Die Union von Brest (1596) in Geschichte und

Die Union von Brest (1596) in Geschichte und Geschichtsschreibung: Versuch einer Zwischenbilanz, red. J. Marte, O. Turij, Lviv 2008, ss. 512.
W dniach 21-27 sierpnia 2006 r. we Lwowie odby³a sie konferencja w ramach szerszego projektu badawczego zajmuj¹cego siê kontrowersyjn¹ kwesti¹, a mianowicie powstaniem i funkcjonowaniem tzw. unii brzeskiej. Jej
pok³osiem jest prezentowana ksi¹¿ka, w której zawarte zosta³y referaty z trzeciego posiedzenia Miêdzynarodowego Dialogu dotycz¹cego unii brzeskiej,
zorganizowanego przez fundacjê Pro Oriente w dniach 21-23 sierpnia 2006 r.
oraz z Miêdzynarodowego Sypozjum Naukowego Die Union von Brest: Perspektiven des wissenschaftlichen Konsenses im Kontext des nationalen und
konfessionellen Diskurses1, który mia³ miejsce w dniach 24-27 sierpnia
2006 r. Organizatorem sympozjum by³ Instytut Historii Koœcio³a Cerkwi
Ukraiñskiego Uniwersytetu Katolickiego.
Wspomniane dwa wa¿ne wydarzenia zgromadzi³y naukcowców z Ukrainy, Rosji, Bia³orusi, Polski i Austrii. Prezentowana publikacja jest doskona³ym przyk³adem ekumenicznego dialogu. Mozaika narodowoœciowa reprezentantów ukazuje zró¿nicowane spojrzenie na uniê Koœcio³a wschodniego z Koœcio³em zachodnim. Celem wymienionego wy¿ej spotkania, jak równie¿ powsta³ej publikacji, by³o ukazanie wspólnej wizji historycznej dotycz¹cej omawianego tematu unii brzeskiej. Poprzez wspó³pracê historyków
z ró¿nych krajów o rozbie¿nych opiniach i metodach badawczych mia³a zostaæ zaakceptowana wspólna wizja pocz¹tku, rozpowszechniania siê i egzekwowania unii w Rzeczypospolitej. Mo¿na pow¹tpiewaæ czy cel ten zosta³
osi¹gniêty. Publikacja nie jest syntetycznym opracowaniem najnowszych
wyników badañ, ale wydaje sie byæ tylko przypomnieniem kwestii powstania unii brzeskiej i, poza niektórymi wyj¹tkami, powtarza ju¿ prezentowane
we wczeœniejszych publikacjach tezy.
Opracowaniem publikacji pokonferencyjnej Die Union von Brest... zaj¹³
siê prezes fundacji Pro Oriente Johann Marte oraz dziekan Instytutu Historii
Koœcio³a Katolickiego Uniwersytetu Ukraiñskiego prof. Oleg Turij. Teksty
zosta³y zaprezentowane w jêzyku niemieckim. Praca zosta³a podzielona na
trzy zasadnicze czêœci. Pierwsz¹ obejmuj¹ referaty wspomnianego ju¿ Miêdzynarodowego Dialogu Naukowego, w którym uczestniczyli W³adis³aw Pietruszko z Moskwy (Ê âîïðîñó î âîñïðèÿòèè èäåè óíèè çàïàäíîðóññêèìè
ïðàâîñëàâíûìè åïèñêîïàìè íàêàíóíå Áðåñòñêîãî ñîáîðà 1596 ãîäà, s. 1940), Siergiej Goworun równie¿ z Moskwy (Áðåñòñêàÿ óíèÿ â êîíòåêñòå
1
274
Áðåñòñêàÿ öåðêîâíàÿ óíèÿ: ïåðñïåêòèâû íàó÷íîãî êîíñåíñóñà â êîíòåêñòå íàöèîíàëüíî-êîíôåññèîíàëüíîãî äèñêóðñà.
äåÿòåëüíîñòè ðèìñêî-êàòîëè÷åñêèõ ìèññèîíåðîâ íà Âîñòîêå, s. 41-48),
Antoni Mironowicz z Bia³egostoku, kórego referat zosta³ opublikowany w jêzyku rosyjskim (Ïðàâîñëàâíàÿ Öåðêîâü è óíèÿ íà òåððèòîðèè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé â 1596-1620 ãîäàõ, s. 49-78) oraz ks. Ernst Christoph Suttner z Wiednia (Besteht ein Zusammenhang zwischen Plänen auf eine anti-osmanische
Kreuzzugsliga und dem Bestreben auf Kircheneinheit im 16. Jh.?, s. 79-82;
Zum Thema „Latinisierung der Unierten”, s. 83-88).
Drug¹ czêœæ stanowi¹ referaty z miêdzynarodowego sympozjum naukowego2. Wœród prezentowanych w tej czêœci referatów na plan pierwszy wybijaj¹ siê niektóre teksty. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje referat Ihora Skoczylasa, m³odego przedstawiciela wybitnych i posiadaj¹cych rzadk¹ umiejêtnoœæ obiektywnego prezentowania przesz³oœci historyków, dotycz¹cy eucharystycznej eklezjologii soborów eparchialnych metropolii kijowskiej. Au2
Internationales wissenschaftliches Symposium des Instituts für Kirchengeschichte der
Ukrainischen Katholischen Universität Die union von Brest: Perspektiven des wissenschaftlichen Konsenses in Kontext des nationalen und konfessionellen Diskurses. Lviv,
24-27 August 2006; referaty og³osili nastêpuj¹cy autorzy: Ìèõàèë Äìèòðèåâ (Ìîñêâà),
Èñòîðè÷åñêèå ïðåäïîñûëêè è ãåíåçèñ Áðåñòñêîé óíèè: ôàêòû è èíòåðïðåòàöèè,
s. 95-115; Ñâåòëàíà Ìîðîçîâà (Ãðîäíî), Áåëîðóññêàÿ èñòîðèîãðàôèÿ (1996-2006)
Áðåñòñêîé öåðêîâíîé óíèè, s. 116-129; Ñåðãåé ßêîâåíêî (Ìîñêâà), Ïîëèòèêà Ðèìñêîé êóðèè íà âîñòîêå Åâðîïû âî âòîðîé ïîëîâèíå XVI âåêà è ïîäãîòîâêà öåðêîâíîé óíèè, s. 130-167; Ëåîíèä Òèìîøåíêî (Äðîãîáû÷), Áðåñòñêèå öåðêîâíûå ñîáîðû â îêòÿáðå 1596 ãîäà: äåéñòâóþùèå ëèöà è èñïîëíèòåëè, s. 168-193; Òàòüÿíà
Ëþòà (Êèåâ), Êîíôëèêò âîêðóã ñîáîðà Ñâÿòîé Ñîôèè â Êèåâå â ïåðâîé ïîëîâèíå
XVII âåêà, s. 194-207; Ìèõàèë Äîâáèùåíêî (Êèåâ), Ïðàâî ïàòðîíàòà è ðàñïðîñòðàíåíèå óíèè â Óêðàèíå è Áåëàðóñè êîíöà XVI — ïåðâîé ïîëîâèíû XVII âåêà (íà
ìàòåðèàëàõ Âîëûíñêîãî âîåâîäñòâà), s. 208-235; Èãîðü Ñêî÷èëÿñ (Ëüâîâ), Åâõàðèñòè÷åñêàÿ ýêêëåçèîëîãèÿ åïàðõèàëüíûõ ñîáîðîâ Êèåâñêîé ìèòðïîëèè è èíñòèòóöèîííàÿ ðåöåïöèÿ óíèîíàëüíîé èäåè â Ëüâîâñêîé åïàðõèè â êîíöå XVI âåêà, s. 236262; Andrzej Gil (Lublin), Che³mskie diecezje Cerkwi Wschodniej w pierwszej po³owie
XVII wieku, s. 263-276; Âèêòîðèÿ Ëþáàùåíêî (Ëüâîâ), Ïîèñêè àëüòåðíàòèâíîé óíèè:
ïðàâîñëàâíûå è ïðîòåñòàíòû â êîíòåêñòå Áðåñòà (Êèðèëë Ëóêàðèñ è Óêðàèíà),
s. 277-296; àðõèåïèñêîï Èãîðü Èñè÷åíêî (Õàðüêîâ), Ïîëåìè÷åñêàÿ ëèòåðàòóðà ïåðåä âûçîâîì áåñêîíå÷íîñòè, s. 297-307; Âàëåðèé Çåìà (Êèåâ), Ðåëèãèîçíàÿ êóëüòóðà, ïåðåâîä÷åñêèå ïðàêòèêè è íàçèäàòåëüíàÿ ëèòåðàòóðà Êèåâñêîé ìèòðîïîëèè,
s. 308-322; Ìàðãàðèòà Êîðçî (Ìîñêâà), Áðåñòñêàÿ óíèÿ è êàòåõåòè÷åñêàÿ ëèòåðàòóðà, s. 323-339; Òàðàñ Øìàíüêî (Ëüâîâ), Ëàòèíèçàöèÿ è îêöèäåíòàëèçàöèÿ: ïðîÿâëåíèÿ è ïîñëåäñòâèÿ, s. 340-352; Teresa Chynczewska-Hennel (Warszawa — Bia³ystok), Troska o uniê koœcieln¹: Znaczenie relacji nuncjuszy w historii Koœcio³a w Rzeczypospolitej epoki nowo¿ytnej, s. 353-367; Òàòüÿíà Îïàðèíà (Ìîñêâà), Ïîçèöèÿ Ìîñêâû
ê Áðåñòñêîé óíèè (ïåðâàÿ ïîëîâèíà XVII âåêà), s. 368-422.
275
tor na przyk³adzie lwowskiej eparchii przedstawi³ regionaln¹ recepcjê unijnej idei w metropolii kijowskiej. Na podstawie doskonale opracowanych
Ÿróde³ petersburskich zosta³a przedstawiona soborowa praktyka ruskiej Cerkwi w przededniu unii brzeskiej. Uczony lwowski doskonale zilustrowa³
Cerkiew unick¹, która, szukaj¹c wspólnego konsensusu wspóistnienia i ³¹czenia w sobie ró¿nych tradycji kulturowych i dwóch tradycji religijnych,
wypracowa³a swoj¹ w³asn¹ œwiadomoœæ wartoœci, a przede wszystkim w³asnej odrêbnoœci.
Równie¿ ciekawym referatem wydaje siê byæ artyku³ lubelskiego badacza Andrzeja Gila, który przedstawi³ tematykê zwi¹zan¹ z che³mskimi diecezjami w pierwszej po³owie XVII w. Ró¿norodnoœæ Ÿród³owa oraz du¿a
baza literatury naukowej, po³¹czona z wywa¿onym stanowiskiem autora,
prowadzi do przekonania, i¿ jest to jeden z niewielu tekstów, które wnosz¹
coœ nowego, nie powielaj¹ utartych i ogólnych wniosków.
Nowatorskim podejœciem do problemu unii, trochê socjologicznym, jest
z pewnoœci¹ artyku³ Teresy Chynczewskiej-Hennel, prezentuj¹cy z perspektywy dyplomacji papieskiej pierwszej po³owy XVII w. politykê Stolicy Apostolskiej na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Trzeci¹ czêœæ prezentowanej publikacji stanowi¹ artyku³y dodatkowe3. Rozpoczête w ci¹gu kilku ostatnich lat badania œwiata naukowego nad uni¹ budz¹
nadal ¿ywe zainteresowanie. Powoli naukowcy zaznajamiaj¹ siê z nowymi
Ÿród³ami zmieniaj¹c utarty historyczny obraz Cerkwi unickiej. Jednak po wielu
latach badañ kwestia unii Koœcio³a zachodniego z Koœcio³em wschodnim nadal pozostaje kontrowersyjna, co doskonale ukazuje prezentowana tutaj publikacja. Wiele punktów spornych do dziœ nie doczeka³o siê wyjaœnienia. Pokazuje to jak g³êboka jest potrzeba dialogu ekumenicznego, jak daleko powinny byæ wykorzystywane Ÿród³a z ró¿nych archiwów miêdzynarodowych
(Petersburg, Kijów, Miñsk, Moskwa, Lwów, archiwa polskie) i przede wszystkim jak wielka jest potrzeba wspó³pracy uczonych z zainteresowanych krajów, a co za tym idzie wykorzystanie literatury obcojêzycznej. Nadal wspólne
spotkania nie s¹ wspó³prac¹, lecz tylko prezentacj¹ w³asnych, uwarunkowanych konfesj¹ i pogl¹dami narodowymi, wyników badañ.
Katarzyna Wiszowata-Walczak
(Bia³ystok)
3
276
Ñåðãåé Ïëîõèé (Ýäìîíòîí), Áðåñòñêàÿ óíèÿ è íîâûå êîíöåïöèè Ðóñè, s. 425453; Ôðàíê Ñèñèí (Òîðîíòî), Áðåñòñêàÿ óíèÿ è âîïðîñ óêðàèíñêîé íàöèîíàëüíîé èäåíòè÷íîñòè è ðàçâèòèÿ íàöèè, s. 454-468; Ãåííàäèé Ñàãàíîâè÷ (Ìèíñê),
Áðåñòñêàÿ óíèÿ â êîíòåêñòå ïîëèòè÷åñêîé èñòîðèè Áåëàðóñè XVII âåêà è ïðîáëåìà íàöèîíàëüíîãî ñàìîñîçíàíèÿ áåëîðóñîâ, s. 469-483; Áîðèñ Ãóäçÿê (Ëüâîâ),
Ïóòè óêðàèíñêîãî áîãîñëîâèÿ è äóõîâíîñòè XVII âåêà, s. 484-502; Ñîôèÿ Ñåííèê (Ðèì), Áðåñòñêèå îæèäàíèÿ è ñóäüáà óíèè â XVII âåêå, s. 503-512.