztatach, psychoterapii grupowej, treningu interpersonalnym, bàdê nie mieç takich doÊwiadczeƒ. W zwiàzku tym ró˝ne sà oczekiwania tych osób co do tego, co mo˝e si´ na takiej grupie zdarzyç, po co taka grupa mo˝e byç jej potrzebna. Zadaniem osoby prowadzàcej jest zebranie tych oczekiwania oraz ewentualnych obaw co do udzia∏u w grupie. Mo˝e byç kilka sposobów zebrania takich oczekiwaƒ: • Mo˝na to zrobiç indywidualnie (uczestnicy na karteczkach piszà swoje oczekiwania), nast´pnie je przyklejajà na tablicy, a osoba prowadzàca je odczytuje i nast´pnie razem z grupà omawia. • Mo˝na to zrobiç w podgrupach, w których uczestnicy omawiajà swoje oczekiwania, nast´pnie prezentujà je na forum grupy. Po zebraniu oczekiwaƒ osoba prowadzàca odnosi oczekiwania, które si´ pojawi∏y w grupie, do ogólnych celów grupy wsparcia. Omawia je, wskazujà na te oczekiwania, które mogà byç spe∏nione, oraz te, których spe∏nienie jest niemo˝liwe ze wzgl´du na okreÊlony cel grupy wsparcia. Bardzo wa˝ne jest, aby osoba prowadzàca mia∏a ÊwiadomoÊç tego, ˝e grupa wsparcia to nie jest grupa psychoterapeutyczna. Szczególnie wówczas, gdy nie posiada kompetencji niezb´dnych do prowadzenia psychoterapii. W tym miejscu mo˝na si´ te˝ umówiç na to, czy spotkania grupy b´dà koncentrowaç si´ na okreÊlonych zagadnieniach, czyli czy ustala si´ z grupà konkretne tematy kolejnych spotkaƒ. 4. Wprowadzanie nowych osób do grupy (dotyczy grup otwartych) Zagadnienie zwiàzane z wprowadzaniem nowych osób do grupy poruszane by∏o w rozdziale II, przy okazji opisu grup otwartych. Elementami takiego wprowadzenia sà m.in.: • Wprowadzenie nowego uczestnika w zasady pracy i cele grupy (mo˝na to zrobiç w trakcie spotkania indywidualnego), poinformowanie pozosta∏ych uczestników, ˝e nowa osoba podczas indywidualnej konsultacji zosta∏a wprowadzona ju˝ w te zagadnienia. • Przedstawienie si´ nowej osoby. • Je˝eli nowe osoby rzadko dochodzà do grupy to mo˝na poÊwi´ciç troch´ czasu na przedstawienie si´ pozosta∏ych uczestników. Mo˝na takà prezentacj´ urozmaiciç has∏em „Nie wiecie o mnie jeszcze tego, ˝e...”. Je˝eli cz´sto pojawià si´ nowe osoby, to wystarczà identyfikatory z imionami, gdy˝ uczestnicy majà podobne problemy, mo˝na wi´c w tym wypadku pominàç takà prezentacj´. Powtarzanie na 112 ka˝dym kolejnym spotkaniu tych samych informacji o sobie mo˝e byç frustrujàce dla pozosta∏ych osób, oraz zajmuje te˝ du˝o czasu. • Mo˝na przyjàç te˝ takà zasad´ (dotyczy to grup otwartych), ˝e ka˝da nowa osoba umawia si´ z grupà, ˝e przyjdzie co najmniej trzy razy, czyli b´dzie w grupie przez okreÊlony czas. • Mo˝na te˝ przyjàç zasad´, ˝e grupa jest otwarta tylko do danego terminu. Po jego up∏yni´ciu sk∏ad grupy nie zmienia si´. 5. Zakoƒczenie spotkaƒ grupy wsparcia Przypomnijmy! G∏ównym zadaniem w tej fazie jest podsumowywanie, tego w jaki sposób doÊwiadczenia grupowe mogà pomóc w lepszym funkcjonowaniu poza grupà. Zbli˝ajàce si´ rozstanie to czas, kiedy uczestnicy udzielajà sobie wzajemnie informacji zwrotnych o tym, jak siebie postrzegajà. Podejmujà te˝ decyzje, co do dalszych zmian, jakich chcà dokonaç w ˝yciu oraz sposobów, w jaki mogà to osiàgnàç. Bardzo wa˝ne jest wspieranie w radzeniu sobie z uczuciami zwiàzanymi z rozstaniem i szczególnà rol´ odgrywa tu osoba prowadzàca grup´. Proces ten w zale˝noÊci od tego, od jak dawna grupa si´ spotyka, nale˝y roz∏o˝yç w czasie. Nasila si´ on wraz ze zbli˝aniem si´ terminu rozwiàzania grupy. W momencie, kiedy zaczynajà si´ pojawiaç uczucia smutku czy niepokoju zwiàzane z koƒcem grupy, osoba prowadzàca mo˝e rozpoczàç prac´ w kierunku podsumowaƒ doÊwiadczeƒ bycia w grupie. Ostatnie spotkanie powinno byç poÊwi´cone udzielaniu wzajemnych informacji zwrotnych oraz po˝egnaniu. Informacje te mogà byç przekazywane w ró˝nej formie: • Wersja bardzo trudna: na forum grupy. Osoba gotowa do przyjmowania informacji siada naprzeciw osoby, która udziela jej informacji, bàdê siedzi na dotychczasowym miejscu. Uczestnicy mogà udzielaç informacji spontanicznie lub mo˝na im daç czas na przygotowanie si´. Osoba prowadzàca zach´ca wszystkich do wzi´cia udzia∏u w sesji informacji zwrotnych. • Wersja trudna: „Ka˝dy ka˝demu” – w tej wersji osoby udzielajà sobie informacji zwrotnych w parach, najpierw mówi jedna osoba, potem druga, majà tyle czasu, ile potrzebujà. Potem kolejno spotykajà si´ z nast´pnymi osobami, tak by ka˝dy móg∏ si´ spotkaç z ka˝dym. • Wersja ∏atwiejsza: praca w grupach – ka˝da grupa ma zadanie udzielenie informacji zwrotnej pisemnej ka˝dej osobie z drugiej grupy. Jest to praca zbiorowa, ale w jej efekcie ka˝dy otrzymuje swojà kartk´. Osoba prowadzàca przypomina grupie, ˝e informacja zwrotna ma s∏u˝yç drugiej osobie do lepszego zrozumieniu siebie i poprawieniu relacji z innymi ludêmi. VI GRUPA WSPARCIA JAKO FORMA POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ DLA OSÓB Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ ORAZ ICH RODZIN Opieka nad osobà niepe∏nosprawnà jest cz´sto du˝ym obcià˝eniem dla wszystkich cz∏onków rodziny, zaanga˝owanych w t´ pomoc. Dlatego te˝ wsparciem powinny byç obj´te nie tylko osoby 113 z niepe∏nosprawnoÊcià, ale te˝ cz´sto rodzice opiekunowie bàdê te˝ m∏odsze rodzeƒstwo. Takimi formami pomocy psychologicznej, które mogà skutecznie przeciwdzia∏aç syndromowi „wypalenia si∏”, mogà byç grupy wsparcia dla rodzin osób niepe∏nosprawnych. Syndrom „wypalenia si∏” dotyczy tych osób, które zawodowo lub prywatnie zajmujà si´ pomocà innym. W przypadku rodziców wsparcie i opieka nad dzieckiem z niepe∏nosprawnoÊcià trwa ca∏e ˝ycie i jest du˝ym wysi∏kiem zarówno psychicznym, jak te˝ fizycznym. Dodatkowym obcià˝eniem jest obawa przed tym, co stanie si´ z dzieckiem po Êmierci rodziców, gdzie b´dzie mieszkaç, kto zapewni mu opiek´? Obecnie w Polsce nie ma systemowych rozwiàzaƒ zwi´kszania samodzielnoÊci m∏odzie˝y i doros∏ych osób niepe∏nosprawnych. Nie tylko brakuje mieszkaƒ chronionych, nie ma te˝ hosteli, nowoczesnych miejsc, w których osoba niepe∏nosprawna mog∏aby mieszkaç, ˝yç, spotykaç si´ z rówieÊnikami, przy wsparciu ze strony terapeutów, asystentów osób niepe∏nosprawnych, pracowników socjalnych oraz oczywiÊcie rodziców. DziÊ w polskiej rzeczywistoÊci nie tylko rodzice skazani sà na „do˝ywotnià” opiek´ nad dzieckiem, ale te˝ doros∏e osoby z niepe∏nosprawnoÊcià skazane sà na pomoc rodziców. Mo˝na powiedzieç, ˝e nie ma osoby niepe∏nosprawnej, a jest osoba z niepe∏nosprawnoÊcià, czyli z konkretnymi ograniczeniami, ale te˝ z du˝ym obszarem „normalnoÊci”. Tym obszarem normalnoÊci sà potrzeby takie same dla wszystkich. Rodzice osób z niepe∏nosprawnoÊcià podobnie , jak wszyscy rodzice majà potrzeb´ odpoczynku, samorealizacji, bliskoÊci i mi∏oÊci, radoÊci, dba∏oÊci o rodzin´, jak te˝ o siebie. Nie wszystkie potrzeby dochodzà jednak do g∏osu, albo nie wszystkie potrzeby dochodzà do g∏osu wszystkich rodziców. Czasami potrzeba odpoczynku dobija si´ tak mocno, ˝e krzyczy naszym cia∏em, mówiàc zaopiekuj si´ mnà! Wtedy cz´sto cia∏o choruje, jesteÊmy mniej odporni na infekcje, trudno jest wypoczàç pomimo odpowiedniej iloÊci snu, pojawiajà si´ k∏opoty z zasypianiem, utrata radoÊci i satysfakcji z ˝ycia i wykonywanej pracy. Wszystkie te objawy to syndrom „wypalenia si∏”, nadmiernej utraty energii ˝yciowej. Na takie k∏opoty dobra jest mi´dzy innymi grupa wsparcia dla rodzin osób z niepe∏nosprawnoÊcià, która jako profesjonalna forma pomocy psychologicznej poprzez spotkania z innymi osobami, które znajdujà si´ w podobnej sytuacji, pozwala uzyskaç: • wsparcie emocjonalne (poprzez odreagowanie emocji, zmniejszenie napi´cia emocjonalnego, uzyskanie bezpieczeƒstwa, poczucie bycia rozumianym); • wsparcie poznawcze (uzyskanie informacji od profesjonalisty prowadzàcego grup´, ale przede wszystkim od uczestników grupy), • wsparcie instrumentalne (uczestnicy dzielà si´ informacjami na temat skutecznych sposobów post´powania), • wsparcie duchowe (poprzez wymian´ refleksji na temat sensu i znaczenia w∏asnego ˝ycia, wyra˝ania zarówno wàtpliwoÊci w sens tych doÊwiadczeƒ, jak te˝ wiary w sensownoÊç zdarzeƒ), • wsparcie podtrzymujàce nadziej´ oraz w∏asnà samoocen´. Uwaga! Oferta grupowej pomocy psychologicznej dla rodzin osób z niepe∏nosprawnoÊcià powinna obejmowaç dwa rodzaje grup: • grupa wsparcia dla rodziców osób z niepe∏nosprawnoÊcià (bàdê opiekunów pe∏niàcych funkcj´ rodziców), • grupa wsparcia dla rodzeƒstwa osób z niepe∏nosprawnoÊcià. 114 Ponadto: • Spotkania grupy wsparcia powinny byç organizowane w godzinach popo∏udniowych, aby ka˝dy mia∏ mo˝liwoÊç na nie przyjÊç. • Najlepiej, gdy odbywajà si´ co tydzieƒ, szczególnie na poczàtku. Nie wszyscy rodzice mogà uczestniczyç w grupie w podanych terminach, dlatego te˝ cotygodniowe spotkania sprzyjajà nie tylko nawiàzaniu bli˝szych wi´zi, ale zwi´kszajà te˝ szans´ udzia∏u w grupie cz´Êciej ni˝ raz w miesiàcu. • O wyborze tematów spotkaƒ mogà zgodnie z zapotrzebowaniem decydowaç uczestnicy. • Dobrze, gdy co jakiÊ czas jest mo˝liwoÊç, aby na spotkanie grupy przyby∏ inny specjalista mogàcy udzieliç wsparcia, np. seksuolog majàcy doÊwiadczenie w pracy z osobami z niepe∏nosprawnoÊcià, prawnik, orzecznik ZUS itp. Bardzo wa˝na jest akcja informacyjna o grupie wsparcia dla rodziców czy rodzeƒstwa osób z niepe∏nosprawnoÊcià. W grupie wsparcia dla rodziców osób z niepe∏nosprawnoÊcià du˝e szanse powodzenia zarówno w utworzeniu grupy, jak te˝ ciàg∏oÊci jej trwania mogà mieç nast´pujàce czynniki: • Grupa utworzona jest na terenie oÊrodka rehabilitacji spo∏ecznej, zawodowej lub placówki edukacyjnej. • Rodzice znajà to miejsce, ze wzgl´du na to, ˝e dziecko korzysta z us∏ug placówki bardziej mogà si´ zmobilizowaç do przyjÊcia. Do uczestnictwa w takiej grupie mo˝na zach´ciç rodziców podczas zebrania w szkole, czy placówce. Wa˝ne, aby psycholog prowadzàcy grup´ sam przedstawi∏ jej cele oraz da∏ mo˝liwoÊç doÊwiadczenia rodzicom ju˝ na zebraniu, czym jest grupa. To on wykorzystujàc metody aktywne, mo˝e poprowadziç zebranie wyjàtkowo. Psycholog majàcy kontakt z rodzicami z danej placówki przed zebraniem mo˝e krótko z ka˝dym przeprowadziç rozmow´ wprowadzajàcà do tego, czym jest grupa wsparcia, i zach´ciç do uczestnictwa. Rodzice bardzo cz´sto majà negatywne doÊwiadczenia ze wspó∏pracy ze specjalistami, którzy nierzadko traktujà rodziców jak osoby z niepe∏nosprawnoÊcià bàdê narz´dzia terapii. Dlatego taki osobisty kontakt z osobà (osobami), które majà prowadziç grup´, mo˝e pomóc prze∏amaç te obawy. 115 PROWADZENIE GRUPY WSPARCIA Anna Fràczyk I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GRUPY WSPARCIA Do kogo skierowana jest grupa wsparcia? Z grup wsparcia mogà korzystaç wszystkie osoby, niezale˝nie od wieku, p∏ci, statusu materialnego, spo∏ecznego oraz pe∏nionych funkcji zawodowych, które nie sà w stanie same sprostaç swoim problemom. Grupy wsparcia skierowane sà do osób zarówno z problemami dotyczàcymi stanu zdrowia somatycznego – fizjologicznego, m.in. dla osób z przewlek∏ymi chorobami nowotworowymi, chorobami genetycznymi, chorobami serca i uk∏adu krà˝enia, chorobami uk∏adu oddechowego, chorobami uk∏adu ruchu, jak i z problemami psychicznymi, m.in. takimi jak: schizofrenia, nerwice, natr´ctwa, fobie, z problemami od˝ywiania (bulimia, anoreksja) oraz z depresjà b´dàcà nast´pstwem zarówno dolegliwoÊci fizycznych, jak i psychologicznych problemów. Grupy wsparcia prowadzone sà równie˝ dla osób z uzale˝nieniami od narkotyków, alkoholu, hazardzistów, jak i osób z zaburzeniami seksualnymi. Z grup wsparcia korzystajà równie˝ licznie osoby borykajàce si´ z problemami natury psychologicznej, b´dàcymi skutkiem niepowodzeƒ i silnych prze˝yç w ˝yciu spo∏ecznym, rodzinnym i zawodowym. Do tej grupy nale˝à przede wszystkim osoby prze˝ywajàce traum´ (silny stres – reakcj´ na dramatyczne wydarzenia) na skutek takich zdarzeƒ jak: wypadek, Êmierç osoby bliskiej, nabyte kalectwo lub ci´˝ka choroba w∏asna lub osoby bliskiej, przemoc fizyczna i/lub psychiczna (w tym okreÊlana równie˝ jako przemoc domowa), zdrada, separacja, rozwód, zwolnienie z pracy – oznaczajàce cz´sto ca∏kowità utrat´ Êrodków na utrzymanie siebie i rodziny, utrata majàtku wskutek po˝aru, powodzi lub innych katastrof. Grupy wsparcia tworzone sà tak˝e dla rodzin i m∏odzie˝y z tak zwanymi „problemami dorastania”, z problemami w nauce, dla matek i ojców samotnie wychowujàcych dzieci, dla osób d∏ugotrwale bezrobotnych lub poddawanych codziennemu, wysokiemu stresowi zwiàzanemu z rodzajem wykonywanej pracy oraz dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, których problemy najcz´Êciej dotyczà wszystkich sfer ˝ycia, tj. sfery fizycznej, psychicznej, spo∏ecznej, ekonomicznej i zawodowej. Podsumowujàc, grupy wsparcia tworzone sà z myÊlà o wszystkich tych, którym ci´˝ar problemów w∏asnych bàdê osób bliskich uniemo˝liwia samodzielne stawienie im czo∏a, niezale˝nie od powodu ich powstania oraz sfery, jakiej dotyczà. Co to jest grupa wsparcia? Grupa wsparcia, zwana równie˝ grupà samopomocowà, jest jednà z form pomocy psychologicznej, której celem jest zapewnienie osobom wsparcia w radzeniu sobie z w∏asnymi problemami poprzez integracj´ z ludêmi, którzy znajdujà si´ w podobnej – trudnej sytuacji. Grupy wsparcia sà najcz´Êciej dobrowolnymi spotkaniami osób, których dzia∏ania skierowane sà na wspólne pokonywanie problemów zwiàzanych m.in.: 116 • ze zdrowiem fizycznym, • stanem psychicznym, • trudnymi sytuacjami ekonomicznymi (egzystencjalnymi), • trudnoÊciami w relacjach spo∏ecznych, dotyczàcymi ich bezpoÊrednio lub bliskich im osób. Dà˝enie do poprawy jakoÊci ˝ycia, nad którà pracujà cz∏onkowie grupy, polega g∏ównie na wspólnej analizie danego problemu oraz szukaniu sposobów na jego rozwiàzanie dzi´ki wymianie doÊwiadczeƒ oraz opinii wszystkich osobób b´dàcych na grupie. Cechà charakterystycznà grup wsparcia jest to, ˝e cz∏onkowie porozumiewajà si´ na p∏aszczyênie bycia uwik∏anym w podobnà sytuacj´, cz´sto wymieniajàc si´ podobnymi opiniami, odczuciami i dzi´ki temu towarzyszy im poczucie autentycznego zrozumienia i tym samym wi´ksza motywacja do pokonywania problemów. Definicja grupy wsparcia Aby spotkania grupy osób mo˝na nazywaç grupà wsparcia, musi ona spe∏niaç nast´pujàce warunki: • realizowaç wczeÊniej zaplanowane cele, tj. zapewniaç pomoc praktycznà poprzez dostarczanie informacji oraz oparcia emocjonalnego swoim cz∏onkom w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami, • bazowaç na dobrze przygotowanym sk∏adzie grupy, tj. grup´ powinny stanowiç osoby b´dàce z podobnej sytuacji, z podobnymi problemami – tworzyç tym samym tak zwanà jednorodnoÊç grupy; • odkrywaç nowe êród∏a pomocy poprzez dzielenie si´ doÊwiadczeniami i informacjami, • stanowiç jednoÊç wyra˝anà poprzez podejÊcie do postrzegania siebie na tle grupy oraz grupy wobec siebie: „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”, • odbywaç si´ cyklicznie, zgodnie z wczeÊniej ustalonym planem spotkaƒ. Cele – podstawowe za∏o˝enia grupy wsparcia Podstawowym za∏o˝eniem ka˝dej grupy wsparcia jest danie ludziom szansy poczucia, ˝e z w∏asnym problemem nie sà sami oraz dostarczenie praktycznej i emocjonalnej pomocy w pokonywaniu cz´sto tych samych trudnych sytuacji. G∏ównymi celami grupy wsparcia, których realizacja przyczynia si´ w du˝ej mierze do poprawy psychologicznego funkcjonowania cz∏onków grupy oraz zwi´kszeniu motywacji niezb´dnej do pokonywania trudnoÊci, sà: • pog∏´bienie wiedzy uczestników na temat problemów i zrozumienie przyczyn ich powstania, ze wskazaniem metod radzenia sobie z nimi – pomaga to dodatkowo w odkrywaniu w∏asnych doÊwiadczeƒ i formu∏owaniu hipotez, • zmniejszanie poczucia izolacji i „innoÊci” w∏asnych problemów lub samego siebie poprzez dokonywanie porównaƒ mi´dzy uczestnikami i wspólne okreÊlanie sytuacji, • odnajdywanie alternatywnych sposobów postrzegania problemów swoich i uczestników grupy m.in. poprzez podejmowanie dzia∏aƒ zaradczych, szukanie nowych celów w ˝yciu, akceptacj´ nieuleczalnej choroby i/lub niepe∏nosprawnoÊci, • zwalczanie poczucia bezradnoÊci wobec trudnej sytuacji poprzez przyjmowanie, jak i dawanie pomocy innym, uwa˝ne s∏uchanie, • zwi´kszenie motywacji do dzia∏ania, m.in.: do pokonywania przeszkód stojàcych na drodze do rozwiàzywania problemu dzi´ki obserwacji innych cz∏onków grupy, • zwi´kszenie poczucia wartoÊci i samooceny oraz odbudowanie zaufania i wiary we w∏asne mo˝liwoÊci poprzez realizacj´ powy˝szych metod, jak i przez dzielenie si´ swoimi prze˝yciami, doÊwiadczeniami oraz wsparciem emocjonalnym. 117 Podczas realizacji celów grupa mo˝e koncentrowaç si´ na ró˝nych formach i sposobach pomocy, np. mo˝e ukierunkowywaç swoje tzw. procesy na zachowanie, tzn. wzmacniaç zachowania prawid∏owe i eliminowaç zachowania destrukcyjne cz∏onków grupy poprzez obserwacj´, porównania, charakteryzowanie w∏asnych zachowaƒ; jak i koncentrowaç si´ na procesach poznawczych, tj. dostarczaç wszelkich informacji merytorycznych wspomagajàcych osoby w pokonywaniu trudnoÊci i ewentualnej zmianie obrazu samego siebie. Na czym polega dzia∏anie grupy wsparcia? Oddzia∏ywanie grupy wsparcia opiera si´ g∏ównie na trzech podstawowych czynnikach, tj. na jednorodnoÊci, integracji oraz identyfikacji osób w niej uczestniczàcych. JednorodnoÊç polega na tym, ˝e grup´ stanowià osoby z podobnymi problemami oraz doÊwiadczeniami ˝yciowymi. Osoby te z powodu swoich chorób, niepe∏nosprawnoÊci i innych problemów zmagajà si´ najcz´Êciej na co dzieƒ z poczuciem osamotnienia oraz izolacji od Êrodowiska, które nie jest w stanie zapewniç im dostatecznej pomocy. Dopiero ÊwiadomoÊç istnienia w grupie wsparcia ludzi o tych samych bàdê podobnych problemach sprzyja poczuciu integracji, akceptacji i pe∏nego zrozumienia po∏o˝enia, w której znalaz∏a si´ wi´kszoÊç uczestników. Taka przynale˝noÊç do grupy podobnych osób daje szans´ na otwarcie si´ przed innymi, a przez to przywraca wczeÊniej zani˝one poczucie bezpieczeƒstwa. Poczucie wspólnego rozumienia problemu motywuje uczestników równie˝ do: • poszerzania wiedzy o wspólnym problemie/sytuacji, zrozumienia jego przyczyn i radzenia sobie z jego skutkami poprzez korzystanie z màdroÊci zbiorowej – minispo∏ecznoÊci, jakà tworzy grupa, • brania i dawania emocjonalnego wsparcia od i dla „podobnych” osób, co ∏agodzi urazy wynikajàce z danego problemu, inaczej – pocieszenie od osób znajdujàcych si´ w podobnej sytuacji staje si´ bardziej skuteczne. JednoczeÊnie poczucie integracji z grupà podobnych osób poprzez ÊwiadomoÊç, ˝e „ktoÊ inny czuje si´ dok∏adnie jak ja”, „wiem o czym mówi” albo „przeszed∏ przez to samo” przynosi ulg´ i sk∏ania do kreatywnych przedsi´wzi´ç w radzeniu sobie z trudnà sytuacjà. Dzi´ki jednorodnoÊci grupy wsparcia osoby w niej uczestniczàce doznajà tak zwanej identyfikacji z pozosta∏ymi jej cz∏onkami. Identyfikacja polega na tym, ˝e osoby przewlekle chore, z niepe∏nosprawnoÊcià lub z problemami psychologicznymi, niezale˝nie od wieku czy p∏ci, rozpoznajà siebie nawzajem poprzez wspólne cechy problemy, do których mogà nale˝eç: • sposób poruszania si´ (np. przez osoby z niepe∏nosprawnoÊcià: o kulach, za pomocà wózków), • sposób komunikacji (dotyczy osób z niepe∏nosprawnoÊcià z wadami s∏uchu, wzroku lub wymowy), • podobny wyglàd zewn´trzny (dotyczy osób z charakterystycznymi wadami, np. w poruszaniu si´, czy osób z mózgowym pora˝eniem dzieci´cym), • problemy wynikajàce z tych samych powodów na gruncie psychologicznym, spo∏ecznym czy zawodowym (np. grup´ mogà stanowiç osoby z problemem przemocy domowej, uzale˝nieniem, osoby bezrobotne). Dla niektórych ludzi, szczególnie dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, zasadniczym problemem jest wyglàd zewn´trzny, który wywo∏uje poczucie wstydu przed otoczeniem, a co za tym idzie ch´ç odizolowania si´ od tych „wyglàdajàcych normalnie” oraz niskà samoocen´. Natomiast rozpoznawanie siebie na tle grupy, która nie tylko dzieli si´ podobnymi odczuciami, ale i wyglàda podobnie powoduje dodatkowo, 118 ˝e uczestnik czuje si´ lepiej rozumiany. Poznanie podobnych osób oraz obserwacja sposobów radzenia sobie w podobnej sytuacji pomaga w tak zwanej destygmatyzacji – inaczej zniesieniu pi´tna choroby, a tym samym w zaakceptowaniu swojego wizerunku oraz odrzuceniu poczucia bycia odmiennym. Dzi´ki jednorodnoÊci, jakà daje grupa wsparcia, uczestnikom ∏atwiej dzieliç si´ prywatnymi odczuciami opiniami poprzez zniesienie poczucia wstydu i l´ku przed ocenà reszty Êrodowiska. JednoczeÊnie pomoc od grupy podobnych osób, którzy przeszli bolesne doÊwiadczenia oraz wypracowali w∏asne sposoby radzenia sobie w takich samych sytuacjach, stawia jà cz´sto na pozycji najbardziej profesjonalnej ze wszystkich dotàd dost´pnych form pomocy. Ze wzgl´du na podobieƒstwa osoby wzajemnie si´ wspomagajàce stajà si´ dla siebie autorytetami, które cechuje przede wszystkim autentycznoÊç i spontanicznoÊç, tak rzadko spotykana poza grupà. Mimo czasem ogólnej wiedzy zwiàzanej z danym problemem oraz „recept” dawanych przez specjalistów nie wszyscy ludzie sà wstanie sami wyciàgnàç wnioski, czyli poradziç sobie samodzielnie, nie majàc wsparcia od innych i nie czujàc obecnoÊci i prawdziwego zrozumienia otoczenia. Dopiero wkroczenie w bezpieczne Êrodowisko samych swoich, jakim jest grupa wsparcia, pozwala nie tylko na przyjmowanie pomocy, ale i uruchamia ch´ç do dzielenia si´ pomocà z innymi. Taka postawa motywuje uczestników do wspólnego dzia∏ania i wielu kreatywnych przedsi´wzi´ç w kierunku rozwiàzywania problemów. Kwalifikacja do grupy wsparcia osób z niepe∏nosprawnoÊcià Osoba kwalifikujàca Kwalifikacji mogà dokonywaç osoby, które zapozna∏y si´ wczeÊniej z ca∏à procedurà przyjmowania osób z niepe∏nosprawnoÊcià do grup wsparcia, np. za pomocà narz´dzi takich, jak: wywiad pog∏´biony, test samooceny, ankieta personalna (lub inne). Osobami kwalifikujàcymi mogà byç psychologowie, socjologowie oraz inni cz∏onkowie zespo∏u przygotowani dobrze przez specjalistów do dogrywania tej roli zarówno pod wzgl´dem merytorycznym, jak i praktycznym. Osoba kwalifikujàca powinna posiadaç przede wszystkim wiedz´ na temat psychologicznej i spo∏ecznej sytuacji osób z niepe∏nosprawnoÊcià, rodzajów niepe∏nosprawnoÊci oraz orientowaç si´ w sposobach (warunkach) przeprowadzania rozmowy z nimi podczas kwalifikacji do grupy wsparcia. Kiedy kwalifikujemy? Kwalifikacj´ do grup wsparcia mo˝na realizowaç zarówno podczas wywiadu pog∏´bionego (pierwszego spotkania z osobà z niepe∏nosprawnoÊcià), jak i w trakcie trwania danego projektu. Mo˝liwoÊç w∏àczenia osoby do grupy wsparcia niezale˝nie od czasu jej trwania powinna byç zachowana ze wzgl´du na te osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, które dopiero po jakimÊ czasie wyrazi∏yby ch´ç uczestnictwa w tej formie pomocy. Do jakich osób z niepe∏nosprawnoÊcià powinna byç skierowana grupa wsparcia? Majàc na uwadze konkretne cele grupy wsparcia, tj. zwi´kszenie poczucia bezpieczeƒstwa i motywacji w pokonywaniu problemów poprzez integracj´ z uczestnikami b´dàcymi w podobnym po∏o˝eniu, adresatami tej formy pomocy powinny byç przede wszystkim osoby przejawiajàce: niskà samoocen´, bezradnoÊç, brak konkretnych celów na przysz∏oÊç jak i osoby samotne lub posiadajàce rodzin´, ale oceniajàce swoje kontakty i relacje w niej jako niezadowalajàce, osoby z problemami w komunikacji oraz w relacjach interpersonalnych; osoby bezrobotne – które d∏ugotrwa∏y brak pracy pozbawi∏ aktywnoÊci zarówno zawodowej, jak i spo∏ecznej. 119 Wa˝ne jest, aby podczas grupy wsparcia uczestnicy czerpali z niej jak najwi´cej korzyÊci dla siebie poprzez pe∏ne zaanga˝owanie w budowanie relacji mi´dzy sobà. Mo˝e jednak si´ zdarzyç, ˝e osoby posiadajàce niskie zdolnoÊci interpersonalne, np. niskà umiej´tnoÊç dzielenia si´ z innymi swoimi doÊwiadczeniami lub wr´cz odczuwajàce niech´ç do otwierania si´ przed grupà, mogà negatywnie wp∏ywaç na jej funkcjonowanie, jak równie˝ obecnoÊç w grupie mo˝e êle wp∏ywaç na ich samopoczucie. W takiej sytuacji mo˝na zaproponowaç uczestnikom dodatkowà pomoc, np. w formie konsultacji indywidualnych, których celem by∏oby wspieranie w eliminowaniu przyczyn problemu, m.in. poprzez: • rozwój komunikacji, • zwi´kszenie poczucia bezpieczeƒstwa, • poszerzenie wiedzy merytorycznej na temat funkcjonowania grupy wsparcia: jej celów, funkcji, oddzia∏ywaƒ oraz praw uczestnika. PODSTAWOWE WARUNKI DO PROWADZENIA GRUPY WSPARCIA dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, przejawiajàcych niskà aktywnoÊç spo∏ecznà i zawodowà a) Liczba uczestników Grupa wsparcia powinna mieç nie mniej ni˝ 8 i nie wi´cej ni˝ 12 cz∏onków, dzi´ki temu jej oddzia∏ywania b´dà bardziej efektywne. JeÊli liczba uczestników by∏aby zbyt ma∏a lub zbyt du˝a, mog∏oby to przeszkodziç w realizowaniu g∏ównych celów oraz podstawowych za∏o˝eƒ grupy wsparcia, jakim jest m.in. budowanie bezpieczeƒstwa, zdobywanie informacji oraz czerpanie korzyÊci wynikajàcych z relacji mi´dzy uczestnikami. Ustalajàc liczb´ osób, nale˝y wziàç pod uwag´ to, aby ka˝da z osób mia∏a mo˝liwoÊç wypowiedzenia si´, zadania pytaƒ oraz konwersacji na tematy, jakie planujemy podjàç danego dnia. Przy wi´kszej liczbie osób na grupie, np. przekraczajàcej 12 uczestników, mo˝e dojÊç m.in. do: • poczucia presji czasu, czego skutkiem by∏oby ograniczenie poruszanej tematyki, a tym samym brak dostatecznych informacji (pami´tajmy równie˝, ˝e grupa sama mo˝e podjàç nowe, dodatkowe tematy, co poszerza treÊç zagadnieƒ do zrealizowania danego dnia), • tworzenia si´ podgrup, co ogranicza∏oby kontakty mi´dzy uczestnikami, • braku zaufania do grupy ze wzgl´du na du˝à liczb´ osób. Nale˝y równie˝ pami´taç, aby grupy nie by∏y zbyt ma∏e. Grupa sk∏adajàca si´ z mniej ni˝ 8 osób równie˝ mo˝e nie spe∏niaç podstawowych warunków wsparcia grupowego, tj. zani˝aç mo˝liwoÊci poznania wielu sposobów np. radzenia sobie z problemem oraz minimalizowaç rozwój relacji spo∏ecznych ze wzgl´du na ograniczone kontakty z ludêmi i ma∏à ró˝norodnoÊç w kontaktach mi´dzy jej cz∏onkami. b) Miejsce spotkaƒ Bioràc szczególnie pod uwag´ osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, grupa wsparcia powinna odbywaç si´ w pomieszczeniu nie tylko dobrze technicznie przygotowanym, ale i dajàcym poczucie bezpieczeƒstwa, swobody i przyjemnego klimatu – zach´cajàcego do przebywania w nim i spotykania si´ z ludêmi. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià powinny mieç poczucie, ˝e znajdujà si´ w warunkach sprzyjajàcym swobodnym wypowiedziom, dzieleniu si´ swoimi problemami a tak˝e nabraniu dystansu do „tego co za drzwiami”. Pomieszczenie powinno byç zatem przytulnie urzàdzonym miejscem, do którego z ch´cià si´ wraca. 120 Pod wzgl´dem technicznym pomieszczenie powinno byç na tyle przestronne, aby ka˝dy z uczestników móg∏ swobodnie si´ poruszaç – zw∏aszcza ˝e w grupie mo˝e znajdowaç si´ wiele osób poruszajàcych si´ na wózkach i o kulach. Sala powinna byç jasna, z du˝ym oknem (z mo˝liwoÊcià przewietrzenia) oraz z ∏atwym dost´pem do toalety. Pomieszczenie powinno byç na tyle du˝e aby znalaz∏o si´ w nim miejsce na sto∏y, dodatkowe krzes∏a oraz na ew. tablic´ – cz´sto potrzebnà podczas zaj´ç. W bardzo dobrze przygotowanym pomieszczeniu powinno si´ znajdowaç ∏ó˝ko-kozetka, tak aby w razie potrzeby mog∏a skorzystaç z niej osoba z niepe∏nosprawnoÊcià. Pami´tajmy, ˝e osobom z niepe∏nosprawnoÊcià mogà towarzyszyç dodatkowe dolegliwoÊci, które wymagajà np. zmiany pozycji cia∏a lub dodatkowego wypoczynku. Pomieszczenie, w którym ma byç prowadzona grupa wsparcia, zawsze powinno znajdowaç si´ w cichym i spokojnym miejscu – nie powinno byç pomieszczeniem przejÊciowym, tak aby nikt nie przeszkadza∏ w trakcie zaj´ç. c) Czas trwania Czas trwania grupy wsparcia dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, przejawiajàcych w du˝ej mierze niskà aktywnoÊç spo∏ecznà i zawodowà, powinien obejmowaç min. 6 miesi´cy, z mo˝liwoÊcià przed∏u˝enia do koƒca danego projektu. Taka mo˝liwoÊç powinna byç zachowana szczególnie dla tych osób z niepe∏nosprawnoÊcià, które zadeklarujà ch´ç dalszego uczestnictwa w spotkaniach. Nale˝y pami´taç o tym, ˝e niektórzy uczestnicy mogà potrzebowaç wi´cej czasu na „przepracowanie” w∏asnych doÊwiadczeƒ i wiedzy oraz wolniej przyjmowaç ca∏y proces aktywizacji zarówno tej spo∏ecznej, jak i zawodowej, tj. wolniej integrowaç si´ ze wspó∏uczestnikami, wolniej rozwijaç poczucie bezpieczeƒstwa, jak i s∏abiej przyswajaç wiedz´ z innych form pomocy – dotyczàcej aktywizacji zawodowej. Dzienne spotkanie grupy wsparcia dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià nie powinno przekraczaç 4 godz. Podczas spotkania uczestnicy powinni mieç zagwarantowane przerwy, których czas oraz cz´stotliwoÊç sami ustalaliby ze sobà i w porozumieniu z prowadzàcym. Pami´tajmy, ˝e efektywnoÊç grupy wsparcia zale˝y od zachowania uwagi i koncentracji uczestniczàcych, tote˝ nale˝y staranie planowaç czas, jednoczeÊnie dbajàc o komfort uczestników. d) RegularnoÊç spotkaƒ Grupy wsparcia dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià powinny odbywaç si´ raz w tygodniu. szeÊciodniowy odst´p mi´dzy grupami wsparcia daje czas uczestnikom i jednoczeÊnie mo˝liwoÊç swobodnej oceny informacji wyniesionych z grupy oraz samodzielne doÊwiadczanie jej w praktyce. Grupy wsparcia powinny byç wczeÊniej zaplanowane, najlepiej w jednym, sta∏ym dniu tygodnia. Taka regularnoÊç spotkaƒ sprzyja m.in. poczuciu bezpieczeƒstwa (uczestnik wie, ˝e za tydzieƒ b´dzie móg∏ podzieliç si´ swoimi nowymi spostrze˝eniami i doÊwiadczeniami) oraz poczuciu obowiàzku, co kszta∏tuje postawy niezb´dne w procesie aktywizacji zawodowej, tj. punktualnoÊç oraz dostosowywanie si´ do schematu zaj´ç. RegularnoÊç spotkaƒ sprzyja równie˝ budowaniu i formowaniu wi´zi mi´dzy uczestnikami. Daje to jednoczeÊnie poczucie przynale˝noÊci do grupy, szans´ na pozyskiwanie nowych znajomych, przyjació∏, co pozytywnie wp∏ywa m.in. na: • podniesienie aktywnoÊci spo∏ecznej osób z niepe∏nosprawnoÊcià, 121 • podniesienie samooceny, • poczucie bycia potrzebnym i tym samym zwi´kszenie wiary we w∏asne mo˝liwoÊci. GRUPA WSPARCIA JAKO FORMA POMOCY DLA OSÓB Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ PRZEJAWIAJÑCYCH NISKÑ AKTYWNOÂå SPO¸ECZNÑ I ZAWODOWÑ Psychologiczna i spo∏eczna sytuacja osób z niepe∏nosprawnoÊcià Zarówno psychologiczna, jak i spo∏eczna sytuacja ka˝dego cz∏owieka okreÊlana jest g∏ównie poprzez poczucie satysfakcji i poj´cie jakoÊci ˝ycia. Sama ocena jakoÊci ˝ycia zwiàzana jest nieod∏àcznie z w∏asnym stanem zdrowia, ˝yciem spo∏ecznym, mo˝liwoÊcià realizowania si´ w spo∏eczeƒstwie oraz mo˝liwoÊcià realizowania w∏asnych marzeƒ i planów. Na potwierdzenie powy˝szej teorii przeprowadzono badania (Hughes i in. 1995; Smoleƒ 2004), które przedstawi∏y g∏ówne wymiary definiujàce poziom jakoÊci ˝ycia. Wg powy˝szych badaƒ, do wymiarów tych nale˝à m.in: • psychologiczny, psychiczny dobrostan i osobiste zadowolenie, • relacje spo∏eczne i interakcje, • fizyczny i materialny dobrostan, • samostanowienie, autonomia, mo˝liwoÊç wyboru, • umiej´tnoÊci osobowe, dostosowanie do ˝ycia w spo∏ecznoÊci, mo˝liwoÊci niezale˝nego ˝ycia, • akceptacja spo∏eczna, status spo∏eczny, • rozwój osobowy i spe∏nienie, • Êrodowisko ˝ycia, rekreacja i wypoczynek, • normalizacja, indywidualne i spo∏eczne indykatory demograficzne, • odpowiedzialnoÊç cywilna, otrzymywane wsparcie. Na podstawie prezentowanych wymiarów widaç, ˝e obiektywny charakter jakoÊci ˝ycia wià˝e si´ z powszechnym prawem cz∏owieka do ˝ycia i mo˝liwoÊcià korzystania z jego przywilejów. Osoba z niepe∏nosprawnoÊcià nale˝y do takiej grupy ludzi, którzy ze wzgl´du na ograniczenia zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià muszà cz´sto w specyficzny sposób dà˝yç do spe∏niania si´ zarówno na tle spo∏eczeƒstwa, jak i budowania w∏asnego dobrostanu psychicznego. Wynika to g∏ównie z tego, ˝e skutki niepe∏nosprawnoÊci dotykajà nie tylko samopoczucia fizycznego, ale majà istotny wp∏yw na funkcjonowanie w spo∏eczeƒstwie. Niepe∏nosprawnoÊç jest stanem, który nie tylko przynosi ból fizyczny, co wywo∏uje cz´sto za∏amanie i wielki dyskomfort psychiczny, ale dodatkowo ogranicza te˝ kontakty z ludêmi. Osoba z niepe∏nosprawnoÊcià przez niesprawnoÊç fizycznà, która ogranicza w wysokim stopniu np. jej poruszanie si´, komunikacj´ oraz niekiedy naznacza charakterystycznymi cechami zewn´trznymi (np. poprzez poruszanie si´ za pomocà wózka, kul, laski, wymow´ w przypadku pora˝enia mózgowego), ma poczucie odmiennoÊci. Nast´pstwem takiego stanu rzeczy jest widzenie siebie jako osoby „stojàcej obok” otoczenia, z poczuciem niesprawiedliwoÊci i brakiem równoÊci w realizacji ˝yciowych planów zwiàzanych z ˝yciem osobistym i zawodowym. Taka sytuacja przyczynia si´ do poczucia niskiej samooceny – braku samoakceptacji, postrzegania siebie „gorszego”. 122 Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià bardzo cz´sto majà trudnoÊci w zaakceptowaniu swojej niepe∏nosprawnoÊci, niezale˝nie od wieku lub momentu jej powstania. D∏ugotrwa∏y brak akceptacji niesprawnoÊci doprowadza je cz´sto do rezygnacji z walki o rozwój swojego dobrostanu fizycznego, psychicznego, czego konsekwencjà jest brak wiary we w∏asne mo˝liwoÊci. Osoby, które przez wiele lat nie mia∏y mo˝liwoÊci sprawdzenia siebie w wielu sytuacjach spo∏ecznych, cz´sto nawet nie zdajà sobie sprawy z istnienia owych zdolnoÊci. Pogrà˝ajà si´ coraz bardziej w poczuciu niemocy i tym samym nie majà dostatecznej kontroli nad otaczajàcymi je zdarzeniami. Stajà si´ bierne – nie tylko zale˝ne od innych, w np. przemieszczaniu si´, ale i pod wzgl´dem psychologicznym, np. w podejmowaniu decyzji dotyczàcych prywatnych sfer ˝ycia. Cz´sto rezygnujà z aspiracji i planów ˝yciowych, a ich ˝ycie w coraz wi´kszym stopniu koncentruje si´ na codziennej wegetacji. Towarzyszy temu poczucie osamotnienia i opuszczenia. W takiej sytuacji postawa wobec ˝ycia cz∏owieka z niepe∏nosprawnoÊcià staje si´ dodatkowym êród∏em barier uniemo˝liwiajàcych uczestnictwo w ˝yciu spo∏ecznym. Z powodu zaw´˝onych kontaktów spo∏ecznych – braku integracji – osoby z niepe∏nosprawnoÊcià cz´sto postrzegajà otoczenie jako wrogie i nieprzyjazne, co skutkuje niskimi zdolnoÊciami interpersonalnymi, np.: mylnym odczytywaniem intencji innych ludzi, s∏abà motywacjà do podtrzymywania kontaktów oraz niskimi umiej´tnoÊciami znalezienia w grupie – np. w dzieleniu si´ swoimi spostrze˝eniami, zadawaniu pytaƒ oraz w braniu i udzielaniu wsparcia innym. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià wykazujàce niskà aktywnoÊç spo∏ecznà najcz´Êciej przejawiajà postawy, takie jak: • wycofywanie si´ ze spo∏eczeƒstwa – co wp∏ywa na niskie zaufanie do otoczenia, • niskà samoocen´, • biernoÊç w samodoskonaleniu, • l´k przed nowymi sytuacjami, • niskie poczucie sprawstwa i wp∏ywu na w∏asne ˝ycie, • brak poczucia akceptacji niepe∏nosprawnoÊci – zarówno ze strony otoczenia jak i od samego siebie, • brak motywacji do podejmowania dzia∏aƒ – co dodatkowo wp∏ywa na poczucie beznadziejnoÊci, • niskà „elastycznoÊç” w kontaktach interpersonalnych, charakteryzujàcych si´ np. nadmiernà roszczeniowoÊcià lub unikaniem pomocy i nieudolnoÊcià w jej przyjmowaniu. Najcz´Êciej definiowanymi przyczynami, które wp∏ywajà na kszta∏towanie takich postaw u osób z niepe∏nosprawnoÊcià, sà m.in.: • przyczyny spo∏eczne: np: skrajne, stereotypowe zwracanie si´ do osób z niepe∏nosprawnoÊcià i okreÊlanie ich – z jednej strony jako osób kalekich, niezdolnych do podejmowania samodzielnie dzia∏aƒ; kreowanie ich wizerunku – szczególnie w mediach jako ludzi biednych, potrzebujàcych nieustannej litoÊci i szczególnej tolerancji, z drugiej kreowanie wzoru postaw cz∏owieka sukcesu – m∏odego, wysportowanego i Êmia∏ego. Takie rozbie˝noÊci w okreÊlaniu cz∏owieka sà odbierane przez osoby z niepe∏nosprawnoÊcià jako nieadekwatne i negatywne, co pot´guje poczucie braku autentycznej akceptacji i samooceny – nie zale˝y im na bezustannej litoÊci, lecz na daniu mo˝liwoÊci w∏àczenia si´ do spo∏eczeƒstwa na takich samych zasadach co innym, ewentualnie z pomocà tylko w tych obszarach, w których ogranicza sama niesprawnoÊç. Postawy spo∏eczne wobec osób z niepe∏nosprawnoÊcià powinny cechowaç si´ realistycznà ocenà mo˝liwoÊci i ograniczeƒ i niezamykaniem ich jedynie w grupie „specjalnej troski”. 123 • przyczyny rodzinne: brak „dojrza∏ej” pomocy ze strony najbli˝szych, tj. nadopiekuƒczoÊç, która sprowadza osoby z niepe∏nosprawnoÊcià jedynie do biorcy wsparcia, blokujàc jednoczeÊnie rozwój i samodzielnoÊç, lub pozostawienie samym sobie; jedynie wspieranie w podstawowych czynnoÊciach, niezwracanie uwagi na potrzeby wy˝sze, takie jak rozwój zainteresowaƒ i/lub ch´ç integracji ze spo∏eczeƒstwem. Postrzeganie spo∏eczne osób z niepe∏nosprawnoÊcià zale˝y równie˝ od podejÊcia rodziny. Im cz´Êciej najbli˝si zdajà sobie spraw´ z np. dorastania takiej osoby, jej rozwoju, zmian cech osobowoÊciowych, zainteresowaƒ, marzeƒ – tym wi´kszà ma ona szans´ na w∏àczenie si´ w ˝ycie. Cz´sto osoby z niepe∏nosprawnoÊcià wykazujà wi´cej ch´ci i odwagi w samodzielnym dzia∏aniu, ni˝ zauwa˝a to i chcia∏aby rodzina. Wynika to po cz´Êci z l´ku o bezpieczeƒstwo lub te˝ z braku zainteresowania aspiracjami. Niska elastycznoÊç osób bliskich w postrzeganiu ch´ci rozwoju, „wyjÊcia z domu” osób z niepe∏nosprawnoÊcià uniemo˝liwia kontakty spo∏eczne, a co si´ z tym wià˝e wp∏ywa na poczucie stagnacji oraz l´ki przed kontaktami z otoczeniem. • przyczyny techniczne: np. bariery architektoniczne, ograniczajàce osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w poruszaniu si´ po mieÊcie, w dotarciu do urz´dów, szkó∏, obiektów kultury oraz us∏ug. Nie tylko utrudniajà one dost´p pod wzgl´dem technicznym, ale dodatkowo wywo∏ujà frustracj´ i spadek motywacji do korzystania z wielu przedsi´wzi´ç naukowo-kulturalnych, z których osoby z niepe∏nosprawnoÊcià z ch´cià by korzysta∏y oraz rozwija∏y przez to swoje zainteresowania, hobby, umiej´tnoÊci i podwy˝szali swoje kompetencje zawodowe. • przyczyny ekonomiczne: brak sta∏ego dochodu lub utrzymywanie si´ g∏ównie z niskich rent. Wcià˝ niedostateczny jest system wspierania osób z niepe∏nosprawnoÊcià w rozwoju zawodowym, niewystarczajàca pomoc na uczelniach wy˝szych, brak dostosowanych miejsc pracy oraz rosnàce wcià˝ wymagania na rynku pracy powodujà, ˝e osoby te skazane sà na ekonomicznà zale˝noÊç od osób trzecich – najcz´Êciej rodziny. Taka sytuacja skutkuje obni˝eniem pozycji spo∏ecznej osób z niepe∏nosprawnoÊcià oraz wywiera negatywny wp∏yw na ich styl ˝ycia, samopoczucie psychiczne i w konsekwencji na obni˝enie fizycznych mo˝liwoÊci poprzez powstawanie nowych schorzeƒ i nasilenie si´ dolegliwoÊci zwiàzanych z g∏ównà przyczynà niepe∏nosprawnoÊci. Dodatkowe obcià˝enia fizyczne i brak mo˝liwoÊci podj´cia pracy ze wzgl´du na stan zdrowia uniemo˝liwiajà samorealizacj´, samodzielnoÊç i blokujà mo˝liwoÊci cz∏owieka niepe∏nosprawnego w integracji ze spo∏eczeƒstwem. Sytuacja psychologiczna i spo∏eczna osób z niepe∏nosprawnoÊcià charakteryzuje si´ tym, ˝e obie te sfery majà na siebie wp∏yw i sà nieod∏àcznie ze sobà zwiàzane. Im wi´kszy dobrostan odczuwa dana osoba pod wzgl´dem kontaktów spo∏ecznych, tym lepsze ma samopoczucie psychiczne. Im wi´kszà ma samoocen´ i wiar´ we w∏asne mo˝liwoÊci, tym lepiej odbierana jest przez Êrodowisko, a prawid∏owy kontakt z nim umo˝liwia realnà weryfikacj´ swoich mo˝liwoÊci, jak i siebie samego. „...èród∏em satysfakcji z ˝ycia – jak podkreÊlajà specjaliÊci – jest fakt bycia potrzebnym, a nie tylko tolerowanym. Zatem role, jakie spo∏eczeƒstwo przypisuje osobom niepe∏nosprawnym, okreÊlajà w du˝ym stopniu jakoÊç ich ˝ycia. Nale˝y podkreÊliç, ˝e zale˝noÊci istniejàce mi´dzy postawami spo∏ecznymi a poczuciem jakoÊci ˝ycia (dobrostanu psychicznego) dotyczà ogó∏u spo∏eczeƒstwa, ale ze wzgl´du na wyst´powanie postaw negatywnych, a niekiedy uprzedzeƒ wobec ludzi niepe∏nosprawnych zagadnienie to w sposób szczególny odnosi si´ do osób niepe∏nosprawnych.” Andrzej S´kowski 124 Proponowane zagadnienia dotyczàce grupy wsparcia dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, przejawiajàcych niskà aktywnoÊç spo∏ecznà i zawodowà 1. Bioràc pod uwag´ osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, szczególnie przejawiajàce niskà aktywnoÊç spo∏ecznà i zawodowà, co przyczynia si´ cz´sto do poczucia l´ku przed otoczeniem oraz biernoÊci w zawieraniu kontaktów z ludêmi, pierwszym celem grupy wsparcia powinny byç dzia∏ania zwi´kszajàce poczucie bezpieczeƒstwa poprzez integracj´ z innymi uczestnikami. 2. Poruszana tematyka zaj´ç powinna koncentrowaç si´ na wspólnych dla tej grupy problemach, dotyczàcych funkcjonowania psychologicznego i spo∏ecznego, takich jak: poczucie izolacji od spo∏eczeƒstwa, brak wiary w siebie, brak motywacji do pokonywania przeszkód, l´k przed nowymi sytuacjami oraz poczucie stagnacji. Poruszajàc powy˝sze zagadnienia uczestnicy powinni mieç pewnoÊç, ˝e znajdujà si´ w grupie osób b´dàcych w podobnej sytuacji i z podobnymi odczuciami. Dopiero z tak utwierdzonym poczuciem bycia wÊród swoich dzia∏ania grupy wsparcia powinny kierowaç te osoby na prac´ nad w∏asnymi problemami uniemo˝liwiajàcymi dotàd podj´cie dzia∏aƒ w kierunku aktywizacji spo∏ecznej i zawodowej. 3. Dzia∏ania grupy wsparcia powinny skierowane byç na rozwój osób z niepe∏nosprawnoÊcià w zakresie umiej´tnoÊci interpersonalnych, tj. komunikacji, asertywnoÊci, umiej´tnoÊci s∏uchania i przyswajania nowej wiedzy, umiej´tnoÊci dzielenia si´ wsparciem i przyjmowaniem porad oraz kszta∏towaniem postaw otwartych na zmiany. 4. Zadania grupy wsparcia dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià powinny równie˝ koncentrowaç si´ nu motywowaniu ich do stawiania sobie celów i budowania drogi do ich realizowania, rozwijaniu zainteresowaƒ oraz podnoszenia wiedzy, m.in. przez: • wspólne wspieranie si´ w problemach, • wymian´ informacji dotyczàcych licznych form pomocy udzielanych przez instytucje zajmujàce si´ g∏ównie osobami z niepe∏nosprawnoÊcià – zarówno pod wzgl´dem medycznym, jak i Êwiadczeƒ socjalnych (ulg, refundacji, dotacji, orzecznictwa), • wymian´ doÊwiadczeƒ. 5. Podczas omawiania w grupie wsparcia zagadnieƒ zwiàzanych z niepe∏nosprawnoÊcià nale˝y pami´taç, ˝e uczestnicy to cz´sto ludzie z ró˝nymi postaciami niepe∏nosprawnoÊci. Dlatego te˝ powinno si´ uwzgl´dniç ka˝dego beneficjenta z osobna – przyczyny i skutki jego indywidualnej niepe∏nosprawnoÊci w trakcie dyskusji na powy˝sze tematy. 6. Indywidualne traktowanie problemu i sytuacji danego uczestnika w grupie wsparcia zarówno przez prowadzàcego, jak i ca∏à grup´ jest przejawem zainteresowania nim, szacunku oraz akceptacji. Takie postawy i formy prowadzenia wp∏ywajà pozytywnie na poczucie integracji osób z niepe∏nosprawnoÊcià z pozosta∏ymi uczestnikami oraz na poczucie bezpieczeƒstwa. Uczestnicy czujà si´ zauwa˝eni oraz akceptowani bez wzgl´du na swój baga˝ doÊwiadczeƒ. ROLA GRUPY WSPARCIA W AKTYWIZACJI SPO¸ECZNEJ I ZAWODOWEJ OSÓB Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ Grupa wsparcia – podstawowy czynnik wspomagajàcy aktywnoÊç spo∏ecznà i zawodowà. Powodem niskiej aktywnoÊci spo∏ecznej i zawodowej osób z niepe∏nosprawnoÊcià jest nie tylko niewystarczajàcy system aktywizacji zawodowej i pomocy spo∏ecznej, lecz tak˝e ich zakorzeniony 125 brak wiary we w∏asne si∏y, cz´sto nieradzenie sobie w zwyk∏ych kontaktach spo∏ecznych, a tym bardziej na rynku pracy. Paradoksem jest to, ˝e ma∏o dostosowany system wsparcia na gruncie ekonomicznym i spo∏ecznym oraz problemy, jakie niesie ze sobà niepe∏nosprawnoÊç, tworzà pewnego rodzaju ko∏o zamkni´te, z którego nie∏atwo wyjÊç. Polega to na tym, ˝e du˝a cz´Êç osób z niepe∏nosprawnoÊcià zniech´cona jest do dzia∏aƒ w kierunku poszukiwania pracy ze wzgl´du na wcià˝ rosnàce wymagania spo∏eczne i zawodowe, utrzymujàcy si´ obraz – stereotyp osoby asertywnej, przedsi´biorczej, potrafiàcej sprzedaç swoje umiej´tnoÊci i tym samym „wygraç” dla siebie prac´. Wiadomo, ˝e powy˝sze postawy kszta∏tujemy w∏aÊnie dzi´ki obracaniu si´ w Êrodowisku, cz´sto poprzez kontakty zawodowe, zatem ich brak mo˝e skutecznie zani˝aç umiej´tnoÊci interpersonalne. Majàc na uwadze osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, które majà niewystarczajàcy kontakt ze Êrodowiskiem, g∏ównie przez ograniczone mo˝liwoÊci poruszania si´, uznaje si´ ich szanse na rozwój powy˝szych zasobów sà dodatkowo t∏umione. Brak kontaktów na gruncie zawodowym i ograniczone kontakty z ludêmi w codziennych sytuacjach skutecznie izolujà osoby z niepe∏nosprawnoÊcià od Êrodowiska, co najcz´Êciej przyczynia si´ do poczucia osamotnienia, „bycia gorszym”, a w konsekwencji do l´ku przed otoczeniem. Dlatego te˝ dla osoby z niepe∏nosprawnoÊcià ogólna wiedza na temat skutecznego poszukiwania pracy stanowi tylko teori´, niemajàcà cz´sto praktycznego odzwierciedlenia w rzeczywistoÊci. Osoba z niepe∏nosprawnoÊcià o tak skonstruowanym wzorcu osobowoÊci, wykazujàcej wycofanie i l´ki przed podejmowaniem dzia∏aƒ, trudno przyswoiç wiedz´ opartà przede wszystkim na praktycznych umiej´tnoÊciach elastycznego dostosowywania si´ do Êrodowiska, nowych sytuacji i wdra˝ania w ˝ycie licznych metod „skutecznego poszukiwania pracy”. Przechodzenie przez kolejne wymagania, jakie niesie ze sobà proces aktywizacji zawodowej, bez posiadania m.in.: kompetencji interpersonalnych, poczucia sprawstwa oraz wysokiej samooceny, stanowi∏oby kolejnà barier´ nie do pokonania i spowodowa∏oby w krótkim czasie powrót osoby z niepe∏nosprawnoÊcià do punktu wyjÊcia, jakim jest poczucie odrzucenia przez Êrodowisko. Przyk∏ad: Punkt wyjÊcia: osoby z niepe∏nosprawnoÊcià bez przygotowania psychologicznego (niska samoocena, l´k przed nowymi sytuacjami, niska odpornoÊç na stres, niska motywacja do podejmowania dzia∏aƒ, poczucie osamotnienia). Kursy aktywizacji zawodowej (wymagania: spo∏eczne – elastycznoÊç w kontaktach z ludêmi, motywacja do pog∏´biania wiedzy, otwartoÊç na nowe Ú doÊwiadczenia) Kontakt z rynkiem pracy (wymagania: spo∏eczne – zdolnoÊç do komunikowania si´, kompeten- Ú cje zawodowe, du˝a motywacja i si∏a przebicia) Nieradzenie sobie w poruszaniu si´ na rynku pracy, l´k przed kontaktami spo∏ecznymi, brak motywacji do podejmowania prób w kierunku szukania pracy, poczucie beznadziejnoÊci. Ú WYCOFANIE 126 Ú zaprzestanie poszukiwania pracy /samodoskonalenia Ú Powrót do punktu wyjÊcia pog∏´bienie istniejàcych deficytów – problemów psychologicznych Dlatego przy planowaniu rozwoju zawodowego osób z niepe∏nosprawnoÊcià, pozostajàcych biernymi nie tylko w stosunku do poszukiwania pracy, ale i do Êrodowiska, nale˝y przede wszystkim stworzyç warunki do poznania swojej osoby na tle spo∏ecznoÊci, jakà jest grupa wsparcia. Grupa wsparcia – aktywizacja spo∏eczna – droga do aktywizacji zawodowej Podstawowym za∏o˝eniem ka˝dej grupy wsparcia jest danie uczestnikom poczucia, ˝e sà cz´Êcià wspólnoty. Dopiero takie poczucie – bycia mi´dzy swoimi – pozwala na odblokowanie w∏asnych myÊli, zahamowaƒ oraz l´ków. Umo˝liwia to równie˝ zaspokojenie najbardziej pierwotnej potrzeby, tj. poczucia bezpieczeƒstwa i akceptacji. Mi´dzy swoimi ∏atwiej dzieliç si´ problemami, ∏atwiej wyra˝aç odczucia i obawy wynikajàce z niepe∏nosprawnoÊci. lepsze ma si´ równie˝ samopoczucie w gronie osób podobnie wyglàdajàcych i lepiej porozumiewa si´ z majàcymi podobne problemy. JednoczeÊnie korzystajàc ze wspólnych doÊwiadczeƒ uczestników, osoba z niepe∏nosprawnoÊcià ma mo˝liwoÊç poznania wi´kszej liczby sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Przydatne informacje od podobnych osób zwi´kszajà poczucie wiary w ich skutecznoÊç. Porady znajomych sà wiarygodne, wi´c „je˝eli jej/jemu si´ uda∏o, to dlaczego mnie ma nie udaç?”. Dlatego wsparcie grupowe, jakie dajà podobni, prowadzi do zwi´kszenia motywacji do dzia∏ania, co otwiera osoby na nowe doÊwiadczenia. Charakterystycznà cechà grupy wsparcia jako narz´dzia jest to, ˝e pomoc z niej pochodzàca powstaje w sposób naturalny – rozwija si´ na p∏aszczyênie relacji mi´dzyludzkich – a wi´c nie jest narzuconà naukà. Dopiero taki trening interpersonalny jaki daje grupa wsparcia, pozwala osobom z niepe∏nosprawnoÊcià (z powy˝szymi problemami) na: • odbudowanie, rozwijanie oraz utrzymywanie zdolnoÊci komunikacyjnych, • poczucie integracji, • ch´ç do dalszego uczestnictwa w programie i zdobywania wspólnie wiedzy – co jest niezb´dnym warunkiem powodzenia w dalszych etapach aktywizacji. Model rozwoju kompetencji w projekcie dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià przejawiajàcych niskà aktywnoÊcià spo∏ecznà i zawodowà • poznanie w∏asnych zasobów. • rozwój kompetencji spo∏eczno-zawodowych. W ka˝dej grupie spo∏ecznej osobisty rozwój zawodowy zale˝y od dwóch podstawowych warunków, tj. wiedzy oraz umiej´tnoÊci interpersonalnych. Aktywizacja zawodowa nie mo˝e byç rozpatrywana jako podj´cie wykonywanej czynnoÊci samej w sobie. Podnoszenie kwalifikacji oraz podejmowanie pracy nieod∏àcznie zwiàzane jest z przebywaniem z ludêmi, czyli ze wzajemnymi interakcjami, dostosowywaniem si´ do Êrodowiska, tworzeniem autonomii, okreÊlaniem i zachowywaniem norm i zasad. Im wi´ksze jest doÊwiadczenie w tym zakre- 127 sie, tym skuteczniejsza jest wspó∏praca. Taka umiej´tnoÊç szczególnie wymagana jest w kontaktach zawodowych, poczynajàc od pierwszej rozmowy kwalifikacyjnej. Bioràc pod uwag´ wymienione wczeÊniej deficyty, umiej´tnoÊci osób z niepe∏nosprawnoÊcià w tym zakresie sà bardzo wàskie. Szczególnie dotyczy to osób deklarujàcych brak grona osób znajomych i uzale˝nionych tylko od pomocy rodziny lub osób zupe∏nie samotnych. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià – szczególnie wycofane spo∏ecznie, wykazujà cz´sto bardzo niskà wiedz´ o sobie oraz brak planów na przysz∏oÊç. Majà cz´sto trudnoÊci ze wskazaniem êród∏a l´ków, np. przyczyn niech´ci do kontaktów spo∏ecznych. Wynika to po cz´Êci z tego, ˝e nie majà mo˝liwoÊci weryfikacji samych siebie na tle lustra, jakim jest otoczenie. Dopiero dzi´ki grupie wsparcia majà mo˝liwoÊç poznania siebie dzi´ki informacjom zwrotnym od uczestników – poczàwszy od przypisywanych im cech charakteru, oceny zachowaƒ, do czytania niewerbalnych komunikatów, analizy stosunków wynikajàcych ze sposobów wspó∏pracy w grupie wsparcia i poza nià. Tematy i forma zaj´ç grup wsparcia, dostarczajàce informacji z ró˝nych dziedzin dotyczàcych radzenia sobie z niepe∏nosprawnoÊcià na polu psychologicznym i zawodowym, pobudza osoby z niepe∏nosprawnoÊcià do wyra˝ania w∏asnych opinii oraz tworzy mo˝liwoÊç rozwoju umiej´tnoÊci takich, jak: • poznanie i/lub weryfikacj´ obrazu samego siebie – dzi´ki informacjom zwrotnym od uczestników i prowadzàcego, • zdolnoÊci komunikacji – poprzez wyra˝anie swoich potrzeb, opinii, wspólne zadawanie pytaƒ i udzielanie odpowiedzi, • zwi´kszenie aktywnoÊci i poczucia sprawczoÊci – poprzez organizowanie wspólnych przedsi´wzi´ç, np. spotkaƒ poza grupà, wymian´ opinii na temat tych dzia∏aƒ, proponowaniu w∏asnych pomys∏ów, • budowanie niezale˝noÊci osobistej przy jednoczesnym uÊwiadomieniu wspó∏zale˝noÊci z innymi, • zwi´kszenie poczucia bycia potrzebnym poprzez udzielanie pomocy. Dzi´ki takiemu treningowi osoba z niepe∏nosprawnoÊcià zdobywa wiedz´ b´dàcà podstawà do budowania pozytywnych relacji zw∏aszcza z przysz∏ymi wspó∏pracownikami; Êwiadoma jest bardziej w∏asnych zasobów oraz swoich celów na drodze aktywizacji zawodowej. Dodatkowo w trakcie wspó∏tworzenia Êrodowiska, jakim jest grupa wsparcia, uczestnicy sami rozwijajà zasady niezb´dne w pracy zawodowej, tj.: • zaanga˝owanie, • budowanie relacji, • umiej´tnoÊç negocjowania, • samodzielnoÊç, • orientacj´ na problem. Podsumowujàc dzia∏ania projektu dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, przejawiajàcych niskà aktywnoÊç spo∏ecznà i zawodowà, nale˝y uznaç ˝e powinny one koncentrowaç si´ nie tylko na podnoszeniu kwalifikacji zawodowych poprzez edukacj´ – kursy, szkolenia, lecz równie˝ uwzgl´dniaç psychologiczny model przystosowania do ˝ycia w spo∏eczeƒstwie oraz do obecnych wymagaƒ na rynku pracy – wykorzystujàc narz´dzie, jakim jest grupa wsparcia. Atutem tego narz´dzia jest to, ˝e celujàc w konkretne deficyty uczestników, uniemo˝liwiajàce dotàd podnoszenie aktywnoÊci zawodowej, poprzez: • problemy spo∏eczne – poczucie wyobcowania, 128 • problemy psychologiczne – poczucie niskiej wartoÊci oraz brak wiary w powodzenie zawodowe, • przyczynia si´ do ich systematycznego eliminowania dzi´ki naturalnemu treningowi spo∏ecznemu, jakim jest kontakt z grupà. ETAPY ROZWOJU KOMPETENCJI PODCZAS ZAJ¢å GRUPY WSPARCIA DLA OSÓB Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ Z NISKÑ AKTYWNOÂCIÑ SPOLECZNÑ I ZAWODOWÑ: INTEGRACJA • poczucie przynale˝noÊci do spo∏eczeƒstwa • poczucie bezpieczeƒstwa • wzrost poczucia akceptacji Ú KOMUNIKACJA • rozwój zdolnoÊci komunikacyjnych • mo˝liwoÊç podzielenia si´ swoimi problemami • poznanie sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach Ú RELACJA • rozwój w∏asnych zasobów • zwi´kszenie aktywnoÊci i poczucia sprawstwa • rozwój kompetencji spo∏eczno-zawodowych Ú • GOTOWOÂå DO PODEJMOWANIA DZIA¸A¡ W KIERUNKU AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ, • ZWI¢KSZENIE MOTYWACJI DO SAMODOSKONALENIA. 129 GRUPA ROZWOJU OSOBISTEGO – JAKO FORMU¸A GRUPY TERAPEUTYCZNEJ Krystyna Lauk Terapia – dlaczego, po co i dla kogo? W czym problem? Proces wychodzenia z izolacji spo∏ecznej jest d∏ugotrwa∏y i wielostopniowy. Znaczna cz´Êç osób z niepe∏nosprawnoÊcià to osoby z wyuczonà bezradnoÊcià, z rodzin niedajàcych prawdziwego oparcia. Cz∏onkowie rodziny osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, pozbawieni wsparcia psychologicznego, cz´sto sà albo nadmiernie kontrolujàcy, albo odrzucajàcy. Ani jedna, ani druga postawa najbli˝szego otoczenia nie sprzyja rozwojowi zaufania do siebie, wiary we w∏asne mo˝liwoÊci. To nie zewn´trzne bariery sà najtrudniejsze do pokonania. W tym samym spo∏eczeƒstwie, w tym samym kraju, mieÊcie, znajdziemy innych niepe∏nosprawnych, którzy ˝yjà aktywnie, realizujà swoje marzenia. Najtrudniej przezwyci´˝yç w∏asne wyobra˝enia na swój temat: „nie umiem”, „nie dam rady”, „to nie zale˝y ode mnie”, „inni sà mi niech´tni”... To sà prawdziwe demony, z którymi musi stoczyç walk´ ka˝dy, kto naprawd´ chce zmieniç swoje ˝ycie: z pasywnego na aktywne. Nie dotyczy to tylko niepe∏nosprawnych; opisany poprzednio stan psychiczny jest sam w sobie rodzajem niepe∏nosprawnoÊci, gdy˝ ogranicza w istotny sposób mo˝liwoÊci samorealizacji. G∏ówne zadanie terapii... ...to stworzyç warunki, by cz∏owiek, który w niej uczestniczy, móg∏ stopniowo odkryç, ˝e jego ˝ycie zale˝y od niego. Tak, by mo˝liwa sta∏a si´ zmiana jego myÊlenia z: „nie mam szans, nie warto nawet próbowaç” albo „chcia∏abym, ale boj´ si´, ˝e nie dam rady, ˝e inni mi nie pozwolà” na: „zrobi´ wszystko, ˝eby zrealizowaç swoje plany i marzenia w ramach posiadanych mo˝liwoÊci; nawet jeÊli czegoÊ nie wiem, mog´ si´ dowiedzieç; jeÊli czegoÊ nie umiem, sprawdz´, czy móg∏bym si´ tego nauczyç”. Taka wewn´trzna przebudowa pozwala lepiej oceniaç otaczajàcà rzeczywistoÊç, bez uprzedzeƒ i uproszczeƒ. Cel terapii, który mo˝na w skrócie scharakteryzowaç jako wzrost poczucia autonomii i porzucenie zb´dnej zale˝noÊci od innych na rzecz wi´kszego poczucia pewnoÊci siebie i poczucia bezpieczeƒstwa, realizowany jest w grupie terapeutycznej przez: – nawiàzywanie lepszego kontaktu z w∏asnymi uczuciami, – rozwijanie umiej´tnoÊci wyra˝ania siebie, – pog∏´bianie rozumienia dla w∏asnego i cudzego post´powania, – rozwijanie poczucia przynale˝noÊci i bezpieczeƒstwa wÊród ludzi, – rozwijanie poczucia odpowiedzialnoÊci za grup´ jako ca∏oÊç. Dla kogo terapia? Nie wszyscy, nawet jeÊli tego potrzebujà, sà gotowi do podj´cia si´ próby pog∏´bienia rozumienia siebie oraz przezwyci´˝ania barier psychicznych. Taka praca, zw∏aszcza w grupie, wymaga pewnej 130 dojrza∏oÊci i odpornoÊci psychicznej. Terapia jest propozycjà dla tych, którzy deklarujà ch´ç podj´cia tego trudnego wyzwania, którzy sà na to gotowi. Wymaga to pewnej odwagi i podstawowego zaufania do siebie i do innych. Osobom psychotycznym, z silnym l´kiem spo∏ecznym, z bardzo niskà samoocenà, z depresjà i objawami wycofania, bez jasnej motywacji proponujemy raczej konsultacje indywidualne, ewentualnie udzia∏ w grupie wsparcia. Grupa Rozwoju Osobistego (zwana dalej GRO) to formu∏a grupy terapeutycznej przeznaczona dla tych uczestników, którzy mimo i˝ przezwyci´˝yli najg∏´bszà izolacj´, nadal potrzebujà pomocy psychologicznej i wsparcia. Sà wÊród nich osoby, które niezale˝nie od wieku, nie przesz∏y procesu wewn´trznej separacji – ich pragnienie rozwoju ograniczajà niekoƒczàce si´ wewn´trzne rozrachunki z rodzicami nadopiekuƒczymi lub odrzucajàcymi i emocjonalna zale˝noÊç od nich. Mogà to byç równie˝ osoby w dojrza∏ym wieku, po przejÊciach, które muszà zaadaptowaç si´ do ˝ycia z nabytà niepe∏nosprawnoÊcià, pogodziç si´ ze stratà zdrowia i pracy, którà do tej pory wykonywali, nierzadko ze stratà partnera ˝yciowego i innych ró˝nych mo˝liwoÊci „zdrowego ˝ycia”. Grupa Rozwoju Osobistego Strategia Ró˝ne sà rodzaje terapii: indywidualna – grupowa; krótkoterminowa – d∏ugoterminowa; wzmacniajàca – os∏abiajàca mechanizmy obronne. Wydaje si´ jednak, ˝e z punktu widzenia sposobu myÊlenia o cz∏owieku najbardziej zasadniczy podzia∏ przebiega pomi´dzy behawioralnym i humanistycznym modelem terapii. W tym pierwszym pracuje si´ bezpoÊrednio nad zmianà zachowania poprzez manipulowanie odpowiednio dobranymi bodêcami. W modelu humanistycznym, ÊciÊle powiàzanym z wieloczynnikowym modelem diagnozy, jednostk´ ludzkà ujmuje si´ wielowymiarowo. W takim rozumieniu, osoba dobrze przystosowana to ktoÊ, kto wykorzystuje swoje mo˝liwoÊci, jest otwarty na nowe doÊwiadczenia, realnie postrzega otaczajàcà rzeczywistoÊç i samego siebie, ma poczucie autonomii, odpowiedzialny jest za siebie i innych, z którymi cz´Êciej wspó∏pracuje, ni˝ walczy. Wed∏ug tego modelu podstawowym celem terapii jest stworzenie jednostce sprzyjajàcych warunków rozwoju psychospo∏ecznego. Grupa Rozwoju Osobistego mieÊci si´ w humanistycznym modelu terapii. Jej zadaniem jest stworzenie warunków do rozwijania takich mechanizmów psychoregulacji i umiej´tnoÊci interpersonalnych, które dajà szanse na pe∏ne i przystosowane funkcjonowanie. Czym GRO ma ró˝niç si´ od innych grup oferowanych w projekcie – warsztatowych, treningowych? Wszystkie przecie˝ majà wspieraç jasnà, precyzyjnà komunikacj´, odpowiedzialnoÊç za samego siebie, gotowoÊç podejmowania ryzyka. GRO to grupa terapeutyczna, która prowadzona jest niedyrektywnie, psychodynamicznie, co stanowi nowe, niecodzienne doÊwiadczenie dla osób ma∏o aktywnych, zale˝nych, przyzwyczajonych i oczekujàcych kierowania. Sami uczestnicy decydujà, kiedy i jakie tematy podejmujà, decydujà o dynamice swojej aktywnoÊci i zakresie osobistych problemów wnoszonych na grup´. W takiej grupie, ka˝dy wchodzi w relacje w sobie w∏aÊciwy sposób, tak jak to czyni w ˝yciu. Prowadzàcy jest odpowiedzialny przede wszystkim za to, by u∏atwiç cz∏onkom grupy ujawnianie uczuç i myÊli. Jego zadaniem jest wytworzenie atmosfery wzajemnego zaufania i akceptacji dla ró˝norodnoÊci postaw. 131 Interpretacjami i pytaniami zach´ca uczestników do refleksji nad zachowaniami indywidualnymi i grupy jako ca∏oÊci. Najwa˝niejszy jest przebieg i dynamika bezpoÊrednich interakcji mi´dzyosobowych. Dzi´ki pe∏nej swobodzie wyra˝ania prawdziwych uczuç stopniowo roÊnie zaufanie w grupie i gotowoÊç do podejmowania ryzyka. Gdy obronna sztywnoÊç maleje, ludzie mogà si´ lepiej us∏yszeç i wi´cej od siebie nauczy. Grupa mo˝e pomóc rozpoznaç i zrozumieç typowe mechanizmy post´powania poszczególnych uczestników, a tym samym umo˝liwiç lepsze poznanie siebie i bardziej Êwiadome dokonywanie wyborów ˝yciowych. Ka˝dy sam, na w∏asny rachunek, podejmuje decyzj´ o ewentualnej modyfikacji w∏asnych zachowaƒ. D∏ugotrwa∏e zmiany osobowoÊci mogà nastàpiç wtedy, gdy uczestnicy dobrowolnie przyjmujà postaw´ bardziej aktywnà, samodzielnie okreÊlajà rodzaj i zakres ryzyka, jakie mogà podjàç zarówno w grupie, jak i w ˝yciu codziennym. Grupa trwa minimum rok – lepiej, jeÊli mo˝e trwaç dwa lata – jest wi´c czas na indywidualny proces dochodzenia do zmiany. Uczestnicy, choç na poczàtku zagubieni wobec braku zadanych tematów czy wyraênego kierowania przebiegiem spotkaƒ, zaczynajà poma∏u braç odpowiedzialnoÊç za to, co dzieje si´ w grupie i za samych siebie indywidualnie. Uczestnicy grupy przechodzà przez kolejne stadia oswajania si´ z sytuacjà grupowà: – opór przed ods∏anianiem i poznawaniem siebie, – opowiadanie tego, co zdarzy∏o si´ innym lub gdzie indziej, – mówienie o tym, co dzieje si´ tu i teraz, – wyra˝anie negatywnego nastawienia w stosunku do pozosta∏ych uczestników jako test, na ile mo˝na zaufaç grupie. Jest to wst´p do ujawniania i badania wa˝nych problemów osobistych, gdy˝ uczestnicy uÊwiadamiajà sobie stopniowo, ˝e jest to ich grupa, ˝e panuje tutaj swoboda, choç jest to swoboda po∏àczona z ryzykiem. Rozpoczynajà podró˝ do wn´trza w∏asnego ja – pog∏´biajà rozumienie mechanizmów w∏asnego zachowania, co daje szans´ na zmian´, a przynajmniej wzi´cie odpowiedzialnoÊci za w∏asnà sytuacj´ ˝yciowà. Zaczynajà te˝ lepiej dostrzegaç innych, procesy zachodzàce w grupie, w jej strukturze i dynamice. Prowadzi to do bardziej dojrza∏ego, aktywnego funkcjonowania, kszta∏towania si´ bardziej prospo∏ecznych postaw. Nazwa jest wa˝na Terapia oznacza leczenie i brzmi niepokojàco. Rozwój osobisty to poj´cie szerokie i pojemne. Ka˝dy z uczestników mo˝e próbowaç wype∏niç je w∏asnà treÊcià. Wspólne dociekanie, co to w∏aÊciwie znaczy, mo˝e byç diagnostyczne, inspirujàce, rozwijajàce. GRO od grupy wsparcia ró˝ni si´ przede wszystkim g∏´bokoÊcià analizy mechanizmów funkcjonowania jej uczestników i grupy jako ca∏oÊci. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià majà nierzadko obni˝onà wydolnoÊç psychofizycznà, a wypracowane przez nie mechanizmy obronne pozwalajà im przetrwaç. Naruszenie ich wydaje si´ du˝ym ryzykiem. Bez tego jednak trudno poprawiç jakoÊç ˝ycia. Grupa rozwoju osobistego jest kompromisowym rozwiàzaniem powy˝szego dylematu – jest grupà terapeutycznà, prowadzonà z du˝à ostro˝noÊcià i poszanowaniem szczególnych ograniczeƒ i obcià˝eƒ wynikajàcych z niepe∏nosprawnoÊci. Ramy grupowe Grupa powinna liczyç 8-10 osób i byç w miar´ mo˝liwoÊci zrównowa˝ona pod wzgl´dem p∏ci, wieku i rodzaju niepe∏nosprawnoÊci. 132 Przy wi´kszej liczbie uczestników trudno objàç uwagà problemy i potrzeby wszystkich. Zwi´kszajà si´ te˝ tendencje dezintegracyjne i spójnoÊç grupy jest bardziej zagro˝ona. Gdy grupa liczy mniej ni˝ 8 osób, przedwczesne odejÊcie któregoÊ z jej cz∏onków oraz losowe nieobecnoÊci pozosta∏ych, mogà przysporzyç problemów. Sesja grupowa mo˝e odbyç si´, jeÊli uczestniczà w niej co najmniej 3 osoby (nie liczàc prowadzàcych). JeÊli przyjdzie tylko 1 lub 2 uczestników, nale˝y z nimi porozmawiaç o zaistnia∏ej sytuacji, zapytaç jak si´ z tym czujà i zakoƒczyç spotkanie. Dla osób, które nie mogà samodzielnie wróciç do domu, mo˝e to byç szczególnie k∏opotliwe. Gdy weêmie si´ to wszystko pod uwag´, liczba 8-10 uczestników wydaje si´ optymalna. Czas trwania – minimum rok, jeÊli to mo˝liwe, 2 lata. Grupa mo˝e byç pó∏otwarta, choç dobrze by∏oby, gdyby mog∏a przetrwaç w sta∏ym sk∏adzie przez ca∏y czas jej trwania. Minimalny okres deklarowanego uczestnictwa to 6 miesi´cy. Nale˝y na poczàtku uÊwiadomiç uczestnikom, ˝e proces dochodzenia do zmiany jest d∏ugotrwa∏y i bywa bolesny, ale warto przetrwaç momenty kryzysowe, które sà normalnym elementem tej drogi. Z ka˝dym uczestnikiem zawieramy kontrakt, który dotyczy planowanego czasu uczestnictwa w grupie. Podpisywane jest tak˝e zobowiàzanie do informowania o zamiarze zakoƒczenia terapii z dwu-trzy tygodniowym wyprzedzeniem, poniewa˝ jest potrzebny czas na omówienie sytuacji danej osoby, domkni´cie spraw, po˝egnanie z pozosta∏ymi uczestnikami. Grupa spotyka si´ w tym samym miejscu, o tej samej porze, w wydzielonej na jej potrzeby sali. Na wszelki wypadek na drzwiach od zewnàtrz mo˝na wywiesiç tabliczk´ „Trwa grupa – prosz´ nie przeszkadzaç”. Uczestnicy siedzà w kr´gu, ka˝dy sam wybiera, gdzie usiàdzie. Prowadzàcy siadajà zawsze w tym samym miejscu, co stanowi punkt odniesienia. Wszystkie zamiany miejsc w trakcie trwania terapii sà znaczàce, mo˝na wspólnie z grupà próbowaç je interpretowaç. Granice GRO Grupa terapeutyczna musi byç wyraênie wydzielona z innych dzia∏aƒ, mieç wyraêne, ostre granice i jasne regu∏y. To decyduje o poczuciu bezpieczeƒstwa w grupie i warunkach pracy terapeutów. Wszelkie zak∏ócenia z zewnàtrz zaburzajà w istotny sposób przebieg pracy w grupie. Prowadzàcy nie powinni mieszaç funkcji terapeutycznych i organizacyjnych. Nie nale˝y te˝ ∏àczyç uczestnictwa w grupie i konsultacji indywidualnych u tych samych terapeutów, poniewa˝ os∏abia to procesy integracyjne i podtrzymuje nadmiernà zale˝noÊç od prowadzàcych. W zespole realizujàcym zadanie powinien byç bardzo wyraêny podzia∏ kompetencji. Konieczna jest superwizja pracy ca∏ego zespo∏u pracujàcego z osobami z niepe∏nosprawnoÊcià, a na pewno superwizja dla prowadzàcych GRO. Pomaga to ochroniç autonomi´ grupy terapeutycznej wÊród oddzia∏ywaƒ o innym charakterze. Kwalifikacja do GRO Po analizie informacji zebranych w ramach wywiadu pog∏´bionego i wst´pnych deklaracjach beneficjenta, przyj´cie go do grupy rozwoju osobistego powinna poprzedzaç przynajmniej jedna d∏u˝sza rozmowà z osobà prowadzàcà grup´. Nale˝y: – wyjaÊniç na czym polega praca w Grupie Rozwoju Osobistego, – zapytaç, jakie sà oczekiwania klienta i upewniç si´, ˝e przystajà one do charakteru GRO, 133 – zapytaç, jakie sà jego g∏ówne obawy dotyczàce udzia∏u w takiej grupie. – wspólnie zastanowiç si´ i podjàç decyzj´ o zakwalifikowaniu (lub nie) uczestnika do GRO. Warunkiem koniecznym do zakwalifikowania do GRO powinna byç gotowoÊç kandydata do pracy nad w∏asnymi psychicznymi mechanizmami funkcjonowania. Nie wystarczy ciekawoÊç czy ch´ç spróbowania czegoÊ nowego. Nie nale˝y te˝ nikogo namawiaç. KtoÊ, kto mówi: „zobacz´, zorientuj´ si´, jak to b´dzie” czy „lubi´ spotykaç si´ z ludêmi”, ma niedostatecznà motywacj´ albo zbyt wiele obaw. W przypadku takich osób ryzyko przedwczesnej rezygnacji jest wi´ksze. Ka˝de takie wydarzenie „uszkadza” grup´, jest dla niej du˝ym prze˝yciem. Trzeba wyraênie zaznaczyç, ˝e nie jest to zwyk∏a grupa towarzyska, rzàdzi si´ okreÊlonymi regu∏ami, których trzeba przestrzegaç. Wszyscy, którzy majà byç zakwalifikowani do GRO, powinni wyraziç gotowoÊç pracy nad sobà. Zadaniem osób kwalifikujàcych do grupy jest oceniç, czy jest to przemyÊlana deklaracja i czy dana osoba ma szanse skorzystaç z tej formu∏y. JeÊli sà wàtpliwoÊci, nale˝y je omówiç i wspólnie podjàç ostatecznà decyzj´. Wymagania wobec prowadzàcego grup´ Kwalifikacje: – wiedza o dynamice grupowej zarówno teoretyczna jak i praktyczna, wynikajàca z doÊwiadczenia osobistego uczestnictwa w grupie prowadzonej podobnymi metodami; – znajomoÊç indywidualnej psychodynamiki, w tym dobry wglàd we w∏asne ograniczenia, które mog∏yby zak∏ócaç prac´ grupy; – znajomoÊç specyfiki problemów osób, z którymi pracuje w grupie; w tym wypadku prowadzàcy powinien orientowaç si´ w problematyce dotyczàcej niepe∏nosprawnoÊci – znaç potrzeby i ograniczenia cz∏onków grupy wynikajàce z rodzaju ich niepe∏nosprawnoÊci, umieç je uwzgl´dniaç i akceptowaç. Poza przygotowaniem typowo profesjonalnym, wa˝ne cechy terapeuty to: autentycznoÊç, zdolnoÊç empatii, szacunek do cz∏owieka ze wszystkimi jego u∏omnoÊciami, elastycznoÊç, odpornoÊç na stres. Jeden czy dwoje prowadzàcych? Zdecydowanie lepiej dwoje. Grupa powinna spotykaç si´ regularnie, nawet jeÊli jeden z prowadzàcych nie mo˝e przyjÊç. Ponadto materia∏ wnoszony przez osoby z niepe∏nosprawnoÊcià jest bardzo trudny, gdy˝ w du˝ej mierze dotyczy nieodwracalnych utrat. Dwie osoby mogà podzieliç si´ obcià˝eniami, spostrze˝eniami, przedyskutowaç szczególnie trudne kwestie. Mogà te˝ reprezentowaç par´ rodzicielskà (niezale˝nie od p∏ci) i dostarczaç korektywnego doÊwiadczenia dobrej wspó∏pracy mi´dzy nimi. Jedno z nich mo˝e reagowaç bardziej empatycznie, w sposób ukierunkowany na poszczególne osoby, drugie mo˝e odnosiç si´ g∏ównie do procesu grupowego, formu∏owaç interpretacje, których celem jest mobilizowanie do wi´kszej samodzielnoÊci i wysi∏ku. Podzia∏ ról mo˝e mieç charakter dynamiczny, to zale˝y od predyspozycji i elastycznoÊci prowadzàcych. Zadania terapeutów w grupie Na poczàtku prowadzàcy wyjaÊnia, ˝e jest to grupa, w której panuje wi´ksza ni˝ gdzie indziej swoboda i ˝e on nie b´dzie kierowa∏ przebiegiem zdarzeƒ. Prowadzàcy wyst´pujà w innej roli ni˝ pozostali uczestnicy, ale pozycja wszystkich jest równa. Ka˝dy ma prawo wp∏ywaç na przebieg grupy, pod warunkiem ˝e nie ∏amie przyj´tych przez nià regu∏. 134 Prowadzàcy okreÊlajà najbardziej podstawowe warunki i zasady pracy w grupie: – cz´stotliwoÊç i czas spotkaƒ, – zasad´ poufnoÊci, – zasad´ niestosowania przemocy, – samodzielnego regulowania w∏asnej aktywnoÊci. Uczestnicy formu∏ujà postulat otwartego dzielenia si´ w∏asnymi odczuciami i przemyÊleniami, zaznaczajàc, ˝e ka˝dy ma te˝ prawo do milczenia i s∏uchania. Trzeba zawrzeç z uczestnikami kontrakt, dotyczàcy trybu wczeÊniejszego koƒczenia uczestnictwa w grupie, zg∏aszania nieobecnoÊci oraz ich dopuszczalnego limitu. To ostatnie szczególnie trudno wyegzekwowaç, poniewa˝ wst´puje wiele okolicznoÊci, które mogà usprawiedliwiaç absencje osoby z niepe∏nosprawnoÊcià. Pozosta∏e regulacje mo˝na poddaç dyskusji, objaÊniajàc np. dlaczego warto powstrzymaç si´ od jedzenia, picia i wychodzenia podczas sesji grupowych; co mogà oznaczaç spóênienia albo telefony komórkowe w∏àczone podczas spotkania grupy. Wa˝niejsze od utrzymania ˝elaznej dyscypliny jest uruchomienie bardziej analitycznego nastawienia w stosunku do zachowaƒ w grupie. Zadaniem prowadzàcego jest rozumienie procesu grupowego, czyli tego, nad czym aktualnie grupa pracuje, a czego nie nazywa wprost; pomoc w uÊwiadomieniu istoty problemów, wspieranie wysi∏ku na drodze do przezwyci´˝enia g∏ównych barier psychicznych hamujàcych rozwój. Kierunki i metody pracy Grupa Rozwoju Osobistego ma ∏àczyç cechy grupy wsparcia i grupy wglàdowej, czyli takiej, w której odkrywa si´ to, co zakryte. Wa˝nym etapem pracy grupy dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià powinno byç przepracowanie takich uczuç, jak: – poczucie wykluczenia, zawiÊci i zazdroÊci wobec sprawnych, – poczucie bezpowrotnej utraty niektórych mo˝liwoÊci, – poczucie zale˝noÊci i bezradnoÊci. Wa˝ne jest te˝ wzmacnianie funkcji ego i wzmacnianie poczucia podmiotowoÊci: – rozpoznawanie i komunikowanie w∏asnych uczuç, potrzeb, pragnieƒ, – branie odpowiedzialnoÊci za w∏asne decyzje i sytuacj´ ˝yciowà, – zdolnoÊç przeciwstawiania si´ toksycznemu uwik∏aniu, poczuciu bezradnoÊci. Terapeuta powinien byç wra˝liwy na takie wàtki w wypowiedziach uczestników grupy i zawieraç je w swoich interpretacjach. Metody pracy: – swobodna rozmowa, w której tematy i wàtki pojawiajà si´ dynamicznie na zasadzie wolnych skojarzeƒ: ka˝dy ma prawo wyra˝aç siebie takim, jakim jest. RzeczywistoÊç ukazuje si´ ka˝demu z jednej tylko perspektywy, zdeterminowanej jego miejscem w Êwiecie. Kiedy ludzie mogà mówiç to, co myÊlà, dzieliç si´ swoimi opiniami, poznajà inne perspektywy ni˝ ich w∏asna. To zawsze porusza, oczywiste czyni mniej oczywistym – a to pierwszy krok na drodze do ka˝dej zmiany; – zach´canie do wspólnego swobodnego kojarzenia i pos∏ugiwania si´ metaforà: uruchamia wyobraêni´ i przenosi dyskusj´ na bardziej symboliczny, g∏´bszy poziom; – s∏uchanie i empatyczne odzwierciedlanie: daje poczucie, ˝e ktoÊ rozumie i akceptuje to, co ja myÊl´ i czuj´; 135 – parafrazowanie i strukturowanie wnoszonego materia∏u: rozwija zdolnoÊci komunikacyjne – uÊwiadamia, ˝e trzeba w∏o˝yç pewien wysi∏ek w to, ˝eby byç dobrze zrozumianym, daje szans´ doprecyzowania swoich myÊli, dostarcza wa˝nego doÊwiadczenia bycia s∏uchanym uwa˝nie i z zaanga˝owaniem; – interpretacja wnoszonego materia∏u odnoszàca si´ do procesu grupowego: dostarcza doÊwiadczenia wspólnoty i naturalnego oparcia w grupie, os∏abia poczucie wyobcowania. JeÊli ktoÊ sam wnosi jakiÊ bardzo trudny materia∏, mo˝na próbowaç ujàç go w kategoriach doÊwiadczeƒ ogólnoludzkich lub wspólnych dla ca∏ej grupy; – scenki psychodramatyczne: u∏atwiajà rozeznanie si´ we w∏asnych uczuciach i motywacjach. Odgrywanie kogoÊ innego dostarcza te˝ doÊwiadczenia widzenia rzeczy z innej perspektywy, co osobom z niepe∏nosprawnoÊcià przychodzi ze szczególnà trudnoÊcià. W poczàtkowej fazie rozwoju grupy prowadzàcy mogà krótko podsumowywaç ka˝dà sesj´ i na poczàtku nast´pnej przypominaç, o czym by∏a mowa na poprzedniej. Zarówno otwarcie, jak i zamkni´cie powinno byç wyra˝one w j´zyku procesu grupowego, a nie odwo∏ywaç si´ do samej treÊci dyskusji. Pozwala to utrzymaç pewnà ciàg∏oÊç i stanowi przeciwwag´ dla procesów dezintegracyjnych nasilonych w tej fazie. W miar´ jak grupa dojrzewa i usamodzielnia si´, aktywnoÊç prowadzàcych powinna maleç. Wraz z prawid∏owym rozwojem grupy jej uczestnicy przejmujà wiele funkcji terapeutycznych i nabywajà zdolnoÊç samodzielnej pracy nad problemami. Nadmierne – w stosunku do potrzeb grupy – zaanga˝owanie ze strony terapeutów mo˝e byç odczytywane jako ch´ç utrzymania jej w zale˝noÊci. Prowadzàcy nie mogà byç jak zawistny rodzic, który daje do zrozumienia dziecku, ˝e ono sobie bez niego nie poradzi. Zw∏aszcza ˝e w rodzinach osób z niepe∏nosprawnoÊcià jest to problem niezwykle nabrzmia∏y i z∏o˝ony. Prawid∏owe przejÊcie przez faz´ koƒczenia grupy ma tu znaczenie wyjàtkowe, choç przepracowanie separacji i ˝a∏oby z tym zwiàzanej to trudne zadanie dla ka˝dego. ZdolnoÊç godzenia si´ z utratami to jeden z podstawowych warunków osiàgni´cia dojrza∏oÊci. Zalecane lektury: Jeanne Albronda Heaton, Podstawy umiej´tnoÊci terapeutycznych, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaƒsk 2003 Klaus W. Vopel, Poradnik dla prowadzàcych grupy, Wydawnictwo JednoÊç, Kielce 2004 Kazimierz Jankowski (red.), Psychologia w dzia∏aniu, Czytelnik, Warszawa 1981 Les∏aw Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Wydawnictwo Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2000 136 KONSULTACJE INDYWIDUALNE JAKO NARZ¢DZIE WSPIERANIA OSÓB Z NIEPE¸NOSPRAWNOÂCIÑ Renata Sternalska I. Wst´p – Podstawy dotyczàce indywidualnych form pomocy psychologicznej 1. Czym jest pomoc psychologiczna i jakie sà jej zagro˝enia? Zanim przejdziemy do definicji pomocy psychologicznej, zacznijmy od tego, czym jest pomaganie? Pomaganie to aktywnoÊç, w którà zaanga˝owane sà dwie strony: jedna, która potrzebuje pomocy oraz druga, która jest gotowa tej pomocy udzieliç. Na wst´pie widaç ju˝ pewnà nierównoÊç. KtoÊ ma, ktoÊ nie ma i dostaje. Dlatego te˝ warto podkreÊliç, ˝e w wyniku pomagania powinny byç zaspokojone przede wszystkim potrzeby osoby potrzebujàcej pomocy, a nie pomagajàcej. Powy˝sza zasada jest szczególnie istotna, gdy pomagamy innym w rozwiàzywaniu problemów psychologicznych. Osoba poszukujàca pomocy w wyniku pojawiajàcych si´ trudnoÊci ˝yciowych, np. konfliktów z bliskimi, utraty pracy, poczucia samotnoÊci, pogorszenia si´ stanu zdrowia w∏asnego lub cz∏onka rodziny, doÊwiadcza poczucia bezsilnoÊci, nie potrafi sama sobie z tym poradziç. To poczucie bezsilnoÊci mo˝e byç dodatkowo wzmacniane przez osob´, która udziela pomocy psychologicznej. Pomoc psychologiczna to pomaganie innym w rozwiàzywaniu problemów psychologicznych, celem tych dzia∏aƒ jest zawsze dobro innych osób lub grup. Pami´taj! Kiedy udzielajàc pomocy psychologicznej, bardziej koncentrujesz si´ na w∏asnych potrzebach, odnosisz wi´kszà korzyÊç psychologicznà ni˝ osoba, której pomagasz, stajesz si´ ratownikiem, a tym samym czynisz z osoby, której pomagasz, ofiar´. Wzmacniasz jej poczucie ni˝szoÊci oraz bezsilnoÊci. 2. Czy w pomocy psychologicznej chodzi o to, by pocieszyç? Spotykajàc si´ z osobà, która cierpi, czuje si´ bezsilna wobec pojawiajàcych si´ trudnoÊci ˝yciowych, nierzadko sami mo˝emy doÊwiadczyç uczucia bezradnoÊci, niemocy. To paradoksalnie mo˝e nas sk∏oniç do szybkiego dzia∏ania, zrobienia czegokolwiek. Koncentrujemy si´ na szukaniu rozwiàzaƒ, czasami pocieszaniu, a nie na tym, co szczególnie w poczàtkowej fazie procesu pomagania jest najistotniejsze – wys∏uchaniu osoby, która cierpi, i spokojnym rozeznaniu si´ w jej sytuacji. Kiedy w sytuacji pomagania doÊwiadczasz bezsilnoÊci, to pozwól sobie na te uczucia! Wys∏uchaj spokojnie osoby zwracajàcej si´ do ciebie o pomoc! Nie dzia∏aj pochopnie! • Celem pomocy psychologicznej nie jest pocieszanie, ale umo˝liwienie innym zrozumienia siebie, swoich zachowaƒ, prze˝ywanych emocji, jak te˝ skuteczniejsze radzenie sobie z pojawiajàcymi si´ trudnoÊciami, wykorzystywanie przede wszystkim swojego potencja∏u, a nie wy∏àcznie ko∏a ratunkowego. 137 3. Czy pomoc psychologiczna to dzia∏anie zarezerwowane tylko dla profesjonalistów? Pomoc psychologiczna mo˝e byç Êwiadczona zarówno przez profesjonalistów – czyli, osoby, które posiadajà wiedz´ na temat pomagania oraz umiej´tnoÊci psychologiczne, jak te˝ nieprofesjonalistów. WÊród profesjonalistów, poza psychologami i psychoterapeutami, sà pracownicy socjalni, asystenci osób niepe∏nosprawnych, lekarze, duchowni. Pomoc psychologiczna Êwiadczona przez nieprofesjonalistów jest Êwiadczona bardzo cz´sto w opisanych wczeÊniej grupach samopomocowych, ale te˝ w spo∏ecznoÊciach lokalnych, sàsiedzkich, w relacjach przyjacielskich i kole˝eƒskich, jako wartoÊç dodatkowa, osiàgana poza innymi celami. 4. W jakich formach mo˝e byç udzielana pomoc psychologiczna? Pomoc psychologiczna mo˝e mieç postaç spotkaƒ indywidualnych, jak i grupowych czy rodzinnych. WÊród grupowych form pomocy psychologicznej wymieniç mo˝na opisane we wczeÊniejszym rozdziale grupy wsparcia, które mogà byç prowadzone przez profesjonalistów, jak te˝ osoby niemajàce zawodowego przygotowania oraz inne formy, które wymagajà ju˝ profesjonalnego przygotowania: – warsztaty psychologiczne – treningi interpersonalne – grupy wsparcia – psychoterapia grupowa. Pierwszym krokiem na drodze profesjonalnej pomocy psychologicznej sà indywidualne konsultacje, podczas których osoba pomagajàca ma mo˝liwoÊç rozeznania si´ w sytuacji poszukujàcego pomocy. Informacje zebrane podczas konsultacji indywidualnej dajà podstawy do podj´cie dalszych decyzji co do wyboru najbardziej skutecznej formy pomocy. Profesjonalna pomoc psychologiczna powinna byç dostosowana do potrzeb i problemów konkretnej osoby. Podejmujàc decyzj´ o indywidualnych formach pomocy, profesjonalista mo˝e mieç do wyboru: poradnictwo psychologiczne, interwencj´ kryzysowà, psychoterapi´ indywidualnà. Ka˝da z wymienionych form indywidualnej pomocy psychologicznej ma inne cele: • Poradnictwo psychologiczne – celem tego rodzaju pomocy jest udzielanie porad w podj´ciu decyzji ˝yciowych. Psycholog jest w tej sytuacji ekspertem, który wskazuje mo˝liwe sposoby rozwiàzania problemów, mo˝e udzielaç konkretnych wskazówek. Osoba potrzebujàca sama bierze odpowiedzialnoÊç za podejmowane decyzje, osoba pomagajàca pomaga jej rozpoznaç w∏asne potrzeby, oczekiwania, zasoby. Powszechnà formà takiej pomocy psychologicznej jest poradnictwo w przypadku wyboru zawodu. Ponadto poradnictwo psychologiczne obejmuje: wychowanie dzieci, • Interwencja kryzysowa – to pomoc osobie w sytuacji kryzysowej. WÊród sytuacji kryzysowych mogà byç takie obiektywnie trudne wydarzenia, jak: doÊwiadczanie przemocy, terroryzm, wypadki samochodowe, katastrofy. Przez kryzys mo˝na rozumieç te˝ takà sytuacj´, w której cz∏owiek doÊwiadcza braku równowagi psychicznej, niepewnoÊci, l´ku w wyniku prze˝ycia, które przekroczy∏o jego indywidualne mo˝liwoÊci radzenia sobie. Celem interwencji kryzysowej b´dzie pomoc osobie w przywróceniu równowagi psychicznej, poprzez zapewnienie wsparcia emocjonalnego, poczucia bezpieczeƒstwa oraz zmniejszenie l´ku w sytuacji, kiedy jej zdolnoÊç do myÊlenia, podejmowania decyzji i dzia∏ania jest ograniczona. 138 • Psychoterapia – celem psychoterapii jest leczenie, pomoc osobie zg∏aszajàcej si´ w zmniejszeniu cierpienia, poprawy stanu zdrowia, samopoczucia czy rozwiàzaniu problemu ˝yciowego za pomocà Êrodków psychologicznych, m.in. takich jak: rozmowa, budowanie relacji opartej na bezpieczeƒstwie i zaufaniu. W odró˝nieniu od rozmowy przyjacielskiej psychoterapia jest przemyÊlanym sposobem oddzia∏ywania, dzi´ki któremu osoba zg∏aszajàca si´ po pomoc ma okazj´ zrozumieç przyczyny swoim problemów, wprowadzaç pozytywne zmiany w swoje ˝ycie, wykorzystujàc drzemiàce w niej mo˝liwoÊci. Psychoterapia indywidualna to cykl spotkaƒ osoby zg∏aszajàcej si´ po pomoc z psychoterapeutà, w trakcie których psychoterapeuta, korzystajàc ze swojej wiedzy i umiej´tnoÊci, inicjuje proces zmian i towarzyszy w tych zmianach osobie potrzebujàcej. Psychoterapeuta nie udziela rad, nie wyst´puje w roli eksperta od uczuç potrzeb osoby zg∏aszajàcej si´ na terapi´. To, w jaki sposób psychoterapeuta pracuje, zale˝y nie tylko od cech jego osobowoÊci, potrzeb i problemów osoby potrzebujàcej, ale te˝ od tego, jak postrzega cz∏owieka w ogóle. W psychoterapii jest kilka sposobów myÊlenia o pojawiajàcych si´ problemach i metodach ich rozwiàzywania – sà ró˝ne koncepcje psychologiczne cz∏owieka. Niektórzy psychoterapeuci w swojej pracy koncentrujà si´ na jednej koncepcji psychologicznej i stosujà zgodne z danym podejÊciem teoretycznym wybrane techniki oraz sposoby wyjaÊniania problemu osoby zg∏aszajàcej si´ po pomoc. Coraz cz´Êciej jednak w psychoterapii profesjonalista dostosowuje sposób pracy do specyficznych problemów osoby potrzebujàcej, korzystajàc przy tym nie tylko z posiadanej wiedzy i umiej´tnoÊci zawodowych, ale z w∏asnych doÊwiadczeƒ ˝yciowych osobistych zasobów. 5. Czy relacja pomi´dzy psychologiem a osobà korzystajàcà z pomocy ma wyp∏yw na skutecznoÊç pomocy psychologicznej? Na skutecznoÊç profesjonalnej pomocy psychologicznej poza wiedzà dotyczàcà umiej´tnoÊci pomagania, znajomoÊcià teorii psychologicznych wp∏yw ma równie˝ umiej´tnoÊç budowania relacji pomagania/relacji terapeutycznej. Jest to wzajemna wi´ê, postawy oraz sposób ich wyra˝ania pomi´dzy osobà udzielajàcà pomocy a osobà, która t´ pomoc otrzymuje. Relacja ta jest jednym z najistotniejszych czynników wp∏ywajàcych na skutecznoÊç oferowanej pomocy. Dzi´ki wytworzeniu si´ pozytywnej relacji interpersonalnej pomoc jest w ogóle mo˝liwa. Cz´Êç takiej relacji okreÊlana jest jako sojusz roboczy, jest to taki rodzaj przymierza, dzi´ki któremu osoba wspomagana wyra˝a Êwiadomà zgod´ na korzystanie z pomocy, wsparcia od konkretnego psychologa, terapeuty, który budzi jej zaufanie, w obecnoÊci którego czuje si´ wystarczajàco bezpiecznie. Natomiast osoba pomagajàca Êwiadomie decyduje si´ na podj´cie takiej pomocy, uwzgl´dniajàc swoje zasoby, wiedz´ oraz umiej´tnoÊci. Cele, rodzaj, cz´stotliwoÊç oraz czas trwania pomocy sà okreÊlone przez obie strony w formie kontraktu. Najcz´Êciej kontrakt ten ma charakter umowy ustnej. 6. Etyka w pomocy psychologicznej WÊród osób zajmujàcych si´ profesjonalnà pomocà psychologicznà sà m.in. psychologowie. Zawód ten podobnie jak lekarza, psychoterapeuty, pracownika socjalnego czy asystenta osoby niepe∏nosprawnej mo˝na uznaç za zawód zaufania publicznego. Dlatego te˝ poza wymaganà wiedzà i umiej´tnoÊciami osoba, która Êwiadczy pomoc psychologicznà, bez wzgl´du na jej charakter (czy 139 jest to pomoc profesjonalna, czy nieprofesjonalna powinna posiadaç okreÊlone kompetencje moralne, dzi´ki którym w swoich decyzjach i dzia∏aniach jest w stanie uwzgl´dniç dobro cz∏owieka korzystajàcego z pomocy. G∏ównym narz´dziem pracy osoby pomagajàcej jest ona sama. Du˝e zaanga˝owanie w prac´ na rzecz dobra innych prowadziç mo˝e do tzw. syndromu wypalenia si∏, co przejawia si´ m.in. niech´cià do osób, którym udzielana jest pomoc, nadmiernym przem´czeniem, unikaniem spotkaƒ z osobami poszukujàcymi pomocy czy wreszcie niskà ocenà w∏asnych mo˝liwoÊci zawodowych, nieadekwatnie do posiadanych umiej´tnoÊci oraz efektywnoÊci w dotychczasowej pracy. Syndrom ten szczególnie dotyczy tych osób, które bardzo anga˝ujà si´ w pomoc innych – mo˝na powiedzieç, ˝e nie mo˝e wypaliç si´ ten, kto nigdy nie zap∏onà∏. Dlatego w pracy osoby udzielajàcej pomocy bardzo wa˝ne jest ciàg∏e nabywanie nowej wiedzy, sta∏e doskonalenie swoich umiej´tnoÊci zawodowych, jak te˝ praca pod nadzorem bardziej doÊwiadczonej osoby – superwizora. Dodaç nale˝y, ˝e jednym z punktów kodeksu etycznego psychologa jest wymóg dbania o swojà kondycj´ psychofizycznà. II KONSULTACJA INDYWIDUALNA JAKO FORMA POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ 1. Czym jest indywidualna konsultacja psychologiczna i co ma na celu? Jak ju˝ wczeÊniej wspomniano, indywidualne konsultacje psychologiczne sà pierwszym krokiem na drodze profesjonalnej pomocy psychologicznej. Majà najcz´Êciej charakter jednego dwóch spotkaƒ, podczas których psycholog ma mo˝liwoÊç rozeznania si´ w sytuacji poszukujàcego pomocy. Informacje zebrane podczas konsultacji indywidualnej dajà podstawy do podj´cie dalszych decyzji co do wyboru najbardziej skutecznej formy pomocy. Psycholog przeprowadzajàcy konsultacj´ indywidualnà w zale˝noÊci od potrzeb i problemów osoby poszukujàcej pomocy oferuje okreÊlonà pomoc, np. psychoterapi´ indywidualnà. Cz´sto psycholog ma równie˝ odpowiednie przygotowanie i umiej´tnoÊci niezb´dne do podj´cia si´ takiej psychoterapii. PodkreÊliç jednak nale˝y, ˝e nie ka˝da osoba posiadajàca wykszta∏cenie psychologiczne jest jednoczeÊnie psychoterapeutà. Szkolenie psychoterapeuty trwa minimum 4 lata i obejmuje: • zdobywanie wiedzy teoretycznej; • rozwój umiej´tnoÊci psychoterapeutycznych, poprzez korzystanie z pomocy bardziej doÊwiadczonego psychoterapeuty – superwizora. Na spotkaniu z superwizorem psychoterapeuta omawia trudnoÊci w pracy z osobà, której pomaga, oraz prezentuje sposób rozumienia jej problemów i strategie post´powania. Psychoterapeuta powinien mieç ÊwiadomoÊç w∏asnych ograniczeƒ i koniecznoÊci poddawania si´ superwizji; • w∏asnà psychoterapi´. Ka˝dy psychoterapeuta, po to by lepiej rozumieç siebie, w∏asne reakcje, zachowania, równie˝ w relacji z osobà, której pomaga, odbywa w∏asnà psychoterapi´. Od psychoterapeuty wymaga si´ nie tylko wiedzy i umiej´tnoÊci, ale te˝ ciàg∏ego rozwoju osobistego. 140 2. Jakie cechy osobiste zwi´kszajà skutecznoÊç konsultacji i innych form psychologicznej pomocy? Jak wielokrotnie wczeÊniej powtarzano, profesjonalne pomaganie wymaga posiadania nie tylko kompetencji zawodowych, ale te˝ osobistych. WÊród cech osobistych istotnych w pomocy psychologicznej wymieniç mo˝na nast´pujàce: 1. Skuteczny „pomagacz” posiada wiedz´ na temat tego: kim jest, kim si´ mo˝e staç, wie, czego chce od ˝ycia i co jest dla niego wa˝ne. 2. Szanuje i ceni to, kim jest. Ofiarujàc pomoc innym, czerpie z poczucia swojej w∏asnej wartoÊci i si∏y i pozwala innym, by czuli si´ przy nim silni. 3. Potrafi rozpoznaç i zaakceptowaç w∏asnà si∏´. 4. Jest otwarty na zmiany. W sytuacji gdy nie jest zadowolony z tego, co ma, pomimo obaw zwiàzanych z utratà bezpieczeƒstwa, jakie daje to, co ju˝ znane, ma odwag´ podjàç decyzj´ o zmianie. 5. Dokonuje wyborów, które kszta∏tujà jego ˝ycie. Nie jest ofiarà decyzji podj´tych w przesz∏oÊci, bierze za nie odpowiedzialnoÊç. 6. Czuje si´ pe∏en ˝ycia, a jego wybory sà zorientowane na ˝ycie. Czerpie radoÊç i satysfakcj´ z ˝ycia. Podejmuje refleksje na temat ˝ycia, przekonany jest, ˝e nale˝y ˝yç pe∏nià ˝ycia, a nie wy∏àcznie egzystowaç. 7. Jest autentyczny, szczery i uczciwy. 8. Ma poczucie humoru. Potrafi patrzeç na siebie i Êwiat z dystansu. 9. Pope∏nia b∏´dy i potrafi si´ do nich przyznaç. Daje sobie i innym prawo do pope∏niania b∏´dów. Powa˝nie traktuje b∏´dne decyzje, ale nie koncentruje si´ na rozpami´tywaniu przesz∏oÊci i pogrà˝aniu si´ w poczuciu nieszcz´Êcia. 10. ˚yje teraêniejszoÊcià. Jest zdolny do doÊwiadczania tego, co jest teraz. W trakcie spotkania z drugim cz∏owiekiem jest w pe∏ni obecny z innymi ludêmi w teraêniejszoÊci. 11. Docenia wp∏yw kr´gów kulturowych. Szanuje wartoÊci innych kultur. 12. Szczerze interesuje si´ dobrobytem innych. Jego postawa w stosunku do innych jest pe∏na szacunku. 13. Jest g∏´boko zaanga˝owany w prac´ i czerpie z niej wartoÊç, jednak nie jest niewolnikiem pracy. 14. Potrafi utrzymywaç zdrowe granice. Poza pracà potrafi odpoczywaç, ˝yç w∏asnym ˝yciem. Pomimo, ˝e anga˝uje si´ w pomoc innym, poza pracà nie nosi ze sobà ich problemów. Potrafi dbaç o w∏asne potrzeby. * Gerald Corey, Teoria i praktyka poradnictwa i psychoterapii, Zysk i S-ka, Wydanie I, Warszawa 141 KONSULTACJE INDYWIDUALNE Anna Fràczyk KONSULTACJA INDYWIDUALNA JAKO FORMA POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ Kto mo˝e korzystaç z konsultacji indywidualnych? Z psychologicznych konsultacji indywidualnych (porad psychologicznych) mogà korzystaç wszyscy, którzy nie posiadajà dostatecznej wiedzy potrzebnej do rozwiàzania danego problemu, wynikajàcego np. z obecnego stanu zdrowia psychicznego, fizjologicznego jak i z problemów spo∏ecznych. Z konsultacji psychologicznych mogà korzystaç osoby, których dany problem dotyczy bezpoÊrednio lub dotyczy osób im bliskich, w celu zdobycia podstawowych i niezb´dnych informacji do przeciwdzia∏ania trudnym sytuacjom. Mogà z niej korzystaç zarówno osoby prze˝ywajàce kryzys, szok wywo∏any nagromadzeniem si´ du˝ej liczby prze˝yç (wymagaƒ), np. w skutek wypadków, Êmierci bliskiej osoby lub innych wysoko stresogennych doznaƒ, którym nie sà w stanie sprostaç; osoby borykajàce si´ z problemami wynikajàcymi z funkcjonowania rodziny, kontaktów spo∏ecznych, z problemami w nauce czy z problemem bezrobocia. Ta forma pomocy przeznaczona jest dla wszystkich osób, które szukajà wskazówek, co do dalszego dzia∏ania i ew. zmiany w∏asnego postrzegania sytuacji. KorzyÊci wynikajàce z konsultacji indywidualnych Psychologiczne konsultacje indywidualne dajà przede wszystkim mo˝liwoÊç szczerej, prowadzonej w bezpiecznej atmosferze rozmowy, „jeden na jeden”, której celem jest rozpoznanie oraz wyszukanie wspólnie metod niezb´dnych do rozwiàzania danego problemu. Ju˝ samo spotkanie ze specjalistà i mo˝liwoÊç bycia wys∏uchanym daje poczucie akceptacji oraz bezpieczeƒstwa. Psycholog, wykorzystujàc swojà wiedz´ i doÊwiadczenie, pomaga zobaczyç problem w szerszym kontekÊcie, mobilizujàc do poszukiwania rozwiàzaƒ oraz towarzyszàc w podejmowaniu decyzji i dokonywaniu korzystnych zmian. Konsultacje s∏u˝à równie˝ szerszemu przyjrzeniu si´ danej sytuacji i ukazaniu przez psychologa aspektów, z których sam zainteresowany móg∏ nie zdawaç sobie sprawy, a które u∏atwiajà znalezienie rozwiàzania – tym samym mobilizujàc do podejmowania w tym kierunku samodzielnych dzia∏aƒ. Specjalista podczas konsultacji stara si´ pomóc tym, którzy potrzebujà wiedzy umo˝liwiajàcej zrozumienie problemu, pomaga rozwiàzywaç konflikty, pokonywaç stres i czerpaç wi´cej zadowolenia z ˝ycia. Psycholog mo˝e pomoc równie˝ tym, którzy pragnà dowiedzieç si´, jak rozwijaç swoje mo˝liwoÊci, wykorzystaç w∏asny potencja∏, aby osiàgnàç sukces w danej dziedzinie. KorzyÊciami wynikajàcymi z konsultacji indywidualnych b´dà zatem wszystkie czynniki sk∏adajàce si´ na ich cel, tj.: • zdiagnozowanie (nazwanie) problemu, z jakimi dana osoba sobie nie radzi, 142 • wyszukanie (nazwanie) powodów, przez które dany problem móg∏ powstaç, • wyszukanie nowych sposobów rozwiàzania trudnoÊci, • wzmocnienie osoby w realizowanych przez nià zmianach. Warunki prowadzenia konsultacji indywidualnych dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, przejawiajàcych niskà aktywnoÊç spo∏ecznà i zawodowà: Sposób umawiania na konsultacje indywidualne Zarówno osoba z niepe∏nosprawnoÊcià, jak i psycholog mogà podjàç decyzj´ o spotkaniu indywidualnym, podczas trwania ca∏ego projektu. Psycholog nie powinien natomiast proponowaç indywidualnej konsultacji danej osobie na forum grupy. Miejsce prowadzenia spotkaƒ Psychologiczne konsultacje indywidualne powinny odbywaç si´ w specjalnie do tego przeznaczonym miejscu, tzn. wydzielonym – oddzielnym pomieszczeniu, nieb´dàcym tzw. pokojem przejÊciowym. Pomieszczenie to powinno byç równie˝ po∏o˝one w cichym miejscu, tak aby tok rozmowy nie by∏ przerywany odg∏osami z innej sali bàdê korytarza. Osoba korzystajàca z konsultacji indywidualnej powinna mieç zagwarantowane poczucie bezpieczeƒstwa. Czas trwania Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w czasie realizacji zadania powinny mieç mo˝liwoÊç korzystania z psychologicznych konsultacji indywidualnych. Przy planowaniu konsultacji nale˝y zapewniç klientowi mo˝liwoÊç pe∏nej swobody wypowiedzi, tote˝ czas trwania danej konsultacji powinien byç dostosowany do potrzeb danego beneficjenta i trwaç co najmniej od 30 minut do ok. 1,5 godziny. Liczba spotkaƒ Nie powinny si´ odbywaç wi´cej ni˝ 2 konsultacje tygodniowo. W przerwach mi´dzy konsultacjami klient powinien mieç zapewnionà mo˝liwoÊç kontaktu z psychologiem (np. telefonicznie lub e-mailowo). Kompetencje osoby prowadzàcej konsultacje indywidualne Konsultacji indywidualnych dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià powinien udzielaç psycholog, który przede wszystkim zetknà∏ si´ ju˝ wczeÊniej w pracy z tà grupà osób i ma wiedz´ dotyczàcà zarówno psychologicznych, jak i instytucjonalnych form pomocy tej grupie. Wskazane jest, aby posiada∏ uprawnienia terapeuty. Psycholog powinien uzupe∏niaç swojà wiedz´. Bibliografia: Dot. Punktu V Grupa wsparcia jako forma pomocy dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià z niskà aktywnoÊcià spo∏ecznà i zawodowà Psychologiczna i spo∏eczna sytuacja Osób z niepe∏nosprawnoÊcià 143 * (Huges i in. 1995; Smoleƒ 2004) w: Andrzej S´kowski, Postawy spo∏eczne a poczucie jakoÊci ˝ycia osób niepe∏nosprawnych – Wybrane poglàdy na temat jakoÊci ˝ycia, s. 31, Zofii Palak w: JakoÊç ˝ycia osób niepe∏nosprawnych i nieprzystosowanych spo∏ecznie (red) (2006) 144 WARSZTATY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ I KOMUNIKACJI SPO¸ECZNEJ Agnieszka ˚arnecka, Ma∏gorzata Rupar Jednà z najbardziej podstawowych potrzeb jest potrzeba, aby nas rozumiano. Nie spodziewamy si´, ˝e inny ludzie b´dà si´ z nami zgadzaç, ani te˝ niekoniecznie szukamy pochwa∏y czy potwierdzenia. By∏oby to pewnie mi∏e, ale mo˝emy si´ bez tego obejÊç, dopóki wiemy, i˝ jest ktoÊ, kto nas rozumie, kto wie, co czujemy i dostrzega nasze prawdziwe pragnienia i intencje. Nikt bez kogoÊ takiego nie przetrwa d∏ugo sam. Kiedy znajdujemy kogoÊ, kto szczerze chce nas zrozumieç, takà par´ uszu, które sà prawdziwie otwarte, by s∏uchaç, to znaleêliÊmy per∏´. Jest to per∏a olbrzymiej wartoÊci i zrobimy prawie wszystko, by utrzymaç i piel´gnowaç t´ relacj´. T. Marshall I. WST¢P Opis zjawiska i problemu Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià cz´sto majà znacznie ograniczone kontakty spo∏eczne. Ich Êwiat to nierzadko niewiele wi´cej ni˝ w∏asny pokój, mieszkanie, podwórko. Kontakty spo∏eczne realizowane sà w niewielkim zamkni´tym kr´gu rodziny. Osoby niepe∏nosprawne cz´sto – mimo ˝e w rodzinie – ˝yjà samotnie. Rodzina daje podstawowà opiek´, lecz nie wystarcza jej si∏ czy umiej´tnoÊci na prawdziwy kontakt i rozmow´. W wielu rodzinach komunikacja jest wyraênie zaburzona. A cz∏owiek jest istotà spo∏ecznà. Kontakty z ludêmi dajà mu wiedz´ o otaczajàcym Êwiecie, o innych ludziach, o sobie samym. Dzi´ki kontaktom z innymi cz∏owiek zaspokaja swoje potrzeby wy˝szego rz´du: przynale˝noÊci, akceptacji, uznania. Na jakoÊç tych kontaktów wp∏ywa umiej´tnoÊç, którà kszta∏tuje si´ przez ca∏e ˝ycie – komunikowania si´ z innymi. Efektywne komunikowanie si´ z innymi to efekt wieloletniego treningu spo∏ecznego. Ograniczona aktywnoÊç powoduje, ˝e osoby takie majà niewielkie doÊwiadczenia spo∏eczne i ˝yciowe. Nawet okres edukacji szkolnej nie powoduje ich rozszerzenia, gdy˝ na ogó∏ te osoby kszta∏cone sà w systemie indywidualnym, bez kontaktu z rówieÊnikami i grupà szkolnà. Nauczanie indywidualne, w izolacji od grupy rówieÊniczej skutkuje brakiem treningu spo∏ecznego, jakiemu automatycznie podlega ka˝de zdrowe dziecko ucz´szczajàce do szko∏y. Osoba pozbawiona mo˝liwoÊci takich doÊwiadczeƒ nie ma szansy nabyç niezb´dnych w ˝yciu umiej´tnoÊci takich, jak: nawiàzywanie i podtrzymywanie znajomoÊci, zdobywanie przyjaêni, wspó∏praca w grupie, rozwiàzywania konfliktów. W sytuacjach spo∏ecznych czuje si´ niepewnie, reaguje w sposób nieadekwatny do sytuacji: wycofaniem albo agresjà. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià ˝yjàce w izolacji uzale˝nione sà od najbli˝szych w realizacji wi´kszoÊci potrzeb – w efekcie sà to osoby niesamodzielne, niezaradne, zale˝ne od innych. Ograniczone kontakty spo∏eczne i ma∏a wiedza o ˝yciu i ludziach powodujà idealistyczne wizje Êwiata i nierealistyczne oczekiwania w stosunku do otoczenia. Cz´sto jedynym êród∏em wiedzy o Êwiecie sà rodzi- 145 na, sàsiedzi i ekran telewizora. Rzadko zdarza si´, by niepe∏nosprawny cz∏onek rodziny wspó∏uczestniczy∏ w podejmowaniu wa˝nych rodzinnych decyzji. Poczucie braku wp∏ywu na procesy decyzyjne powoduje bezsilnoÊç i utrat´ kontroli nad decyzjami majàcymi wp∏yw na ich w∏asne ˝ycie. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià ˝yjàce w izolacji odczuwajà kompletnà bezradnoÊç w sytuacjach tzw. urz´dowych. Wynika to z braku podstawowego treningu. Ju˝ w szkole podstawowej uczniowie uczà si´ samodzielnie za∏atwiaç ró˝ne sprawy: podstemplowanie legitymacji szkolnej, op∏acenie obiadów w sto∏ówce etc. Za osob´ niepe∏nosprawnà takie sprawy zawsze za∏atwiali opiekunowie. Nic dziwnego, ˝e gdy – jako cz∏owiek doros∏y – taka osoba ma samodzielnie za∏o˝yç konto w banku lub wyjaÊniç spraw´ w urz´dzie skarbowym, jest to dla niej ogromny problem. Wszystkie powy˝ej opisane problemy wy∏àczajà osoby z niepe∏nosprawnoÊcià z mo˝liwoÊci pe∏nego uczestnictwa we wszelkich wa˝nych aspektach ˝ycia, prowadzà wprost do wykluczenia spo∏ecznego. Charakterystyka osób, do których adresowane sà warsztaty • Obni˝ona samoocena, niskie poczucie w∏asnej wartoÊci Osobom z niepe∏nosprawnoÊcià cz´sto brakuje wiary we w∏asne mo˝liwoÊci – nie wierzà w siebie, brak im pozytywnego nastawienia, z góry nastawione sà na pora˝k´ („wiadomo, ˝e mi si´ nie uda”), majà poczucie gorszego startu. Towarzyszy temu cz´sto nieumiej´tnoÊç poradzenia sobie ze stresem zwiàzanym z byciem ocenianym przez innych („wystawiam si´ na poÊmiewisko”) i tendencja do izolowania si´, wynikajàca z nieakceptacji swojej niesprawnoÊci. • Niskie umiej´tnoÊci spo∏eczne Brak dostatecznego treningu spo∏ecznego, brak kontaktu z innymi ludêmi poza najbli˝szà rodzinà, niewychodzenie z domu, nieuczestniczenie w ˝yciu spo∏ecznym kulturalnym skutkuje tym, ˝e osoby te w efekcie nie potrafià za∏atwiaç prostych spraw urz´dowych, nie potrafià wchodziç w prawid∏owe relacje z innymi, brak im nawyku dbania o siebie. Sà bierne i wycofujàce si´. • Brak wytrwa∏oÊci, „rzekome lenistwo” Szko∏a, praca to aktywnoÊci uj´te w ramy czasowe. Nadajà ˝yciu rytm, zmuszajà do wykonania okreÊlonych czynnoÊci w okreÊlonym czasie. åwiczà dyscyplin´ wewn´trzna, wytrwa∏oÊç, systematycznoÊç. Brak takich doÊwiadczeƒ skutkuje niewykszta∏ceniem tych niezb´dnych umiej´tnoÊci. W efekcie osoby niepe∏nosprawne ∏atwo si´ zniech´cajà, „odk∏adajà” sprawy na bli˝ej nieokreÊlonà przysz∏oÊç. • Ma∏a elastycznoÊç, l´k przed zmianami Niewielkie doÊwiadczenia spo∏eczne powodujà, ˝e nowe sytuacje (zmiana, przeszkoda) postrzegane sà w kategorii zagro˝eƒ. Skutkuje to brakiem elastycznoÊci w odnoszeniu si´ do zmiennych sytuacji. Wiele osób ma trudnoÊci w przystosowaniu si´ do wymagaƒ pracodawcy, np. w zakresie ubioru w pracy. Nie sà elastyczne na zmiany proponowane przez pracodawców (np. praca w sobot´ w zamian za dzieƒ wolny). Obserwuje si´ te˝ opór przed przekwalifikowaniem si´, uczestniczeniem w szkoleniach zawodowych. Tymczasem cz´Êç osób niepe∏nosprawnych jest przygotowana przez szko∏y do pracy w „wymierajàcych” zawodach, jak zegarmistrz czy tapicer. 146 • Nierealistyczne, wygórowane oczekiwania Niewielka wiedza o Êwiecie, „serialowa” wizja rzeczywistoÊci powoduje nierealistyczne, czasem wygórowane oczekiwania w stosunku do innych ludzi, cz´sto wr´cz roszczeniowoÊç. WÊród tych, którzy nigdy nie pracowali lub mieli w pracy d∏ugà przerw´, najcz´Êciej spotyka si´ osoby nastawione roszczeniowo, stawiajàce pracodawcy wysokie wymagania na starcie: odrzucajà oferty pracy na umow´ zlecenie – wolà etat i to na sta∏e, chcieliby mieç lekkà prac´, w godzinach im odpowiadajàcych i blisko domu. Towarzyszà temu wygórowane ˝àdania p∏acowe. • Brak samodzielnoÊci, uzale˝nienie od pomocy rodziny Doros∏y niepe∏nosprawny cz´sto traktowany jest w rodzinie jak dziecko. Fakt sprawowania permanentnej opieki przez rodziców przys∏ania im cz´sto moment, gdy dziecko staje si´ doros∏à osobà, która mo˝e i powinna podejmowaç samodzielne decyzje. W efekcie obserwuje si´ brak umiej´tnoÊci samodzielnego podejmowania decyzji, umiej´tnoÊci bycia cz∏onkiem grupy, rodziny, aktywnym cz∏onkiem spo∏eczeƒstwa. Zak∏ócenie postaw samodzielnoÊci, umiej´tnoÊci podejmowania decyzji jest jednà z podstawowych przyczyn olbrzymiego bezrobocia wÊród osób z niepe∏nosprawnoÊcià (wg PFRON 84%). Taka postawa kszta∏towana jest przez rodziny, szko∏y, instytucje wsparcia, system rentowy. • Brak wytrwa∏oÊci w poszukiwaniu pracy Nieliczne osoby niepe∏nosprawne nie zniech´cajà si´ po kilkakrotnym odrzuceniu ich ofert i dalej aktywnie szukajà. Zwykle sà to osoby z wy˝szym lub Êrednim wykszta∏ceniem albo te, które niedawno straci∏y prac´. Szybko rezygnujà ci, którzy nigdy nie pracowali lub mieli w pracy d∏ugà przerw´. • Brak umiej´tnoÊci poszukiwania pracy Wiele osób zdaje si´ wy∏àcznie na urzàd pracy lub inne instytucje pomagajàce poszukiwaç pracy („Niech mi Pani za∏atwi prac´”) – nie szukajà samodzielnie, nie wykazujà aktywnoÊci w tym zakresie. Dotyczy to zw∏aszcza osób, które nigdy nie pracowa∏y, oraz tych, które wczeÊniej pracowa∏y w zak∏adach pracy chronionej, gdzie nie by∏o wielkich wymagaƒ, ale te˝ mo˝liwoÊci awansu – a wi´c nie trzeba by∏o ani si´ wykazywaç, ani walczyç. • Uzale˝nienie od pomocy paƒstwa Szczególnie dotyczy to osób d∏ugotrwale korzystajàcych z pomocy spo∏ecznej: zasi∏ków, dop∏at do czynszu, wy˝ywienia, pomocy rzeczowej itp. Podj´cie pracy natychmiast odcina ca∏à pomoc socjalnà i bywa odbierane – paradoksalnie – w kategorii straty. Cz´sto te˝ s∏yszy si´: „Za takie pieniàdze nie op∏aca mi si´ pracowaç”. Nie zawsze oznacza to wygórowane ˝àdania p∏acowe. Cz´sto okazuje si´, ˝e – zw∏aszcza w przypadku tzw. renty socjalnej – ró˝nica mi´dzy Êwiadczeniem, które musi zostaç zawieszone w momencie podj´cia pracy a proponowanym wynagrodzeniem (pomniejszonym o wydatki zwiàzane z pracà, m.in. z dojazdem do pracy), jest minimalna. Z prostej kalkulacji wnika wtedy, ˝e osoba, która podejmie prac´, b´dzie dysponowaç miesi´cznie kwotà o 100 z∏ wy˝szà ni˝ w okresie, gdy nie pracowa∏a. • Brak dostatecznej wiedzy na temat przepisów prawnych Wiele osób z niepe∏nosprawnoÊcià nie orientuje si´ w obowiàzujàcych przepisach prawnych. Bardzo s∏aba jest wiedza o uregulowaniach dotyczàcych orzecznictwa rentowego i pozarentowego, przepisów 147 podatkowych (ulga rehabilitacyjna dla osób niepe∏nosprawnych) czy przepisów prawa pracy. Skutkuje to np. nieodwo∏ywaniem si´ od niekorzystnych orzeczeƒ ZUS (z powodu braku znajomoÊci terminologii dotyczàcej nazewnictwa stopni niepe∏nosprawnoÊci lub zdolnoÊci do pracy), niekorzystaniem z ulg podatkowych. Zaj´cia warto uzupe∏niç o przybli˝enie tej problematyki. • Brak wiedzy na temat programów pomocowych dla osób niepe∏nosprawnych Wiele osób z niepe∏nosprawnoÊcià nie orientuje si´, ˝e mogà skorzystaç z programów finansowanych ze Êrodków PFRON. Nie korzystajà z turnusów rehabilitacyjnych, nie wiedzà o mo˝liwoÊci dofinansowania studiów wy˝szych, nauki w szkole policealnej, przystosowania mieszkania do potrzeb wynikajàcych z niepe∏nosprawnoÊci, zakupu komputera etc. Zaj´cia warto uzupe∏niç o przybli˝enie tej problematyki. • Ubóstwo Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià tylko pozornie majà zabezpieczenie materialne. WysokoÊç rent z tytu∏u niezdolnoÊci do pracy czy zasi∏ków z pomocy spo∏ecznej nie pozwala na samodzielne utrzymanie si´. Przepisy okreÊlajàce mo˝liwoÊci zarabiania osób pobierajàcych renty lub zasi∏ki utrudniajà podj´cie pracy, budzà l´k przed utratà Êwiadczeƒ. W efekcie – sprzyjajà niepodejmowaniu aktywnoÊci i pogrà˝aniu si´ tej grupy spo∏ecznej w ubóstwo. • Poczucie ni˝szoÊci spo∏ecznej Poczucie ni˝szoÊci spo∏ecznej osób z niepe∏nosprawnoÊcià to prosta konsekwencja braku wykszta∏cenia, pracy, nieuczestniczenia w ˝yciu towarzyskim, kulturalnym, spo∏ecznym, politycznym. To poczucie, ˝e jest si´ obywatelem drugiej kategorii. II METODYKA Warsztaty psychologiczne z elementami grupy wsparcia – dlaczego taka forma pracy? Warsztaty aktywizacji zawodowej z elementami grupy wsparcia przygotowujà uczestników do wejÊcia na rynek pracy, uczàc dostrzegania indywidualnego potencja∏u i budowania w∏asnych zasobów oraz przekazujàc wiedz´ o rynku pracy, dokumentach aplikacyjnych i prowadzeniu rozmowy kwalifikacyjnej. Warsztaty komunikacji spo∏ecznej z elementami grupy wsparcia dajà mo˝liwoÊç nabycia i wyçwiczenia praktycznych umiej´tnoÊci niezb´dnych w prawid∏owym funkcjonowaniu w sytuacjach spo∏ecznych: nawiàzywania i budowania wartoÊciowych relacji mi´dzyludzkich poprzez prac´ z emocjami, radzenie sobie ze stresem, nauk´ zachowaƒ asertywnych. Elementy grupy wsparcia w ka˝dym z warsztatów to przyj´cie zasady zaufania, dyskrecji i nieoceniania. To, co si´ dzieje, nie wychodzi poza jej granice – cz∏onkowie grupy mogà swobodnie, otwarcie i szczerze si´ wypowiadaç. Nie wydaje si´ sàdów na temat innych. Wprowadzenie zasad grupy wsparcia w zaj´cia warsztatowe daje uczestnikom poczucie bezpieczeƒstwa: • u∏atwia mówienie o trudnych sprawach, • u∏atwia rozmowy o wàtpliwoÊciach i obawach, • pozwala pokazaç s∏abe strony, 148 • pozwala na przyznanie si´ do prze˝ywania emocji, • pozwala na refleksj´, • udziela pomocy. Grupa wsparcia sk∏ania uczestników do myÊlenia, bilansowania, refleksji – jest bezstronna, próbuje przekazaç w∏asnà wiedz´ i w ten sposób udzieliç pomocy. Przyznaje ka˝demu uczestnikowi w bezpiecznym miejscu niezb´dnà przestrzeƒ i czas na prac´ nad swoimi problemami. Takie formy pracy zosta∏y wybrane nieprzypadkowo – zaj´cia grupowe, majàce charakter warsztatowy z elementami grupy wsparcia, u∏o˝one w trzech nast´pujàcych po sobie modu∏ach ukierunkowanych na çwiczenie ró˝nych umiej´tnoÊci. Czy nie wystarczy∏yby spotkania czy konsultacje indywidualne z poszczególnymi osobami? Otó˝ nie, gdy˝ zastosowanie tych form pracy (zaj´cia warsztatowe, grupa wsparcia, aktywne metody pracy) w proponowanym uk∏adzie (kolejne warsztaty uzupe∏niajà si´) daje poprzez efekt synergii du˝o lepsze rezultaty ni˝ praca indywidualna czy ka˝da z tych form zastosowana oddzielnie. Czym jest warsztat psychologiczny, metody pracy warsztatowej Warsztaty psychologiczne ∏àczà w sobie elementy zaj´ç aktywnych, uczenia si´ przez dzia∏anie i doÊwiadczenie (action learning), treningu interpersonalnego, grupy terapeutycznej i grupy wsparcia. Podczas zaj´ç chodzi nie tylko o przekazywanie wiedzy, ale tak˝e o pomoc uczestnikom w ich osobowym rozwoju, o lepsze poznanie siebie i innych, o pog∏´bianie refleksji, wyzwalanie mocy twórczych tkwiàcych w ka˝dym. Sens zaj´ç polega na wspólnym uczeniu si´. Zasadà jest nie tyle podanie gotowego materia∏u, ile pobudzenie uczestników do aktywnego udzia∏u w spotkaniu. Zak∏ada si´, ˝e uczestnicy majà wiedz´ i doÊwiadczenia i sk∏ania si´ ich do dzielenia si´ nimi oraz wnoszenia w∏asnej inwencji. Zaj´cia grupowe stwarzajà klimat bezpieczeƒstwa i zaufania, pobudzajà aktywnoÊç uczestników. Dajà mo˝liwoÊç znalezienia w∏asnych rozwiàzaƒ, a w miar´ realizacji programu powodujà zwi´kszenie wiary we w∏asne si∏y, dajà poczucie sprawstwa. Uczestnicy uczà si´ te˝ wiele na temat samych siebie, swoich zachowaƒ, dà˝eƒ, przekonaƒ, systemu wartoÊci. Przekazywanie treÊci teoretycznych dokonuje si´ przede wszystkim poprzez çwiczenia. Z badaƒ wynika, ˝e zapami´tujemy: 10% z tego, co s∏yszymy, 20% z tego, co widzimy, 40% z tego, o czym rozmawiamy (dyskutujemy), 90% z tego, co robimy (doÊwiadczamy). Samo teoretyczne przekazanie treÊci oraz ich zrozumienie nie zmieniajà post´powania cz∏owieka. Zmiana postawy czy sposobu post´powania musi byç prze˝yta. ¸atwiej nast´puje, gdy jest przeçwiczona. Zaj´cia warsztatowe pozwalajà wypróbowaç nowe umiej´tnoÊci, eksperymentowaç z nowymi sposobami zachowaƒ, stosowaç w praktyce nowà wiedz´. Warsztaty realizowane sà poprzez prac´ na trzech poziomach: • nabywanie wiedzy – poziom teoretyczny, • rozwój umiej´tnoÊci, kompetencji – poziom praktyczny, • rozpoznawanie indywidualnych predyspozycji – poziom osobistych kompetencji. Warsztaty odbywajà si´ w formie interaktywnego treningu umiej´tnoÊci z wykorzystaniem metod aktywizujàcych. Uczestnik pracuje w zespole, uczy si´ wspó∏dzia∏ania, brania i udzielania pomocy, 149 wspó∏odpowiedzialnoÊci za prac´ grupy. Metody aktywne uczà twórczego i krytycznego myÊlenia, podejmowania decyzji, rozwiàzywania problemów, uczà równie˝ komunikowania si´, stawiania pytaƒ i pracy zespo∏owej. Stosowane aktywne metody pracy: • çwiczenia indywidualne, • çwiczenia w ma∏ych grupach, • symulacje realnych sytuacji, • studium przypadków (case study), • burza mózgów, • odgrywanie ról, wchodzenie w role, • gry symulacyjne, • zadania problemowe, • dyskusje kierowane, • miniwyk∏ady, • prace domowe. Podczas zaj´ç jest miejsce na autorefleksj´ i sesj´ informacji zwrotnych. Ka˝de çwiczenie jest omawiane przez prowadzàcych i uczestników. Taka ocena umo˝liwia zintensyfikowanie procesu rozwoju umiej´tnoÊci. Zwraca si´ uwag´ na indywidualne potrzeby uczestników grupy, dostosowujàc treÊç i przebieg warsztatów do ich propozycji, uwarunkowaƒ sytuacyjnych oraz ujawnionych kompetencji. Program ma charakter d∏ugofalowy, praca obliczona jest na kilka miesi´cy. Niektórzy uczestnicy na poczàtku zadajà pytanie: dlaczego tak d∏ugo? Dlatego, ˝e uczenie si´ wymaga czasu, nie jest to proces natychmiastowy. Uczymy si´ dzi´ki czasowi, jaki poÊwi´camy na wywo∏anie zdarzeƒ z pami´ci, przypomnienie sobie b∏´dów i sukcesów, doÊwiadczanie, prze˝ywanie emocji i refleksji. To wymaga czasu i systematycznych spotkaƒ. • Refleksja wymaga czasu. • Nauczenie si´ myÊlenia wymaga czasu. • Nauczenie si´ zaufania wymaga czasu. • Nauczenie si´ dostrzegania innych wymaga czasu. Koƒczàc zaj´cia uczestnicy posiadajà nowà wiedz´ i umiej´tnoÊci, w wi´kszym zakresie korzystajà z posiadanych zasobów wewn´trznych. III WARSZTATY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ Warsztaty aktywizacji zawodowej z elementami grupy wsparcia przygotowujà uczestników do wejÊcia na rynek pracy uczàc dostrzegania indywidualnego potencja∏u i budowania w∏asnych zasobów i przekazujàc wiedz´ o rynku pracy, dokumentach aplikacyjnych i prowadzeniu rozmowy kwalifikacyjnej. • Metody pracy Warsztaty aktywizacji zawodowej prowadzone sà metodami aktywnymi w formie zaj´ç grupowych (opisane powy˝ej). • Program Warsztatów aktywizacji zawodowej 150 A. Budowanie zasobów 1. Ludzie wokó∏ nas 2. ˚ycie z niepe∏nosprawnoÊcià 3. Praca nad pozytywnym obrazem w∏asnej osoby B. Aktywizacja zawodowa. Elementarz pracownika 1. Rynek pracy. Jak i gdzie szukaç ofert pracy. 2. Tworzenie aplikacji Redagowanie CV Pisanie listu motywacyjnego 3. Przygotowanie do rozmowy kwalifikacyjnej • TreÊç Warsztatów aktywizacji zawodowej z przyk∏adami çwiczeƒ: A. Budowanie zasobów 1. Ludzie wokó∏ nas Jednym z etapów budowania zasobów przez uczestników jest przypomnienie sobie, wydobycie z pami´ci tzw. wa˝nych osób, które pojawi∏y si´ w ˝yciu ka˝dej osoby, i dostrze˝enie ich wokó∏ siebie obecnie. åwiczenie to pozwala uÊwiadomiç sobie, ˝e fakt, i˝ spotka∏o si´ w swoim ˝yciu wiele ciekawych, wa˝nych osób jest cennym doÊwiadczeniem, ˝e ka˝dy spotkany cz∏owiek wnosi coÊ nowego, ˝e obecnoÊç innych ludzi daje wewn´trznà si∏´. åwiczenie: „Cz∏owiek m´˝nia∏ w sobie” Cel: • wprowadzenie do pracy grupy tematu ˝ycia z niepe∏nosprawnoÊcià – tematu tabu w wielu domach, • podzielenie si´ doÊwiadczeniami, • empatia, • integracja grupy, • budowanie zasobów. Zaj´cia I: 1. PoproÊ grup´, by zaj´∏a miejsca w kr´gu. 2. Instrukcja: „Tematem dzisiejszych zaj´ç b´dzie ˝ycie z niepe∏nosprawnoÊcià. Przeczytam wspomnienie Janki Ochojskiej opublikowane kilka lat temu w prasie. Czy wiecie, kim jest Janka Ochojska, mo˝e przypomn´. Janka Ochojska jest wed∏ug nazewnictwa ZUS-u: osobà ca∏kowicie niezdolnà do pracy i samodzielnej egzystencji”. 3. Czytasz tekst. 4. Po przeczytaniu pytasz grup´ o refleksj´ – pierwszà myÊl, która przysz∏a do g∏owy po wys∏uchaniu. 5. Dyskusja – pytasz: czy ktoÊ mia∏ podobne doÊwiadczenia, co pomog∏o Ochojskiej odnieÊç sukces. Wiele osób podkreÊla, ˝e pomogli jej ludzie, których spotka∏a w ˝yciu. 6. Praca domowa. Instrukcja: „Sàdz´, ˝e ka˝dy z nas spotka∏ osoby, które na niego wp∏yn´∏y, ukszta∏towa∏y go. Spotka∏ dobre i wa˝ne osoby. Czasem, tak jak w filmie pojawi∏y si´ i znik∏y, czasem by∏y, sà z nami d∏ugo. Waszym zadaniem jest zrobienie listy tych osób. Wróçcie myÊlami do dzieciƒstwa, do szko∏y, wczesnej m∏odoÊci a˝ do dziÊ”. Praca jest pisemna. 151 Zaj´cia II: 1. Pytasz, czy wszyscy zrobili, czy by∏o to trudne zadanie? 2. Prosisz o refleksje, czy coÊ zdziwi∏o, zaskoczy∏o uczestników, gdy robili te listy. 3. Dyskusja. 4. Podsumowanie: „Wa˝ne, dobre osoby, które spotkaliÊcie w ˝yciu, sà waszym skarbem, którego nikt wam nie odbierze. To sà wasze zasoby. Mam nadziej´, ˝e spotkacie jeszcze wiele takich osób.” Uwagi: a) W grupie mogà by osoby tak: poranione przez ˝ycie, ˝e stwierdzajà, i˝ nie by∏o w ich ˝yciu tego typu ludzi, wszystko zawdzi´czajà sobie, ukszta∏towali si´ sami. Przyjmij ich punkt widzenia na tym etapie grupy, pogratuluj tego, jak bardzo sà silni, skoro uda∏o im si´ samym prze˝yç. b) Tekst proponowany przez autorki jest jednym z wielu, wskazane jest dobranie materia∏u do potrzeb grupy. Mo˝na te˝ wykorzystaç filmy, audycje radiowe. Celem tego çwiczenia jest bezpieczne wprowadzenie problematyki ˝ycia z niepe∏nosprawnoÊcià jako tematu dla grupy. ˚ycie z niepe∏nosprawnoÊcià W grupach osób niepe∏nosprawnych nale˝y wprowadziç jako temat pracy niepe∏nosprawnoÊç, chorob´, wypadek. W wielu rodzinach osób z niepe∏nosprawnoÊcià jest to temat tabu. Mówi si´ o niepe∏nosprawnoÊci tylko w kontekÊcie medyczno-rehabilitacyjnym, nie dotykajàc sfery psychicznej samej osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, jak i cz∏onków jej rodziny. Zadaniem trenera jest wprowadzenie tego tematu do pracy grupy i odczarowanie go. Wa˝nà sprawà jest kultura osobista i samoÊwiadomoÊç trenera, umiej´tnoÊç przyj´cia innych poglàdów uczestników ni˝ w∏asne, a te˝ du˝a „uwa˝noÊç” na prze˝ycia uczestników. åwiczenie: „W czym pomaga, w czym przeszkadza niepe∏nosprawnoÊç” Cel: • umiej´tnoÊç ˝ycia z niepe∏nosprawnoÊcià, • pogodzenie si´ ze stratà, • umiej´tnoÊç spostrzegania nowych wyzwaƒ, • poznanie siebie, • widzenie zmiany, • empatia, • integracja grupy. 1. PoproÊ grup´, by usiad∏a w kr´gu. 2. Przedstaw instrukcj´: „Za chwil´ podzielicie si´ na mniejsze zespo∏y. Waszym zadaniem b´dzie spisanie wszystkich odpowiedzi na dwa pytania: 1 – W czym przeszkadza niepe∏nosprawnoÊç? 2 – W czym pomaga niepe∏nosprawnoÊç?”. 3. Podziel uczestników na grupy wykorzystujàc odpowiednià metod´. 4. Rozdaj ka˝dej grupie 2 kartki papieru i 1 pisak, skieruj zespo∏y do wyznaczonych miejsc, przypominajàc instrukcj´. PoproÊ te˝ o wybranie osoby/osób, które b´dà przedstawiaç prac´ grupy. OkreÊl czas – 20 minut. 5. Przygotuj 2 arkusze z wypisanymi, zadawanymi pytaniami. 6. Po 20 minutach poproÊ uczestników, by siedli w kole. 152 7. PoproÊ zespo∏y, by przedstawi∏y wyniki swojej pracy, rozpoczynajàc od pytania: „W czym przeszkadza niepe∏nosprawnoÊç?”. 8. Wybierz ochotniczk´/ ochotnika i z jej/ jego pomocà spiszcie wyniki pracy grup. 9. Przeczytaj je g∏oÊno, zapytaj o to, czy ktoÊ chcia∏by coÊ dodaç, jeÊli tak, dopisz do listy. 10. Post´puj podobnie przy drugim pytaniu. 11. Zaproponuj, by ponumerowaç zapisane okreÊlenia. Zwykle jest tak, ˝e tych, „w czym pomaga…”, jest wi´cej. 12. Pozwól teraz na swobodnà wymian´ refleksji uczestników. Powróç do uczuç, jakie w nich obudzi∏o polecenie: „W czym pomaga niepe∏nosprawnoÊç?”. PodkreÊl, ˝e Ochojska stwierdzi∏a w swym tekÊcie, ˝e niepe∏nosprawnoÊç jest jej integralnà cz´Êcià. Jak wszystko w ˝yciu coÊ daje i coÊ zabiera. PoproÊ uczestników, by pomyÊleli jeszcze podczas przerwy na ten temat. Praca nad pozytywnym wizerunkiem w∏asnej osoby Kolejnym wa˝nym tematem jest budowanie pozytywnego wizerunku w∏asnej osoby. Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià bardzo cz´sto majà nieadekwatnà, zani˝onà samoocen´ oraz obni˝one poczucie w∏asnej wartoÊci. Zaj´cia majà zadania „budowanie zasobów”: umiej´tnoÊci dostrzegania i nazywania swoich mocnych stron, zwi´kszenia samoÊwiadomoÊci oraz doÊwiadczenia sytuacji publicznego mówienia dobrze o sobie, a tak˝e çwiczenia empatii i umiej´tnoÊci dostrzegania i nazywania mocnych stron u innych ludzi. åwiczenie: „Mocne strony” Cel: 1. Budowanie zasobów, 2. Umiej´tnoÊç dostrzegania i nazywania mocnych stron u siebie i innych, 3. SamoÊwiadomoÊç, 4. Empatia, 5. Integracja grupy, 6. DoÊwiadczenie publicznego mówienia dobrze o sobie. Przewidujàc, ˝e chcesz przeprowadziç to çwiczenie, zadajesz prac´ domowà dwa tygodnie wczeÊniej. Instrukcja „Waszym zadaniem jest spisanie np. 50 mocnych stron (liczb´ dostosowujesz do grupy: od 20 do 50 mocnych stron). Mocne strony to cechy charakteru, osobowoÊci, które cenisz u siebie, umiej´tnoÊci, talenty, zainteresowania. Proponuj´, byÊcie ju˝ dzisiaj po∏o˝yli kartk´ w domu i zacz´li spisywaç. Mo˝na te˝ skorzystaç z pomocy rodziny, znajomych, ale pami´tajcie, ˝e sà takie cechy, o których tylko wy wiecie”. Na kolejnych zaj´ciach przypominasz instrukcj´. Zaj´cia w∏aÊciwe – nale˝y przeznaczyç czas: 2 do 3 spotkaƒ w wi´kszoÊci poÊwi´conych temu çwiczeniu. 1. Prosisz uczestników, by na ochotnika zaprezentowali swojà prac´, a pozosta∏ych, by zastanowili si´, jakie mocne strony widzà u ka˝dej osoby z grupy. 2. Grupa s∏ucha uwa˝nie osoby, która prezentuje. 3. Po zakoƒczeniu dajesz jej kartk´ i prosisz osoby z grupy, by poda∏y, jakie widzà mocne strony u kole˝anki/kolegi. Mogà si´ powtarzaç z tymi, które ktoÊ mia∏ na swojej liÊcie. Wszystkie cechy „otrzymane od grupy” ta osoba zapisuje. Starasz si´, by wszyscy si´ wypowiedzieli, moderujesz dyskusj´, podajàc co jakiÊ czas swoje spostrze˝enia. 153 4. Po zakoƒczeniu pytasz osob´ prezentujàcà, jak si´ czuje teraz, jak si´ czu∏a, czytajàc, a jak s∏uchajàc. 5. Prosisz kolejnà osob´. B. Aktywizacja zawodowa. Elementarz pracownika Rynek pracy. Jak i gdzie szukaç ofert pracy Na zaj´ciach prowadzàcy przedstawiajà aktualnà sytuacj´ na rynku pracy. Omawiajà najskuteczniejsze metody szukania pracy. Zach´cajà do rejestrowania si´ w Powiatowym Urz´dzie Pracy, korzystania z doradztwa zawodowego i mo˝liwoÊci szkoleƒ. Wa˝nym çwiczeniem jest analiza og∏oszeƒ prasowych dotyczàcych pracy – k∏adzie si´ nacisk, by uczestnicy „przymierzali si´” do ró˝nych og∏oszeƒ, a nie tylko tych adresowanych wprost do osób niepe∏nosprawnych. Uczestnicy to – na ogó∏ – osoby o ró˝nym doÊwiadczeniu zawodowym. Zwykle w grupie sà zarówno osoby, które nigdy nie pracowa∏y, jak i osoby o znaczàcym sta˝u pracy, ale d∏ugo pozostajàce bez zatrudnienia. Te ró˝ne doÊwiadczenia wnoszà dodatkowà wartoÊç. Warto wykonaç çwiczenie, w którym skonfrontujà si´ poglàdy uczestników na temat pracy. åwiczenie: „Co daje praca?” Cel: • poznanie zysków i strat wynikajàcych z podj´cia pracy, • tolerancja, • rozumienie potrzeb innych. 1. Uczestniczy siadajà w kr´gu. 2. PowieÊ du˝y arkusz papieru flipchart z napisem: „Co daje praca?”. 3. Rozdaj uczestnikom kartki, niech spiszà swoje skojarzenia. 4. Dyskusja kierowana: zapisz z pomocà ochotnika/ochotniczki wszystkie pierwotne refleksje uczestników i wtórne powstajàce w czasie dyskusji. 5. Podziel uczestników na ma∏e zespo∏y, wykorzystujàc jednà z podanych metod. 6. Ka˝dy zespó∏ otrzymuje marker w innym kolorze, wolno rozmawiaç tylko w zespole. 7. PoproÊ grupy, by podesz∏y do arkusza z wypisanymi skojarzeniami, i zaznaczy∏y te, które sà specyficzne tylko dla osób niepe∏nosprawnych. 8. Dyskusja. Wniosek grupy jest taki, ˝e nie ma takich ró˝nic. Tworzenie aplikacji Ten blok zaj´ç ma przygotowaç do samodzielnego przygotowania dokumentów aplikacyjnych (CV i listu motywacyjnego). Uczestnicy otrzymujà wzory i wskazówki. Podczas kilku zaj´ç twórczo pracujà nad tymi umiej´tnoÊciami: przerabiajà tradycyjny ˝yciorys na nowoczesne CV, wykazujà b∏´dy i poprawiajà nieprawid∏owe „çwiczebne” cv i list motywacyjny. Szczególnie te ostatnie çwiczenia sprawiajà uczestnikom wiele satysfakcji: oprócz çwiczenia praktycznych umiej´tnoÊci, mogà wykazaç si´ wiedzà, czujà si´ kompetentni – wyraênie podnosi si´ ich samoocena i poczucie skutecznoÊci. Efektem koƒcowym jest utworzenie w∏asnych dokumentów aplikacyjnych. 154 Redagowanie CV åwiczenie: „CV” Cel: • umiej´tnoÊç opracowania dobrego CV, • umiej´tnoÊç starania si´ o prac´, • umiej´tnoÊç pracy w zespole. 1. Rozdaj grupie przygotowany wzór CV. 2. Omów kolejno wszystkie punkty, zach´ç do dzielenia si´ wàtpliwoÊciami. 3. Po omówieniu rozdaj instrukcj´. 4. Praca w zespo∏ach. Instrukcja: „Waszym zadaniem b´dzie przerobienie ˝yciorysu pisanego w dawnym stylu na nowoczesne CV. Pewnych faktów tam brakuje, np. dat, trzeba je ustaliç, inne sà niepotrzebne”. 5. Podziel grup´ na zespo∏y, wyznacz miejsca, w których zespo∏y b´dà pracowaç. Rozdaj ka˝demu z zespo∏ów spreparowany ˝yciorys pani Zofii Kowalskiej i papier. PoproÊ, ˝eby pos∏ugiwali si´ podanym wzorem CV i instrukcjà. Czas ok. 15-20 minut. 6. Grupy kolejno prezentujà swojà prac´. 7. Podsumuj, pokazujàc, jak nale˝a∏o to wykonaç, chwalàc ka˝dà grup´ za to, co dobrze zrobi∏a. 8. Praca indywidualna – „domowa” – stworzenie w∏asnego CV. CV uczestników musisz omawiaç indywidualnie, z ka˝dà osobà. Warto na to przewidzieç odpowiedni czas. Czy podawaç informacj´ o niesprawnoÊci w CV i liÊcie motywacyjnym? Wi´kszoÊç osób niepe∏nosprawnych jest przekonana, ˝e wpisanie informacji o niesprawnoÊci powoduje automatyczne odrzucenie ich dokumentów i niezaproszenie na rozmow´. Zatem: podawaç czy nie podawaç? Rozwa˝my plusy (+) i minusy (-) tej sytuacji. JeÊli zamieÊci si´ t´ informacj´ w CV, to: (+) pracodawca jest poinformowany, a wi´c przygotowany na spotkanie z osobà niepe∏nosprawnà, nie jest zaskoczony, (-) mo˝e „z góry uruchomiç” uprzedzenia w stosunku do tej osoby i nie daç szansy na zaprezentowanie si´. JeÊli nie zamieÊci si´ tej informacji, to: (+) wykorzystujàc element zaskoczenia, mo˝na zaprezentowaç si´ z jak najlepszej strony, (+) pokazuje si´ pracodawcy, ˝e niesprawnoÊç nie jest problemem, a liczà si´ kwalifikacje, (-) pracodawca mo˝e uznaç, ˝e Êwiadomie ukry∏o si´ wa˝nà informacj´ i mogà nasunàç si´ wàtpliwoÊci, czy kandydat nie ukrywa czegoÊ wi´cej, (-) element zaskoczenia mo˝e zadzia∏aç przeciwko osobie niepe∏nosprawnej – nieprzygotowany pracodawca mo˝e w ogóle nie chcieç rozmawiaç, mo˝e te˝ zareagowaç w sposób niekulturalny. Jak widaç, nie ma tu dobrej recepty. Jedna i druga sytuacja niosà ze sobà i korzyÊci, i zagro˝enia. Ka˝dy musi sam zdecydowaç, jaki wariant wybraç. Nigdy nie nale˝y zatajaç informacji o grupie inwalidzkiej. JeÊli nie poda∏o si´ jej w CV, to nale˝y poinformowaç o tym pracodawc´ podczas rozmowy kwalifikacyjnej (nawet jeÊli jest to tzw. nie- 155 sprawnoÊç niewidoczna). W CV mo˝na wpisaç t´ informacj´ w punkcie „informacje dodatkowe (lub uzupe∏niajàce)”. Wpisuje si´ tu wy∏àcznie stopieƒ (grup´) niepe∏nosprawnoÊci, nie podaje si´ nazwy schorzenia. OczywiÊcie informacj´ o niesprawnoÊci koniecznie trzeba podaç, gdy osoba niepe∏nosprawna stara si´ o prac´ w zak∏adzie pracy chronionej lub na refundowanym stanowisku pracy, bo jest to atut – takiego w∏aÊnie pracownika poszukuje pracodawca. • Pisanie listu motywacyjnego åwiczenie: „List motywacyjny” Cel: • umiej´tnoÊç sporzàdzenia listu motywacyjnego, • umiej´tnoÊç starania si´ o prac´, • umiej´tnoÊç pracy w zespole. 1. Rozdaj uczestnikom wzór listu motywacyjnego. Omów go szczegó∏owo. 2. Nast´pnie rozdaj instrukcj´ i przyk∏adowy list motywacyjny. Przeczytaj go. 3. Praca w zespo∏ach (lub warunkowo praca indywidualna „domowa”). Instrukcja: „Podzielimy si´ na ma∏e grupy. Waszym zadaniem b´dzie napisanie listu motywacyjnego do og∏oszenia, które otrzymacie. Na rzecz çwiczenia przyjmujemy, ˝e spe∏niacie wszystkie kryteria podanie w og∏oszeniu, zarówno pod wzgl´dem doÊwiadczenia, jak i umiej´tnoÊci”. Podziel grup´ na zespo∏y. Ka˝demu z nich daj spreparowane og∏oszenie i kartk´ papieru. Czas pracy okreÊl na 15–20 minut. 4. Prezentacja listów motywacyjnych napisanych przez uczestników. 5. Dyskusja i wybór najlepszych sformu∏owaƒ. 6. Praca indywidualna „domowa”: „Znajdê og∏oszenie Dam prac´ w gazecie lub w internecie. Napisz do tego og∏oszenia w∏asny, prawdziwy list motywacyjny, przynieÊ go ∏àcznie z og∏oszeniem”. 7. Dobre listy motywacyjne, jeÊli autorzy si´ zgodzà, mo˝na czytaç g∏oÊno i wspólnie nad nimi pracowaç. S∏absze listy nale˝y poprawiaç indywidualnie lub czytaç fragmentami. Przygotowanie do rozmowy kwalifikacyjnej Przygotowanie do rozmowy kwalifikacyjnej obejmuje: czynnoÊci tydzieƒ przed rozmowà, dzieƒ przed, 5 minut przed rozmowà i po rozmowie – a w tym m. in.: jak i jakie zebraç informacje o firmie, jak si´ ubraç na rozmow´, co wziàç ze sobà, na jakie pytania si´ przygotowaç, jak poradziç sobie z trudnymi pytaniami. åwiczenia o charakterze symulacji realnych rozmów kwalifikacyjnych, odgrywania ról majà na celu „oswojenie” uczestników z sytuacjà, prze˝ycie jej, wypracowanie konstruktywnych sposobów radzenia sobie z tym niewàtpliwie trudnym zadaniem. åwiczenie: „Rozmowa kwalifikacyjna – scenki” Cel: • poznanie przebiegu rozmowy kwalifikacyjnej, • umiej´tnoÊç przygotowania si´ do rozmowy kwalifikacyjnej, • umiej´tnoÊç skutecznego „rozegrania” rozmowy kwalifikacyjnej, 156 • umiej´tnoÊç negocjacji, • podwy˝szenie samooceny. 1. Podziel grup´ na zespo∏y, wykorzystujàc jednà z metod podzia∏u na grupy. 2. Ka˝dy zespó∏ tworzy firm´, która poszukuje pracowników. Musi okreÊliç charakter firmy, rodzaj dzia∏alnoÊci, doÊwiadczenie, opisaç stanowiska, na które mo˝na aplikowaç i wymagania. 3. Zespó∏ prezentuje firm´ i „daje og∏oszenie” – ochotnicy z pozosta∏ych grup zg∏aszajà si´. „Pracownicy firmy” przeprowadzajà rozmow´ kwalifikacyjnà. 4. Po zakoƒczeniu scenki zapytaj starajàcego si´ o prac´, jak si´ czu∏, nast´pnie „pracowników firmy”, jak si´ czuli w tej roli. PoproÊ wszystkich, tzn. starajàcego si´ o prac´, rekrutujàcych i widowni´, by opisali, które elementy rozmowy najbardziej im si´ podoba∏y, a co warto poprawiç. 5. Nast´pnie kolejne firmy „dajà og∏oszenia”. 6. Warto, by ka˝da osoba z grupy znalaz∏a si´ po jednej i po drugiej stronie, czyli i stara∏a si´ o prace, i by∏a pracodawcà. JeÊli grupa jest liczna, mo˝na jà podzieliç na nowe zespo∏y o innym sk∏adzie i tworzyç nowe firmy, tak by zaj´cia nie traci∏y na dynamice. Efekty Warsztatów aktywizacji zawodowej Efekty Warsztatów aktywizacji zawodowej u uczestników: • przygotowanie do wejÊcia na otwarty rynek pracy, • wiedza o rynku pracy, • praktyczna umiej´tnoÊç sporzàdzania dokumentów aplikacyjnych, • przygotowane w∏asne dokumenty aplikacyjne, • umiej´tnoÊç prowadzenia rozmowy kwalifikacyjnej, • poznanie siebie – rozpoznanie i nazwanie w∏asnych zasobów, • wzrost samoÊwiadomoÊci – dostrze˝enie indywidualnego potencja∏u, • wzrost samooceny i poczucia w∏asnej wartoÊci, • wzrost poczucia kompetencji, • wzrost poczucia sprawstwa, • nabycie umiej´tnoÊci pracy w zespole, • dostrze˝enie i otwarcie si´ na potrzeby innych, • wzrost tolerancji, • wzrost empatii, • umiej´tnoÊç rozmowy o swojej niesprawnoÊci, • motywacja do dzia∏ania, • umiej´tnoÊç postrzegania nowych wyzwaƒ, • gotowoÊç na zmiany w ˝yciu. IV WARSZTATY KOMUNIKACJI SPO¸ECZNEJ Warsztaty komunikacji spo∏ecznej z elementami grupy wsparcia dajà mo˝liwoÊç nabycia i wyçwiczenia praktycznych umiej´tnoÊci niezb´dnych w prawid∏owym funkcjonowaniu w sytuacjach 157 spo∏ecznych: nawiàzywania i budowania wartoÊciowych relacji mi´dzyludzkich poprzez prac´ z emocjami, radzenie sobie ze stresem, nauk´ zachowaƒ asertywnych. • Metody pracy Warsztaty komunikacji spo∏ecznej prowadzone sà metodami aktywnymi w formie zaj´ç grupowych (opisane powy˝ej). • Program Warsztatów komunikacji spo∏ecznej: Skuteczna komunikacja interpersonalna: 1. Rola emocji i uczuç w ˝yciu • Nazywanie emocji i uczuç, • Rola emocji i uczuç w ˝yciu, • Rozpoznawanie ró˝nych stanów emocjonalnych. 2. Komunikacja interpersonalna • Komunikacja niewerbalna. • Mowa cia∏a, sygna∏y niewerbalne. • åwiczenia w odczytywaniu gestów. 3. Komunikacja werbalna. Emocje w przekazie s∏ownym. 4. Empatia • Czym jest empatia, • Jak mo˝na çwiczyç empati´. 5. Podstawy konstruktywnego porozumiewania si´ 6. AsertywnoÊç • Czym jest asertywnoÊç, • Przyk∏ady asertywnych zachowaƒ, • Jak mo˝na çwiczyç asertywnoÊç. 7. Stres – przyjaciel czy wróg • Czym jest stres, objawy stresu, sytuacje powodujàce stres, • Sposoby radzenia sobie ze stresem. TreÊç Warsztatów komunikacji spo∏ecznej z przyk∏adami çwiczeƒ: Skuteczna komunikacja interpersonalna Komunikacja interpersonalna to taki rodzaj kontaktu, który pojawia si´, kiedy osoby mówià lub s∏uchajà siebie wzajemnie. Komunikacja interpersonalna zachodzi wtedy, gdy jedna osoba wysy∏a do drugiej przekaz ze Êwiadomym zamiarem wywo∏ania odpowiedzi. Za pomocà komunikacji interpersonalnej ludzie wp∏ywajà na innych. Podczas komunikowania si´ wymieniamy informacje – przekazujemy i odbieramy ró˝ne informacje, takie jak: sygna∏y werbalne (s∏owa), sygna∏y niewerbalne (mimika, gesty), zachowania. Konstruktywna komunikacja interpersonalna charakteryzuje si´ skutecznym przekazaniem informacji oraz prawid∏owym jej odbiorem. Aby inicjowaç, rozwijaç i podtrzymywaç satysfakcjonujàce relacje z innymi ludêmi przydatne sà podstawowe umiej´tnoÊci interpersonalne: 158 • umiej´tnoÊci nawiàzywania kontaktu, • umiej´tnoÊci u∏atwiajàce dok∏adne i jednoznaczne wzajemne zrozumienie, • umiej´tnoÊci wzajemnego wp∏ywania na siebie, udzielania wsparcia i pomocy, • umiej´tnoÊci konstruktywnego rozwiàzywania wspólnych problemów i konfliktów, • umiej´tnoÊci komplementowania. Konstruktywna rozmowa jest kluczem do dobrych relacji mi´dzy ludêmi. Jej podstawowe zasady to: • aktywne s∏uchanie, • szacunek, • nieocenianie i niedawanie rad, • otwartoÊç i akceptacja, • pos∏ugiwanie si´ konkretami, • dok∏adne wyjaÊnianie, co rozmówca mia∏ na myÊli, • udzielanie informacji i wsparcia. JakoÊç relacji mi´dzy ludêmi zale˝y w du˝ej mierze od tego, w jaki sposób porozumiewajà si´ oni ze sobà. Aby ta komunikacja by∏a sprawna i satysfakcjonujàca, nale˝y przestrzegaç poni˝szych zasad: • mów wprost (bez aluzji), • zaczynaj od JA, nie od TY, • u˝ywaj jednoznacznych s∏ów i gestów, • nie przemilczaj, dopowiadaj, • mów wolno, wystarczajàco g∏oÊno, • dopytuj si´, czy zosta∏eÊ zrozumiany, • zadbaj, by twoje s∏owa by∏y zgodne z mowà twojego cia∏a, • s∏uchaj uwa˝nie, • pytaj, gdy nie rozumiesz s∏ów, gestów, przenoÊni, • sprawdzaj, czy dobrze zrozumia∏eÊ to, co us∏ysza∏eÊ, • poproÊ o zwolnienie, powtórzenie, jeÊli dobrze nie us∏ysza∏eÊ. Rola emocji i uczuç w ˝yciu • Nazywanie emocji i uczuç, • Rola emocji i uczuç w ˝yciu, • Rozpoznawanie ró˝nych stanów emocjonalnych. åwiczenie: „Lista uczuç” Cel: • UÊwiadomienie sobie gamy uczuç i emocji, • Nazywanie uczuç jako pierwszy krok do ich kontroli – nie ma z∏ych uczuç. 1. PoproÊ uczestników, by zaj´li miejsca w kr´gu. 2. Przygotuj arkusz papieru flipchart zatytu∏owany UCZUCI”. 3. Zadaniem grupy b´dzie stworzenie jak najpe∏niejszej listy uczuç i emocji. 4. Z pomocà ochotniczki/ochotnika spisujesz nazwy, które podaje grupa, pilnujàc, by by∏y to nazwy uczuç, a nie zachowaƒ. JeÊli uczestnicy podajà nazw´ jakiegoÊ zachowania czy sytuacji, dopytujesz o ∏àczàce si´ z nià uczucia. Aby lista by∏a pe∏na, podajesz przyk∏ady sytuacji i wspólnie nazywacie uczucia z nià zwiàzanie, np. egzamin: l´k, panika, nadzieja, radoÊç lub rozpacz (po egzaminie). 159 5. Po zakoƒczeniu spisu, gdy grupa nie ma ju˝ pomys∏ów, prosisz, by podzielili uczucia na dwie grupy: pozytywne i negatywne. 6. Dyskusja: jak zakwalifikowaç poszczególne uczucia. 7. Komentarz: Uczucia nie sà ani dobre, ani z∏e, ró˝nià si´ tym, jak je postrzegamy – jako przykre czy przyjemne, ale wszystkie sà wa˝ne. Komunikacja interpersonalna • Komunikacja niewerbalna. Mowa cia∏a, sygna∏y niewerbalne. åwiczenia w odczytywaniu gestów – praca w grupach, odgrywanie scenek. • Komunikacja werbalna. Emocje w przekazie s∏ownym. Praca w grupach. åwiczenia. Komunikacja niewerbalna to sposób, w jaki ludzie komunikujà si´ intencjonalnie bàdê nieintencjonalnie, bez s∏ów. Wskaêniki niewerbalne obejmujà mimik´, ton g∏osu, gesty, pozycje i ruchy cia∏a, dotyk i spoglàdanie (za: Aronson, Wilson, Alert, 1997). Komunikacja niewerbalna s∏u˝y wyra˝aniu emocji, przenoszeniu postaw, informowaniu o cechach osobowoÊci oraz u∏atwia i reguluje wypowiedzi s∏owne. Badania dowodzà, ˝e ludzie potrafià poprawnie odkodowywaç subtelne przes∏anki niewerbalne. Na przyk∏ad wsz´dzie na Êwiecie ludzie poprawnie postrzegajà szeÊç g∏ównych emocji: gniew, szcz´Êcie, zaskoczenie, strach, niesmak, smutek (badania Ekman i in., 1987, Izard, 1969). åwiczenie: „Rozpoznawanie uczuç – komunikacja niewerbalna” Cel: • Umiej´tnoÊç rozpoznawania sygna∏ów niewerbalnych, • Zabawa, • Integracja grupy. 1. Posadê grup´ w kr´gu. 2. WczeÊniej przygotuj karteczki – losy z wypisanymi nazwami uczuç. 3. Instrukcja: „Mam tu przygotowane losy. Na ka˝dym z nich jest nazwa uczucia. Zadaniem ka˝dej osoby b´dzie pokazanie tego uczucia bez s∏ów, mo˝na wydawaç dêwi´ki, mo˝na u˝ywaç rekwizytów lub zaprosiç do scenki inne osoby. Zadaniem grupy b´dzie odgadni´cie, co to za uczucie. Prosz´ wi´c nie pokazywaç sobie losów. Ka˝da osoba wyciàgnie 2 karteczki, jeÊli ktoÊ nie ma pomys∏u, mo˝e losowaç jeszcze raz”. 4. Uczestnicy kolejno prezentujà uczucia, grupa zgaduje. 5. Twoim zadaniem jest utrzymanie dobrej atmosfery, chwalenie za sposób pokazania, za odgrywanie. Komunikacja werbalna Emocje w przekazie s∏ownym. Praca w grupach. åwiczenia. åwiczenie: „Cztery uczucia” Cel: • Rozpoznawanie uczuç, • Komunikacja werbalna a niewerbalna, • SamoÊwiadomoÊç. 160 1. PoproÊ grup´, by usiad∏a w kr´gu. 2. Przygotuj dla ka˝dej osoby kart´ „Cztery uczucia”. 3. Instrukcja: „Wypisz mo˝liwie du˝o zachowaƒ niewerbalnych i werbalnych, które dostrzegasz u siebie w chwili, gdy doznajesz którejÊ z czterech g∏ównych emocji (radoÊci, gniewu, strachu i smutku)”. 4. Porównajcie swoje listy w grupie, by si´ przekonaç, jak ró˝nie ludzie wyra˝ajà te same emocje. 5. Dyskusja. 161 Karta do çwiczenia: „Cztery uczucia” 162 GNIEW objawy niewerbalne: STRACH objawy niewerbalne: objawy werbalne: objawy werbalne: RADOÂå objawy niewerbalne: SMUTEK objawy niewerbalne: objawy werbalne: objawy werbalne: Empatia • Czym jest empatia, • Jak mo˝na çwiczyç empati´ – formu∏owanie empatycznych odpowiedzi; praca w grupach, odgrywanie scenek. Empatia to zdolnoÊç wczuwania si´ w sytuacj´ i uczucia innych ludzi oraz zdolnoÊç widzenia siebie z perspektywy innej osoby. Mo˝na „wczuç si´ w kogoÊ” i „myÊleç jak ktoÊ”. Uzmys∏awiamy sobie sytuacj´ innej osoby, jej warunki i specyfik´ tej sytuacji. Wyobra˝amy sobie, jak ona czuje si´ w tej sytuacji. U∏atwia to rozmow´ i zrozumienie drugiej osoby. JeÊli zale˝y nam, aby nasz rozmówca czu∏ si´ dobrze w kontakcie z nami – powinniÊmy wyczuç rytm jego cia∏a, si∏´, tempo i sposób mówienia, rozpoznaç jego nastrój, stan emocjonalny. „Odzwierciedlenie” jest sztukà odgadni´cia postawy i odczuç partnera, aby dostroiç si´ do jego klimatu i mo˝liwoÊci – co w konsekwencji u∏atwi kontakt i pozwoli skutecznie s∏uchaç oraz zrozumieç rozmówc´. åwiczenie: „Wspomnienie z dzieciƒstwa” Cel: • Rozpoznawanie uczuç, • Empatia, • Umiej´tnoÊç s∏uchania. 1. PoproÊ uczestników grupy, aby przypomnieli sobie jakieÊ wydarzenie z dzieciƒstwa, sytuacj´, w której uczucia by∏y silne. Przeznacz ok. 5 minut na zastanowienie si´. 2. Podziel grup´ w pary. 3. Instrukcja: „Ustalcie w parach, kto jest osobà A, a kto B. Osoba B opowiada swoje wspomnienie, zadaniem osoby A jest wys∏uchanie i okreÊlenie uczuç, jakie dominowa∏y w relacjonowanej sytuacji. Na dany sygna∏ (po 5 minutach) zamieniacie si´ rolami. Osoba A opowiada, osoba B s∏ucha i nazywa”. 4. Po zakoƒczeniu çwiczenia poproÊ pary, aby podzieli∏y si´ refleksjami. Czy czu∏y, ˝e partner ich s∏ucha i jakie jego zachowania na to wskazywa∏y? Jakie uczucie dominowa∏o w relacji wg s∏uchacza, a jakie wg osoby opowiadajàcej (nie ma potrzeby opowiadaç sytuacji)? Podstawy konstruktywnego porozumiewania si´ Bariery komunikacyjne Istnieje wiele mechanizmów, które przeszkadzajà w porozumiewaniu si´. Wiedza o nich pozwoli uniknàç „pu∏apek”. Oto niektóre z nich: • osàdzanie, ocenianie, • uogólnianie i interpretacja. • udzielanie rad, • skupienie si´ na sobie, • niemówienie wprost, u˝ywanie aluzji itp. • Nie oceniaj Zdarza si´, ˝e w rozmowie padajà sformu∏owania w formie oceny: „Nie znasz si´ na tym”. 163 „Ten raport jest beznadziejny”. „Nie mo˝na na ciebie liczyç”. „Jest pani nieodpowiedzialna”. Takie sformu∏owania budzà naturalny odruch oporu i wywo∏ujà ch´ç obrony. Oceny sà najcz´Êciej szkodliwe i bezu˝yteczne. Ura˝ajà rozmówc´ swojà formà, a jednoczeÊnie nie dostarczajà mu konkretnej informacji, o co tak naprawd´ nam chodzi. Je˝eli zale˝y nam na wspó∏pracy i rzeczywistym dogadaniu si´ – powinniÊmy powstrzymywaç si´ od tego typu zdaƒ. Warto zamieniaç je natomiast na informacje zwrotne, które wyra˝ajà nasze uczucia i oczekiwania w odniesieniu do konkretnych zachowaƒ, np.: „Jest mi przykro, ˝e nie dotrzyma∏eÊ obietnicy”. „Brakuje w tym raporcie danych liczbowych i wniosków. Chc´, ˝eby pan to uzupe∏ni∏ do jutra”. A jak mo˝na si´ broniç przed brutalnà i destrukcyjnà ocenà? Przede wszystkim nale˝y zaprotestowaç przeciwko formie wypowiadanej oceny: „Nie ˝ycz´ sobie, aby pan na mnie podnosi∏ g∏os”. „Nie godz´ si´, aby u˝ywa∏ pan obraêliwych epitetów”. Nast´pnie mo˝na odnieÊç si´ do treÊci zawartej w ocenie: „Nie zgadzam si´ z panem. Mam inne zdanie w tej sprawie”. „Przykro mi, ˝e tak o mnie myÊlisz. Ale nie zgadzam si´ z tobà”. Taka reakcja pozwoli zachowaç szacunek dla siebie samego i równowag´ potrzebne w trudnej rozmowie oraz wyraênie wyznaczy Twoje granice, z którymi musi liczyç si´ partner. • Nie uogólniaj, nie interpretuj Kiedy u˝ywamy s∏ów: „nigdy” i „zawsze” – wtedy uogólniamy. Taka globalna ocena budzi zazwyczaj ostry sprzeciw. Nasz partner mo˝e czuç si´ nies∏usznie podsumowany, gdy˝ jest w stanie przywo∏aç zapewne chocia˝ jeden przyk∏ad na to, ˝e by∏o zupe∏nie inaczej, ni˝ twierdzimy. Ka˝dego z nas bolà zdania: „Ty nigdy nie zrobi∏eÊ niczego do koƒca”. „Ty zawsze podnosisz g∏os podczas rozmowy”. „Wam zawsze chodzi tylko o pieniàdze”. JeÊli nie chcemy uraziç drugiego cz∏owieka, a zale˝y nam na dogadaniu si´ – powinniÊmy powstrzymywaç si´ od podobnych sformu∏owaƒ. Oceniany partner zamyka si´ i znów z trudem musimy budowaç kontakt oraz odzyskiwaç utracone zaufanie i bezpieczeƒstwo. • Nie dawaj dobrych rad W trakcie rozmowy zdarza nam si´ pouczaç partnera, zw∏aszcza gdy naprawd´ chcemy mu dopomóc lub podpowiedzieç rozwiàzanie jego k∏opotu. Wyst´pujemy wtedy z pozycji osoby, która wie lepiej: „PowinieneÊ zachowaç si´ inaczej”. „Czy próbowa∏eÊ ju˝ innego sposobu, na przyk∏ad…”. Ka˝dy cz∏owiek ceni sobie najbardziej te rozwiàzania i decyzje, do których doszed∏ sam, uzyskujàc wczeÊniej ÊwiadomoÊç w∏asnych uwik∏aƒ i konsekwencji podejmowanych dzia∏aƒ. Nie próbujmy go wi´c zbyt pochopnie wyr´czaç. 164 • Daj swojà uwag´, koncentruj si´ na rozmówcy Aby nasz rozmówca czu∏ si´ doceniony, powinien mieç poczucie, ˝e jest wys∏uchany i zrozumiany. Nale˝y wi´c daç mu czas, aby móg∏ przedstawiç swoje sprawy – bez przerywania. Ta powÊciàgliwoÊç w wyra˝aniu w∏asnych opinii jest dowodem szacunku dla potrzeb drugiego cz∏owieka i dla jego odmiennego punktu widzenia. JednoczeÊnie mamy okazj´ do zdobycia wielu cennych informacji o partnerze, jego trudnoÊciach i potrzebach. Nigdy nie b´dzie to mo˝liwe, jeÊli zape∏nimy czas w∏asnymi sprawami. Musimy s∏uchaç, aby zrozumieç rozmówc´. Koncentrujàc si´ na partnerze, dajemy równie˝ sobie szans´, aby nie daç si´ ponieÊç w∏asnym emocjom. Kiedy skupimy uwag´ na drugim cz∏owieku i próbujemy zrozumieç, o co tak naprawd´ mu chodzi (np. o co z nami próbuje walczyç) – w sposób naturalny blokujemy nasz odruch do wywierania presji, przekonywania i udowadniania, ˝e to w∏aÊnie my mamy racj´. JeÊli wi´c zale˝y ci na dobrym kontakcie i wspó∏pracy – staraj si´ koncentrowaç uwag´ na partnerze (u˝ywaj gestów i s∏ów Êwiadczàcych o uwadze i zrozumieniu, nie przeszkadzaj rozmówcy w wypowiedzeniu si´). • Mów wprost i otwarcie wyra˝aj swoje potrzeby, uczucia i propozycje JeÊli nasza wypowiedê dotyczy konkretnej osoby, powinniÊmy kierowaç jà bezpoÊrednio do niej. „Jest mi przykro, ˝e odbiera pan to w ten sposób”. „Nie zgadzam si´ z panià. Inaczej o tym myÊl´”. Mo˝na równie˝ poprosiç wprost o wyra˝enie zastrze˝eƒ, opinii czy oczekiwaƒ pod naszym adresem np.: „Czy mo˝e pan powiedzieç o swoich konkretnych zastrze˝eniach do mnie?” „Mam wra˝enie, ˝e masz do mnie ˝al. Czy to prawda?” „Powiedz, o co konkretnie ci chodzi”. PowinniÊmy te˝ poinformowaç rozmówc´ wprost o swoich potrzebach: „Prosz´ mi nie przerywaç i nie zadawaç teraz pytaƒ”. „Prosz´ o chwil´ przerwy, bo chcemy si´ naradziç”. „Proponuj´ przejÊç do kolejnego tematu lub od∏o˝yç rozmowy”. Stres – przyjaciel czy wróg • Czym jest stres, objawy stresu, sytuacje powodujàce stres, • Sposoby radzenia sobie ze stresem – praca w grupach, praca indywidualna, relaksacja. S∏owo „stres” wywo∏uje zazwyczaj same negatywne skojarzenia. W potocznym rozumieniu stres oznacza stan zdecydowanie nieprzyjemny i jest kojarzony z napi´ciem, nadmiernym wysi∏kiem, przem´czeniem, bólem, a nawet poczuciem beznadziejnoÊci i niemo˝noÊci poradzenia sobie z jakàÊ trudnà sytuacjà. Wiemy, ˝e stres jest êród∏em zm´czenia, coraz cz´Êciej mówi si´ o nim jako przyczynie chorób. To prawda, chocia˝ nieabsolutna. Stres jest równie˝ zjawiskiem korzystnym: mobilizuje, sprawia, ˝e lepiej zarzàdzamy w∏asnym czasem, lepiej wykorzystujemy w∏asne mo˝liwoÊci. Na pewno wi´kszoÊç z nas mog∏a zaobserwowaç, ˝e gdy mamy ma∏o zaj´ç, odczuwamy znu˝enie bardziej dokuczliwe ni˝ zm´czenie po pracowicie sp´dzonym dniu, a nasze dzia∏ania stajà si´ ma∏o efektywne. Pokazuje to, ˝e pewien optymalny poziom stresu dzia∏a korzystnie, jest niezb´dny dla efektywnego funkcjonowania cz∏owieka, wzmacnia reakcje, umo˝liwia skuteczne dzia∏anie. Ka˝dy z nas potrzebuje niezb´dnego poziomu stymulacji, by móc sprostaç wyzwaniom i reagowaç odpowiednio do sytuacji, w jakiej si´ znajduje. Zbyt niski 165 poziom stresu powoduje spadek motywacji, apati´ i znudzenie. Zbyt wysoki – dyskomfort, nadmierne napi´cie, l´k, trudnoÊci z koncentracjà, zwolnienie refleksu, fizyczne zm´czenie. JeÊli przekroczy pewnà granic´ naszej indywidualnej wytrzyma∏oÊci, znaczàco obni˝a si´ samopoczucie, zdrowie i mo˝e doprowadziç do ca∏kowitej dezorganizacji naszego ˝ycia Czy t´sknota za ˝yciem pozbawionym stresu jest zasadna? Hans Selye, twórca teorii stresu, podkreÊla, ˝e stres jest normalnà reakcjà biologicznà ka˝dego organizmu – normalnym fizjologicznym zjawiskiem zwiàzanym z procesami ˝ycia. Brak reakcji stresowej oznacza Êmierç organizmu. Stres towarzyszy ka˝demu z nas. Jest naturalnà reakcjà na codzienne wyzwania i ˝yciowe zmiany – nie tylko negatywne, ale i pozytywne. Stresujàcy jest zarówno egzamin na studia, jak i obrona pracy dyplomowej, ale równie˝ pierwszy dzieƒ w pracy oraz jej utrata. Stres jest zjawiskiem powszechnym i doÊwiadcza go ka˝dy cz∏owiek. Jednym ze sposobów na udane ˝ycie jest umiej´tne radzenie sobie ze stresem. Uznanie, ˝e stres jest nieod∏àcznym elementem naszego ˝ycia, jest ju˝ po cz´Êci poradzeniem sobie z nim. Warto zaczàç çwiczyç umiej´tnoÊç oddzielania faktów od obaw i l´ków, jakie one wywo∏ujà. Tak naprawd´ êród∏em stresu sà nie tyle okolicznoÊci, co nasze na nie reakcje. Cz´sto bywajà one nieadekwatne do prze˝ywanej sytuacji. åwiczenie: „Sposoby radzenia sobie ze stresem” Cel: • Umiej´tnoÊç oddzielenia objawów od sytuacji, • Umiej´tnoÊç pracy grupowej, • Radzenie sobie ze stresem. 1. Rozdajesz uczestniczkom/uczestnikom grupy kartki papieru. 2. Prosisz, ˝eby spisali na nich swoje sposoby na radzenie sobie ze stresem (czas: 7–10 minut). 3. Dzielisz grup´ na zespo∏y. W zespo∏ach uczestnicy dyskutujà nas swoimi sposobami radzenia sobie ze stresem i tworzà list´, metod jak skutecznie sobie z nim radziç (czas: 20 minut). 4. Po zakoƒczeniu pracy zespo∏owej – prezentacje prac i spisywanie ich wyników na arkuszu flipchart „Sposoby radzenia sobie ze stresem”. 5. Dyskusja, uzupe∏nianie listy, wybór przez grup´ skutecznych sposobów, dyskusja dotyczàce destrukcyjnych metod, np. alkohol, zakupy. 6. „Praca domowa”: „W czasie mi´dzy zaj´ciami ka˝dego dnia przeznacz 15 minut tylko dla siebie. Ma to byç specjalny czas”. 7. Na nast´pnych zaj´ciach omawiasz „prac´ domowà”: w jaki sposób uczestnicy sp´dzali te 15 minut dziennie, jest to te˝ inspiracja dla innych. Zadajesz t´ „prac´ domowà” jeszcze raz lub dwa. AsertywnoÊç • Czym jest asertywnoÊç, • Przyk∏ady asertywnych zachowaƒ, • Jak mo˝na çwiczyç asertywnoÊç – praca w grupach, odgrywanie scenek. AsertywnoÊç jest umiej´tnoÊcià wyra˝ania swoich potrzeb, uczuç, opinii w sposób bezpoÊredni, precyzyjny i zdecydowany. To przekonanie potrzeby, uczucia i opinie zarówno Twoje, jak i kogokolwiek innego sà równie wa˝ne. 166 åwiczenie: „Definiujemy pojecie asertywnoÊci” Cel: • Rozumienie poj´cia asertywnoÊci, • Integracja grupy. Instrukcja: „Obecnie wszyscy chcà byç asertywni, pracodawcy poszukujà asertywnych pracowników. OkreÊlmy teraz wspólnie, co to w∏aÊciwie znaczy „byç asertywnym”. 1. Dyskusja – w trakcie spisujesz podawane okreÊlenia. 2. Wspólnie tworzycie definicj´ poj´cia i zastanawiacie si´, czy rzeczywiÊcie warto byç asertywnym. Przyk∏adowa lista – definiujàca poj´cie asertywnoÊci Bycie asertywnym oznacza, ˝e: • Mam ÊwiadomoÊç swoich s∏abych i mocnych stron, • Mam w∏asne zdanie, • Akceptuj´ pora˝ki – traktuj´ je jako okazj´ do nauczenia si´ czegoÊ nowego, • Sukces mierz´ pod kàtem swoich mo˝liwoÊci, a nie przez porównywanie si´ do innych, • Umiem powiedzieç „nie”, gdy nie chc´ czegoÊ zrobiç, • Potrafi´ radziç sobie z nieuczciwà krytykà i wykorzystywaniem, • Jestem szczera/szczery, • Jestem gotów ponieÊç odpowiedzialnoÊç za to, co mówi´ i robi´. • Mam prawo do prywatnoÊci. Asertywna odmowa – jest to stanowcze i wyraêne stwierdzenia, w którym powinny byç zawarte trzy wa˝ne elementy: 1. S∏owo „NIE” (odmowa zaczyna si´ od s∏owa „nie”) 2. Informacja, czego nie chcemy wykonaç: Nie po˝ycz´ ci pieni´dzy… Nie przegotuj´ za ciebie sprawozdania… Nie pójd´ z tobà pochodziç po sklepach… 3. Krótkie i prawdziwe uzasadnienie (bez usprawiedliwieƒ, aluzji, rad): …bo mi nie oddajesz. …bo potrzebuj´ czasu na dokoƒczenie swojej pracy. …bo chc´ to popo∏udnie sp´dziç w domu, czytajàc. Asertywna odmowa brzmi: „NIE, nie po˝ycz´ ci, bo mi nie oddajesz”. Uwaga: Pu∏apkà, w którà cz´sto wpadamy, odmawiajàc, sà zwroty: „nie mog´” i „musz´”. Sugerujà one proszàcemu, ˝e tak naprawd´ mamy ochot´ spe∏niç to, na co nalega – istniejà jedynie obiektywne przeszkody, które to uniemo˝liwiajà. Prowokujemy nimi do uporczywego nalegania i podpowiadania nam ró˝nych sposobów rozwiàzaƒ sytuacji, wik∏ajà nas w usprawiedliwianie si´, polemiki, walk´. Dziej´ si´ tak dlatego, ˝e zwroty „musz´”, „nie mog´” umiejscawiajà odpowiedzialnoÊç za decyzj´ – na zewnàtrz, w sferze obiektywnych trudnoÊci, a nie w sferach naszych ch´ci i potrzeb. Zwroty: 167 „chc´”, „nie chc´” Êwiadczà, ˝e bierzemy odpowiedzialnoÊç za nasze decyzj´ i wymagajà jasnego okreÊlenia jej powodów. Przyk∏ady: Nie chc´ ju˝ tu d∏u˝ej byç. Chc´ wróciç do domu. Nie wyjd´ teraz z tobà. Chc´ skoƒczyç swojà prac´. Rozumiem twoje k∏opoty, ale te pieniàdze chc´ przeznaczyç na swoje potrzeby (za: Gut, 2001). åwiczenie: „Asertywna odmowa” Cel: • Umiej´tnoÊç asertywnej odmowy, • Podwy˝szenie samooceny. 1. Przedstawiasz zasady asertywnej odmowy. Prosisz osoby, które deklarowa∏y, ˝e majà trudnoÊci w takich sytuacjach, by wróci∏y do opisywanych przez siebie poprzednio konkretnych sytuacji. 2. Przeprowadzasz çwiczenie: Ochotnik opisuje sytuacje, wybiera osob´ z grupy, która b´dzie odgrywaç partnera, i próbuje udzieliç asertywnej odpowiedzi. åwiczenie powtarza tyle razy, ile potrzebuje, by stwierdziç, ˝e uda∏o mu si´ asertywnie odmówiç. 3. Rolà prowadzàcego jest wspieranie osoby çwiczàcej. 4. Po zakoƒczeniu pytasz najpierw osoby odgrywajàce scenk´, nast´pnie grup´, jak si´ czuli w czasie tego çwiczenia i przechodzisz do nast´pnej osoby. Po zakoƒczeniu çwiczenia zwiàzanego z asertywnà odpowiedzià, nale˝y podsumowaç t´ cz´Êç zaj´ç, przypominajàc prawa asertywnoÊci. Najwa˝niejsze prawa asertywnoÊci: • Masz prawo domagaç si´ tego, czego chcesz, ale jednoczeÊnie musisz szanowaç prawo innych do odmowy. • Masz prawo do odmowy, jeÊli czegoÊ nie chcesz. • Masz prawo do w∏asnego zdania i uczuç, pod warunkiem ˝e wyra˝asz je we w∏aÊciwy sposób, z poszanowaniem cudzych poglàdów i uczuç. • Masz prawo do podejmowania w∏asnych decyzji, pod warunkiem ˝e jesteÊ gotowy ponieÊç wszelkie konsekwencje, jakie si´ z tym wià˝à. • Masz prawo czegoÊ nie wiedzieç, nie umieç, pope∏niaç b∏´dy. • Masz prawo odnosiç sukcesy. • Masz prawo do zmiany zdania. • Masz prawo nie byç asertywnym, jeÊli tego nie chcesz. Efekty Warsztatów komunikacji spo∏ecznej Efekty Warsztatów komunikacji spo∏ecznej u uczestników sà wyraênie widoczne: • uÊwiadomienie sobie gamy uczuç i emocji, • umiej´tnoÊç rozpoznawania i nazywania uczuç, • radzenie sobie z trudnymi emocjami – gniewem, smutkiem, l´kiem itp., • wzrost samoÊwiadomoÊci, 168 • wzrost empatii, • lepsze rozumienie potrzeb innych, • umiej´tnoÊç udzielania wsparcia, • podniesienie wiedzy o barierach w komunikowaniu si´, • wzrost umiej´tnoÊci konstruktywnego porozumiewania si´ z innymi, • wzrost umiej´tnoÊci s∏uchania, • poznanie mowy cia∏a i umiej´tnoÊç rozpoznawania sygna∏ów niewerbalnych, • zdobycie wiedzy o mechanizmie stresu, • umiej´tnoÊç konstruktywnego radzenia sobie ze stresem, • podniesienie umiej´tnoÊci asertywnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych, • ÊwiadomoÊç i umiej´tnoÊç obrony w∏asnych praw, • wzrost samooceny i poczucia w∏asnej wartoÊci, • wzrost poczucia kompetencji, • wzrost poczucia sprawstwa, • nabycie umiej´tnoÊci pracy w zespole, • dostrze˝enie i otwarcie si´ na potrzeby innych, • wzrost tolerancji, • motywacja do dzia∏ania, • gotowoÊç na zmiany w ˝yciu. V TRUDNOÂCI, KTÓRE MOGÑ SI¢ POJAWIå W pracy z grupà istnieje podstawowa zasada: zak∏ócenia majà pierwszeƒstwo nad planami. A wi´c jeÊli wyst´pujà zak∏ócenia czy trudnoÊci w pracy, to one wymuszajà kierunek dzia∏ania i rodzaj interwencji prowadzàcego. Dopiero potem mo˝na zajàç si´ konkretnym zadaniem i celem grupy. NieobecnoÊci Niektóre grupy nie sà w stanie si´ zintegrowaç z powodu nieregularnego uczestnictwa ich cz∏onków w spotkaniach. Regularna obecnoÊç na zaj´ciach jest elementem bardzo wa˝nym. Przede wszystkim uczestnictwo oznacza zaanga˝owanie i odpowiedzialnoÊç. Poczucie odpowiedzialnoÊci za siebie oraz za grup´ jako ca∏oÊç przejawia si´ w przestrzeganiu zasady informowania pozosta∏ych uczestników o planowanych nieobecnoÊciach. JeÊli zaanga˝owany jest ka˝dy, prowadzi to do stworzenia atmosfery wspó∏pracy. Je˝eli któryÊ z cz∏onków grupy uczestniczy w zaj´ciach od czasu do czasu, przekazuje w ten sposób pozosta∏ym informacj´, jak niewiele sobie ceni zarówno ich samych, jak i wspólnà prac´. Osoba opuszczajàca zaj´cia w coraz wi´kszym stopniu oddala si´ od grupy i nie mo˝na liczyç ani na jej pomoc, ani na wspierajàcà obecnoÊç, gdy inni starajà si´ rozwiàzaç jakiÊ problem. Grupa te˝ mo˝e nie czuç si´ w obowiàzku wspieraç takiego cz∏onka. Jak sobie radziç z osobami, które opuszczajà zaj´cia? Dobrym pomys∏em jest, by ka˝dy z uczestników podczas rozmowy kwalifikacyjnej podpisa∏ przygotowany dokument, w którym zobowiàzuje si´ ucz´szczaç regularnie na zaj´cia i ma prawo do okreÊlonej liczby nieobecnoÊci w ciàgu ca∏ego szkolenia. O wszystkich nieobecnoÊciach ma obowiàzek informowaç organizatora. OczywiÊcie zdarzajà si´ tzw. wypadki losowe, pobyt w szpitalu, nag∏e 169 pogorszenie stanu zdrowia itp. W takich przypadkach umo˝liwia si´ udzia∏ w warsztatach w nast´pnej edycji. Spóênienia, wczeÊniejsze wychodzenie z zaj´ç Spóênienia czy wczeÊniejsze wychodzenie z zaj´ç zdarzajà si´ zawsze i jeÊli sà wystarczajàco usprawiedliwione, nie powinno si´ robiç z tego problemu. Nale˝y po prostu tak to zorganizowaç, by nie zak∏óca∏y zaj´ç. Mo˝na umówiç si´ z uczestnikami, ˝eby – jeÊli si´ spóênià – weszli jak najciszej, zaj´li swoje miejsce i mo˝liwie najsprawniej w∏àczyli si´ w prac´ grupy. Usprawiedliwiç si´ mogà (i powinni) podczas przerwy. Podobnie w przypadku koniecznoÊci wczeÊniejszego wyjÊcia z zaj´ç: uzgodniç to z prowadzàcymi, którzy mogà – w miar´ mo˝liwoÊci – zaplanowaç çwiczenia tak, by uczestnik nie musia∏ przerywaç uczestnictwa w çwiczeniu (sytuacja dyskomfortowa zarówno dla niego, jak i pozosta∏ych uczestników), a móg∏ dyskretnie wyjÊç mi´dzy çwiczeniami. Inna jest sytuacja, gdy spóênienia lub wczeÊniejsze opuszczanie zaj´ç nie wynikajà z przyczyn obiektywnych. Zdarza si´ cz´sto, ˝e osoby, które od dawna nie uczestniczy∏y w zorganizowanej aktywnoÊci (praca, nauka w szkole, kursy), majà problem z poczuciem czasu, organizowaniem swojego czasu. Ich spóênienia wynikajà np. z „porannego zaspania”, poniewa˝ nie potrafi∏y oszacowaç, ile czasu zajmà im ranne czynnoÊci. WczeÊniejsze wychodzenie z zaj´ç wynika z tego samego powodu – nieumiej´tnoÊci zaplanowania codziennych czynnoÊci tak, by nie kolidowa∏y z innymi. Takie sytuacje wymagajà reakcji prowadzàcych i omówienia problemu – np. ˝e zakupy mo˝na zrobiç po zaj´ciach, nie trzeba w tym celu wychodziç w ich trakcie. Spadki motywacji Osoby, które od dawna nie uczestniczy∏y w zorganizowanej d∏ugofalowej aktywnoÊci wymagajàcej zainwestowania pewnego wysi∏ku (praca, nauka w szkole, kursy), majà problem z utrzymaniem poziomu motywacji. Systematyczne uczestniczenie w zaj´ciach sprawia im trudnoÊç. Prowadzàcy powinni zwróciç na nie szczególnà uwag´: zach´caç do aktywnego udzia∏u w zaj´ciach, chwaliç za dobrze wykonane çwiczenie, w∏àczaç do drobnej pomocy podczas zaj´ç (np. rozdania materia∏ów uczestnikom). Mo˝na te˝ podkreÊlaç ich indywidualne cechy czy zdolnoÊci, jak opiekuƒczoÊç czy zdolnoÊci rysunkowe. Drobne sukcesy, poczucie bycia potrzebnym, docenionym to gratyfikacje, które doskonale podtrzymujà poziom motywacji. „Trudni” uczestnicy W ka˝dej grupie zdarzajà si´ tzw. trudni uczestnicy – trudni, gdy˝ wymagajà od prowadzàcych szczególnej uwagi, elastycznoÊci oraz wysi∏ku, by w∏àczyç ich w prac´ grupy. Trudni uczestnicy przeszkadzajà, rozbijajà przebieg zaj´ç albo spowalniajà go – najcz´Êciej nieÊwiadomie. Wynika to najcz´Êciej z ich osobistych problemów, braku umiej´tnoÊci pracy w grupie, izolacji spo∏ecznej lub czynników obiektywnych. Rolà prowadzàcych jest zapobiegaç, niwelowaç zak∏ócenia zaburzajàce prac´ grupy. • Uczestnik nie odzywa si´ Uczestnik sam nie zabiera g∏osu, siedzi cichutko. Prowadzàcy mogà zainicjowaç çwiczenie w parach – wymaga aktywnoÊci od obu osób. Zadaç jakiÊ niezbyt trudny problem i poprosiç o wypowiedzi ka˝dego z grupy po kolei. OÊmielaç, chwaliç. 170 • Uczestnik przeszkadza rozmowami Uczestnik ciàgle rozmawia z sàsiadem siedzàcym obok – wprowadza szum i ba∏agan. Mo˝e nie umie si´ skoncentrowaç? Prowadzàcy mogà pomóc mu w∏àczyç si´ w prac´ grupy poprzez pytania: „Nie zrozumia∏em, co Zosia przed chwilà powiedzia∏a, móg∏byÊ to wyjaÊniç z twojego punktu widzenia?” lub „Co sàdzisz o pomyÊle Zosi?”. • Uczestnik b∏aznuje Uczestnik wyg∏upia si´ albo opowiada dowcipy. Mo˝e temat jest dla niego za trudny i jest to próba ucieczki w ˝art… Prowadzàcy powinni zaanga˝owaç go w dyskusj´: „Czy mia∏eÊ podobne doÊwiadczenia, co o tym sàdzisz?”, Chwaliç jego ka˝dà powa˝nà i sensownà wypowiedê i nie nagradzaç ˝adnych jego dowcipów. • Uczestnik mówi du˝o i rozwlekle Uczestnik ch´tnie si´ wypowiada, mówi d∏ugo i rozwlekle, wplatajàc dodatkowe wàtki. Wypowiedê jest chaotyczna. Prowadzàcy, aby usystematyzowaç wypowiedê, mogà zastosowaç parafraz´, prowadzenie. Pilnowaç czasu, by inne osoby mog∏y si´ wypowiedzieç. • Uczestnik wypowiada si´ z trudem Uczestnik to osoba samotna, w∏aÊciwie osamotniona, majàca ma∏o okazji do rozmów z innymi, ma problemy, by w ogóle zaczàç wypowiedê. Trzeba ˝yczliwie oÊmielaç, daç czas, nie ponaglaç, delikatnie podpowiadaç. • Uczestnik z zaburzeniami artykulacji Niektóre schorzenia (mózgowe pora˝enie dzieci´ce), stany pora˝eniowe pooperacyjne powodujà problemy w artykulacji. Takiej osobie nale˝y daç tyle czasu na wypowiedê, ile potrzebuje, nie ponaglaç jej, nie podpowiadaç. Dbaç o ˝yczliwà, empatycznà atmosfer´. IV OSOBY WSPIERAJÑCE UCZESTNIKÓW Aby osoby niepe∏nosprawne mog∏y w pe∏ni uczestniczyç w warsztatach, dobrze jest zadbaç o osoby wspierajàce: asystenta osobistego, t∏umacza j´zyka migowego, przewodnika osoby niewidomej. Ich zadaniem jest wsparcie osoby niepe∏nosprawnej w takich aktywnoÊciach lub czynnoÊciach, których osoba ta nie jest w stanie – z powodu niesprawnoÊci – samodzielnie wykonaç. PodkreÊlamy: WSPARCIE, a nie wyr´czenie. Asystent osobisty osoby niepe∏nosprawnej Niepe∏nosprawnoÊç ogranicza stopniowo mo˝liwoÊç samodzielnego dzia∏ania. Narasta liczba czynnoÊci niewykonalnych. Cz∏owiek to nie sà niesprawne cz´Êci jego cia∏a – to ca∏oÊç; ma prawo do podejmowania decyzji, do nauki, pracy, ˝ycia spo∏ecznego. NiesprawnoÊç cia∏a nie oznacza niesprawnoÊci umys∏u, nie zwalnia z odpowiedzialnoÊci za siebie i bliskich. By temu podo∏aç, niepotrzebna jest opieka, ale asysta – ktoÊ zastàpi jej chore oczy, uszy, r´ce czy nogi. Asystent i opiekun uzupe∏niajà si´ wzajemnie – w wielu sprawach dnia codziennego potrzebny jest opiekun, w innych asystent. Jest ró˝nica mi´dzy tymi dwoma osobami: asystent to partner i taka jest prawid∏owa relacja mi´dzy nim a osobà niepe∏nosprawnà (przy Êwiadczeniu opieki jest to relacja opiekun – podopieczny). Europa zrozumia∏a to stosunkowo dawno temu. Deklaracja Praw Osób Niepe∏nosprawnych ONZ z 1975 roku mówi: „osoby niepe∏nosprawne majà wrodzone prawo do poszanowania ich godnoÊci 171 osoby ludzkiej, niezale˝nie od rodzaju czy stopnia niepe∏nosprawnoÊci, majà te same fundamentalne prawa, co inni obywatele, co oznacza przede wszystkim prawo do cieszenia si´ ˝yciem na odpowiednim poziomie, tak normalnym i pe∏nym, jak to tylko mo˝liwe”. Natomiast regu∏y prawa mi´dzynarodowego, które powinno spe∏niaç paƒstwo w odniesieniu do osób niepe∏nosprawnych, okreÊla Deklaracja ONZ Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepe∏nosprawnych z 1993 roku. Problemu asysty dotyczy Zasada 4, wg której paƒstwa powinny zagwarantowaç osobom niepe∏nosprawnym opiek´ w pe∏nym zakresie s∏u˝b wspierajàcych, w∏àcznie ze wszelkimi urzàdzeniami pomocniczymi po to, by pomóc im w podnoszeniu poziomu niezale˝noÊci w ˝yciu codziennym oraz w egzekwowaniu przys∏ugujàcych im praw. Paƒstwa powinny zapewniç us∏ugi asystenta osobistego i t∏umacza, zgodnie z potrzebami osoby niepe∏nosprawnej jako wa˝nych narz´dzi prowadzàcych do wyrównania szans. Us∏ugi asystencie powinny byç ekonomicznie dost´pne – darmowe lub tak tanie, aby osoby niepe∏nosprawne by∏o na nie staç. Programy dotyczàce osobistego asystenta powinny zapewniaç osobie niepe∏nosprawnej wp∏yw na decydowanie, w jaki sposób asysta jest jej udzielana. Te uregulowania i póêniejsze Unii Europejskiej nie nak∏adajà na paƒstwa cz∏onkowskie obowiàzku zmiany uregulowaƒ prawnych, natomiast finansujà ze swojego bud˝etu projekty przewidujàce ide´ niezale˝nego ˝ycia osoby niepe∏nosprawnej. Wed∏ug Deklaracji Madryckiej Europejskiego Kongresu na rzecz Osób Niepe∏nosprawnych z 2002 roku: „niezale˝ne ˝ycie osoby niepe∏nosprawnej oznacza sytuacj´, w której osoba niepe∏nosprawna mo˝e sprawowaç takà samà kontrol´ nad swoim ˝yciem i dokonywaç takich samych wyborów ka˝dego dnia jak osoba pe∏nosprawna (…), posiada – zgodnie ze swojà wolà i potrzebami – samodzielnie prowadzony dom, zabezpieczenie finansowe i asystenta osobistego”. Asystent osoby niepe∏nosprawnej jest zawodem, który figuruje w klasyfikacji zawodów i specjalnoÊci (Rozporzàdzenie ministra gospodarki i pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalnoÊci dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania) pod symbolem 346 (02). Zgodnie z Klasyfikacjà, zawód ma opis, wg którego asystent: „u∏atwia osobie niepe∏nosprawnej wykonywanie czynnoÊci dnia codziennego, pomaga jej w uzyskaniu jak najwi´kszej samodzielnoÊci oraz wspó∏pracuje z instytucjami i organizacjami spo∏ecznymi w celu zapewnienia optymalnych warunków do samodzielnej rehabilitacji; wspiera osoby niepe∏nosprawne w realizacji programu rehabilitacji spo∏ecznej i zawodowej”. W przypadku uczestniczenia osoby niepe∏nosprawnej w warsztatach i szkoleniach – zadaniem asystenta jest pomoc w dotarciu osobie niesprawnej ruchowo do miejsca, gdzie odbywajà si´ zaj´cia, oraz asysta podczas niektórych çwiczeƒ, np. zapisywanie notatek, jeÊli osoba z niesprawnoÊcià ma z tym problemy (ale treÊç notatki formu∏uje osoba niesprawna), pomoc w dotarciu do ró˝nych miejsc w ramach treningu zadaniowego. T∏umacz j´zyka migowego Komunikowanie si´ z osobami s∏yszàcymi i dost´p do informacji mo˝na zapewniç osobie nies∏yszàcej lub niedos∏yszàcej przez pomoc t∏umacza j´zyka migowego. Zawód t∏umacza j´zyka migowego zosta∏ wpisany w 1998 roku do Klasyfikacji zawodów i specjalnoÊci, prowadzonej przez ministerstwo w∏aÊciwe dla spraw pracy (podstawa prawna: Rozporzàdzenie MIPS z dn. 20.04.95, Dz. U. nr 48, poz. 253). T∏umacz j´zyka migowego wpisany zosta∏ z kodem 172 2440414. Ma u∏atwiç funkcjonowanie osobie nies∏yszàcej w sytuacji, gdy nie opanowa∏a ona porozumiewania si´ za pomocà mowy i nie odbiera informacji poprzez odczytywanie mowy z ust albo w sytuacjach uniemo˝liwiajàcych odbiór informacji s∏ownych, czyli np. takie sytuacje w pracy to szkolenia grupowe, narady i odprawy, zebrania zespo∏ów. W ˝yciu prywatnym to teatr, film, telewizja, wizyty u lekarza, uczestnictwo w post´powaniu prowadzonym przez organy wymiaru sprawiedliwoÊci. J´zyk migowy dotychczas – mimo staraƒ Êrodowiska osób nies∏yszàcych – nie uzyska∏ statusu prawnego j´zyka urz´dowego. Takie rozwiàzanie prawne zastosowa∏o ju˝ kilkanaÊcie paƒstw na Êwiecie, g∏ównie w Europie. Osoby nies∏yszàce mogà nieodp∏atnie korzystaç z us∏ug t∏umaczy j´zyka migowego, zatrudnionych w Polskim Zwiàzku G∏uchych i jego oddzia∏ach. Jest to pomoc okazjonalna i mo˝na z niej korzystaç tylko w tych miejscowoÊciach, w których Polski Zwiàzek G∏uchych ma oddzia∏y, oraz w Warszawie, gdzie mieÊci si´ siedziba g∏ówna Zwiàzku. Osoba nies∏yszàca ma prawo do pomocy finansowej na pokrycie wydatków zwiàzanych z op∏acaniem t∏umacza j´zyka migowego, staraç si´ o nià nale˝y w Powiatowych Centrach Pomocy Rodzinie (podstawa prawna: Ustawa o rehabilitacji zawodowej i spo∏ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe∏nosprawnych z dn. 27.08.97 art. 51, ust. 3, pkt 4 oraz wydania – w wykonaniu tego przepisu – uchwa∏a Zarzàdu PFRON z dn. 10.08.99 w sprawie zasad i procedur udzielania osobie fizycznej dofinansowania ze Êrodków finansowych PFRON na likwidacj´ barier w komunikowaniu si´). Osoby niepe∏nosprawne prawie nie korzystajà z mo˝liwoÊci dofinansowania odp∏atnych us∏ug t∏umaczy j´zyka migowego, przera˝a je procedura, dlatego, mimo ˝e ten rodzaj dofinansowania dotyczy osób fizycznych, a nie podmiotów gospodarczych, warto o nim wiedzieç, bo us∏uga ta znacznie poprawia jakoÊç ˝ycia osoby nies∏yszàcej. Wi´kszoÊç osób z uszkodzeniami aparatu s∏uchu to osoby niedos∏yszàce. Dzi´ki post´powi medycyny – wszczepianiu implantów, ale te˝ wczesnej rehabilitacji – ich procent roÊnie. Pracujàc z osobà nies∏yszàcà, nale˝y pami´taç jednak o tym, by nie mówiç do jej pleców, bo najlepiej nawet zrehabilitowana tego nie zauwa˝y, oraz wspomóc jà w czasie zebraƒ, narad, gdy w chwilach emocji wszyscy zaczynajà mówiç równoczeÊnie i z tego szumu informacyjnego nie jest ona w stanie wybraç istotnych informacji. W przypadku uczestniczenia osoby nies∏yszàcej w warsztatach czy szkoleniach – zadaniem t∏umacza jest prze∏o˝enie na j´zyk migowy wypowiedzi osób uczestniczàcych oraz samej osoby nies∏yszàcej. Takie t∏umaczenie – co jest doÊç trudne – s∏u˝y temu, by osoba nies∏yszàca by∏a w pe∏ni uczestnikiem zaj´ç, a nie tylko s∏uchaczem. Rolà t∏umacza jest równie˝ zadbanie o przestrzeƒ dla wypowiedzi osoby nies∏yszàcej. Przewodnik osoby niewidomej/s∏abowidzàcej Polski Zwiàzek Niewidomych prowadzi w ramach zadaƒ statutowych nieodp∏atnie dla osób niewidomych lub niedowidzàcych kursy orientacji przestrzennej. Wi´kszoÊç osób dotkni´tych dysfunkcjà narzàdu wzroku jest po takim szkoleniu (rehabilitacji). Osoby tak zrehabilitowane mogà korzystaç z pomocy innych. Aby pomagaç osobie niewidomej lub niedowidzàcej, nie potrzeba specjalistycznego szkolenia. Nale˝y przestrzegaç tylko kilku zasad: 1. Nim zaczniesz pomagaç, zapytaj osob´ niewidomà, czy potrzebuje tej pomocy, oraz ustal, czy potrzebna jest pomoc przewodnika, czy wystarczà wskazówki s∏owne (np. o przeszkodach, zmianie kierunku). 173 2. Prowadzàc osob´ niewidomà, pozwól jej, by trzyma∏a ci´ za rami´ poni˝ej ∏okcia. Wtedy ty masz wolne r´ce, osoba niewidoma ma kontrol´ nad sytuacjà, a chronisz jà przed natkni´ciem si´ na przeszkody. Pami´taj, osoba niewidoma trzyma ciebie, a nie ty jà. 3. Witajàc si´ z osobà niewidomà, przedstaw siebie i osoby ci towarzyszàce. 4. Oprowadê osob´ niewidomà po terenie budynku, by zapami´ta∏a drog´. 5. Informuj s∏ownie o gestach, uprzedê np. podanie r´ki, akcentuj ch´ç zakoƒczenia rozmowy i ch´ç oddalenia si´. 6. Informuj o przemeblowaniach, nowych sprz´tach, ale i o np. otwarciu okna, drzwiczek od szafki. 7. Informuj o niedomkni´tych drzwiach – cz´sto bywajà przyczynà kolizji. Przewodnikiem osoby niewidomej mo˝e byç równie˝ odpowiednio wyszkolony pies. Pomaga jej przemieszczaç si´ w terenie i w mieÊcie. W ramach szkoleƒ dobierane psy muszà byç doÊç du˝e, ch´tnie uczàce si´, spokojne, przyjacielskie dla ludzi. Pies-przewodnik pomaga przy poruszaniu si´ po chodniku, przekraczaniu jezdni, pomaga bezkolizyjnie minàç przeszkody, znajduje drzwi, musi umieç prowadziç po schodach i wspomóc korzystanie ze Êrodków komunikacji. Pies-przewodnik mo˝e pomóc niewidomej osobie równie˝ podczas udzia∏u w szkoleniach. Warto pami´taç, ˝e pies-przewodnik osoby niewidomej wspomagajàc jà – pracuje. Nie mo˝na mu w tym przeszkadzaç. Nie nale˝y go g∏askaç ani rozpraszaç. Osoba niewidoma mo˝e wystàpiç do Polskiego Zwiàzku Niewidomych lub jego oddzia∏u o nieodp∏atne przyznanie psa-przewodnika. W przypadku uczestniczenia osoby niewidomej (niedowidzàcej) w warsztatach czy szkoleniach – zadaniem przewodnika jest pomoc w dotarciu tej osobie do miejsca, gdzie odbywajà si´ zaj´cia, oraz asysta podczas niektórych çwiczeƒ, np. zapisywania notatek (ale treÊç notatki formu∏uje osoba niesprawna), pomoc w dotarciu (podprowadzenie) do ró˝nych miejsc w ramach zadaƒ treningu zadaniowego, pomoc w korzystaniu z informacji pisanych (og∏oszenia, plakaty, ulotki, materia∏y szkoleniowe). VI KOMUNIKACJA Z UCZESTNIKAMI Rozmowy kwalifikacyjne Przed rozpocz´ciem zaj´ç warto przeprowadziç tzw. rozmowy kwalifikacyjne, czyli wst´pne spotkanie organizatora i osób prowadzàcych z potencjalnymi uczestnikami warsztatów. Jest to dobry czas, aby prowadzàcy wczeÊniej zapoznali si´ z ka˝dym uczestnikiem, poznali jego oczekiwania, zorientowali si´ w jego stanie psychofizycznym i przygotowali na ewentualne trudnoÊci i przeszkody. Podczas rozmowy uczestnik zapoznaje si´ z programem zaj´ç, mo˝e zg∏osiç pytania i wàtpliwoÊci. Poznaje te˝ miejsce, w którym odbywaç si´ b´dà zaj´cia, oraz – co najwa˝niejsze – osoby, które b´dà je prowadziç. Taki wst´pny kontakt jest bardzo korzystny. Uczestnik otrzymuje wyczerpujàce informacje i podejmuje Êwiadomà decyzj´ o wzi´ciu udzia∏u w warsztacie. JeÊli na tym etapie rezygnuje, to jest to dla niego bardzo bezpieczny moment, bo nieobarczony ryzykiem poczucia pora˝ki, straconego czasu, poniesionych kosztów finansowych i psychicznych. Takie uczucia zawsze pojawiajàce si´, gdy przerywa si´ szkolenie w trakcie jego trwania. JeÊli uczestnik decyduje si´ na udzia∏, to jego obecnoÊç na rozmowie kwalifikacyjnej jest ju˝ pewnym wk∏adem, który wniós∏ w zaj´cia, wyrazem zaanga˝owania. Daje to wi´kszà gwarancj´, ˝e nie przerwie szkolenia. Czas mi´dzy rozmowami kwalifikacyjnymi a rozpocz´ciem szkolenia pozwoli or- 174 ganizatorom i prowadzàcym np. na dostosowanie szkolenia do specyficznych potrzeb uczestników, zorganizowanie pomocy w postaci asystentów, t∏umaczy j´zyka migowego, ewentualnie przygotowanie dodatkowych materia∏ów szkoleniowych. Przekazywanie informacji Niezwykle wa˝ne jest, by zadbaç o prawid∏owy obieg informacji, czyli by wszystkie informacje o jakichkolwiek zmianach organizacyjnych w zaj´ciach dotar∏y do ka˝dego uczestnika. Jest to szczególnie wa˝ne dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, które korzystajà z pomocy innych w dotarciu na zaj´cia lub w uczestniczeniu w nich. JeÊli zaj´cia sà odwo∏ane lub przesuni´te na innà godzin´, takie osoby nie tylko muszà o tym wiedzieç, ale i odpowiednio wczeÊniej zawiadomiç swoich asystentów (przewodników, t∏umaczy). A ci – o ile to mo˝liwe – dopasowaç swój rozk∏ad dnia pracy do nowej sytuacji. W przypadku osób niesprawnych ruchowo, korzystajàcych ze specjalistycznych mikrobusów do poruszania si´ po mieÊcie, problem jest analogiczny – zamówienie z odpowiednim wyprzedzeniem transportu (w obie strony: na zaj´cia i z zaj´ç). Jak widaç, nawet niewielkie przesuni´cie zaplanowanych zaj´ç powoduje – w przypadku osób niepe∏nosprawnych korzystajàcych z pomocy innych – lawin´ dodatkowych ustaleƒ, nie zawsze zakoƒczonych powodzeniem. Z drugiej strony warto wprowadziç zasad´, by uczestnicy informowali o planowanych czy nag∏ych nieobecnoÊciach. Ta informacja przekazywana jest osobom prowadzàcym, które z kolei informujà pozosta∏ych uczestników. Sprzyja to budowaniu przyjaznej atmosfery i poczucia odpowiedzialnoÊci w grupie. Warto, by organizator wyznaczy∏ jednà osob´ spoÊród pracujàcych przy szkoleniu odpowiedzialnà za przekazywanie informacji uczestnikom i od uczestników. Osoba taka utrzymuje kontakt telefoniczny z wszystkimi uczestnikami, informujàc o zmianach lub kontaktujàc si´ z nimi w razie niezg∏oszonej nieobecnoÊci. Powiadamianie o wznowieniu zaj´ç po przerwie Bywa, ˝e szkolenie jest tak zaplanowane, ˝e w jego trakcie nast´puje przerwa wakacyjna lub urlopowa. Nie jest to korzystne, ale czasami nie ma innej mo˝liwoÊci. Nale˝y o tym zawiadomiç uczestników na etapie rozmowy kwalifikacyjnej oraz tak zaplanowaç zaj´cia, by przed przerwà zakoƒczyç pewien blok tematyczny. Na ostatnich zaj´ciach przed przerwà nale˝y poinformowaç uczestników o dok∏adnym terminie (dacie) wznowienia zaj´ç. Dobrym i skutecznym pomys∏em jest wykonanie sympatycznego „przypominajàcego” telefonu do wszystkich uczestników na ok. tydzieƒ przed wznowieniem zaj´ç. VII Warunki organizacji grupy warsztatowej Miejsce spotkaƒ Miejsce spotkaƒ jest bardzo wa˝ne. Nale˝y zadbaç o bezpieczeƒstwo i wygod´ wszystkich uczestników. Budynek musi byç przystosowany: wejÊcie bez barier, odpowiednia szerokoÊci drzwi, przystosowane toalety etc. Sala nie mo˝e byç zbyt ma∏a – muszà si´ wszyscy swobodnie zmieÊciç: uczestnicy na wózkach, o kulach, ewentualni asystenci, przewodnicy, t∏umacz j´zyka migowego. Nie mo˝e byç te˝ zbyt wiel- 175 ka – by nadmiar niezaj´tej przestrzeni nie przyt∏acza∏ ani nie rozprasza∏ uczestników. Nie mo˝e byç to sala tzw. przejÊciowa (przez którà przechodzi si´ do sàsiedniego pomieszczenia). Musi zapewniaç poczucie bezpieczeƒstwa i intymnoÊci. Stàd te˝ wystrój powinien byç przyjazny (ciep∏y kolor Êcian, weso∏e plakaty, dobre oÊwietlenie, wygodne krzes∏a itp.). Wa˝ne jest, by mo˝na by∏o ustawiç krzes∏a w kr´gu, czyli tak, by wszyscy siedzieli do siebie przodem i mogli utrzymywaç kontakt wzrokowy. Musi byç te˝ miejsce dla takiego przestawienia krzese∏, aby mo˝na by∏o tworzyç mniejsze podgrupy. Szczególnie nale˝y zwróciç uwag´ na to: • czy sala jest wystarczajàco du˝a, • czy mo˝na ustawiç krzes∏a/fotele w kr´gu (np. nie mo˝na, bo sà przytwierdzone do pod∏ogi), • czy sala ma dobre oÊwietlenie, • czy jest miejsce, w którym mo˝na wieszaç papier z bloków flipchart (optymalna jest specjalna tablica, ale nie jest niezb´dna), • czy kartki z wynikami pracy grupy b´dzie gdzie powiesiç, • czy jest zegar, • czy nie ma nadmiaru dekoracji rozpraszajàcych uczestników, • oraz czy sala sprawia ogólnie mi∏e wra˝enie. Na terenie budynku powinno byç wyznaczone miejsce, w którym w czasie przerwy mo˝na skierowaç palaczy oraz miejsce na pocz´stunek. JeÊli nie jest on przewidziany, nale˝y poinformowaç uczestników, gdzie sà automaty z napojami lub niedrogi bar lub bufet. Pomoce do zaj´ç warsztatowych Przydatne sà nast´pujàce pomoce do zaj´ç: • bloki papieru typu flipchart, • tablica do flipcharta, • markery, • mazaki, • papier ksero bia∏y A-4, • papier A-4 kolorowy, • karteczki kolorowe samoprzylepne, • masa klejàca, • taÊma klejàca, • pocztówki, • we∏na, • no˝yczki, • d∏ugopisy, • o∏ówki, • komplet materia∏ów do zaj´ç dla ka˝dego uczestnika, • magnetofon, • sprz´t do prezentacji multimedialnej. 176 VIII MO˚LIWE INNE ZASTOSOWANIA WARSZTATÓW AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ I WARSZTATÓW KOMUNIKACJI SPO¸ECZNEJ Warsztaty aktywizacji zawodowej oraz Warsztaty komunikacji spo∏ecznej majà zastosowanie nie tylko w pracy z osobami niepe∏nosprawnymi. Mo˝na je stosowaç w pracy z ró˝norodnymi grupami marginalizowanymi lub z ró˝nych powodów nara˝onymi na marginalizacj´, a w szczególnoÊci z: • kobietami, • tzw. trudnà m∏odzie˝à, • osobami bezrobotnymi, • osobami bezdomnymi, • osobami po 50. roku ˝ycia, • osobami wychodzàcymi z uzale˝nieƒ, • osobami opuszczajàcymi zak∏ady karne, • cudzoziemcami, • mniejszoÊciami narodowymi i etnicznymi (np. spo∏ecznoÊcià romskà wobec której trzeba uwzgl´dniaç odmiennoÊç kulturowà i obyczajowà). Dla ka˝dej z grup nale˝a∏oby wprowadziç do programu warsztatów elementy charakterystyczne (zwiàzane ze specyfikà, kulturà, obyczajowoÊcià), punkty odniesienia dla danej grupy u∏atwiajàce identyfikacj´ z problemem. Bibliografia 1. Aleksander N.P., Udane szkolenie. Przewodnik szkoleƒ i warsztatów, Wyd. JednoÊç, Kielce 2008. 2. Aronson E., Cz∏owiek – istota spo∏eczna, PWN, Warszawa 2002. 3. Aronson E., Psychologia spo∏eczna, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaƒsk 1998. 4. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. Psychologia spo∏eczna – Serce i umys∏, Wyd. Zysk i S-ka, Poznaƒ 1997. 5. Bishop S., AsertywnoÊç, Wyd. Zysk i S-ka, Poznaƒ 1999. 6. Brown R., Procesy grupowe. Dynamika wewnàtrzgrupowa i mi´dzygrupowa, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaƒsk 2005. 7. Brzeziƒska A., Woêniak Z., Maj K. (red.), Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na rynku pracy, ACADEMICA Wyd. SWPS, Warszawa 2007. 8. Cooper C., Palmer J., Pokonaç stres, Petit, Warszawa 2004. 9. Doliƒski A. (red.), Jestem... MyÊl´... Dzia∏am... czyli: Jak przygotowaç m∏odzie˝ do wejÊcia na rynek pracy? Wyd. Choràgiew Ziemi Lubuskiej ZHP, Zielona Góra 2003. 10. Fensteheim H., Baer J. Nie mów „tak”, gdy chcesz powiedzieç „nie” – jak nauczyç si´ asertywnoÊci, Ksià˝ka i Wiedza, Warszawa 2006. 11. Fisher R., Ury W., Dochodzàc do tak. Negocjacje bez poddawania si´, PWE, Warszawa 1991. 12. Fuchs B., Gry i zabawy na dobry klimat w grupie, JednoÊç, Kielce 1999. 13. Gade E. G., Listing T., Skuteczne prowadzenie grupy, WAM, Kraków 2005. 14. Giermanowska E. (red.), M∏odzi niepe∏nosprawni – aktywizacja zawodowa i nietypowe formy zatrudnienia, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007. 177 15. Gorajewska D., Fakty i mity o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià, Wyd. Stowarzyszenie Przyjació∏ Integracji, Warszawa 2006. 17. Gut J., Haman W., Doceniç konflikt. Od walki i manipulacji do wspó∏pracy, Wyd. Kontrakt, Warszawa 2001. 18. Gutmann J., Jak sobie radziç ze stresem?, JednoÊç, Kielce 2001. 19. Hamer H., Rozwój umiej´tnoÊci spo∏ecznych, Wyd. Veda, Warszawa 2003. 20. Hartley M., Mowa cia∏a w pracy, Wydawnictwo JednoÊç, Kielce 2004. 21. Hartley M., Stres w pracy, Wydawnictwo JednoÊç, Kielce 2005. 22. Johnson D. W., Podaj d∏oƒ, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa1992. 23. Jolles R. J., Jak prowadziç seminaria i warsztaty, Wyd. Helion, Gliwice 2005. 24. Karrac G., Dobiç targu, Wydawnictwo Biznessman, Warszawa 1992. 25. Kering A., G∏ogowski T., 150 pytaƒ z rozmowy kwalifikacyjnej... wraz z przyk∏adami najlepszych odpowiedzi, Oficyna Wyd. Capitol, Olkusz 2000. 26. Kering A., G∏ogowski T., Curriculum vitae czyli twój ˝yciorys, listy motywacyjne, Oficyna Wyd. Capitol, Olkusz 2000. 27. Konrad S., Hendl C., Inteligencja emocjonalna. Poradnik z zestawem çwiczeƒ, Wyd. Videograf Edukacja, Chorzów 2005. 28. Kossowska M., Jarmu˝ S., Witkowski T. Psychologia dla trenerów, Wyd. Wolters Kluwer Polska-ABC, Kraków 2008. 29. KoÊcielska M., Aouil B. (red.), Cz∏owiek niepe∏nosprawny. SprawnoÊç w niepe∏nosprawnoÊci, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2003. 30. KoÊcielska M., Aouil B. (red.), Cz∏owiek niepe∏nosprawny. Rodzina i praca, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2004. 31. Kowalik S., Psychologia rehabilitacji, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. 32. Kowalik S., Psychospo∏eczne postawy rehabilitacji osób niepe∏nosprawnych, Wyd. Interart, Warszawa 1996. 33. Król-Fijewska M., Stanowczo, ∏agodnie, bez l´ku, czyli 13 wyk∏adów o asertywnoÊci, Wyd. INTRA, Warszawa 1992. 34. KwaÊniewska G., Wojnarska A. (red.), Aktualne problemy wsparcia spo∏ecznego osób niepe∏nosprawnych, Wyd. UMCS, Lublin 2004. 35. Leary M., Wywieranie wra˝enia na innych. o sztuce autoprezentacji, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaƒsk 1999. 36. Leksykon Polityki Spo∏ecznej – Instytut Polityki Spo∏ecznej UW, Oficyna Wydawnicza Aspra–JR, Warszawa 2002. 37. ¸otys M., Gdy szukasz pracy..., Wyd. eMPi2, Poznaƒ 2002. 38. Middleton J., Zwyci´skie CV, Rebis, Poznaƒ 2007. 39. Mika S., Psychologia spo∏eczna, PWN, Warszawa 1981. 40. N´cki Z., Komunikacja mi´dzyludzka, Wyd. Antykwa, Kluczbork 2005. 41. Ochojska J., Cz∏owiek m´˝nia∏ w sobie, „Gazeta Wyborcza – Wysokie Obcasy”, 2001. 42. Okun B. F., Skuteczna pomoc psychologiczna, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2002. 43. Palak Z., Lewicka A., Bujnowska A. (red.), JakoÊç ˝ycia a niepe∏nosprawnoÊç. Konteksty psychopedagogiczne, Wyd. UMCS, Lublin 2005. 44. Pease A., Mowa cia∏a, JednoÊç, Kielce 2003. 178 45. Pietkiewicz B., Wyspy nicnierobienia. Sztuka wypoczynku, „Polityka”, 2006. 46. Potempska E., Sobieska-Szostakiewicz G., Rozwój empatii i kompetencji spo∏ecznych. Program wychowawczo–terapeutyczny, Wyd. Centrum Metodycznej Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2003. 47. Praca dla m∏odych. Raport AIG i „Gazety Wyborczej”, Agora SA, Warszawa 2002. 48. Rees S., Graham R.S., Bàdê sobà. Trening asertywnoÊci, Ksià˝ka i Wiedza, Warszawa 1993. 49. Rosenberg M.B., Porozumienie bez przemocy, Wyd. Santorski & CO, Warszawa 2007. 50. Sakowska J., Szko∏a dla rodziców i wychowawców, CMPP MEN, Warszawa 1999. 51. Santorski J., Jak przetrwaç w stresie, Wyd. Santorski & CO, Warszawa 1992. 52. Silberman M., Metody aktywizujàce w szkoleniach, Oficyna Ekonomiczna, Warszawa 2005. 53. Skar˝yƒska K., Spostrzeganie ludzi, PWN, Warszawa 1981. 54. Stopiƒska-Pajàk A., Edukacja doros∏ych. Doradca zawodowy. Rynek pracy, Wyd. Wy˝szej Szko∏y Pedagogicznej TWP, 2006. 55. Szczepanik R., Budowanie zespo∏u, Wyd. Helion, Gliwice 2002. 56. Sztander W., Rozmowy, które pomagajà, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1999. 57. Sztejnberg A., Podstawy komunikacji spo∏ecznej edukacji. (Seria KreatywnoÊç), Wyd. Astrum, Wroc∏aw 2002. 58. Szyd∏owski B., Praktyczny poradnik poszukiwania pracy, Wyd. HELP-POL, Kraków 1998. 59. Uniszewski Z., Jak rozmawiaç szukajàc pracy, Wyd. Prószyƒski i S-ka, Warszawa 2000. 60. Weinstein-Fitzgerald K., Action learning, Wyd. Petit, Warszawa 1999. 61. Witkowski T., Jarmu˝ S., Podr´cznik trenera, Biblioteka Moderatora, Wroc∏aw 2007. 62. Wójcik E., Metody aktywizujàce w pedagogice grup, Wyd. Rubikon, Kraków 2000. 63. Wykluczenie i integracja spo∏eczna w Polsce. Raport, Ministerstwo Pracy i Polityki spo∏ecznej i UNDP, Warszawa 2006. 64. Yate M. J., Rozmowa kwalifikacyjna, Wyd. Ravi, ¸ódê 2001. 65. Zimbardo P. G., NieÊmia∏oÊç – co to jest? Jak sobie z nià radziç?, PWN, Warszawa 1994. 66. Zimbardo P. G., Rurch F. I., Psychologia i ˝ycie, PWN, Warszawa 1989. 179 TRENING ZADANIOWY Agnieszka ˚arnecka, Ma∏gorzata Rupar Trening zadaniowy jest formà poÊrednià mi´dzy grupà warsztatowà a realnym ˝yciem. Oparty jest o zasady coachingu, czyli trenowania. Trening mo˝e byç podobnie jak coaching prowadzony indywidualnie, ale te˝ mo˝e byç prowadzony grupowo. Jest to narz´dzie stosowane do wprowadzania ju˝ zdobytych umiej´tnoÊci w ˝ycie, jak te˝ do kszta∏towania nowych umiej´tnoÊci. Jego celem jest podwy˝szenie jakoÊci ˝ycia czy te˝ dà˝enie do szcz´Êcia w ˝yciu. Mimo ˝e w Polsce tak formu∏owany cel, wywo∏uje uÊmiech, zdziwienie – w innych krajach Unii, a nawet w dokumentach unijnych jest u˝ywany – jako ˝e ka˝dy ma prawo do szcz´Êcia. Szcz´Êcia rozumianego jako poczucie sprawstwa, samodzielnoÊci, satysfakcji z dzia∏ania. Do kogo adresowany jest trening zadaniowy Trening zadaniowy jest narz´dziem uniwersalnym, mogà z niego korzystaç osoby zewn´trznie dobrze funkcjonujàce, ale chcàce si´ rozwijaç. Jest bardzo dobrym sposobem aktywizacji „˝yciowej” dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià, w tym – w szczególnoÊci – izolowanych spo∏ecznie, jak te˝ dla przedstawicieli innych grup marginalizowanych, np. z powodu biedy, bezrobocia, pochodzenia czy wyznania. Czym jest trening zadaniowy Trening zadaniowy prowadzony jest na zasadzie coachingu, czyli procesu szkolenia, opartego o zaufanie i partnerskà relacj´ z trenerami. Zadaniem trenerów jest stymulowanie, motywowanie i inspirowanie uczestników do dzia∏ania oraz pomoc w kszta∏towaniu bàdê doskonaleniu ich umiej´tnoÊci. Program treningu zadaniowego odwo∏uje si´ do starej, wypróbowanej na przestrzeni wieków tradycji uczenia przez mistrzów, kiedy to mistrz wprowadza ucznia w arkana ˝ycia. Idea tego procesu zosta∏a zaczerpni´ta z praktyki sportowej, stamtàd pochodzi s∏owo coach, czyli po angielsku „trener”. U nas jednak – podobnie jak w sporcie – prawdziwym mistrzem ma byç uczestnik, a zadaniem trenera jest pomoc w uruchamianiu i rozwoju jego potencja∏u. Trening zadaniowy ró˝ni si´ od nauczania rozumianego jako proces przekazywania wiedzy przez jej dysponenta – nauczyciela, temu który jej nie ma – uczniowi. Ró˝ni si´ przede wszystkim partnerskà relacjà i bazowaniem na ju˝ posiadanych zasobach klienta. Jego celem jest odkrywanie indywidualnego planu rozwoju, operowanie skutecznymi narz´dziami oraz pog∏´bianie umiej´tnoÊci radzenia sobie z trudnoÊciami. Trening zadaniowy nie jest poradnictwem, doradztwem, konsultingiem, nie jest te˝ psychoterapià. A równoczeÊnie ma elementy tych form. Trening zadaniowy prowadzony jest na podstawie decyzji obu stron: trenera (coacha) i osoby szkolonej. Poczàtkiem jest diagnoza umiej´tnoÊci, wiedzy i zasobów uczestnika (szkolonego). Wspólnie opracowany jest indywidualny plan szkolenia, a w∏aÊciwie rozwoju. Plan ten mo˝e byç korygowany w czasie szkolenia. Wspólnie okreÊlany jest horyzont, czyli efekt szkolenia, klient otrzymuje te˝ od coacha plan dalszego rozwoju. Coaching dotychczas by∏ stosowany jako metoda szkoleƒ wy˝szej kadry mena˝erskiej z ró˝nych powodów niekorzystajàcej ze szkoleƒ grupowych. Tematyka takich szkoleƒ koncentruje si´ zwykle 180 na rozwoju umiej´tnoÊci liderskich, zarzàdzania zmianami w firmie, umiej´tnoÊci negocjacji, komunikacji itp. W krajach zachodnich popularne jest te˝ zatrudnienie coacha ˝ycia. Celem coachingu wtedy jest podwy˝szenie jakoÊci ˝ycia i umiej´tnoÊci korzystania z w∏asnych zasobów, równie˝ w Polsce s∏yszy si´ o osobach korzystajàcych z takiego procesu szkolenia. Proponujemy przeniesienie metody – mo˝na powiedzieç ekskluzywnej – dla celów wspierania osób z niepe∏nosprawnoÊcià. Wydaje si´, ˝e jest to najbardziej skuteczna i – w d∏u˝szej perspektywie czasowej – najbardziej op∏acalna forma szkolenia. Jest to bowiem zarówno metoda aktywizacji zawodowej i spo∏ecznej osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w sposób maksymalnie wykorzystujàcy jej mo˝liwoÊci, ale równie˝ takie jej ukierunkowanie, aby wykorzystywa∏a i rozwija∏a swój potencja∏. RównoczeÊnie wydaje si´, ˝e trening zadaniowy jest metodà, dzi´ki której osoba niepe∏nosprawna mo˝e zminimalizowaç swoje deficyty spowodowane chorobà, wyrównaç te istniejàce w sferze umiej´tnoÊci spo∏ecznych. Nauczyç si´ budowaç dalszà karier´ zawodowà na podstawie zasobów, umiej´tnoÊci, mo˝liwoÊci, a nie walk z deficytem. Dlaczego potrzebny jest trening zadaniowy, jaki problem rozwiàzuje W ramach projektu IW EQUAL „Niepe∏nosprawni – samodzielnoÊç, rodzina, rehabilitacja, edukacja, praca – system zintegrowany” trening zadaniowy nie by∏ planowany. Projekt zosta∏ uzupe∏niony o t´ form´ w momencie, gdy jego beneficjenci – zdaniem pracujàcych z nimi specjalistów: psychologów i osób prowadzàcych zaj´cia edukacyjne – posiedli ju˝ wystarczajàce umiej´tnoÊci, by móc powoli odchodziç z projektu: zaczàç prac´, studia, nauk´ w szkole policealnej i radziç sobie samodzielnie w ˝yciu. Jednak nic takiego si´ nie dzia∏o. Mimo ˝e beneficjenci coraz lepiej czuli si´ w projekcie, to nie kierowani nie podejmowali aktywnoÊci w „realu”. O w∏àczeniu do dzia∏aƒ projektowych treningu zadaniowego zadecydowa∏ okres rozliczeƒ podatkowych. Uczestnicy wczeÊniej otrzymali pe∏nà informacj´ dotyczàcà odliczania od dochodu ulgi rehabilitacyjnej, mimo tego w drugiej po∏owie kwietnia okaza∏o si´, ˝e zaledwie pojedyncze osoby z∏o˝y∏y do urz´du skarbowego zeznanie roczne, czyli PIT-y. Warto tu nadmieniç, ˝e nasi beneficjenci na ogó∏ majà bardzo niskie dochody na jednà osob´ w rodzinie i utrzymujà si´ w wi´kszoÊci wy∏àcznie z renty, a zwrot podatku to kilkaset z∏otych (mniej wi´cej wysokoÊci renty). Okaza∏o si´, ˝e osoby uczestniczàce w naszym projekcie nigdy nie rozlicza∏y si´ same, zawsze robi∏ to za nie ZUS i w∏aÊciwie to nie wiedzà, co to sà te PIT-y i skàd pobraç druki. Ba∏y si´ te˝, ˝e samodzielne rozliczenie spowoduje odebranie im renty albo ˝e êle coÊ zrobià i b´dà za to ukarane finansowo. W efekcie nie robi∏y nic („najlepiej nic nie robiç, niech zostanie tak, jak zawsze by∏o”). Autorki tej cz´Êci opracowania zaproponowa∏y specjalne spotkanie poÊwiecone wype∏nianiu rozliczeƒ podatkowych i wszyscy zareagowali entuzjastycznie. Zg∏osi∏a si´ osoba mieszkajàca blisko urz´du skarbowego, oferujàc si´, ˝e przyniesie druki i instrukcje. W czasie owego spotkania jasne sta∏o si´ to, ˝e nie tylko jest problem z wype∏nieniem cz´Êci finansowej, ale z wype∏nieniem w ogóle druku. Problemem by∏o równie˝ zrozumienie instrukcji. Ka˝da z osób otrzyma∏a druk PIT i zacz´liÊmy wspólnie wype∏niaç punkt po punkcie: wpisanie roku, danych osobowych itd. Gdy wszyscy wype∏nili PIT-y, to widaç by∏o zm´czenie, ale te˝ radoÊç ze zdobycia nowej umiej´tnoÊci. Przedstawiona powy˝ej autentyczna historia pokazuje jasno istot´ i znaczenie treningu zadaniowego. 181 Uczestnicy nabyli przecie˝ wczeÊniej wiedz´ o rozliczeniach podatkowych oraz mieli ÊwiadomoÊç, ˝e samodzielne rozliczenie jest dla nich korzystne, ale nie potrafili tej wiedzy „wprowadziç w czyn”. Dlaczego? Zabrak∏o wczeÊniejszych doÊwiadczeƒ, wzorców, do których mogliby si´ odnieÊç, nie wytworzy∏ si´ mechanizm, który w prosty sposób uruchamia dzia∏anie. Zabrak∏o m.in. umiej´tnoÊci czytania instrukcji, wype∏niania formularzy, doÊwiadczenia w za∏atwianiu spraw urz´dowych. Doszed∏ do tego l´k przed nieznanà dziedzinà oraz „groênym” urz´dem skarbowym. Nic wi´c dziwnego, ˝e uczestnicy nie podj´li tej dzia∏alnoÊci… Trening zadaniowy pozwala pracowaç nad poprawà funkcjonowania cz∏owieka w ró˝nych sferach. Mogà to byç: • funkcjonowanie w czasie, • funkcjonowanie w przestrzeni, • planowanie dzia∏aƒ, • organizowanie w∏asnej aktywnoÊci, • funkcjonowanie w grupie zadaniowej, • pokonywanie barier spo∏ecznych w komunikowaniu si´, • lub inne – w zale˝noÊci od indywidualnych potrzeb. Trening zadaniowy pozwala w bezpieczny (bo niezagra˝ajàcy) sposób çwiczyç i zdobywaç nowe umiej´tnoÊci oraz – co wa˝ne – przenosiç te umiej´tnoÊci na inne sfery ˝ycia. Problem, jaki rozwiàzuje trening zadaniowy, to wdra˝anie zdobytych umiej´tnoÊci w ˝ycie, prze∏amanie postawy biernoÊci, zdobycie umiej´tnoÊci planowania i wdra˝ania tych planów. Uczy samodzielnoÊci i zwi´ksza satysfakcj´ z ˝ycia dzi´ki osiàganemu poczuciu sprawstwa i kontroli. Metodyka Metody pracy Podstawà jest diagnoza dwóch obszarów: • diagnoza umiej´tnoÊci, wiedzy i zasobów beneficjentów – wspólne opracowanie indywidualnych planów szkolenia, a w∏aÊciwie rozwoju, • diagnoza potrzeb grupy – opracowanie grupowego planu szkolenia. Metody pracy to przede wszystkim: • indywidualny trening prowadzony w grupie, • zadania indywidualne, • zadania grupowe, • çwiczenia, • planowanie, analiza, ocenianie, • aktywizujàce metody tzw. warsztatowe. Pozwalajà one wypróbowaç nowe umiej´tnoÊci, eksperymentowaç z nowymi sposobami zachowaƒ, stosowaç w praktyce wiedz´. Stosowanà metodà jest te˝ ocena poziomu wykonania i „poprawianie” zadaƒ. Nale˝y tu podkreÊliç, ˝e oceniane jest wykonanie zadania, a nie cz∏owiek. Wykonanie zadania wymaga opracowania planu, kontaktów z nieznanymi wczeÊniej osobami, analizy uzyskanych informacji, prezentacji jej w grupie. Podczas prezentacji grupa çwiczy aktywne s∏uchanie, analiz´ treÊci i nast´pnie wypracowuje sposoby poprawy. 182 Pozytywne efekty uzyskane w dzia∏aniu uwalniajà energi´ pojedynczych cz∏onków grupy i grupy jako ca∏oÊci, motywujà do podejmowania ró˝nych aktywnoÊci. Czas trwania treningu zadaniowego – od kilku tygodni do kilku miesi´cy. Cechy, jakie powinien posiadaç trener Niezb´dne jest, by trener mia∏ doskona∏e umiej´tnoÊci dydaktyczne i komunikacyjne, umia∏ zbudowaç relacj´ z osobà szkolonà, udzielaç wsparcia i chwaliç. Powinien byç cierpliwy, dok∏adny, dobrze zorganizowany, ˝yczliwy ludziom. Musi mieç umiej´tnoÊç obserwacji, dar wyciàgania wniosków i kreatywnego planowania procesu szkolenia. Natomiast poziom umiej´tnoÊci merytorycznych trenera (coacha) powinien byç dobry, tak by by∏ autorytetem, ale nie musi byç w danej dziedzinie ekspertem. Kolejnà sportowà analogià sprawdzajàcà si´ w doÊwiadczeniu jest to, ˝e wspaniali trenerzy sportowi to najcz´Êciej przeci´tni zawodnicy. International Coaching Federation (Mi´dzynarodowa Federacja Coachów), okreÊlajàca standardy etyczne i zawodowe, tak definiuje bycie coachem: • coach pomaga jednostkom i organizacjom, aby rozwija∏y si´ szybciej i osiàga∏y bardziej fascynujàce rezultaty, • coach koncentruje si´ na celach, które wybierajà klienci, • coach dostosowuje si´ do indywidualnych potrzeb klientów, • coach wy∏ania rozwiàzania i strategie z informacji pochodzàcych od klienta, • coach zapewnia nowà perspektyw´, • coach pomaga klientom w budowaniu ich naturalnej si∏y, • bazà coachingu jest idea, ˝e klient jest twórczy i pe∏en zasobów, • bazà coachingu jest idea, ˝e klient pracuje po to, aby osiàgnàç te cele, które chce osiàgnàç, • si∏a coachingu wynika z relacji pomi´dzy coachem i klientem. Przyk∏adowy program treningu zadaniowego 1. Zaj´cia wprowadzajàce. 2. Zadania rozwijajàce umiej´tnoÊci autodiagnozy, umiej´tnoÊci planowania, stawiania sobie celów i okreÊlania rezultatów planowanych dzia∏aƒ i rozwijajàce (kszta∏tujàce) umiej´tnoÊci zwiàzane ze wspó∏pracà w zespo∏ach zadaniowych. 3. Zestaw çwiczeƒ kszta∏tujàcy umiej´tnoÊci zarzàdzania czasem. 4. Przewidywane obszary zadaƒ indywidualnych/zespo∏owych: • zadania rozwijajàce umiej´tnoÊci uzyskania, analizowania, segregowania, nast´pnie prezentacji przez uczestników informacji pochodzàcych z ró˝nych êróde∏, • zadania kszta∏tujàce umiej´tnoÊç pisania pism urz´dowych (podaƒ, próÊb, odwo∏aƒ, itp.), • zadania poprawiajàce umiej´tnoÊç korzystania z instrukcji, • zadania uczàce/poprawiajàce umiej´tnoÊci zwiàzane z wype∏nianiem druków urz´dowych, • zadania kszta∏tujàce/wzmacniajàce umiej´tnoÊci organizacyjne i kierownicze – organizowanie udzia∏u w wydarzeniach kulturalnych, spo∏ecznych, organizowanie imprez. 5. Podsumowanie osiàgni´ç uczestników, tworzenie planów zadaƒ na przysz∏oÊç. Program treningu zadaniowego jest odpowiedzià na potrzeby uczestników. W czasie prowadzenia zaj´ç program jest elastycznie dopasowywany do grupy. Na podstawie informacji o oczekiwaniach 183 uczestników, doÊwiadczanych przez nich trudnoÊciach i problemach trenerzy pracujà nad ostatecznym programem (kszta∏tem) szkolenia. Przedstawione poni˝ej tematy czy obszary zadaƒ sà wy∏àcznie przyk∏adowe, oparte na doÊwiadczeniu autorek wyniesionym z prowadzenia treningów zadaniowych w ramach projektu IW EQUAL „Niepe∏nosprawni – samodzielnoÊç, rodzina, rehabilitacja, edukacja, praca – system zintegrowany”. Nale˝y je traktowaç jako wskazówk´. Grupy treningowe z∏o˝one z innych osób, mieszkajàce w innym miejscu Polski, mogà mieç odmienne potrzeby. Program ka˝dego treningu jest specyficzny, tak jak potrzeby jego uczestników. Nale˝y przestrzegaç zasady, wed∏ug której wykonanie zadania zatwierdza grupa, a je˝eli uzyskane informacje sà niekompletne, spotkanie, impreza mia∏y niedociàgni´cia organizacyjne lub do nich nie dosz∏o, grupa wspólnie opracowuje plan „poprawki”. Zadania mogà byç poprawiane wielokrotnie. ZawartoÊç treningu zadaniowego z przyk∏adami çwiczeƒ: 1. Zaj´cia wprowadzajàce Zaj´cia wprowadzajàce obejmujà przedstawienie si´ prowadzàcych uczestników grupy. Zapoznanie grupy metodà treningu zadaniowego. Zawarcie kontraktu z grupà. 2. Zadania rozwijajàce umiej´tnoÊci autodiagnozy, umiej´tnoÊci planowania, stawiania sobie celów i okreÊlania rezultatów planowanych dzia∏aƒ i rozwijajàce (kszta∏tujàce) umiej´tnoÊci zwiàzane ze wspó∏pracà w zespo∏ach zadaniowych. Zadania proponowane uczestnikom w tym bloku pozwalajà na dokonanie indywidualnej diagnozy kompetencji spo∏ecznych i wypracowanie planu dzia∏ania. Ka˝dy uczestnik z pomocà grupy i prowadzàcych okreÊla, na czym b´dzie polega∏ jego trening zadaniowy, jaki jest punkt wyjÊcia – autodiagnoza, jaki ma byç rezultat i jakie nale˝y podjàç dzia∏ania. Plany mogà dotyczyç zarówno rozwoju danej umiej´tnoÊci, jak i za∏atwienia konkretnej sprawy i na jej kanwie rozwoju ró˝nych umiej´tnoÊci. Równolegle zadania proponowane uczestnikom w tym bloku majà charakter çwiczeƒ kszta∏tujàcych bàdê wzmacniajàcych umiej´tnoÊç wspó∏pracy, a szczególnie takie cechy, jak: umiej´tnoÊç bycia w grupie, s∏uchania i rozmawiania, wspólnego okreÊlania celów, podzia∏u ról, delegowania zadaƒ, przewidywania trudnoÊci i problemów, umiej´tnoÊç planowania i ustalania wspólnej strategii dzia∏ania. åwiczenie „Drzewo ró˝nic i podobieƒstw” Cel: 1. Integracja grupy, 2. Budowanie poczucia przynale˝noÊci do grupy, 3. Budowanie poczucia bezpieczeƒstwa, 4. Budowanie partnerskich stosunków w grupie, 5. Podniesienie poziomu energii w grupie, 6. Umiej´tnoÊç diagnozowania, nazywania cech swoich i innych. Metoda: 1. Dzielisz grup´ na zespo∏y 4-5-osobowe. 2. Rozdajesz du˝e arkusze papieru (po jednym dla ka˝dego zespo∏u) i pisaki. 3. Instrukcja: „Wyobraêcie sobie, ˝e wasza grupa jest drzewem. Waszym zadaniem b´dzie narysowanie tego drzewa. Jego korzenie to wszystko, co was ∏àczy, czyli wszystkie podobieƒstwa mi´dzy 184 wami. Natomiast ga∏´zie lub owoce na ga∏´ziach to ró˝nice, czyli to, czym ka˝dy z uczestników grupy ró˝ni si´ od wszystkich pozosta∏ych jej cz∏onków. Po skoƒczeniu zadania wymyÊlcie nazw´ dla waszej grupy”. 4. Na wykonanie zadania – 20 minut. 5. Nast´pnie grupy prezentujà swoje prace. W ramach tego bloku inicjowane sà dyskusje kierowane dotyczàce zmian w ˝yciu, planów na przysz∏oÊç, wyboru spraw do za∏atwienia najwa˝niejszych „na teraz”. Wykorzystywane sà równie˝ testy zainteresowaƒ, kompetencji spo∏ecznych. Pomocne dla uczestników sà te˝ dyskusja i autotesty dotyczàce samodzielnoÊci i autonomii jednostki w trzech sferach: 1) umiej´tnoÊci potrzebne do samodzielnego funkcjonowania, 2) przymioty spo∏eczne i umiej´tnoÊç podtrzymywania kontaktów przyjacielskich, 3) przymioty i umiej´tnoÊci spo∏eczne wchodzenia w bliskie (równie˝ intymne) zwiàzki. Do tego aspektu szkolenia powraca si´ podczas ca∏ego treningu zadaniowego, uczestnicy bowiem korygujà, uszczegó∏awiajà swoje plany rozwojowe. 3. Zestaw çwiczeƒ kszta∏tujàcy umiej´tnoÊci zarzàdzania czasem. Zarzàdzanie czasem jest to zestaw praktycznych umiej´tnoÊci, które pozwalajà efektywnie i produktywnie wykorzystywaç czas. Zarzàdzanie czasem polega na Êwiadomym kontrolowaniu swoich aktywnoÊci, sprzyja zwi´kszeniu produktywnoÊci dzia∏aƒ. Nadrz´dnà zasadà jest koncentrowanie si´ na rezultatach dzia∏aƒ, a nie na samych dzia∏aniach. Umiej´tnoÊci zarzàdzania czasem polegajà na: • oszacowaniu wartoÊci swojego czasu, • koncentrowaniu si´ na priorytetach, • planowaniu z uwzgl´dnieniem odpowiednich zasobów, • bardziej efektywnym wykorzystywaniu swojego czasu, • eliminowaniu zak∏óceƒ, przeszkód. I te umiej´tnoÊci chcemy wzmocniç, warto si´ do nich odwo∏ywaç podczas wykonywania przez uczestników kolejnych zadaƒ w czasie treningu zadaniowego. åwiczenie „Jak zarzàdzaç swoim czasem” Cel: • Radzenie sobie ze stresem, • åwiczenie umiej´tnoÊci planowania, • åwiczenie umiej´tnoÊci dokonywania wyborów, • OkreÊlenie hierarchii wartoÊci. Metoda: 1. Rozdajesz uczestnikom karty „Jak zarzàdzaç swoim czasem” (Karta poni˝ej). 2. Przekazujesz instrukcj´ (poni˝ej). 185 Karta „Jak zarzàdzaç swoim czasem” Najpierw zastanów si´, co najbardziej chcia∏byÊ w ˝yciu osiàgnàç, kim chcia∏byÊ byç. A teraz pomyÊl chwil´: co robisz, aby zrealizowaç te marzenia? JeÊli uwa˝asz, ˝e móg∏byÊ robiç wi´cej, wykonaj poni˝sze çwiczenie. Sprawdê, na co poÊwi´casz w swoim ˝yciu najwi´cej czasu. Wpisz w tabel´ poni˝ej, ile godzin na jakie dzia∏ania przeznaczasz i jaki procent doby zajmujà te zaj´cia. Procenty pomogà wychwyciç proporcje. Dziennie swój czas przeznaczam na: Liczba godzin Proc. Sen Rodzin´ Prac´ Innà dzia∏alnoÊç zarobkowà Nauk´, podnoszenie kwalifikacji Hobby Relaks, zabaw´, sport Inne A teraz wyobraê sobie, ˝e jesteÊ niezale˝ny finansowo. Mo˝esz pracowaç wtedy, kiedy chcesz (ale nie musisz) i nie masz innych obcià˝ajàcych obowiàzków. Chcia∏bym, przeznaczaç dziennie na: Liczba godzin Proc. Sen Rodzin´ Prac´ Innà dzia∏alnoÊç zarobkowa Nauk´, podnoszenie kwalifikacji Hobby Relaks, zabawe, sport Inne Czy widzisz ró˝nic´ mi´dzy tabelkami? Pokazuje ona, jak mocno twoje plany (marzenia) odbiegajà od codziennego ˝ycia. PomyÊl, co móg∏byÊ zmieniç... ale nie przesadzaj z postanowieniami, zacznij od drobnych kroków. Od dziÊ mój czas poÊwi´cam na: Sen Rodzin´ Prac´ Innà dzia∏alnoÊç zarobkowà Nauk´, podnoszenie kwalifikacji Hobby Relaks, zabaw´, sport Inne 186 Liczba godzin Proc. 3. Uczestnicy wype∏niajà karty. Zale˝nie od charakteru grupy wype∏nianie odbywa si´ w trakcie zaj´ç lub jest to zadanie domowe. 4. Omówienie. Przewidywane obszary zadaƒ indywidualnych/zespo∏owych: A. Zadania rozwijajàce umiej´tnoÊci uzyskania, analizowania, segregowania, nast´pnie prezentacji przez uczestników informacji pochodzàcych z ró˝nych êróde∏ Zadanie uczestników polega∏o b´dzie na uzyskaniu pe∏nej informacji na ÊciÊle okreÊlony temat podczas kontaktu bezpoÊredniego, telefonicznego, z prasy, internetu oraz z innych êróde∏. Zadania mogà byç wykonywane indywidualnie lub w zespo∏ach zadaniowych. Druga czeÊç zadania to prezentacja „zdobytych” informacji grupie i udzielanie wyczerpujàcych odpowiedzi na pytania. Wykonanie zadania zatwierdza grupa, a je˝eli uzyskane informacje sà niekompletne, grupa wspólnie opracowuje plan „poprawki”. Zadania mogà byç poprawiane wielokrotnie. Przyk∏adowe zadania: • Uzyskanie informacji dotyczàcej trwajàcej wystawy: miejsce, czas trwania, tematyka, przystosowanie dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià ruchowà, cennik biletów, mo˝liwoÊci nieodp∏atnego zwiedzenia dla grupy osób z niepe∏nosprawnoÊcià. Uczestnik/zespó∏ zadaniowy otrzymuje nazw´, adres, telefon, ewentualnie stron´ WWW i e-mail organizatora. • Uzyskiwanie informacji telefonicznie na temat mo˝liwoÊci skierowania na kurs zawodowy przez Powiatowy Urzàd Pracy – uczestnik ma ustaliç numer telefonu (np. poprzez internet, informacj´ telefonicznà) i nast´pnie uzyskaç informacj´. • Zadanie dla zaawansowanych, zalecane dla zespo∏ów zadaniowych. Uzyskanie informacji dotyczàcych oszcz´dzania czy lokowania pieni´dzy. Efektem takiego zadania sà informacje na temat kont oszcz´dnoÊciowych i lokat w ró˝nych bankach oraz wybranie najlepszej dost´pnej formy dla osób o niewielkich dochodach. B. Zadania kszta∏tujàce umiej´tnoÊç pisania pism urz´dowych (podaƒ, próÊb, odwo∏aƒ, informacji itp.) Zadaniem uczestników b´dzie napisanie pisma urz´dowego wg wzoru i obowiàzujàcych zasad. Pisma b´dà mia∏y ró˝ny charakter: podania, proÊby itp., zale˝nie od indywidualnych potrzeb beneficjentów. Uczestnicy, którzy aktualnie nie zg∏aszajà potrzeby pomocy w napisaniu pisma i nie wynika ona z przedstawionych przez nich planów ˝yciowych, b´dà tworzyç pisma przy realizacji innych zadaƒ, np. proÊby o nieodp∏atny wst´p na wystaw´, podzi´kowania, sprawozdania itd. Za∏o˝eniem powinno byç to, ˝e ka˝dy z uczestników samodzielnie napisze co najmniej jedno pismo urz´dowe i nast´pnie z∏o˝y je lub wyÊle do instytucji b´dàcej adresatem, czyli „nada bieg sprawie”. Nie jest to wi´c „trening na sucho”, lecz çwiczenie „na ˝ywo” umiej´tnoÊci pos∏ugiwania si´ narz´dziem, jakim jest pismo urz´dowe w autentycznych, wa˝nych dla uczestników sprawach. Uczestnicy informowani sà o tym, ˝e sk∏adajàc pismo urz´dowe, powinni przygotowaç 2 egzemplarze i otrzymaç potwierdzenie na kopii, a je˝eli wysy∏ajà list pocztà, to powinien byç to list polecony (a najlepiej „za potwierdzeniem odbioru”). 187 C. Zadania poprawiajàce umiej´tnoÊç korzystania z instrukcji Wiele osób nieprawid∏owo za˝ywa leki lub nie korzysta z przys∏ugujàcych im uprawnieƒ – np. podatkowych ulg rehabilitacyjnych dla osób niepe∏nosprawnych – bo odstrasza je koniecznoÊç zapoznania si´ z obszernà i szczegó∏owà instrukcjà. åwiczenia majà prze∏amaç l´k i uÊwiadomiç przydatnoÊç umiej´tnoÊci korzystania z instrukcji w codziennym ˝yciu. Zadanie polega na przeczytaniu instrukcji ze zrozumieniem. Podczas wykonywania zadania planujemy wykorzystaç: ulotki do∏àczane do leków, instrukcj´ obs∏ugi urzàdzenia AGD, instrukcj´ wype∏niania druku urz´dowego, wytyczne dotyczàce podatkowych ulg rehabilitacyjnych dla osób niepe∏nosprawnych. D. Zadania uczàce/poprawiajàce umiej´tnoÊci zwiàzane z wype∏nianiem druków urz´dowych Druki urz´dowe, formularze, podobnie jak instrukcje, budzà irracjonalny l´k. Z tego powodu wiele osób rezygnuje ze starania si´ o zwrot podatku, mimo ˝e ma ÊwiadomoÊç, i˝ uzyskana kwota by∏aby znaczàca w bud˝ecie domowym. Zadanie polega na wype∏nieniu formularza przy pomocy trenera lub innego uczestnika szkolenia. Podczas wykonywania zadania mo˝na wykorzystaç: druki rozliczeƒ podatkowych PIT-37 i PIT-0, formularze s∏u˝àce do ubiegania si´ o dofinansowanie turnusu rehabilitacyjnego, druki stosowane podczas procedury orzekania o stopniu niepe∏nosprawnoÊci, formularze u˝ywane przy ubieganiu si´ o wymian´ dowodu osobistego. E. Zadania kszta∏tujàce/wzmacniajàce umiej´tnoÊci organizacyjne i kierownicze – organizowanie udzia∏u w wydarzeniach kulturalnych, spo∏ecznych, organizowanie imprez Zadania zawarte w tym bloku koncentrujà si´ na rozwini´ciu umiej´tnoÊci organizacyjnych, umiej´tnoÊci wspó∏pracy, uczà odpowiedzialnoÊci, planowania, delegowania dzia∏aƒ. Sà te˝ kolejnà okazjà wypróbowania ju˝ zdobytych umiej´tnoÊci dotyczàcych na przyk∏ad tworzenia pism urz´dowych. Dajà wielu uczestnikom szans´ zorganizowaniai imprezy i uczestnictwa w zorganizowanej przez nich dla nich. Przyk∏ady: 1. Zadanie polegaç b´dzie na zorganizowaniu nieodp∏atnego wejÊcia na wystaw´ lub imprez´. Prowadzàcy uprzednio sprawdzajà, czy mo˝liwe jest uzyskanie nieodp∏atnego wst´pu na imprez´ organizatora wystawy. Uczestnicy otrzymajà od prowadzàcych dane adresowe. åwiczenie sk∏adaç si´ b´dzie z kilku cz´Êci. Zadaniem uczestników b´dzie: • uzyskanie informacji, czy grupa osób niepe∏nosprawnych mo˝e staraç si´ o nieodp∏atny wst´p na wystaw´ i do kogo nale˝y si´ zwróciç z takà proÊbà, • napisanie proÊby wg wzoru pisma urz´dowego, z∏o˝enie proÊby lub wys∏anie jej faksem, • po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi – zorganizowanie wycieczki (ustalenie czasu i miejsca spotkania, poinformowanie pozosta∏ych uczestników bioràcych udzia∏ w projekcie, poinformowanie asystentów osób niepe∏nosprawnych), • napisanie podzi´kowania dla organizatora wystawy. 2. Zadanie dla zaawansowanych, polegajàce na zorganizowaniu imprezy okolicznoÊciowej, artystycznej itp. dla cz∏onków grupy treningowej i cz∏onków ich rodzin lub innej wybranej grupy. Zadaniem uczestników jest podzia∏ zadaƒ, organizacja i realizacja ca∏ego wydarzenia. 188 Podsumowanie osiàgni´ç uczestników, tworzenie planów zadaƒ na przysz∏oÊç To zaj´cia koƒczàce trening zadaniowy. Uczestnicy dokonujà analizy i podsumowania tego, co uda∏o im si´ podczas tych zaj´ç dokonaç, nauczyç, jakie nabyli umiej´tnoÊci i które z nich mogà wykorzystaç dalej w codziennym ˝yciu. Przy pomocy prowadzàcych formu∏ujà plany na najbli˝szà oraz dalszà przysz∏oÊç, okreÊlajà dzia∏ania do wykonania, które te plany pozwolà zrealizowaç. I Efekty treningu zadaniowego Przedstawione efekty treningu zadaniowego poparte sà doÊwiadczeniami i obserwacjami autorek uzyskanymi w wyniku przeprowadzenia trzech treningów w ramach projektu IW EQUAL „Niepe∏nosprawni – samodzielnoÊç, rodzina, rehabilitacja, edukacja, praca – system zintegrowany”. Wydajà si´ byç trwa∏e, min´∏o szeÊç miesi´cy od zakoƒczenia pierwszej edycji i obserwowane zmiany w funkcjonowaniu jej uczestników utrzymujà si´. Trudno nam w tej chwili dokonywaç uogólnieƒ, jakie b´dà efekty treningu zadaniowego prowadzonego przez inne osoby dla innych grup docelowych, ale uwa˝amy, ˝e metoda ta przynios∏a na tyle dobre rezultaty – które nas a˝ zaskoczy∏y – ˝e warta jest upowszechnienia. Trening zadaniowy zastosowany wspólnie z innymi metodami wsparcia i szkolenia jest urzeczywistnieniem has∏a: „daj w´dk´, a nie ryb´”. Efekty treningów zadaniowych przeprowadzonych w projekcie projektu IW EQUAL „Niepe∏nosprawni – samodzielnoÊç, rodzina, rehabilitacja, edukacja, praca – system zintegrowany”, to: • wzrost energii ˝yciowej uczestników, odczuwalny z zaj´ç na zaj´cia – odnosi∏yÊmy wra˝enie, jakby ze szczelnie zamkni´tej butelki wystrzeli∏ korek, jakby t∏umiona przez lata energia, aktywnoÊç, ch´ç ˝ycia nagle si´ ujawni∏a, • wzrost poczucia sprawstwa, kontroli nad w∏asnymi sprawami, • uzyskanie umiej´tnoÊci planowania, • nabycie umiej´tnoÊci widzenia rozwiàzaƒ wariantowych, • uzyskanie umiej´tnoÊci realistycznego okreÊlania celu i kolejnych celów czàstkowych prowadzàcych do g∏ównego, • wzrost wytrwa∏oÊci w dà˝eniu do wyznaczonego celu, • wzrost umiej´tnoÊci organizacyjnych, • wzrost skutecznoÊci w za∏atwianiu spraw urz´dowych i codziennych, • umiej´tnoÊç przyj´cia odmowy, poradzenia sobie z pora˝kà. Rezultaty naszych treningów to te˝: • umiej´tnoÊç pisania pism urz´dowych: podaƒ, próÊb, odwo∏aƒ, • umiej´tnoÊç sporzàdzenia notatki z realizacji zadania w formie notatki s∏u˝bowej, • umiej´tnoÊç organizacji grupowej wycieczki, imprezy, • klaryfikacja planów edukacyjnych i podj´cie dzia∏aƒ, by je zrealizowaç, m.in. wyboru kierunku studiów wy˝szych, wyboru uczelni, uzyskaniu dofinansowania na nie, podj´cie nauki, podj´cie decyzji o zmianie zawodu, starania o kurs kszta∏càcy w tym zawodzie, ukoƒczenie szkolenia, • intensyfikacja poszukiwaƒ pracy mimo wielu rozmów kwalifikacyjnych koƒczàcych si´ niepowodzeniem wytrwa∏e poszukiwania zakoƒczy∏y si´ sukcesem, • podejmowanie aktywnoÊci na wielu polach, np. anga˝owanie si´ w dzia∏ania na rzecz innych beneficjentów projektu, anga˝owanie si´ w prac´ innych organizacji pomocowych, uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych, poszukiwanie szkoleƒ, kursów i uczestnictwo w nich. 189 II Osoby wspierajàce uczestników Aby osoby niepe∏nosprawne mog∏y w pe∏ni uczestniczyç w treningu zadaniowym, dobrze jest zadbaç o osoby wspierajàce: asystenta osobistego, t∏umacza j´zyka migowego, przewodnika osoby niewidomej. Zadaniem takich osób jest wsparcie osoby niepe∏nosprawnej w takich aktywnoÊciach lub czynnoÊciach, których osoba ta nie jest w stanie – z powodu niesprawnoÊci – samodzielnie wykonaç. PodkreÊlamy: WSPARCIE, a nie wyr´czenie. (O osobach wspierajàcych mo˝na przeczytaç w poprzednim rozdziale: „Warsztaty aktywizacji zawodowej i Warsztaty komunikacji spo∏ecznej”.) III TrudnoÊci, które mogà si´ pojawiç TrudnoÊci, jakie mogà si´ pojawiç, zosta∏y omówione w poprzednim rozdziale („Warsztaty aktywizacji zawodowej i Warsztaty komunikacji spo∏ecznej”). Sà to m.in.: • nieobecnoÊci, • spóênienia, wczeÊniejsze wychodzenie z zaj´ç, • spadki motywacji, • „trudni” uczestnicy. IV Warunki organizacji treningu zadaniowego Miejsce spotkaƒ Przestronna sala w budynku przystosowanym do potrzeb osób z niepe∏nosprawnoÊcià, mo˝e byç urzàdzona skromnie, ale powinna zapewniaç dost´p uczestnikom do telefonu, faksu, internetu. U∏atwia prowadzenie treningu zadaniowego lokalizacja w centrum danej miejscowoÊci, to znaczy w rejonie, w którym zlokalizowane sà instytucje wspomagajàce osoby z niepe∏nosprawnoÊcià, instytucje paƒstwowe, samorzàdowe, oÊwiatowe, kulturalne lub jest do nich dobry dojazd. Pomoce do zaj´ç warsztatowych: • komplet materia∏ów do zaj´ç dla ka˝dego uczestnika, • ulotki do∏àczane do leków, instrukcje obs∏ugi urzàdzeƒ, np. AGD, • instrukcj´ wype∏niania druku urz´dowego np. PIT i druki rozliczeƒ podatkowych PIT-37 i PIT-O, • formularze s∏u˝àce do ubiegania si´ o dofinansowanie turnusu rehabilitacyjnego, • druki stosowane podczas procedury orzekania o stopniu niepe∏nosprawnoÊci, • formularze u˝ywane przy ubieganiu si´ o wymian´ dowodu osobistego, • komputer z drukarkà, ksero • dost´p do telefonu, faksu i internetu dla uczestników, • bloki papieru typu flipchart, • tablica do flipcharta, • markery, • papier ksero bia∏y A-4, • sprz´t do prezentacji multimedialnej. V Mo˝liwe inne zastosowania treningu zadaniowego Trening zadaniowy jest metodà, która nie dyskryminuje nikogo, czyli jest to rodzaj zaj´ç dla wszystkich osób chcàcych si´ rozwijaç. 190 Mo˝na go stosowaç z powodzeniem, aktywizujàc i w∏àczajàc do spo∏ecznoÊci przedstawicieli grup marginalizowanych lub zagro˝onych marginalizacjà. Forma jest przydatna przy zatrudnianiu osób z niepe∏nosprawnoÊcià, mo˝na jà zaleciç trenerom pracy, warto by wzbogaci∏a warsztaty asystentów osób niepe∏nosprawnych. Trening zadaniowy móg∏by byç z powodzeniem stosowany w pracy z podopiecznymi przez pracowników socjalnych, jego program powinien byç wtedy oparty o kontrakt socjalny. Innym zastosowaniem treningu zawodowego jest praca doradcy zawodowego z osobami bezrobotnymi. Trening zadaniowy móg∏by byç równie˝ przydatny w przywracaniu do ˝ycia w spo∏eczeƒstwie osób opuszczajàcych zak∏ady karne. Bibliografia 1. Aleksander N. P., Udane szkolenie. Przewodnik szkoleƒ i warsztatów, Wyd. JednoÊç, Kielce 2008. 2. Aronson E., Cz∏owiek – istota spo∏eczna, PWN, Warszawa 2002. 3. Aronson E., Psychologia spo∏eczna, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaƒsk 1998. 4. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. Psychologia spo∏eczna – Serce i umys∏, Wyd. Zysk i S-ka, Poznaƒ 1997. 5. Brown R., Procesy grupowe. Dynamika wewnàtrzgrupowa i mi´dzygrupowa, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaƒsk 2005. 6. Fisher R., Ury W., Dochodzàc do tak. Negocjacje bez poddawania si´, PWE, Warszawa 1991. 7. Fuchs B., Gry i zabawy na dobry klimat w grupie, JednoÊç, Kielce 1999. 8. Gade E. G., Listing T., Skuteczne prowadzenie grupy, WAM, Kraków 2005. 9. Gorajewska D., Fakty i mity o osobach z niepe∏nosprawnoÊcià, Wyd. Stowarzyszenie Przyjació∏ Integracji, Warszawa 2006. 10. Gut J., Haman W., Doceniç konflikt. Od walki i manipulacji do wspó∏pracy, Wyd. Kontrakt, Warszawa 2001. 11. Hamer H., Rozwój umiej´tnoÊci spo∏ecznych, Wyd. Veda, Warszawa 2003. 12. Hargrove R., Mistrzowski coaching, Oficyna Ekonomiczna, Warszawa 2006. 13. Johns T., Doskona∏e zarzàdzanie czasem, Rebis, Poznaƒ 2003. 14. Johnson D. W., Podaj d∏oƒ, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa1992. 15. Jolles R. J., Jak prowadziç seminaria i warsztaty, Wyd. Helion, Gliwice 2005. 16. Karrac G., Dobiç targu, Wydawnictwo Biznessman, Warszawa 1992. 17. Konrad S., Hendl C., Inteligencja emocjonalna. Poradnik z zestawem çwiczeƒ, Wyd. Videograf Edukacja, Chorzów 2005. 18. Kossowska M., Jarmu˝ S., Witkowski T. Psychologia dla trenerów, Wyd. Wolters Kluwer Polska-ABC, Kraków 2008. 19. KoÊcielska M., Aouil B. (red.), Cz∏owiek niepe∏nosprawny. SprawnoÊç w niepe∏nosprawnoÊci, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2003. 20. KoÊcielska M., Aouil B. (red.), Cz∏owiek niepe∏nosprawny. Rodzina i praca, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2004. 21. Kowalik S., Psychologia rehabilitacji, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. 22. Kowalik S., Psychospo∏eczne postawy rehabilitacji osób niepe∏nosprawnych, Wyd. Interart, Warszawa 1996. 23. KwaÊniewska G., Wojnarska A. (red.), Aktualne problemy wsparcia spo∏ecznego osób niepe∏nosprawnych, Wyd. UMCS, Lublin 2004. 191 24. Mika S., Psychologia spo∏eczna, PWN, Warszawa 1981. 25. Okun B. F., Skuteczna pomoc psychologiczna, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2002. 26. Palak Z., Lewicka A., Bujnowska A. (red.), JakoÊç ˝ycia a niepe∏nosprawnoÊç. Konteksty psychopedagogiczne, Wyd. UMCS, Lublin 2005. 27. Rosenberg M. B., Porozumienie bez przemocy, Wyd. Santorski & CO, Warszawa 2007. 28. Sakowska J., Szko∏a dla rodziców i wychowawców, CMPP MEN, Warszawa 1999. 29. Silberman M., Metody aktywizujàce w szkoleniach, Oficyna Ekonomiczna, Warszawa 2005. 30. Skar˝yƒska K., Spostrzeganie ludzi, PWN, Warszawa 1981. 31. Starr J., Coaching. Procesy, zasady, umiej´tnoÊci, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005. 32. Szczepanik R., Budowanie zespo∏u, Wyd. Helion, Gliwice 2002. 33. Sztander W., Rozmowy, które pomagajà, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1999. 34. Thorpe S., Podr´cznik coachingu. Podr´cznik szkolenia. Niezb´dnik dla instruktorów i mened˝erów, Dom Wydawniczy REBIS, Poznaƒ 2007. 35. Tyler Allcock D., Zarzàdzanie czasem, Wyd. Petit, Warszawa 2004. 36. Weinstein-Fitzgerald K., Action learning, Wyd. Petit, Warszawa 1999. 37. Witkowski T., Jarmu˝ S., Podr´cznik trenera, Biblioteka Moderatora, Wroc∏aw 2007. 38. Wójcik E., Metody aktywizujàce w pedagogice grup, Wyd. Rubikon, Kraków 2000. 39. Wykluczenie i integracja spo∏eczna w Polsce. Raport, Ministerstwo Pracy i Polityki spo∏ecznej i UNDP, Warszawa 2006. 40. Zimbardo P. G., NieÊmia∏oÊç – co to jest? Jak sobie z nià radziç?, PWN, Warszawa 1994. 41. Zimbardo P. G., Rurch F. I., Psychologia i ˝ycie, PWN, Warszawa 1989. 192 193 194 MODU¸ IV PRZEPISY PRAWNE DOTYCZÑCE PRZEDMIOTU PODR¢CZNIKA (WYKAZ) 195 196 PRZEPISY PRAWNE DOTYCZÑCE PRZEDMIOTU PODR¢CZNIKA (WYKAZ) Magdalena Kowalska Regulacje prawne zwiàzane z pozyskiwaniem i przetwarzaniem danych osobowych Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 97.78.483) Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. 02.101.926 z póê. zm.) Zmiany po ujednoliceniu w 2002 r.: Dz. U. 02.153.1271 Dz. U. 04.25.219 Dz. U. 04.33.285 Dz. U. 06.104.708 Dz. U. 06.104.711 Dz. U. 07.165.1170 Rozporzàdzenie Ministra Spraw Wewn´trznych i Administracji z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie wzoru zg∏oszenia zbioru danych do rejestracji Generalnemu Inspektorowi Ochrony Danych Osobowych (Dz. U. 04.100.1025) Rozporzàdzenie Ministra Spraw Wewn´trznych i Administracji z dnia 18 listopada 2002 r. w sprawie wzoru formularza wniosku o udost´pnienie danych ze zbiorów meldunkowych, zbioru PESEL oraz ewidencji wydanych i utraconych dowodów osobistych (Dz. U. 02.201.1702) Tworzenie elektronicznej bazy danych Rozporzàdzenie Ministra Spraw Wewn´trznych i Administracji z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentacji przetwarzania danych osobowych oraz warunków technicznych i organizacyjnych, jakim powinny odpowiadaç urzàdzenia i systemy informatyczne s∏u˝àce do przetwarzania danych osobowych (Dz. U. 04.100.1024) Ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o udost´pnianiu informacji gospodarczych (Dz. U. 03.50.424 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 04.68.623 Dz. U. 04.116.1203 Dz. U. 06.157.1119 Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o Êwiadczeniu us∏ug drogà elektronicznà (Dz. U. 02.144.1204 z póê. zm.) Zmiany: 197 Dz. U. 04.96.959 Dz. U. 04.173.1808 Dz. U. 07.50.331 Ustawa z dnia 19 lutego 2004 r. o systemie informacji oÊwiatowej (Dz. U. 04.49.463 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 05.64.565 Dz. U. 07.42.273 Rozporzàdzenie Ministra Spraw Wewn´trznych i Administracji z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentacji przetwarzania danych osobowych oraz warunków technicznych i organizacyjnych, jakim powinny odpowiadaç urzàdzenia i systemy informatyczne s∏u˝àce do przetwarzania danych osobowych (Dz. U. 04.100.1024) Rozporzàdzenie Ministra Spraw Wewn´trznych i Administracji z dnia 18 listopada 2002 r. w sprawie wzoru formularza wniosku o udost´pnienie danych ze zbiorów meldunkowych, zbioru PESEL oraz ewidencji wydanych i utraconych dowodów osobistych (Dz. U. 02.201.1702) Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie zakresu niezb´dnych informacji gromadzonych przez Êwiadczeniodawców, szczegó∏owego sposobu rejestrowania tych informacji oraz ich przekazywania podmiotom zobowiàzanym do finansowania Êwiadczeƒ ze Êrodków publicznych (Dz. U. 06.114.780 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 06.242.1756 Dz. U. 06.242.1756 Dotarcie do osób z niepe∏nosprawnoÊcià na okreÊlonym terenie Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. 02.101.926 z póê. zm.) Zmiany po ujednoliceniu w 2002 r.: Dz. U. 02.153.1271 Dz. U. 04.25.219 Dz. U. 04.33.285 Dz. U. 06.104.708 Dz. U. 06.104.711 Dz. U. 07.165.1170 Warunki konieczne do osiàgni´cia skutecznoÊci w procedurze dotarcia do osób z niepe∏nosprawnoÊcià Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo∏ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe∏nosprawnych (Dz. U. 97.123.776 z pó˝. zm.) Zmiany: Dz. U. 97.160.1082 Dz. U. 98.156.1019 198 Dz. U. 98.99.628 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 98.156.1019 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 98.137.887 Dz. U. 98.162.1118 Dz. U. 98.162.1126 Dz. U. 99.49.486 Dz. U. 99.49.486 Dz. U. 99.90.1001 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 99.95.1101 Dz. U. 99.111.1280 Dz. U. 00.48.550 Dz. U. 00.119.1249 Dz. U. 01.39.459 Dz. U. 01.125.1368 Dz. U. 01.129.1444 Dz. U. 01.154.1792 Dz. U. 01.100.1080 Dz. U. 01.154.1800 Dz. U. 99.95.1101 Dz. U. 02.169.1387 Dz. U. 02.200.1679 Dz. U. 02.200.1683 Dz. U. 02.241.2074 Dz. U. 03.7.79 Dz. U. 03.7.79 Dz. U. 03.7.79 Dz. U. 03.90.844 Dz. U. 03.223.2217 Dz. U. 03.228.2262 Dz. U. 04.96.959 Dz. U. 04.99.1001 Dz. U. 04.240.2407 Dz. U. 05.44.422 Dz. U. 05.132.1110 Dz. U. 05.163.1362 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 06.63.440 Dz. U. 05.167.1398 Dz. U. 03.228.2262 Dz. U. 06.94.651 199 Dz. U. 06.170.1217 Dz. U. 07.115.791 Dz. U. 07.23.144 Dz. U. 07.115.791 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. 98.21.94 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 98.113.717 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 99.99.1152 Dz. U. 00.19.239 Dz. U. 00.43.489 Dz. U. 00.107.1127 Dz. U. 00.120.1268 Dz. U. 01.28.301 Dz. U. 01.52.538 Dz. U. 01.99.1075 Dz. U. 01.128.1405 Dz. U. 01.154.1805 Dz. U. 01.11.84 Dz. U. 02.74.676 Dz. U. 01.111.1194 Dz. U. 02.196.1660 Dz. U. 02.135.1146 Dz. U. 01.123.1354 Dz. U. 02.135.1146 Dz. U. 02.199.1673 Dz. U. 02.200.1679 Dz. U. 03.166.1608 Dz. U. 03.213.2081 Dz. U. 01.128.1405 Dz. U. 02.135.1146 Dz. U. 03.213.2081 Dz. U. 04.96.959 Dz. U. 04.99.1001 Dz. U. 04.120.1252 Dz. U. 04.240.2407 Dz. U. 05.10.71 Dz. U. 05.68.610 Dz. U. 05.86.732 Dz. U. 05.167.1398 Dz. U. 06.104.708 200 Dz. U. 06.133.935 Dz. U. 06.104.711 Dz. U. 06.217.1587 Dz. U. 06.221.1615 Dz. U. 07.64.426 Dz. U. 07.89.589 Rozporzàdzenie z 21 stycznia 2000 r. MPiPS w sprawie zak∏adów aktywnoÊci zawodowej (Dz. U. 2000.77 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 03.132.1229 Rozporzàdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo∏ecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zaj´ciowej (Dz. U. 04 r. 63.587) Rozporzàdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo∏ecznej z dnia 22 maja 2003 r. w sprawie turnusów rehabilitacyjnych (Dz. U. 03.100. 926) Rozporzàdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo∏ecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepe∏nosprawnoÊci i stopniu niepe∏nosprawnoÊci (Dz. U. 03.139. 1328) Rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepe∏nosprawnoÊci u osób w wieku do 16. roku ˝ycia (Dz. U. 02.17.162) Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz. U. 03.135.1268 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 04.96.959 Dz. U. 04.120.1252 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 06.144.1043 Dz. U. 07.120.818 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych (Dz. U. 04.39.353 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 03.228.2255 Dz. U. 04.64.593 Dz. U. 04.99.1001 201 Dz. U. 04.144.1530 Dz. U. 04.121.1264 Dz. U. 04.120.1252 Dz. U. 04.191.1954 Dz. U. 04.210.2135 Dz. U. 04.236.2355 Dz. U. 04.121.1264 Dz. U. 99.70.774 Dz. U. 05.167.1397 Dz. U. 05.169.1421 Dz. U. 05.169.1412 Dz. U. 05.169.1412 Dz. U. 06.104.708 Dz. U. 06.104.711 Dz. U. 06.208.1534 Dz. U. 05.167.1397 Dz. U. 06.208.1534 Dz. U. 07.17.95 Dz. U. 07.82.558 Rozporzàdzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie post´powania o Êwiadczenia emerytalno-rentowe i zasad wyp∏aty tych Êwiadczeƒ (Dz. U. 83.10.49) Zmiany: Dz. U. 88.10.73 Dz. U. 90.68.402 Dz. U. 90.68.402 Rozporzàdzenie Ministra Polityki Spo∏ecznej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolnoÊci do pracy (Dz. U. 04.273.2711) Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spo∏ecznej (Dz. U. 04.64.593 z póê. zm) Zmiany: Dz. U. 04.99.1001 Dz. U. 04.99.1001 Dz. U. 04.273.2703 Dz. U. 05.179.1487 Dz. U. 05.64.565 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 05.179.1487 Dz. U. 05.164.1366 202 Dz. U. 05.180.1493 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 05.179.1487 Dz. U. 06.144.1043 Dz. U. 06.135.950 Dz. U. 06.186.1380 Dz. U. 06.249.1831 Dz. U. 06.251.1844 Dz. U. 07.35.219 Dz. U. 07.36.226 Dz. U. 07.48.320 Dz. U. 07.120.818 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 04.99.1001 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 04.273.2703 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 05.64.565 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 06.94.651 Dz. U. 06.104.708 Dz. U. 06.144.1043 Dz. U. 06.149.1074 Dz. U. 06.104.711 Dz. U. 06.158.1121 Dz. U. 06.217.1588 Dz. U. 07.89.589 Dz. U. 07.115.793 Dz. U. 07.115.793 Dz. U. 07.120.818 Dz. U. 07.115.791 Dz. U. 07.176.1243 Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorzàdzie zawodowym psychologów (Dz. U. 01.73.763 z póê. zm.) 203 Zmiany: Dz. U. 01.154.1798 Rozporzàdzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalnoÊci dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. 04.265.2644 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 07.106.728 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo∏ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe∏nosprawnych (Dz. U. 97.123.776 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 97.160.1082 Dz. U. 98.156.1019 Dz. U. 98.99.628 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 98.156.1019 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 98.137.887 Dz. U. 98.162.1118 Dz. U. 98.162.1126 Dz. U. 99.49.486 Dz. U. 99.49.486 Dz. U. 99.90.1001 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 99.95.1101 Dz. U. 99.111.1280 Dz. U. 00.48.550 Dz. U. 00.119.1249 Dz. U. 01.39.459 Dz. U. 01.125.1368 Dz. U. 01.129.1444 Dz. U. 01.154.1792 Dz. U. 01.100.1080 Dz. U. 01.154.1800 Dz. U. 99.95.1101 Dz. U. 02.169.1387 Dz. U. 02.200.1679 Dz. U. 02.200.1683 Dz. U. 02.241.2074 Dz. U. 03.7.79 Dz. U. 03.7.79 Dz. U. 03.7.79 204 Dz. U. 03.90.844 Dz. U. 03.223.2217 Dz. U. 03.228.2262 Dz. U. 04.96.959 Dz. U. 04.99.1001 Dz. U. 04.240.2407 Dz. U. 05.44.422 Dz. U. 05.132.1110 Dz. U. 05.163.1362 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 06.63.440 Dz. U. 05.167.1398 Dz. U. 03.228.2262 Dz. U. 06.94.651 Dz. U. 06.170.1217 Dz. U. 07.115.791 Dz. U. 07.23.144 Dz. U. 07.115.791 Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorzàdzie zawodowym psychologów (Dz. U. 01.73.763 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 01.154.1798 Rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 13 stycznia 1999 r. w sprawie zlecania przez Paƒstwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepe∏nosprawnych organizacjom pozarzàdowym oraz jednostkom samorzàdu terytorialnego zadaƒ z zakresu rehabilitacji zawodowej, spo∏ecznej i leczniczej (Dz. U. 99.7.58) Na podstawie art. 20 nowelizacji z dnia 16 czerwca 2007 r. do ustawy o rehabilitacji (…) dotychczasowe przepisy wykonawcze wydane m.in. na podstawie art. 36 ust. 2 zachowujà moc do czasu wejÊcia w ˝ycie nowych przepisów wykonawczych. Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorzàdzie zawodowym psychologów (Dz. U. 01.73.763 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 01.154.1798 Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorzàdzie zawodowym psychologów (Dz. U. 01.73.763 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 01.154.1798 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo∏ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe∏nosprawnych (Dz. U. 97.123.776 z póê. zm.) 205 Zmiany: Dz. U. 97.160.1082 Dz. U. 98.156.1019 Dz. U. 98.99.628 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 98.156.1019 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 98.137.887 Dz. U. 98.162.1118 Dz. U. 98.162.1126 Dz. U. 99.49.486 Dz. U. 99.49.486 Dz. U. 99.90.1001 Dz. U. 98.106.668 Dz. U. 99.95.1101 Dz. U. 99.111.1280 Dz. U. 00.48.550 Dz. U. 00.119.1249 Dz. U. 01.39.459 Dz. U. 01.125.1368 Dz. U. 01.129.1444 Dz. U. 01.154.1792 Dz. U. 01.100.1080 Dz. U. 01.154.1800 Dz. U. 99.95.1101 Dz. U. 02.169.1387 Dz. U. 02.200.1679 Dz. U. 02.200.1683 Dz. U. 02.241.2074 Dz. U. 03.7.79 Dz. U. 03.7.79 Dz. U. 03.7.79 Dz. U. 03.90.844 Dz. U. 03.223.2217 Dz. U. 03.228.2262 Dz. U. 04.96.959 Dz. U. 04.99.1001 Dz. U. 04.240.2407 Dz. U. 05.44.422 Dz. U. 05.132.1110 Dz. U. 05.163.1362 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 06.63.440 206 Dz. U. 05.167.1398 Dz. U. 03.228.2262 Dz. U. 06.94.651 Dz. U. 06.170.1217 Dz. U. 07.115.791 Dz. U. 07.23.144 Dz. U. 07.115.791 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 04.99.1001 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 04.273.2703 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 05.64.565 Dz. U. 05.94.788 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 05.164.1366 Dz. U. 06.94.651 Dz. U. 06.104.708 Dz. U. 06.144.1043 Dz. U. 06.149.1074 Dz. U. 06.104.711 Dz. U. 06.158.1121 Dz. U. 06.217.1588 Dz. U. 07.89.589 Dz. U. 07.115.793 Dz. U. 07.115.793 Dz. U. 07.120.818 Dz. U. 07.115.791 Dz. U. 07.176.1243 Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorzàdzie zawodowym psychologów (Dz. U. 01.73.763 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 01.154.1798 Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks post´powania administracyjnego (Dz. U. 00.98.1071 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 01.49.509 Dz. U. 02.113.984 207 Dz. U. 02.169.1387 Dz. U. 03.130.1188 Dz. U. 03.170.1660 Dz. U. 02.153.1271 Dz. U. 04.162.1692 Dz. U. 05.78.682 Dz. U. 05.181.1524 Dz. U. 05.64.565 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. 05.8.60 z póê. zm.) Zmiany: Dz. U. 05.86.732 Dz. U. 05.85.727 Dz. U. 04.93.894 Dz. U. 05.143.1199 Dz. U. 05.143.1199 M. P. 05.49.671 M. P. 05.49.672 Dz. U. 05.143.1199 Dz. U. 06.66.470 Dz. U. 06.104.708 Dz. U. 05.143.1199 M. P. 06.57.609 M. P. 06.57.610 Dz. U. 05.143.1199 Dz. U. 06.217.1590 Dz. U. 06.225.1635 Dz. U. 07.105.721 Dz. U. 06.217.1590 Dz. U. 07.120.818 Stan prawny: listopad 2007 208
