Wystawa Polscy badacze Syberii

224
Kronika
laków na wszystkich kontynentach, w wielu sferach, nauki, kultury i gospodarki. Potrafili
oni w trudnych często czasach działać i pracować, służąc swoją pracą i talentami w różnych częściach świata, które stały się dla nich „innymi ojczyznami”. Konferencja pułtuska
pokazała, że zainteresowanie spuścizną polską wśród badaczy na świecie rośnie, ale także
uświadomiła potrzebę dalszej pracy nad tymi zagadnieniami. W wielu bowiem krajach narodowość Polaków, którzy tam żyli i pracowali, nie zawsze jest oczywista. Warto pamiętać
o pochodzeniu tych ważnych dla nas postaci w dobie globalizacji i kosmopolityzmu.
Stefania Skowron-Markowska
Wystawa Polscy badacze Syberii
Nauka jest takim ogólnoludzkim celem, wobec którego nie tylko ambicje osobiste, ale
i narodowościowe powinny zniknąć1.
(P.P. Siemionow-Tian-Szanski)
Dwujęzyczna polsko-rosyjska wystawa historyczna Polscy badacze Syberii, wpisująca
się w cykl imprez związanych z Dniami Nauki Polskiej w Federacji Rosyjskiej, to kolejne wspólne przedsięwzięcie archiwów Polskiej i Rosyjskiej Akademii Nauk; poprzednie
(2004), związane z Dniami Nauki Rosyjskiej w Polsce, dotyczyło historii polsko-rosyjskich kontaktów naukowych i zaowocowało wspólną ekspozycją i towarzyszącym jej razem opracowanym katalogiem.
W uroczystym otwarciu wystawy poświęconej polskim sybirakom uczestniczyli przedstawiciele świata nauki Polski i Rosji: prezes Polskiej Akademii Nauk profesor Michał
Kleiber, prezes Rosyjskiej Akademii Nauk profesor Jurij S. Osipow, wiceprezesi, profesorowie wyższych uczelni, ambasador RP w Rosji i wielu gości. Miało ono miejsce w Prezydium Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie 13 października 2008 r. Wystawa wzbudziła
duże zainteresowanie prof. Osipowa, który opowiedział o swoich polskich korzeniach —
jego dziadek był Polakiem, uczestnikiem powstania styczniowego, zesłanym do Tomska.
Dużo ciepłych słów pod adresem pomysłodawców, organizatorów i twórców ekspozycji
wypowiedział wiceprezes Polskiej Akademii Nauk prof. Wojciech J. Stec. Pochwalił on
ekspozycję za ogromne bogactwo treści, efektowne wykonanie, a przede wszystkim za
nowatorskie ujęcie tematu — sybiracy zostali tu bowiem zaprezentowali jako genialni
badacze i cywilizatorzy nieznanej krainy, a nie jako nieszczęśliwi męczennicy wygnani
na tę nieludzką ziemię. Zdaniem profesora wystawa powinna zostać pokazana szerokim
kręgom w Polsce, w tym parlamentarzystom i oczywiście młodzieży, która niestety nic nie
wie o tych ogromnych zasługach naszych rodaków.
Polska część ekspozycji składa się z 21 plansz o wymiarach 1x2 m, zaś w części rosyjskiej zaprezentowano w 14 gablotach unikatowe eksponaty przechowywane w Archiwum
Rosyjskiej Akademii Nauk oraz w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej. Wysta1 Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii, red. J. Babicz, A. Kuczyński,
Wrocław 1973, s. 162.
Wrocławskie Studia Wschodnie 13, 2009
© for this edition by CNS
WSW13-kor_imprim.indb 224
2011-05-26 10:25:12
Kronika
225
wa, przygotowana przez ośmioro scenarzystów z Archiwum Polskiej Akademii Nauk i jego stałych współpracowników oraz dziesięcioro z Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk
i Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej, prezentuje biogramy 26 Polaków w różny
sposób związanych z Syberią (Adam Dłużyk Kamieński, Ludwik Bończa Sienicki, Józef
Kopeć, Faustyn Ciecierski, Jan Czeczot, Józef Kowalewski, Tomasz Zan, Aleksander Czekanowski, Jan Czerski, Benedykt Dybowski, Wiktor Godlewski, Władysław Taczanowski,
Roman Szwoynicki, Adam Szymański, Wacław Sieroszewski, Edward Piekarski, Bronisław Piłsudski, Leon Barszczewski, Leonard Jaczewski, Karol Bohdanowicz, Ferdynand
Karo, Stanisław Zaleski, Julian Talko-Hryncewicz, Konstanty Wołłosowicz, Józef Morozewicz, Kazimierz Grochowski) oraz ich rzadko dotychczas upowszechniane fotografie,
dokumenty, mapy, medale, monety, obrazy i wydawnictwa. Eksponaty udostępnione zostały polskim scenarzystom przez kilkanaście placówek naukowych w kraju i za granicą
oraz osoby prywatne: prof. Antoniego Kuczyńskiego, zajmującego się tematem miejsca
Syberii w historii i kulturze narodu polskiego, i Igora Strojeckiego, prawnuka jednego
z bohaterów ekspozycji, fotografa Azji Leona Barszczewskiego. Opiekunem naukowym
wystawy oraz recenzentem tekstów był prof. Zbigniew Wójcik, od wielu lat zajmujący się
problematyką syberyjską, w szczególności wkładem Polaków w poznanie i opisanie Sybiru, kuratorem ekspozycji zaś pracownik Archiwum Polskiej Akademii Nauk dr Joanna
Arvaniti.
Syberia nazywana jest przez niektórych uczonych przybraną ojczyzną Polaków, a to
za sprawą tych naszych rodaków, którzy zapisali się na kartach historii jako jej niestrudzeni badacze, odkrywcy wielu jej tajemnic czy piewcy jej niezwykłego piękna. Prof.
Zbigniew Wójcik pisał przed laty: „W odniesieniu do [...] badaczy Rosji [...] możemy
przecież stwierdzić, iż właśnie w warunkach wygnania zdołali oni wydać najważniejsze
owoce swej pracy. To właśnie tam wykazali się ogromną siłą woli, dzięki której — niemal
jako samoucy — w ciężkich warunkach materialnych doszli do nienotowanych w skali
światowej osiągnięć badawczych. Czym byliby, gdyby pozostali w kraju? Zan może pisałby mierne wiersze, Czerski byłby dobrym gospodarzem, jakich wielu, a Czekanowski
co najwyżej wykładowcą w jakimś podrzędnym uniwersytecie lub nauczycielem w szkole
średniej. Syberia była dla nich — i w ogóle dla zdolniejszych przyrodników — nie tylko
miejscem katorgi i zesłania, ale także terenem o fascynującej przyrodzie. Dzięki hartowi
i ogromnemu zaangażowaniu się w pracy dla nieznanego regionu mogli w sposób maksymalny i w stosunkowo krótkim czasie dokonać odkryć na nienotowaną dotąd skalę. Czy
można się dziwić, że po zwolnieniu z zesłania wracali (lub chcieli wracać) właśnie tam,
by kontynuować rozpoczęte badania”2. Spośród wielu Polaków, którzy powędrowali do
bezkresnej krainy za karę — etapami, w kajdanach i łańcuchach — lub też z własnej woli
i chęci, autorzy scenariusza wystawy wybrali postaci, które wyróżniają się doniosłością
swoich dokonań na Syberii oraz szczególnym zaangażowaniem w zbadanie i opisanie tej
tajemniczej i nieznanej wówczas ziemi. Starali się też wyeksponować osiągnięcia tych
polskich badaczy, których zasługi nie były dotąd zbyt często upowszechniane. Na wybór bohaterów pokazu miała oczywiście wpływ również ilość zachowanych materiałów
i pamiątek oraz ich dostępność. Zamiarem autorów scenariusza było nie tylko wyeksponowanie wybitnych osiągnięć i sukcesów Polaków na Syberii, lecz także, dzięki zaprezentowaniu ich oryginalnych rodzinnych fotografii, osobistych dokumentów, prywatnej
2 Z. Wójcik, Aleksander Piotr Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii,
Lublin 1982, s. 13.
Wrocławskie Studia Wschodnie 13, 2009
© for this edition by CNS
WSW13-kor_imprim.indb 225
2011-05-26 10:25:12
226
Kronika
i urzędowej korespondencji, notatek, map, pamiątek czy rękopisów prac naukowych,
przybliżenie zwiedzającym tych ciekawych postaci, przypomnienie ich burzliwych losów
zarówno przed wyruszeniem na Syberię, jak i po ewentualnym powrocie do kraju.
Problematyka syberyjska zawsze budzi emocje i porusza serca Polaków. Wystawa
Polscy badacze Syberii, na której celowo pominięte zostały wątki patriotyczne i martyrologiczne, prezentuje odkrycia i osiągnięcia naszych rodaków w dalekiej Azji w różnych dziedzinach nauki, kultury i sztuki (antropologia, balneologia, chemia, etnografia,
etnologia, farmaceutyka, fotografia, geografia, geologia, glacjologia, górnictwo, językoznawstwo, kartografia, literatura, malarstwo, medycyna, mineralogia, paleontologia, publicystyka i socjologia). Moskiewski pokaz dokumentów ilustrujących dokonania naszych
rodaków na Syberii wzbudził ogromne zainteresowanie zarówno Polaków, jak i Rosjan.
Po zaprezentowaniu w Moskwie ekspozycja Polscy badacze Syberii została pokazana w czasie uroczystości związanych ze 150. rocznicą urodzin dwóch wielkich badaczy
Syberii, a w szczególności Jakucji, Wacława Sieroszewskiego i Edwarda Piekarskiego,
które odbyły się w Jakucku 3–7 listopada 2008 r. pod patronatem Polonii Republiki Sacha.
W programie uroczystości była międzynarodowa sesja naukowa, spotkania z władzami
Republiki Jakuckiej, miasta Jakucka i Polonią Republiki Sacha, zapalenie zniczy przy
pomniku polskich zesłańców oraz wyjazd do miejsc upamiętniających pobyt Polaków
w Jakucji.
W historycznym gmachu Okręgowego Muzeum Krajoznawczego w Irkucku 19 listopada 2008 r. miało miejsce uroczyste otwarcie ekspozycji, w czasie którego wręczono
Karty Polaka najbardziej zasłużonym mieszkańcom tego pięknego i bardzo związanego
z Polską miasta. Wystawa Polscy badacze Syberii towarzyszyła międzynarodowej konferencji naukowej pod patronatem Aleksandra N. Antipowa — członka korespondenta
Rosyjskiej Akademii Nauk, dyrektora Instytutu Geografii Syberyjskiego Oddziału RAN
i przewodniczącego Irkuckiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego,
Jerzego Bahra — ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Federacji Rosyjskiej, Aleksandra I. Smirnowa — rektora Państwowego Uniwersytetu w Irkucku. Na konferencji
wygłosili referaty przedstawiciele placówek naukowych Irkucka, Moskwy, Omska, Ułan
Ude i Warszawy. Jednym z najciekawszych i najbardziej oryginalnych wystąpień był
poświęcony Benedyktowi Dybowskiemu referat Siergieja W. Snopkowa — nauczyciela geografii w szkole średniej w Kułtuku, miejscowości, w której w latach 1868–1877
przebywał na zesłaniu badacz i odkrywca fauny świętego morza Buriatów — Bajkału,
Benedykt Dybowski. Referat przedstawiciela Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk
w Moskwie mgra Piotra Głuszkowskiego Współczesne polskie badania przeszłości Syberii wywołał dyskusję, zakończoną uchwaleniem rezolucji dotyczącej sporządzenia
wspólnej, polsko-rosyjskiej bibliografii badań Syberii. Uroczystości przyciągnęły media
oraz licznych mieszkańców Irkucka, z których wielu ma polskie korzenie i którzy wyrażali organizatorom swoją głęboką wdzięczność za zainteresowanie bliską ich sercom
problematyką syberyjską.
W grudniu 2008 oraz w pierwszych miesiącach 2009 r. prezentacja wystawy przewidziana jest w innych miastach dalekiej Azji. Ekspozycję obejrzeli już mieszkańcy Jenisiejska i Krasnojarska.
Potem ekspozycja będzie prawdopodobnie pokazywana w obwodowych muzeach krajoznawczych w małych miejscowościach Kraju Krasnojarskiego. Na pokaz czekają już
mieszkańcy Czyty, Omska i Ułan Ude.
Wrocławskie Studia Wschodnie 13, 2009
© for this edition by CNS
WSW13-kor_imprim.indb 226
2011-05-26 10:25:12
227
Kronika
Następnie ekspozycję będzie można zobaczyć w Polsce, między innymi w siedzibie
Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Polskiej Akademii Nauk — w Pałacu Staszica
w Warszawie. Autorzy chcieliby również zachęcić do obejrzenia pokazu młodzież ze szkół
warszawskich i zaoferować jej cykl wykładów na temat niezwykłych dokonań naszych rodaków w tej odległej krainie, o której Benedykt Dybowski powiedział: „Nie ma na Ziemi
miejsca lepszego jak Syberia”.
Pokazowi towarzyszą okolicznościowe publikacje. Jedna z nich to wydane przez Archiwum Polskiej Akademii Nauk biogramy bohaterów ekspozycji (red. naukowa Joanna
Arvaniti), druga zaś to katalog wystawy opublikowany przez Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk (red. prowadzący W.J. Afiani). Wkrótce wydane zostaną przez Stację Naukową Polskiej Akademii Nauk w Moskwie materiały pokonferencyjne, zawierające bogato
ilustrowane teksty referatów wygłoszonych w czasie międzynarodowej konferencji w Irkucku Polacy — badacze Syberii.
W związku z dużym zainteresowaniem problematyką syberyjską zamierzamy najbliższy numer „Biuletynu Archiwum Polskiej Akademii Nauk” poświęcić temu tematowi.
Joanna Arvaniti
Sprawozdanie z działalności Rady Naukowej
Zarządu Głównego Związku Sybiraków
za okres 2006–2010
W okresie sprawozdawczym Rada Naukowa pracowała w niezmienionym składzie
w stosunku do wcześniejszej kadencji, prowadząc działalność merytoryczną i organizacyjną pod kierunkiem jej przewodniczącego. W obrębie działalności merytorycznej poszerzono zakres kontaktów z samodzielnymi pracownikami naukowymi zajmującymi się
dziejami Polaków na Syberii — zarówno z kraju (ośrodki naukowe: Warszawa, Poznań,
Wrocław, Kraków, Lublin), jak i z Federacji Rosyjskiej (Abakan, Irkuck, Jakuck, Nowosybirsk, Tomsk, Omsk).
Potwierdzenie tych związków znajduje się na łamach kwartalnika „Zesłaniec” i ma charakter artykułów związanych z różnymi kontekstami merytorycznymi i politycznymi związków polsko-syberyjskich. To, co jest ważne w tym przedsięwzięciu, to fakt, że autorami
tych artykułów są nieraz historycy z Syberii, mający nierzadko polskie korzenie. Ten trend
edycyjno-organizacyjny nasila się z każdym rokiem. Dodać także należy, że niektórzy autorzy tych artykułów pochodzący z Federacji Rosyjskiej są działaczami polskich stowarzyszeń
i przez kontakt z redakcją „Zesłańca” przenoszą na tamten grunt wiadomości z zakresu różnorakich form działalności Polaków na Syberii — naukowej, organizacyjnej, inżynierskiej,
religijnej itp. — wspomagając w ten sposób odradzanie się kultury i świadomości etnicznej
polskiej diaspory za Uralem.
Kontynuując wątek edytorski, wspomnieć też należy, że w okresie sprawozdawczym
wydano dwa monotematyczne numery „Zesłańca”: jeden (nr 30/2007) o dziejach Polaków w Kazachstanie, poświęcony pamięci Mariana Jonkajtysa, „człowieka wielkiego serca i talentu”, sybiraka, aktora i poety — autora Hymnu sybiraków, i drugi (nr 32/2007)
dedykowany gen. Władysławowi Andersowi. Oba zeszyty spotkały się z wielkim zainWrocławskie Studia Wschodnie 13, 2009
© for this edition by CNS
WSW13-kor_imprim.indb 227
2011-05-26 10:25:12