Nadrzędne cele działalności jednostek gospodarczych

Zeszyty
Naukowe nr
674
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2005
Konrad Stępień
Katedra Rachunkowości Finansowej
Nadrzędne cele działalności
jednostek gospodarczych
1. Wprowadzenie
Racjonalne funkcjonowanie podmiotu gospodarczego w warunkach gospodarki
rynkowej wymaga umiejętnego i sprawnego zarządzania nim. Dlatego zarządzanie
każdym przedsiębiorstwem powinno koncentrować się na identyfikacji i realizacji
podstawowych celów funkcjonowania przedsiębiorstwa. Cechą charakterystyczną
wszelkich organizacji jest rozmyślne ich zachowanie, które odnosi się do ich kreowania i funkcjonowania. Oznacza to, że każda organizacja, a więc również i każde
przedsiębiorstwo, tworzona jest z zamiarem uzyskania określonych stanów oczekiwanych, które uznaje za pożądane dla siebie i przyjmuje za cel swojej działalności.
Cel stanowi bowiem punkt wyjścia każdej działalności gospodarczej i decyzji
podejmowanej w przedsiębiorstwie. Jest pojęciem pierwotnym oraz elementem
motywującym każde działanie.
W najbardziej ogólnym ujęciu celem uniwersalnym działalności dowolnej
organizacji jest dążenie do maksymalnego powodzenia. W ścisłym sensie tego
słowa cel oznacza antycypowany przez podmiot działający stan jakichś rzeczy pod
pewnymi względami cenny (pożądany) i przez to wyznaczający kierunek i strukturę działania tego podmiotu. W odniesieniu do przedsiębiorstw gospodarczych
zasadne jest używanie pojęcia celu niejako pośrodku powyższych ujęć. Zatem cel
Por. R. Pilarski, Cele działania i mierniki pracy przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe AE
w Krakowie, nr 411, Kraków 1993, s. 77–78.
Zob. J. Duraj, Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2000, s. 52.
Zob. P. Banaszyk, R. Fimińska-Banaszyk, Cele społeczne i systemowe w przedsiębiorstwie,
Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, nr 256, Poznań 1997, s. 16.
ZN674.indb 61
Ibidem.
1/30/08 1:32:17 PM
Konrad Stępień
62
przedsiębiorstwa jest końcowym skutkiem, do którego zmierza jego działalność,
a jednocześnie jest to cel w ścisłym znaczeniu, który przyświeca człowiekowi czy
ludziom budującym to przedsiębiorstwo.
Niniejsze opracowanie zawiera rozważania nad nadrzędnymi celami działalności jednostek gospodarczych funkcjonujących w gospodarce rynkowej. W pierwszej części omówiono zmiany celów działalności przedsiębiorstw w Polsce wywołane przemianami gospodarczymi. W drugiej – przedstawiono współczesne teorie
celów przedsiębiorstw. Natomiast część trzecia poświęcona została analizie celów
przedsiębiorstwa prywatnego oraz przedstawieniu wniosków końcowych.
2. Zmiany celów działalności podmiotów spowodowane
przemianami gospodarczymi w Polsce
W Polsce wraz ze zmianą systemu gospodarczego zmieniło się również
podejście do celów jednostek gospodarczych. W gospodarce centralnie planowanej, w której znikomy udział posiadał sektor prywatny, a dominował sektor
państwowy, trudno było jednoznacznie określić, kto był rzeczywistym właścicielem przedsiębiorstw państwowych. Wpływ państwa jako formalnego właściciela
był coraz słabszy, a duże uprawnienia samorządu pracowniczego oraz rozległe
wpływy związków zawodowych powodowały, że układ władzy wewnątrz przedsiębiorstw był niejasny i niestabilny. Na skutek tego przedsiębiorstwa państwowe
oprócz ideologicznego celu, jakim była maksymalizacja produkcji (bez względu
na jakość wyrobów, koszty, zyski), realizowały również cele grup pracowniczych
przejawiające się w wysokości płac i świadczeń socjalnych (zaspokajanie potrzeb
społecznych).
W warunkach gospodarki rynkowej, opartej na odmiennym podejściu do kwestii własności, uwidaczniają się nowe cele działalności podmiotów gospodarczych.
Podstawą tej formy gospodarowania jest bowiem proces pomnażania kapitału
przejawiający się w uzyskiwaniu przez jednostki gospodarcze korzystnych wyników. Zasadniczą grupę przedsiębiorstw gospodarki rynkowej stanowią przedsiębiorstwa prywatne, choć występują także przedsiębiorstwa sektora publicznego
Zob. P. Banaszyk, R. Fimińska-Banaszyk, op. cit., s. 16; za: J. Zieleniewski, Organizacja
i zarządzanie, PWN, Warszawa 1975, s. 313.
Por. S. Krajewski, Cele funkcjonowania przedsiębiorstwa, Raporty Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, nr 34, Szczecin 1995, s. 72–74.
Por. B. Micherda, Wynik ekonomiczny jako przesłanka ewolucji oceny jednostek gospodarczych i wyceny w rachunkowości. Kierunki zmian wyceny bilansowej, Krajowa Izba Biegłych
Rewidentów Oddział Regionalny w Krakowie, Materiały konferencyjne, Kraków 2000, s. 6–7;
Podstawy rachunkowości, red. B. Micherda, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002,
s. 11–12.
ZN674.indb 62
1/30/08 1:32:17 PM
Nadrzędne cele działalności jednostek gospodarczych
63
(przedsiębiorstwa państwowe i własności komunalnej), spółdzielnie, przedsiębiorstwa non profit. Zróżnicowanie form przedsiębiorstw skutkuje występowaniem
różnorodnych celów przedsiębiorstw gospodarczych. Cel przedsiębiorstwa jest
bowiem ściśle zależny od celu jego założyciela, twórcy.
Ogólnie ujmując, w gospodarce rynkowej można wyróżnić jednostki gospodarcze, których cele działania związane są z pomnażaniem kapitału, oraz te, które
realizują szeroko rozumiane cele społeczne. Do jednostek, w wypadku których
dominuje cel o charakterze społecznym, należą m.in.: przedsiębiorstwa non profit
– np. fundacje, różnego rodzaju instytucje kulturalne, charytatywne, sportowe,
przedsiębiorstwa spółdzielcze oraz niektóre przedsiębiorstwa publiczne.
Przedsiębiorstwa spółdzielcze są formą własności grupowej. Ich specyfiką
jest więź łącząca kapitały lub gospodarstwa w przekonaniu, że wspólne działanie
pozwoli lepiej, a także korzystniej dla zrzeszonych zagospodarować połączone
środki, niż gdyby wykorzystywano je w rozproszeniu. Celem przedsiębiorstw
spółdzielczych nie jest pomnażanie zgromadzonych kapitałów, ale zaspokajanie
potrzeb swych członków (solidarność spółdzielców). Przykład spółdzielni stanowią spółdzielnie mieszkaniowe, rzemieślnicze, spółdzielnie kółek rolniczych itd.
Przedsiębiorstwa publiczne własności państwowej lub komunalnej – w gospodarce rynkowej – funkcjonują na ogół w tych dziedzinach wytwórczości, które
z uwagi na mniejszą niż „normalna” lub zerową dochodowość nie stanowią
zainteresowania kapitału prywatnego. Dzięki swemu istnieniu przedsiębiorstwa
publiczne umożliwiają zaspokojenie potrzeb, które bez ich działania nie zostałyby
w ogóle zrealizowane lub byłyby realizowane przez prywatnego przedsiębiorcę
po zbyt wysokich cenach (odnosi się to zwłaszcza do dóbr i usług użyteczności
publicznej)10. Przedsiębiorstwa publiczne często korzystają z dofinansowania
z budżetu państwa lub gminy. Pobudza do refleksji stwierdzenie P. Druckera, że
„przedsiębiorstwo najlepiej realizuje interes społeczny wtedy, gdy osiąga wysoką
sprawność ekonomiczną”11.
Trzon gospodarki rynkowej stanowią przedsiębiorstwa prywatne. Należą one do
grupy jednostek gospodarczych realizujących podstawowe założenie gospodarki
rynkowej – proces pomnażania kapitału. Przedsiębiorstwa prywatne funkcjonują
Zob. Z. Mierzwa, Cele przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe AE
w Krakowie, nr 431, Kraków 1994, s. 61–63.
Ibidem, s. 62.
10
Ibidem, s. 61.
J. Duraj, Podstawy ekonomiki…, s. 52; za: P.F. Drucker, The New Society. The Anatomy of
Industrial Order, New York 1962, s. 36.
11
ZN674.indb 63
1/30/08 1:32:18 PM
Konrad Stępień
64
w gospodarce w postaci spółek osobowych lub kapitałowych12 bądź przedsiębiorstwa prowadzonego przez jednoosobowego właściciela na własny rachunek (pod
własnym nazwiskiem).
3. Teorie celów przedsiębiorstw
Na gruncie współczesnej teorii sformułowano szereg koncepcji przedsiębiorstwa i wiążących się z nimi celów jego działalności. Wśród wiodących nurtów
można wyróżnić: neoklasyczne ujęcie przedsiębiorstwa, teorię menedżerską, teorię behawioralną oraz teorię wartości13.
Najbardziej rozpowszechniona jest teoria neoklasyczna osadzona w dużym
stopniu na teoretycznym modelu konkurencji doskonałej. Za prekursorów tej
koncepcji uważa się L. Walrasa, W.S. Jevonsona, A. Cournota. Teoria ta opiera
się na podstawowych zasadach doktryny liberalnej – wolności gospodarczej, własności prywatnej, przedsiębiorczości, zaś do wyznaczenia celu przedsiębiorstwa
posługuje się metodami analizy marginalnej14. Podstawowym celem działalności przedsiębiorstwa gospodarczego według tej koncepcji jest maksymalizacja
zysku. W neoklasycznej teorii przedsiębiorstwa określa się warunki krańcowe
dla produkcji maksymalizującej zysk. Poziom ten, zwany produkcją optymalną,
występuje z chwilą zrównania marginalnych kosztów i marginalnych przychodów.
Takie tradycyjne ujęcie celu działania odrzuca zatem tzw. techniczne optimum
produkcji, w którym jednostka operuje przy minimalnych kosztach przeciętnych.
Za cel nadrzędny przyjmuje się natomiast zwiększanie poziomu produkcji (nawet
jednostkowo droższej), aż do momentu uzyskania maksymalnego zysku15.
Neoklasyczna wizja przedsiębiorstwa rynkowego, dążącego do optymalnego
wykorzystania zaangażowanych czynników produkcji w celu maksymalizacji
zysku w krótkim i długim okresie, przetrwała do połowy XX w. Teoria ta podlega
częstej krytyce i to zarówno ze strony nauki, jak i praktyki. Podstawowym zarzu12
Do spółek osobowych zalicza się: spółki cywilne, partnerskie, jawne, komandytowe,
komandytowo-akcyjne. Spółki kapitałowe to: spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki
akcyjne.
13
Zob. J. Szczygielski, Wzrost wartości dodanej jako cel zarządzania przedsiębiorstwem,
Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 847, Wrocław 2000, s. 146–148; W. Janasz, Funkcje celu
w działalności przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 127, Szczecin
1994, s. 13–22; A. Zelek, Próba redefinicji ekonomicznego celu działalności przedsiębiorstwa,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 158, Sczecin 1995, s. 65–69; T. Jajuga, Cel
firmy a proces podejmowania decyzji, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 657, Wrocław 1993,
s. 40–44.
14
J. Szczygielski, op. cit., s. 146–147.
A. Zelek, op. cit., s. 66.
15
ZN674.indb 64
1/30/08 1:32:18 PM
Nadrzędne cele działalności jednostek gospodarczych
65
tem16, jaki wysuwa się przeciw maksymalizacji zysku jako najważniejszego celu
działania przedsiębiorstwa, jest wewnętrzna sprzeczność między krótkookresowym maksymalizowaniem zysku a dłuższym okresem funkcjonowania przedsiębiorstwa. Przykładem mogą być nakłady na badania naukowe i prace rozwojowe
czy rozbudowę sieci dystrybucji, które to wydatki przynoszą korzyści dopiero
w dłuższej perspektywie czasu. Natomiast dążenie do maksymalizacji zysku
w krótkim okresie oznaczałoby konieczność rezygnacji z części tych wydatków
w celu zwiększenia bieżących zysków jednostki17. Kolejną wadą neoklasycznej
koncepcji celu przedsiębiorstwa jest niedostrzeganie ogromnego zróżnicowania przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce rynkowej18. Zróżnicowanie
przedsiębiorstw przejawia się w ich rozmiarach, sposobach władania kapitałem,
zarządzania oraz odpowiedzialności majątkowej właścicieli. Neoklasycznej teorii
celu przedsiębiorstwa często stawia się zarzut, że nie uwzględnia ona sytuacji
panującej w wielkich korporacjach, w których to następuje oddzielenie własności
od zarządzania. Kwestie te podnoszą koncepcje menedżerskie, które jako pierwsze
zakwestionowały zasadę maksymalizacji zysku i w zasadzie samą neoklasyczną
koncepcję przedsiębiorstwa19.
Menedżerskie teorie przedsiębiorstwa powstały w latach 50. XX w. Za twórców tego modelu uważa się W.J. Baumola, R. Marrisa oraz O. Williamsona.
Opierają się one na empirycznej obserwacji procesu przekazywania przez właścicieli wielkich przedsiębiorstw (korporacji) uprawnień do podejmowania decyzji
menedżerom. Rozdzielenie funkcji zarządu przedsiębiorstwa od funkcji właścicielskiej często powoduje konflikt interesów, a efektywna kontrola akcjonariuszy
nad menedżerami stała się utrudniona zwłaszcza przy dużym rozdrobnieniu
akcjonariatu. Właściciele przedsiębiorstwa mają swoje cele, natomiast zarządzający wykorzystując swoją pozycję realizują własne cele. Koncepcja menedżerska
nie ma charakteru jednolitej, spójnej teorii. Dlatego też cel wyznaczany przez
menedżerów przedsiębiorstwu ma postać: maksymalizacji sprzedaży, maksymalizacji wzrostu wielkości przedsiębiorstwa bądź maksymalizacji użyteczności
dla kierownictwa20. Zarówno wzrost obrotów (udziałów w rynku), jak i wzrost
rozmiarów przedsiębiorstwa (aktywów) sprzyjają zwiększeniu wynagrodzeń kadry
zarządzającej, a także zwiększeniu satysfakcji ze sprawowanej władzy. Natomiast
maksymalizacja użyteczności dla kierownictwa sprowadza się do maksymalnego
Szeroką krytykę neoklasycznego celu przedsiębiorstwa podjął T. Gruszecki, Współczesne
teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2000, s. 155–170.
16
17
J. Szczygielski, op. cit., s. 147.
W. Janasz, op. cit., s. 15.
18
19
T. Gruszecki, op. cit., s. 157.
Ibidem, s. 181–184; oraz J. Szczygielski, op. cit., s. 148.
20
ZN674.indb 65
1/30/08 1:32:18 PM
Konrad Stępień
66
zaspokojenia interesów i prestiżu kadry menedżerskiej (np. rozbudowa administracji, budowa prestiżowych obiektów, korzystne pożyczki dla menedżerów).
W latach 70. i 80. XX w. zaobserwowano, że tradycyjny rozdział między
własnością a zarządzaniem uległ zmianie. Miejsce drobnych inwestorów (akcjonariuszy) zaczęli zajmować wielcy inwestorzy instytucjonalni 21. Inwestorzy
ci, dysponując dużymi pakietami udziałów oraz profesjonalną kadrą, potrafią
skutecznie oddziaływać na kadrę menedżerską. Stało się również regułą wynagradzanie kluczowych menedżerów akcjami firmy, aby związać ich z celami
i losem przedsiębiorstwa. W rezultacie spółki takie wracają do klasycznej formuły
przedsiębiorstwa. Innym czynnikiem przemawiającym za działaniem menedżerów w interesie właścicieli przedsiębiorstwa jest groźba przejęcia go przez inną
jednostkę, a w konsekwencji utrata pracy przez zarządzających. Brak zysku lub
niska zyskowność skłania inwestorów albo do zmiany zarządu, albo do pozbycia
się akcji spółek źle zarządzanych. W rezultacie spółka ma mniejsze możliwości
pozyskania dodatkowego kapitału, płaci drożej za kredyty i pożyczki i w końcu
zostaje wykupiona przez inną, która zmienia zarząd i dotychczasową politykę22.
Również w latach 50. XX w. wyłoniły się inne (obok menedżerskich) alternatywne teorie dla neoklasycznej teorii celu, tzw. teorie behawioralne. Za twórcę
tych teorii uznaje się H.A. Simona23, a do ich rozwinięcia przyczynili się R.M.
Cyert oraz J.G. March24. Podejście behawioralne zakłada, że cała wiedza o badanym przedmiocie zawiera się w zmysłowo-zewnętrznej (empirycznej) obserwacji
jego zachowania. Unika się zatem poznawania świata poprzez konstruowanie
modeli teoretycznych.
W behawioralnych teoriach przedsiębiorstwo przedstawiane jest jako koalicja różnych grup i jednostek, takich jak: kierownicy, robotnicy, akcjonariusze
(właściciele), klienci, dostawcy, bankierzy, inspektorzy podatkowi25 itd. Każda
grupa ma specyficzny zbiór celów i żądań. Cele przedsiębiorstwa w postaci tzw.
wiązki celów26 powstają w wyniku przetargów i porozumień zawieranych przez
Drobni inwestorzy nie posiadają z reguły akcji spółek (korporacji), ale lokują oszczędności
w funduszach inwestycyjnych lub emerytalnych.
21
22
Por. T. Gruszecki, op. cit., s. 179–180; Podstawy rachunkowości…, s. 12.
H.A. Simon, Theories of Decision-Making of Economics and Behavioural Sciences, „American Economic Review” 1959, vol. 49, June.
23
Zob. R.M. Cyert, J.G. March, A Behavioural Theory of the Firm, Blackwell Business, Cam����
bridge������
1992.
24
25
Zob. B. Niemczynowicz, Cele przedsiębiorstwa w behawioralnych teoriach R.M. Cyerta,
J.G. Marcha, H.A. Simona, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 158, Szczecin
1995, s. 80, 86.
Wiązka celów działalności przedsiębiorstwa to zbiór celów, które przedsiębiorstwo powinno
realizować jednocześnie. Por. R. Pilarski, op. cit., s. 79.
26
ZN674.indb 66
1/30/08 1:32:18 PM
Nadrzędne cele działalności jednostek gospodarczych
67
dominującą koalicję obejmującą głównie menedżerów, pracowników i właścicieli.
Pod presją oczekiwań członków koalicji menedżerowie przyjmują pewien możliwy do osiągnięcia poziom korzyści i wyników, który jest uznawany w danym
okresie za „satysfakcjonujący”27. Racjonalne działanie przedsiębiorstwa, zdaniem
przedstawicieli szkoły behawioralnej, polega na dążeniu do osiągania wyników
„zadowalających”, a nie maksymalnych. Teorie behawioralne były pierwszymi
teoriami, które postulowały zachowania satysfakcjonujące, w przeciwieństwie do
teorii neoklasycznej czy teorii menedżerskich, przyjmujących zachowania maksymalizujące28.
Końcem lat 80. w Stanach Zjednoczonych, a na początku lat 90. XX w. w Europie ugruntowała się koncepcja, w myśl której najważniejszym celem działalności
przedsiębiorstwa jest maksymalizacja jego wartości rynkowej w długim okresie,
co jest równoznaczne z maksymalizacją bogactwa właścicieli. Idea zwiększania
wartości firmy dla akcjonariuszy nabrała rozgłosu w USA w 1986 r. po publikacji29 A. Rappaporta Creating Shareholders Value i późniejszych G.B. Stewarta
The Quest For Value w 1991 r. oraz T. Copelanda30 i innych Valuation: Measuring
and Managing the Value of Companies w 1995 r. Niezwykle istotny wpływ na
umocnienie się nurtu zapewniającego większe niż w przeszłości korzyści właścicielom firm mają zmiany zachodzące w strukturze akcjonariatu, wyrażające się
istotnym wzrostem znaczenia inwestorów instytucjonalnych (funduszy inwestycyjnych, emerytalnych, banków) w kapitale31.
Maksymalizacja wartości rynkowej przedsiębiorstwa oznacza w praktyce
zwiększenie wartości wypłacanej dywidendy oraz wzrost cen akcji na rynku. Realizacja tego postulatu wymaga zaistnienia dwóch okoliczności32:
– przedsiębiorstwa
�������������������������������������������������������������������������
muszą być poddane wycenie rynku, kurs akcji odzwierciedlający wartość spółki musi być kształtowany przez mechanizm rynku,
27
Poziom satysfakcjonujący jest czasem określany jako niezbędny do przeżycia, przetrwania.
B. Niemczynowicz, op. cit., s. 90–91.
28
Zob. Zarządzanie wartością firmy, red. A. Herman, A. Szablewski, Poltext, Warszawa 1999,
29
s. 24.
Polskie wydanie: T. Copeland, T. Koller, J. Murrin, Wycena: mierzenie i kształtowanie wartości firm, WIG-Press, Warszawa 1997.
30
Inwestorzy instytucjonalni: (1) pozyskują środki od inwestorów indywidualnych i znajdują
się pod ich presją co do wzrostu stopy zwrotu z tytułu powierzonego im kapitału, (2) starają się
alokować kapitał w krajach, sektorach i firmach o najwyższym z możliwych wzroście wartości
akcji, (3) systematycznie zwiększają swe zaangażowanie kapitałowe w akcje firm, (4) uczestniczą
w zarządzaniu firmami: przechodząc od postawy biernej do aktywnej, wywierają bezpośredni
wpływ na proces zarządzania, (5) inwestują w firmy o dużym potencjale wzrostu wartości rynkowej i wycofują się z firm o obniżającej się wartości; zob. Zarządzanie wartością…, s. 25.
31
J. Szczygielski, op. cit., s. 149.
32
ZN674.indb 67
1/30/08 1:32:19 PM
Konrad Stępień
68
– ����������������������������������������������������������������������������
muszą istnieć wskaźniki i procedury pozwalające określić i zmierzyć, w jaki
sposób podejmowane w przedsiębiorstwie decyzje przekładają się na wzrost jego
wartości rynkowej.
Zatem rzeczywistej rynkowej weryfikacji mogą być poddane jedynie spółki
notowane na rynku giełdowym, lecz żeby wycena była obiektywna, musi to być
rynek o odpowiednio dużym stopniu kapitalizacji, działający według zdrowych
ekonomicznych zasad. Zaznaczyć tutaj należy, że w przypadku rynkowej wartości mamy do czynienia z zewnętrzną oceną przedsiębiorstwa przez inwestorów
na rynku kapitałowym33, która zależy zarówno od rezultatów działania samego
przedsiębiorstwa, jak i od szeregu czynników od niego niezależnych, w tym oceny
sytuacji gospodarki, ryzyka politycznego, ryzyka związanego z sektorem, oczekiwań i prognoz, wreszcie od mody i dominujących poglądów w danym okresie34.
Jednakże zarządzający przedsiębiorstwem muszą podjąć ze swojej strony takie
działania, które będą sprzyjać zwiększaniu wartości akcji czy zwiększaniu wartości wypłacanej dywidendy. Obecnie większość znaczących firm deklaruje jako
nadrzędny cel prowadzenia działalności gospodarczej maksymalizację wartości
firmy dla akcjonariuszy oraz stosowanie metod zarządzania zorientowanych na
wzrost wartości rynkowej35.
4. Analiza celów przedsiębiorstwa prywatnego
Jak przedstawiono powyżej, próby określenia nadrzędnych celów przedsiębiorstwa prywatnego podejmowane są od wielu lat. Dodatkowe kontrowersje wzbudza
fakt zaobserwowany w gospodarce krajów wysoko rozwiniętych, iż większość
podmiotów gospodarczych, które upadają, osiąga zyski i jest rentowna36, natomiast
wiele podmiotów nierentownych, które od kilku lat ponoszą straty, nie jest zagrożonych upadłością, a nawet dobrze funkcjonuje. Przyczyna takiego stanu rzeczy
tkwi bowiem w wypłacalności jednostek gospodarczych. Do czego w związku
z tym powinno dążyć przedsiębiorstwo prywatne i jakie cele realizować?
33
Wielu inwestorów w ogóle nie interesuje przedmiot i rodzaj prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności. Kryterium decydującym o wyborze danej inwestycji jest przede wszystkim stopa
zwrotu z zainwestowanego kapitału.
34
Por. T. Gruszecki, op. cit., s. 171.
Zarządzanie wartością…, s. 25.
35
We Francji ok. 60% firm bankrutujących to firmy, które mają dostateczną rentowność, ale
straciły zdolność do regulowania swoich zobowiązań. Z kolei w Wielkiej Brytanii odsetek takich
podmiotów jest jeszcze większy i wynosi ok. 80%. Por. M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie
płynnością finansową w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1997, s. 7; oraz D. Davis, Sztuka
zarządzania finansami, Wydawnictwo Naukowe PWN–McGraw Hill Book Co., Warszawa–�������
Londyn�
1993, s. 9, 49.
36
ZN674.indb 68
1/30/08 1:32:19 PM
Nadrzędne cele działalności jednostek gospodarczych
69
Jak już wspomniano, cel przedsiębiorstwa jest końcowym skutkiem, do którego
zmierza jego działalność, a jednocześnie jest to cel w ścisłym znaczeniu, który
przyświeca człowiekowi czy ludziom budującym to przedsiębiorstwo. Zatem chcąc
określić cel działalności przedsiębiorstwa prywatnego, trzeba najpierw ustalić,
czym kierowali się jego twórcy (właściciele) oraz czym kierują się potencjalni
współwłaściciele (inwestorzy) inwestując w dane przedsięwzięcie swój kapitał.
Wydaje się niezaprzeczalne, że ludziom angażującym się w działalność gospodarczą (czy to twórcom przedsiębiorstwa prywatnego, czy potencjalnym współwłaścicielom) przyświeca podstawowy cel, jakim jest chęć czerpania możliwie
największych korzyści i w możliwie jak najdłuższym okresie. Zarówno założyciele
przedsiębiorstwa prywatnego, jak i potencjalni inwestorzy dążą, najprościej ujmując, do pomnażania kapitału. Obecnie dochodzi nawet do sytuacji, że inwestorzy,
lokując swój kapitał w przedsiębiorstwo, nie interesują się rodzajem jego działalności (co produkuje, jakie usługi świadczy, czym handluje), a nawet branżą,
w której działa. Zainteresowani są wyłącznie wielkością korzyści, jakie mogą
uzyskać z danego przedsięwzięcia.
Chcąc dostarczać nieustannych korzyści swym właścicielom, przedsiębiorstwo musi osiągać zyski i musi istnieć. To właśnie z wygospodarowanego zysku
przedsiębiorstwa pochodzą w dużej mierze korzyści właścicieli wyrażające się
w wysokości dywidendy bądź w postaci zysków zatrzymanych w przedsiębiorstwie, przyczyniając się przez to do wzrostu wartości przedsiębiorstwa. Z kolei
o istnieniu przedsiębiorstwa w pierwszej kolejności decyduje jego wypłacalność
(zdolność do regulowania wszystkich swoich zobowiązań), a w dalszej – zyski
zatrzymane w przedsiębiorstwie (reinwestowane), umożliwiające odtworzenie jego
działalności na co najmniej dotychczasowym poziomie.
Podsumowując ten tok rozumowania dochodzi się do wniosku, że przedsiębiorstwo prywatne powinno realizować dwa cele jednocześnie: maksymalizować
bogactwo właścicieli i zapewnić sobie istnienie (przetrwać). W literaturze ekonomicznej różnie formułuje się cele działalności przedsiębiorstwa. Wśród najczęściej
powtarzających się celów dominują37:
Por. S.A. Ross, R.W. Westerfield, B.D. Jordan, Finanse przedsiębiorstw, Dom Wydawniczy
ABC, Warszawa 1999, s. 25–26; T. Waśniewski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Fundacja
Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997, s. 12–13; M. Gmytrasiewicz, A. Karmańska,
I. Olechowicz, Rachunkowość finansowa, Difin, Warszawa 1998, s. 13; J. Czekaj, Z. Dresler, Zarządzanie finansami przedsiębiorstw. Podstawy teorii, PWN, Warszawa 1998, s. 13–14; P. Szczepaniak,
Wpływ struktury kapitałów na realizację wybranych celów przedsiębiorstwa, Prace Naukowe AE
we Wrocławiu, nr 737, Wrocław 1996, s. 60; D. Wędzki, Strategie płynności finansowej przedsiębiorstwa. Przepływy pieniężne a wartość dla właścicieli, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002,
s. 16–35; A. Black, P. Wright, J. Bachman, W poszukiwaniu wartości dla akcjonariuszy, Dom
Wydawniczy ABC, Warszawa 2000, s. 17; B. Micherda, Wynik ekonomiczny…, s. 6–7; J. Duraj,
Przedsiębiorstwo na rynku kapitałowym, PWE, Warszawa 1997, s. 33–34; J. Duraj, Wartość ryn37
ZN674.indb 69
1/30/08 1:32:20 PM
Konrad Stępień
70
1) maksymalizacja zysku,
2) maksymalizacja rynkowej wartości przedsiębiorstwa,
3) wzrost rozmiarów przedsiębiorstwa,
4) maksymalizacja sprzedaży (udziału w rynku),
5) maksymalizacja zysku ekonomicznego,
6) zachowanie rentowności,
7) zmniejszenie kosztów,
8) rozwój przedsiębiorstwa,
9) zwiększenie innowacyjności,
10) przetrwanie przedsiębiorstwa,
11) uniknięcie problemów finansowych i upadłości,
12) bezpieczeństwo istnienia (finansowe),
13) zachowanie wypłacalności,
14) utrzymywanie płynności finansowej.
Lista takich celów jest z pewnością długa, jednakże realizacja przez jednostkę
wszystkich przedstawionych celów równocześnie nie jest możliwa, dlatego też
jednostka musi rozważyć, które z nich są najważniejsze, nadrzędne, a które należy
im podporządkować. Wszystkie wymienione cele, pomimo różnej ich postaci,
można podzielić na dwie kategorie:�����������������������������������������
pierwsza
����������������������������������������
związana jest z maksymalizacją
bogactwa właścicieli (cele 1–9),�����������������������������������������������
druga
����������������������������������������������
– z zapewnieniem istnienia przedsiębiorstwa (cele 10–14).
Na maksymalizację bogactwa właścicieli zasadniczy wpływ ma zyskowność
odzwierciedlająca efektywność gospodarowania. Zyskowność jest natomiast
zależna od zysku rozumianego jako dodatni wynik finansowy bądź od zysku ekonomicznego38. Wielkość zysku wynika natomiast z rozmiarów sprzedaży (udziału
w rynku) i wielkości kosztów. Z kolei wzrost rozmiarów przedsiębiorstwa i rozwój powiązany z innowacyjnością (nowymi technologiami, produktami itp.) są
celem wtórnym zarządzania przedsiębiorstwem i stanowią warunek zapewnienia
kowa przedsiębiorstwa jako cel i kryterium oceny realizacji funkcji finansowej, Prace Naukowe AE
we Wrocławiu, nr 705, Wrocław 1995, s. 78; M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością
finansową w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1998, s. 35; W. Gabrusewicz, Bezpieczeństwo
finansowe przedsiębiorstwa i jego ocena, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, nr spec., Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1999, s. 69.
Pojęcie zysku ekonomicznego pochodzi z XIX w., kiedy to A. Marshall stwierdził: „To, co
pozostaje z zysków (właściciela lub menedżera) po odjęciu odsetek od kapitału według obowiązującej stopy procentowej, możemy nazwać zyskiem z przedsięwzięcia lub z tytułu sprawowania
zarządu”. Innymi słowy obliczając wartość wytworzoną przez firmę w jakimkolwiek okresie (czyli
jej zysk ekonomiczny), należy brać pod uwagę nie tylko koszty księgowe, ale i alternatywny koszt
kapitału wykorzystywanego w przedsiębiorstwie. Zysk ekonomiczny mierzy wartość ekonomiczną
wytworzoną w przedsiębiorstwie w danym okresie. T. Copeland, T. Koller, J. Murrin, op. cit.,
s. 135; za: A. Marshall, Principles of Economics, vol. 1, MacMillan & Co, New York 1890, s. 142.
38
ZN674.indb 70
1/30/08 1:32:20 PM
Nadrzędne cele działalności jednostek gospodarczych
71
właścicielom przedsiębiorstwa korzyści. Maksymalizację bogactwa właścicieli
powszechnie utożsamia się ze wzrostem rynkowej wartości przedsiębiorstwa.
Druga kategoria celów wiąże się z zapewnieniem istnienia podmiotowi gospodarczemu, na co zasadniczy wpływ ma wypłacalność. To właśnie wypłacalność
przedsiębiorstwa zapewnia mu przetrwanie i bezpieczeństwo finansowe, eliminuje
zagrożenie upadłością. Wypłacalność jest ściśle powiązana z płynnością finansową, która jest kategorią węższą.
Ta krótka analiza prezentowanych w literaturze ekonomicznej celów przedsiębiorstwa doprowadziła do podobnych wniosków, jakie wyciągnięto we wcześniej
zaprezentowanym toku rozumowania. Jest ona potwierdzeniem, że maksymalizacja bogactwa właścicieli i zapewnienie istnienia przedsiębiorstwa są nadrzędnymi
celami działalności przedsiębiorstw prywatnych, łączącymi w sobie przedstawione
cele cząstkowe.
Z uwagi na fakt, że większość współwłaścicieli przedsiębiorstw, zwłaszcza
instytucjonalnych39, skłonna jest rezygnować z korzyści krótkoterminowych na
rzecz większych, ale osiąganych w dłuższym okresie (np. w związku z inwestycjami), można przyjąć, że przedsiębiorstwo prywatne powinno dążyć do maksymalizacji bogactwa właścicieli w dłuższym okresie, natomiast o swoje istnienie
powinno dbać przez cały czas.
Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat celów działalności jednostek gospodarczych można stwierdzić, że nadrzędnym celem podmiotów typu:
przedsiębiorstwa non profit, przedsiębiorstwa spółdzielcze i przedsiębiorstwa
publiczne – jest zaspokajanie potrzeb społecznych. Natomiast każde przedsiębiorstwo prywatne realizując wiele różnych (często sprzecznych ze sobą) celów musi
mieć na względzie cele nadrzędne, którym należy podporządkować pozostałe,
cząstkowe cele. Nadrzędnymi celami przedsiębiorstwa prywatnego są: dążenie do
maksymalizacji bogactwa właścicieli w dłuższym okresie oraz zapewnienie mu
istnienia zarówno w długim, jak i krótkim okresie.
5. Zakończenie
Sprawne zarządzanie każdym podmiotem gospodarczym powinno koncentrować się na identyfikacji i realizacji podstawowych celów działania tych podmiotów. Cel jest bowiem punktem wyjścia każdej działalności gospodarczej i decyzji
podejmowanej przez jednostkę gospodarczą. Cele działalności przedsiębiorstw
nie są niczym innym jak celami, którymi kierowali się twórcy zakładający dane
przedsiębiorstwo gospodarcze.
39
ZN674.indb 71
Por. Zarządzanie wartością…, s. 27.
1/30/08 1:32:20 PM
72
Konrad Stępień
Chcąc realizować nadrzędne cele działalności jednostka gospodarcza powinna
systematycznie kontrolować wyniki swoich działań wykorzystując do tego system
rachunkowości. Rachunkowość jest bowiem na tyle uniwersalna i elastyczna, że
może dostarczać informacji niezbędnych zarówno dla odbiorców wewnętrznych
– zarządzających podmiotem gospodarczym, jak i dla odbiorców zewnętrznych,
np. inwestorów. Ważne jest jednak, ażeby informacje przekazywane przez system
rachunkowości były na tyle kompletne i wiarygodne, aby zaspokajały potrzeby
informacyjne swych odbiorców.
W niniejszym opracowaniu zawarto rozważania na temat celów działalności
jednostek gospodarczych w gospodarce rynkowej. Przedstawiono także własne
wnioski sprowadzające się do określenia nadrzędnych celów działania jednostek
gospodarczych w gospodarce rynkowej.
Literatura
Banaszyk P., Fimińska-Banaszyk R., Cele społeczne i systemowe w przedsiębiorstwie,
Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, nr 256, Poznań 1997.
Black A., Wright P., Bachman J., W poszukiwaniu wartości dla akcjonariuszy, Dom
Wydawniczy ABC, Warszawa 2000.
Copeland T., Koller T., Murrin J., Wycena: mierzenie i kształtowanie wartości firm, WIG-Press, Warszawa 1997.
����
Cyert R.M., March J.G., A Behavioural Theory of the Firm, Blackwell Business, Cambridge������
1992.
Czekaj J., Dresler Z., Zarządzanie finansami przedsiębiorstw. Podstawy teorii, PWN,
Warszawa 1998.
Davis D., Sztuka zarządzania finansami, Wydawnictwo Naukowe PWN–McGraw Hill
Book Co., Warszawa–Londyn 1993.
Drucker P.F., The New Society. The Anatomy of Industrial Order, New York 1962.
Duraj J., Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2000.
Duraj J., Przedsiębiorstwo na rynku kapitałowym, PWE, Warszawa 1997.
Duraj J., Wartość rynkowa przedsiębiorstwa jako cel i kryterium oceny realizacji funkcji
finansowej, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 705, Wrocław 1995.
Gabrusewicz W., Bezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstwa i jego ocena, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, nr spec., Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa
1999.
Gmytrasiewicz M., Karmańska A., Olechowicz I., Rachunkowość finansowa, Difin, Warszawa 1998.
Gruszecki T., Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2000.
Jajuga T., Cel firmy a proces podejmowania decyzji, Prace Naukowe AE we Wrocławiu,
nr 657, Wrocław 1993.
Janasz W., Funkcje celu w działalności przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego, nr 127, Szczecin 1994.
Krajewski S., Cele funkcjonowania przedsiębiorstwa, Raporty Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, nr 34, Sczecin 1995.
ZN674.indb 72
1/30/08 1:32:20 PM
Nadrzędne cele działalności jednostek gospodarczych
73
Marshall A., Principles of Economics, vol. 1, MacMillan & Co, New York 1890.
Micherda B., Wynik ekonomiczny jako przesłanka ewolucji oceny jednostek gospodarczych i wyceny w rachunkowości. Kierunki zmian wyceny bilansowej, Krajowa Izba
Biegłych Rewidentów Oddział Regionalny w Krakowie, Materiały konferencyjne,
Kraków 2000.
Mierzwa Z., Cele przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 431, Kraków 1994.
Niemczynowicz B., Cele przedsiębiorstwa w behawioralnych teoriach R.M. Cyerta,
J.G. Marcha, H.A. Simona, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 158,
Szczecin 1995.
Pilarski R., Cele działania i mierniki pracy przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe AE
w Krakowie, nr 411, Kraków 1993.
Podstawy rachunkowości, red. B. Micherda, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków
2002.
Ross S.A., Westerfield R.W., Jordan B.D., Finanse przedsiębiorstw, Dom Wydawniczy
ABC, Warszawa 1999.
Sierpińska M., Wędzki D., Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie,
PWN, Warszawa 1998.
Simon H.A., Theories of Decision-Making of Economics and Behavioural Sciences,
„American Economic Review” 1959, vol. 49, June.
Szczepaniak P., Wpływ struktury kapitałów na realizację wybranych celów przedsiębiorstwa, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 737, Wrocław 1996.
Szczygielski J., Wzrost wartości dodanej jako cel zarządzania przedsiębiorstwem, Prace
Naukowe AE we Wrocławiu, nr 847, Wrocław 2000.
Waśniewski T., Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997.
Wędzki D., Strategie płynności finansowej przedsiębiorstwa. Przepływy pieniężne
a wartość dla właścicieli, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002.
Zarządzanie wartością firmy, red. A. Herman, A. Szablewski, Poltext, Warszawa 1999.
Zelek A., Próba redefinicji ekonomicznego celu działalności przedsiębiorstwa, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 158, Szczecin 1995.
Zieleniewski J., Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1975.
Overall Objectives in the Operation of Business Entities
The rational operation of a business entity in the market economy requires skilful
and efficient management. Therefore, managing any enterprise should focus on the
identification and attainment of the company’s basic operational goals.
This article discusses the overall objectives of business operations in a market
economy. In the first part, the author analyses changes in the operational objectives of
enterprises in Poland due to the economic transformation. In the second part, the author
presents contemporary corporate theories of objectives. In the third part, he analyses
a private company’s objectives and concludes by defining the overall operational goals of
businesses in a market economy.
ZN674.indb 73
1/30/08 1:32:21 PM