w Rzeszowie

WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA
w Rzeszowie
Centrum Studiów Podyplomowych
KIERUNEK: Edukacja
dla bezpieczeństwa – 4 edycja
GRZEGORZ GOMUŁA
Zagadnienie obrony cywilnej w prawie międzynarodowym i
krajowym
PRACA DYPLOMOWA
Ja niżej podpisany/a oświadczam, ze składana przez mnie praca dyplomowa pt. „........................
.......................................................................................” została przygotowana samodzielnie i nie narusza praw
autorskich innych osób. Oświadczam również, że praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z
uzyskaniem tytułu w żadnej wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza praca jest identyczna ze złożoną
wersją elektroniczną.
..........................................................
data
czytelny podpis
PROMOTOR:..........................................
(Imię i nazwisko promotora)
Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona
warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o uzyskanie świadectwa ukończenia studiów podyplomowych
AKCEPTUJĘ:.........................................
(Podpis promotora pracy)
RZESZÓW 2012
1
Spis treści
Wstęp: ……………………………………… / 2
I.
Międzynarodowe prawo humanitarne…./ 3
II. Obrona cywilna w prawie krajowym…../ 9
III. Obrona cywilna w wybranych krajach: Niemcy, Szwecja, Rosja,
Turcja ………………………………………/ 15
Wnioski:……………………………………../ 22
Bibliografia przedmiotu:……………………./ 23
2
Wstęp
Na wstępie pracy chciałbym przybliżyć terminologię - „obrona cywilna”.
1.
Obrona cywilna:
„oznacza wypełnienie wszystkich lub niektórych zadań humanitarnych wymienionych
poniżej, mających na celu ochronę ludności cywilnej przed niebezpieczeństwami
wynikającymi z działań zbrojnych lub klęsk żywiołowych i przezwyciężenie ich
bezpośrednich następstw, jak też zapewnienie warunków koniecznych do przetrwania.”
– art. 61 I Protokołu Dodatkowego do Konwencji Genewskich
2. „wszystkie przygotowania i środki przedsięwzięte do minimalizacji efektów
nieprzyjacielskiego ataku na ludność cywilną”
– Joint Doctrine for Civil – Military Operations (JP – 3-57 8.02.2001)
3. „system przedsięwzięć mających na celu ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń
użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w
czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i usuwaniu ich
skutków.”
– Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979.
4. „ to jedno z ogniw układu pozamilitarnego w systemie obronnym państwa. Przeznaczona
jest do przygotowania i koordynowania przedsięwzięć planistycznych, zapobiegawczo ochronnych i ratunkowych, mających na celu ochronę ludności cywilnej przed
niebezpieczeństwami wynikającymi z działań zbrojnych i klęsk żywiołowych oraz
przezwyciężenie ich bezpośrednich następstw, a także zapewnienie warunków koniecznych
do przetrwania.”
– Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2001.
5.
„to system organizacyjny działania, planowania, szkolenia, prewencji i gotowości
w nagłych wypadkach na szczeblu lokalnym i
krajowym, nastawiony na ochronę ludności
cywilnej w przypadkach
katastrof naturalnych i spowodowanych przez człowieka lub
wynikających z działań zbrojnych.”
– Międzynarodowa Organizacja Obrony Cywilnej
6. „system, którego celem jest ochrona ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności
publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny
oraz współdziałanie w zwalczaniu skutków klęsk żywiołowych i katastrof”.
− Wikipedia
Międzynarodowym znakiem graficznym obrony cywilnej jest niebieski trójkąt na
pomarańczowym tle, nie dotykający wierzchołkami skraju tła. Na mocy przepisów
międzynarodowych, mienie, które oznaczone jest tym znakiem nie podlega konfiskacie przez
obce wojska w czasie wojny.
3
I.
Międzynarodowe prawo humanitarne
Pojęcie "międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych" użyte zostało po
raz pierwszy w jednej z uchwał XX Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża,
która odbyła się w Wiedniu w 1965 r. Wcześniej na określenie "międzynarodowe prawo
humanitarne konfliktów zbrojnych" używano terminów "prawo wojny", "prawo wojenne"
(ius belli, ius in bello) lub "prawo konfliktów zbrojnych"; W niektórych publikacjach nadal
jest stosowanie tych terminów. Od momentu przyjęcia tj. dnia 10 czerwca 1977 r. Aktu
Końcowego Konferencji Dyplomatycznej w sprawie potwierdzenia i rozwoju
międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, termin "międzynarodowe
prawo humanitarne konfliktów zbrojnych", w skrócie "międzynarodowe prawo humanitarne",
jest powszechnie używany w oficjalnych dokumentach i w opracowaniach naukowych.
Niektóre definicje określają międzynarodowe prawo humanitarne jako „zespół norm
mających na celu ochronę osób i dóbr przed skutkami konfliktów zbrojnych”, lub krócej jako „zespół norm mających na celu ochronę ofiar konfliktów zbrojnych”, lub jako” zespół
norm odnoszących się do zachowania i odpowiedzialności państw oraz ich funkcjonariuszy i
obywateli w czasie konfliktu zbrojnego”.
Wstęp do "Komentarza do Protokołów Dodatkowych z 8 czerwca 1977 r. do Konwencji
Genewskich z 1949 roku", który opublikowany został w 1987 r. przez Międzynarodowy
Komitet Czerwonego Krzyża, zawiera następującą definicję międzynarodowego prawa
humanitarnego: Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych to „normy
międzynarodowe ustanowione przez umowy międzynarodowe lub zwyczaj międzynarodowy,
których szczególnym zadaniem jest rozwiązywanie problemów humanitarnych wynikających
bezpośrednio z międzynarodowych lub niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych i które z
przyczyn humanitarnych ograniczają prawo stron konfliktu zbrojnego do swobodnego wyboru
metod i środków prowadzenia działań zbrojnych lub chronią osoby i dobra, które są lub mogą
być dotknięte skutkami konfliktu zbrojnego".
Międzynarodowe prawo humanitarne (MPH) jest kluczową częścią
międzynarodowego prawa publicznego ponieważ zawiera normy , które zmierzają do ochrony
-w czasie konfliktu zbrojnego - osób, które nie uczestniczą w działaniach zbrojnych (osoby
cywilne), albo z takich czy innych powodów przestały w nich uczestniczyć (ranni lub chorzy
żołnierze, jeńcy wojenni). Międzynarodowe prawo humanitarne ogranicza również
stosowanie metod i środków prowadzenia działań zbrojnych oraz chroni osoby i mienie przed
konsekwencjami konfliktu. Określa więc prawa i obowiązki stron walczących w trakcie
prowadzenia walki; ogranicza zakres dozwolonych środków szkodzenia nieprzyjacielowi.
Tak więc prawo humanitarne są to normy prawne przyjęte wspólnie przez państwa jako
normy zwyczajowe oraz jako normy ujęte w formie umów międzynarodowych, reguły
postępowania , które służą człowiekowi, zachowaniu jego godności, zdrowia i życia. Mają
one zastosowanie na całym świecie w czasie pokoju, podczas wojny a także w innych
okolicznościach. Prawo humanitarne nie ocenia przyczyn, skutków ani charakteru wojen,
4
niesie tylko pomoc i chroni wszystkich ludzi. Powyższe normy są przede wszystkim w
konwencjach genewskich (I - IV) z 12 sierpnia 1949 r. o ochronie ofiar wojny oraz w
protokołach dodatkowych (I i II) z 1977 r. do tych konwencji. Prawo humanitarne jest
jednocześnie podstawą i nakazem działania Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i
Czerwonego Półksiężyca. Czerwony Krzyż podejmuje działania na rzecz rozwoju prawa
humanitarnego i stoi na straży jego przestrzegania.
I KONWENCJA GENEWSKA - Konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w
armiach czynnych. W niej to, wyszczególniono w jaki sposób należy traktować powyższe
osoby (art. 3) : „Osoby nie biorące bezpośrednio udziału w działaniach wojennych, włącznie z
członkami sił zbrojnych, które złożyły broń, oraz osoby, które stały się niezdolne do walki na
skutek choroby, ran, pozbawienia wolności lub z jakiegokolwiek innego powodu, będą we
wszelkich okolicznościach traktowane w sposób humanitarny, bez czynienia żadnej różnicy
na ich niekorzyść z powodu rasy, koloru skóry, religii lub wiary, płci, urodzenia lub majątku
ani z żadnych innych analogicznych powodów”. W tym celu są i pozostaną zakazane w
stosunku do wyżej wymienionych osób w każdym czasie i w każdym miejscu:
a)zamachy na życie i nietykalność cielesną, a w szczególności zabójstwa we wszelkiej
postaci, okaleczenia, okrutne traktowanie, tortury i męki;
b) branie zakładników;
c) zamachy na godność osobistą, a w szczególności traktowanie poniżające i
upokarzające;
d) skazywanie i wykonywanie egzekucji bez uprzedniego wyroku, wydanego przez sąd
należycie ukonstytuowany i dający gwarancje procesowe, uznane za niezbędne przez
narody cywilizowane.
2) Ranni i chorzy będą zbierani i leczeni”
Konwencja będzie stosowana do rannych i chorych należących do następujących
kategorii (art. 13):
1) członkowie sił zbrojnych Strony w konflikcie, jak również członkowie milicji i
oddziałów ochotniczych, stanowiących część tych sił zbrojnych;
2) członkowie innych milicji i innych oddziałów ochotniczych, włączając w to członków
zorganizowanych ruchów oporu, należących do jednej ze Stron w konflikcie i
działających poza granicami lub w granicach swego własnego terytorium, nawet jeżeli to
terytorium jest okupowane, pod warunkiem, że te milicje lub oddziały ochotnicze,
włączając w to zorganizowane ruchy oporu, odpowiadają następującym warunkom:
a) mają na czele osobę odpowiedzialną za swych podwładnych;
b) noszą stały i dający się z daleka rozpoznać znak rozpoznawczy;
c) jawnie noszą broń;
d) przestrzegają w swych działaniach praw i zwyczajów wojny;
3) członkowie regularnych sił zbrojnych, którzy podają się za podlegających rządowi lub
władzy nie uznanym przez Mocarstwo zatrzymujące;
4) osoby towarzyszące siłom zbrojnym, ale nie należące do nich bezpośrednio, jak na
przykład cywilni członkowie załóg samolotów wojskowych, korespondenci wojenni,
dostawcy, członkowie oddziałów pracy lub służb powołanych do opiekowania się
wojskowymi, pod warunkiem, że otrzymali oni upoważnienie od sił zbrojnych, którym
towarzyszą;
5) członkowie załóg statków handlowych, włączając w to kapitanów, pilotów i uczniów,
oraz członkowie załóg samolotów cywilnych Stron w konflikcie, o ile nie przysługuje im
prawo do korzystniejszego traktowania na mocy innych postanowień prawa
międzynarodowego;
6) ludność terytorium nie okupowanego, która przy zbliżaniu się nieprzyjaciela chwyta
spontanicznie za broń, aby stawić opór inwazji, a nie miała czasu zorganizować się w
5
regularne siły zbrojne, jeżeli jawnie nosi broń i przestrzega praw i zwyczajów wojny.
Powyższa konwencja zwraca uwagę również na Międzynarodowy Komitet
Czerwonego Krzyża jako bezstronną organizację humanitarną, która będzie mogła ofiarować
swe usługi dla niesienia pomocy ofiarom konfliktu zbrojnego.
Podobnie sytuacja wygląda w II KONWENCJI GENEWSKKIEJ - Konwencji o
polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, gdzie w pkt. 2 art. 3
„ranni, chorzy i rozbitkowie będą zbierani i leczeni” , a rozbitek – w myśl uregulowania art.
13 II KONWENCJI GENEWSKIEJ i art. 8 I PROTOKOŁU DODATKOWEGO,:
„oznacza osobę cywilną lub wojskową, która w wyniku wypadku, jaki spotkał ich samych lub
przewożący je statek wodny lub powietrzny, znajdują się w niebezpieczeństwie na morzu lub
na innych wodach i powstrzymują się od wszelkich działań wrogich”.
III KONWENCJA GENEWSKA - Konwencja o traktowaniu jeńców wojennych , w
której to wyszczególniono kategorie osób uważanych za jeńców i również na czym polegać
będzie ich ochrona:
1.
Jeńcy znajdują się we władzy obcego państwa, nie zaś jednostki lub oddziału
biorącego ich do niewoli
2.
W razie wzięcia do niewoli jeniec zobowiązany jest jedynie podać swoje nazwisko i
imiona, datę urodzenia, stopień wojskowy oraz numer posiadanej legitymacji;
3.
Jeńcy mają prawo do poszanowania ich czci, godności osobistej i wyznania, do
warunków bytowania i wyżywienia zapewniających im zachowanie zdrowia i dobrej kondycji
psychicznej, do wymiany korespondencji z najbliższymi i do praktyk religijnych; nie mogą
być karani za czyny nie zabronione;
4.
Jeńcy nie mogą być wykorzystywani do działań zbrojnych ani zatrudniani do prac
niebezpiecznych lub
szkodliwych dla zdrowia, obozy jenieckie powinny być zlokalizowane w bezpiecznej
odległości od
strefy walki;
5.
Jeńcy pozostają pod stałą ochroną prawa międzynarodowego od chwili pojmania do
chwili ich uwolnienia
6.
Jeńcy podlegają prawu, regulaminom i zasadom obowiązującym w państwie
zatrzymującym i muszą tych norm przestrzegać
7.
Jeńcy wojenni powinni być zawsze traktowani w sposób humanitarny
8.
Jeńcy wojenni mają we wszelkich okolicznościach prawo do poszanowania swej
osoby i czci
9.
Zapewnienie jeńcom jak najszybszego powrotu do kraju po zakończeniu działań
wojennych
10.
Zapewnienie jeńcom żywności, pomieszczeń i ubrań
11.
Jeńcy wojenni mogą zostać zatrudnieni jako robotnicy
12.
Oficerowie mogą być zatrudnieni tylko, jeśli sami zgłoszą się z prośbą o pracę
13.
Nie zakazuje się ucieczki jeńca wojennego, który nie może być za nią karany (jedynie
dyscyplinarnie), a państwo zatrzymujące może użyć broni wobec uciekającego jeńca jedynie
w ostateczności.
W myśl zasady , że wzięcie do niewoli jest formą wyłączenia z walki zbrojnej jej
uczestników. Z chwilą ustania powodów zatrzymania w niewoli oraz po faktycznym ustaniu
działań zbrojnych jeńcy powinni być zwolnieni.
IV KONWENCJA GENEWSKA - Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych
podczas wojny. W myśl konwencji zabrania się:
1. Zmuszania, bądź nakłaniania ludności cywilnej do służby wojskowej w siłach zbrojnych
przeciwnika,
2. przymusowego przesiedlania ludności cywilnej z terytoriów okupowanych,
6
3. deportacji lub przesiedlania własnej ludności cywilnej na terytorium okupowane,
4. rabunku i brania zakładników.
Zobowiązuje się strony konfliktu:
1. do zapewnienia ludności cywilnej podstawowego minimum warunków egzystencji
(bytowania i wyżywienia),
2. do traktowania jej w sposób humanitarny,
3. do otoczenia troską osób potrzebujących pomocy,
4. do poszanowania dóbr i urządzeń niezbędnych dla przetrwania ludności cywilnej,
5. do poszanowania godności, honoru, praw rodziny, przekonań, praktyk religijnych,
zwyczajów i obyczajów ludności cywilnej.
Wszystko w myśl zasady, że osoby cywilne będące we władzy strony przeciwnej, mają we
wszelkich okolicznościach prawo do poszanowania ich godności, honoru, praw rodzinnych i
praktyk religijnych, zwyczajów i obyczajów. Żadne zarządzenie władz okupacyjnych nie
może pozbawić ludności terytorium okupowanego praw zagwarantowanych przez konwencję.
Podsumowując kwestię konwencji genewskich, to stosuje się je we wszystkich
okolicznościach, gdy tylko istnieje konflikt zbrojny. Zakazuje się w nich w każdym czasie i w
każdym miejscu brania zakładników, egzekucji bez legalnego wyroku, tortur, podobnie jak
wszelkiego okrutnego lub poniżającego traktowania, stosowania aktów zemsty. Nikt nie
może być zmuszany do rezygnacji ani nie może dobrowolnie zrezygnować z przyznanej przez
konwencje ochrony . Osoby chronione powinny zawsze móc korzystać z opieki mocarstwa
opiekuńczego oraz opieki Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża. Natomiast w
przypadku wojny domowej należy co najmniej zachować podstawowe zasady humanitarne.
Protokoły dodatkowe do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., (dotyczący
ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych - Protokół I oraz odnoszący się do
ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych - Protokół II), sporządzone w
Genewie dnia 8 czerwca 1977 r. rozwijają postanowienia konwencji genewskich. W kwestii
np. terminologii, gdzie określenia „ranni” i „chorzy” w myśl Protokołu I oznaczają osoby
zarówno wojskowe, jak cywilne, które z powodu urazu, choroby albo innej ułomności lub
zakłócenia czynności fizycznych czy umysłowych potrzebują opieki lub pomocy medycznej i
które powstrzymują się od jakichkolwiek działań wrogich. Określenia te obejmują również
przypadki macierzyństwa, noworodków oraz inne osoby, które mogą potrzebować
bezpośredniej opieki lub pomocy medycznej, takie jak ułomni oraz kobiety ciężarne, i które
powstrzymują się od jakichkolwiek działań wrogich. Ponadto w Protokole Dodatkowym I :
„Wszyscy ranni, chorzy i rozbitkowie, niezależnie od tego, do jakiej strony należą,
powinni być szanowani i chronieni. We wszelkich okolicznościach powinni oni być
traktowani humanitarnie oraz otrzymywać w możliwie największym rozmiarze i najkrótszym
czasie leczenie, jakiego wymaga ich stan.” Również w myśl tego Protokołu:
 zabrania się atakowania ludności cywilnej
 zabrania się atakowania szpitali i innych urządzeń służących opiece nad rannymi i
chorymi
 zabrania się atakowania obiektów bez ich rozróżnienia oraz niszczenia dóbr
niezbędnych do przetrwania ludności
 zabrania się stosowania w walce metod i środków powodujących zbędne cierpienia
oraz długotrwałe i poważne szkody w środowisku naturalnym.
W Protokole II w art. 4 zapisane zostały gwarancje podstawowe, w myśl których :”
wszystkie osoby, które nie biorą bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych lub
które zaniechały takiego udziału, mają prawo- niezależnie od tego, czy ich wolność została
ograniczona, czy nie - do poszanowania ich osoby, godności, przekonań i praktyk
religijnych. We wszystkich wypadkach należy je traktować w sposób humanitarny, bez
czynienia jakichkolwiek różnic na niekorzyść. Zabronione jest wydawanie rozkazu, by
7
nikogo nie zostawiać przy życiu”. Postanowienia te mają charakter powszechny. Wobec
powyższych osób zabronione są:
zamachy na życie, zdrowie lub fizyczną albo psychiczną równowagę osób,
zwłaszcza zabójstwa, jak też okrutne traktowanie, takie jak tortury,
okaleczenia lub wszelkie postacie kar cielesnych;
kary zbiorowe;
branie zakładników;
działania terrorystyczne;
zamachy na godność osobistą, w szczególności traktowanie poniżające i
upokarzające, gwałt, zmuszanie do prostytucji i wszelkie postacie zamachów
na obyczajność;
niewolnictwo i handel niewolnikami we wszelkich postaciach;
grabież;
groźba popełnienia któregokolwiek z wymienionych czynów.
Ust. 3 dotyczy dzieci, którym to” należna jest opieka i pomoc”. W związku z tym:
powinny one pobierać naukę, łącznie z nauką religii i moralności, z
uwzględnieniem życzeń rodziców, a w razie nieobecności rodziców osób
sprawujących opiekę nad dziećmi;
należy poczynić stosowne kroki dla ułatwienia łączenia rodzin czasowo
rozdzielonych;
dzieci w wieku poniżej piętnastu lat nie powinny być wcielane do sił lub grup
zbrojnych ani też nie powinny otrzymywać zezwolenia na udział w działaniach
zbrojnych;
szczególna ochrona dzieci poniżej piętnastu lat, przewidziana w niniejszym
artykule, ma zastosowanie również wtedy, gdy wbrew postanowieniom punktu, biorą one
bezpośredni udział w działaniach zbrojnych i zostaną pojmane;
w razie potrzeby należy poczynić kroki - jeśli możliwe za zgodą rodziców lub
osób zgodnie z prawem lub zwyczajem sprawujących opiekę nad dziećmi dla ewakuacji
czasowej dzieci z obszaru, na którym toczą się działania zbrojne, do obszaru bardziej
bezpiecznego w kraju oraz zapewnić, by towarzyszyły im osoby odpowiedzialne za ich
bezpieczeństwo i pomyślność.
Powyższe zasady zawarte w Protokołach Dodatkowych stanowiąc rozwinięcie postanowień
konwencji genewskich, zapewniają w większym niż dotychczas stopniu ochronę ofiarom
międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Zapewniają ochronę ofiarom konfliktów zbrojnych
niemiędzynarodowych (wewnętrznych), jednak zakres tej ochrony jest nadal mniejszy, niż w
konfliktach międzynarodowych;
Konwencje genewskie przyjęte w 1949 r. stanowiły ogromny krok w rozwoju prawa
humanitarnego. Jednakże nowe państwa, które powstały w wyniku dekolonizacji nie chciały
wiązać się przepisami prawnymi, w których to przygotowaniach same nigdy ni uczestniczyły.
Co więcej, przepisy traktatowe odnoszące się do prowadzenia działań wojennych nie były
modyfikowane od czasu konwencji haskich z 1907 r. W związku z tym, że istniała obawa, iż
wprowadzanie zmian do tekstu konwencji genewskich mogłoby zagrozić temu, co udało się
osiągnąć w 1949 r., postanowiono wzmocnić ochronę ofiar konfliktów zbrojnych poprzez
przyjęcie nowych dokumentów w formie protokołów dodatkowych do konwencji
genewskich. Protokoły Dodatkowe wraz z konwencjami genewskimi tworzą prawny system
międzynarodowej ochrony ofiar konfliktów zbrojnych.
Podsumowując, przepisy międzynarodowego prawa humanitarnego, nie definiując ani
wojny, ani konfliktu zbrojnego – same określają, w jakich sytuacjach znajdują zastosowanie.
Według art. 2, który jest wspólny dla wszystkich czterech konwencji genewskich z 1949 r. ,
8
konwencje te mają zastosowanie w przypadku wypowiedzenia wojny lub powstania
jakiegokolwiek innego konfliktu zbrojnego między dwiema lub więcej niż dwiema Wysokimi
Umawiającymi się Stronami, nawet gdyby jedna z nich nie uznała stanu wojny. Konwencje
stosuje się również we wszystkich przypadkach okupacji całości lub części terytorium jednej
z Wysokich Umawiających się Stron. Zgodnie z art. 1 ust. 4 Protokołu Dodatkowego I,
regulacjami prawa międzynarodowego objęta jest również walka przeciwko kolonializmowi i
obcej okupacji oraz przeciw reżimom rasistowskim.
9
II. Obrona cywilna w prawie krajowym
Obrona cywilna jest istotną częścią systemu obrony państwa, jest jednym z filarów
przygotowania obronnego społeczeństwa i kraju. Obecnie obowiązująca Konstytucja RP z 2
kwietnia 1997 r. mówi, (art. 5) „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i
nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz
bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę
środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju” . Wnioskując więc,
podstawowym zadaniem państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom kraju w
sytuacjach kryzysowych, wywołanych zdarzeniami naturalnymi środowiska lub będącymi
wynikiem działalności człowieka, istotne jest zapewnienie również odpowiednich warunków
pozwalających na przetrwanie ludności i ochronę jej mienia oraz środowiska.
Z punku widzenia historycznego początki obrony cywilnej w Polsce sięgają czasów II
Rzeczpospolitej. Warto przytoczyć więc kilka faktów o tym mówiących:
1921 - ukształtował się Społeczny Komitet Obrony Przeciwgazowej,
1923 - powołanie Ligi Obrony Powietrznej Państwa (LOPP),
1924 - Komitet Obrony Przeciwgazowej przekształcił się w Towarzystwo Obrony
Przeciwgazowej (TOP),
1928 - nastąpiło połączenie organizacji LOPP i TOP w towarzystwo o nazwie Liga Obrony
Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP),
1934 – uznanie przez Radę Ministrów rozporządzeniem z 20 stycznia LOPP za
stowarzyszenie wyższej użyteczności publicznej,
Po II wojnie światowej:
1951 - Sejm uchwalił ustawę o powołaniu Terenowej Obrony Przeciwlotniczej (TOPL),
1964 - po powołaniu Obrony Terytorialnej Kraju (podlegała ministrowi obrony narodowej)
TOPL zmienia nazwę na Powszechną Samoobronę,
1973 - Rada Ministrów 18 maja podjęła uchwałę o powołaniu w Polsce obrony cywilnej,
1954 - Ratyfikacja Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949 r. w tym:
I konwencji o ochronie osób cywilnych i chorych w armiach czynnych;
II konwencji o polepszaniu losu rannych, chorych i rozbitków sił
zbrojnych na morzu;
III konwencji o traktowaniu jeńców wojennych;
IV konwencji o ochronie osób cywilnych podczas wojny.
1991 - Ratyfikacja dwóch Protokołów Dodatkowych z 1977 r. będących uzupełnieniem
Konwencji Genewskich :
I - dotyczącego ochrony ofiar konfliktów zbrojnych o charakterze
międzynarodowym;
II - dotyczącego ochrony ofiar konfliktów nie mających charakteru
międzynarodowego.
10
Podstawowe zasady według, których zorganizowana jest i funkcjonuje obrona cywilna
określone są w przepisach międzynarodowego prawa wojennego, zwłaszcza w Protokole
dodatkowym z 1977 r. do Konwencji genewskiej z 1949 r. o ochronie ofiar
międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Obecnie obrona cywilna w Polsce działa w oparciu
o przepisy międzynarodowego prawa humanitarnego oraz przepisy polskie, takie jak :
1. ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP oraz
przepisy wykonawcze do niej w szczególności:
 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002 r. sprawie szczegółowego
zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej
województw, powiatów i gmin
 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1993 r. w sprawie powszechnej
samoobrony ludności
 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 września
2002 r. w sprawie odbywania służby w obronie cywilnej
 Rozporządzenie Rady Ministrów z 29 marca 2005 r. w sprawie zasad zwalniania przez
pracodawców z obowiązku świadczenia pracy osób powołanych do służby w obronie
cywilnej w związku ze zwalczaniem klęsk żywiołowych, katastrof i zagrożeń
środowiska (Dz. U. Nr 60 poz. 518 z 2005 r.),
 Wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad opracowania planu obrony
cywilnej województw, powiatów, gmin i zakładów pracy z 13 października 1999 r. ,
 Wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad organizacji i sposobu
przeprowadzania szkoleń z zakresu ochrony ludności i obrony cywilnej - z dnia 21
kwietnia 2009 r. ,
 Wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad ewakuacji ludności,
zwierząt i mienia na wypadek masowego zagrożenia z dnia 17 października 2008 r. ,
 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji Departament Zarządzania
Kryzysowego i Spraw Obronnych - Zestaw zasadniczych umówionych znaków
operacyjnych właściwych dla jednostek organizacyjnych resortu Spraw
Wewnętrznych i Administracji – Warszawa 2007.
Cele obrony cywilnej są zawarte zostały w art. 137 ustawy o powszechnym
obowiązku obrony RP z dnia 21 listopada 1967 r. Według niej „Obrona cywilna ma na celu
ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie
i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu
klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwania ich skutków.” Podstawowymi
jednostkami organizacyjnymi przeznaczonymi do wykonywania zadań obrony cywilnej są
formacje obrony cywilnej. Formacje tworzą w drodze rozporządzenia ministrowie, a
wojewodowie, starostowie, wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci miast)w drodze
zarządzenia, uwzględniając w szczególności: skalę występujących zagrożeń, rodzaj
formacji, ich przeznaczenie oraz stan osobowy i organizację wewnętrzną. Formacje obrony
cywilnej mogą tworzyć także pracodawcy. Według obowiązujących w Polsce unormowań
prawnych, obrona cywilna jest elementem systemu obronnego kraju i stanowi kompleks
przedsięwzięć:
· charakterze planistycznym,
· organizacyjnym, szkoleniowym,
· inwestycyjnym,
· materiałowo – technicznym
· zaopatrzeniowym.
Powyższe przedsięwzięcia te są realizowane przez organa administracji rządowej i
samorządowej oraz jednostki organizacyjne.
11
Od lat dziewięćdziesiątych, bezpieczeństwo zaczęto podejmować również w aspekcie
zapewnienia spokojnego rozwoju społeczeństwa, ze szczególnym zwróceniem uwagi na
zagrożenia niemilitarne, w tym, w między innymi na katastrofy i inne zdarzenia związane z
siłami natury lub działalnością człowieka, które to mogą prowadzić do sytuacji kryzysowych.
Obowiązkiem administracji publicznej jest więc posiadanie adekwatnych do każdej sytuacji
rozwiązań systemowych, pozwalających na prawidłowe zarządzanie w sytuacjach
kryzysowych.
Do zadań obrony cywilnej w czasie pokoju należy :
 planowanie przedsięwzięć w zakresie ochrony przed skutkami działań zbrojnych
zarówno ludności, jak i zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej oraz dóbr
kultury
 wykrywanie zagrożeń i stwarzanie warunków do ostrzegania i alarmowania ludności
 przygotowanie schronów i ukryć dla ludności oraz utrzymanie ich w gotowości do
użycia
 gromadzenie i przechowywanie indywidualnych środków ochronnych dla formacji
obrony cywilnej i ludności
 wyposażenie formacji obrony cywilnej w specjalistyczny sprzęt ratowniczy, przyrządy
i aparaturę do wykrywania różnego rodzaju zagrożeń
 systematyczne szkolenie w zakresie OC:
a. kadr kierowniczych administracji rządowej i samorządowej,
b. formacji OC
c. ludności w ramach powszechnej samoobrony
 współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska, oraz
usuwanie ich skutków
Do zadania obrony cywilnej w czasie wojny należy:
 organizowanie ewakuacji ludności, zaciemnianie i wygaszanie oświetlenia
 organizowanie i prowadzenie akcji ratunkowej, udzielanie pomocy medycznej
poszkodowanym
 organizowanie pomieszczenia i zaopatrzenia dla poszkodowanej ludności
 zaopatrywanie ludność w sprzęt i środki ochrony indywidualnej
 prowadzenie likwidacji skażeń i zakażeń
 pomaganie w przywracaniu i utrzymaniu porządku w strefach dotkniętych klęskami
 pomaganie w budowie i odbudowie awaryjnych ujęć wody pitnej
 pomaganie w ratowaniu żywności i innych dóbr niezbędnych do przetrwania
 udzielanie doraźnej pomocy w grzebaniu zmarłych
Również jednym z zadań obrony cywilnej jest ostrzeganie i alarmowanie.
Realizacja tego zadania następuje w ramach powszechnego systemu wczesnego ostrzegania i
alarmowania. Podstawę jego stanowią syreny umiejscowione w obiektach Państwowej Straży
Pożarnej, Ochotniczej Straży Pożarnej oraz w zakładach pracy. Przeważnie syreny włączane
są elektronicznie ze stanowisk kierowania obroną cywilną. Jednym z przedsięwzięć obrony
cywilnej jest również instalowanie systemów alarmowych, których zadaniem jest ostrzeganie
ludności przed grożącym niebezpieczeństwem z powietrza oraz skażeniem
promieniotwórczym i chemicznym .
Krajowe regulacje prawne dotyczące obrony cywilnej, tj. ustawa o powszechnym
obowiązku obrony oraz akty wykonawcze do niej, nie są spójne i nie wyczerpują wszystkich
obszarów zadaniowych obrony cywilnej. Przepisy nie określają bowiem jednoznacznie zadań
ochrony ludności realizowanych w czasie pokoju, ograniczając się wyłącznie do zadań
obejmujących działalność planistyczną, organizacyjną, szkoleniową i upowszechniającą
wiedzę na temat problematyki obrony cywilnej. W ostatnich latach również wiele przepisów
12
prawnych dotyczących obrony cywilnej przestało obowiązywać, a w ich miejsce nie zostały
przyjęte nowe regulacje. Dotyczy to zwłaszcza uchylenia art. 140 ustawy o powszechnym
obowiązku obrony, który stanowił delegację ustawową do wydania przez Radę Ministrów
rozporządzeń określających obowiązki i uprawnienia organów w sprawie obrony cywilnej,
kwestie formacji obrony cywilnej oraz sygnały powszechnego ostrzegania i alarmowania.
Brak regulacji przypadkach ogranicza możliwości realizacji zadań w zakresie obrony
cywilnej.
Centralnym organem właściwym w sprawach obrony cywilnej jest Szef Obrony
Cywilnej Kraju (obecnie Szefem Obrony Cywilnej Kraju jest gen. brygadier Wiesław
Leśniakiewicz), którego na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji powołuje
prezes Rady Ministrów. Do zadań Szefa Obrony Cywilnej należy:

inicjowanie, przygotowanie, wydawanie i opiniowanie projektów aktów
normatywnych dotyczących obrony cywilnej,

uzgadnianie projektu planu obrony cywilnej państwa z ministrem on oraz innymi
właściwymi ministrami,

określanie założeń do planów obrony cywilnej województw, powiatów, gmin i
przedsiębiorców,

opracowanie założeń programowych oraz kierunków kształcenia i szkolenia
pracowników, ratowników i ludności w zakresie obrony cywilnej,

dokonywanie oceny stanu przygotowań obrony cywilnej województw, powiatów i
gmin,

planowanie potrzeb w zakresie środków finansowych i materiałowych niezbędnych do
realizacji zadań własnych w zakresie obrony cywilnej,

określanie założeń dotyczących ewakuacji ludności i mienia na wypadek masowego
zagrożenia,

inicjowanie działalności naukowo - badawczej dotyczącej obrony cywilnej, a także
udział w pracach unifikacyjno – normalizacyjnych w tej dziedzinie,

opracowanie na potrzeby ministra właściwego do spraw wewnętrznych i prezesa RM,
informacji dotyczących obrony cywilnej,

organizowanie i koordynowanie ćwiczeń w zakresie obrony cywilnej,

kontrolowanie przygotowania formacji obrony cywilnej i ratowników do prowadzenia
działań ratowniczych,

kontrolowanie warunków odbywania zasadniczej służby w obronie cywilnej,

ustalanie normatywów w zakresie zaopatrywania organów i formacji obrony cywilnej
w sprzęt, środki techniczne i umundurowanie niezbędne do wykonywania zadań obrony
cywilnej.
Terenowymi organami obrony cywilnej w administracji rządowej i samorządowej są
wojewodowie, starostowie, burmistrzowie, prezydenci miast, wójtowie jako szefowie obrony
cywilnej województw, powiatów, miast i gmin. Do zadań szefów obrony cywilnej OC
województw, powiatów i gmin należy:
 dokonywanie oceny stanu przygotowań obrony cywilnej,
 opracowywanie i opiniowanie planów obrony cywilnej,
 opracowywanie i uzgadnianie planów działania,
 organizowanie i koordynowanie szkoleń oraz ćwiczeń OC,
 organizowanie szkolenia ludności w zakresie oc,
 przygotowanie i zapewnienie działania systemu wykrywania i alarmowania oraz systemu
wczesnego ostrzegania o zagrożeniach,
 tworzenie i przygotowywanie do działań jednostek organizacyjnych obrony cywilnej
 przygotowywanie i organizowanie ewakuacji ludności na wypadek powstania masowego
zagrożenia dla życia i zdrowia na znacznym obszarze,
13
 planowanie i zapewnienie środków transportowych, warunków bytowych oraz pomocy
przedmedycznej, medycznej, i społecznej dla ewakuowanej ludności,
 planowanie i zapewnienie ochrony płodów rolnych i zwierząt gospodarskich oraz
produktów żywnościowych, pasz, a także ujęć i urządzeń wodnych na wypadek
zagrożenia zniszczeniem,
 planowanie i zapewnianie ochrony oraz ewakuacji dóbr kultury i innego mienia na
wypadek zagrożenia zniszczeniem,
 wyznaczanie zakładów opieki zdrowotnej zobowiązanych do udzielania pomocy
medycznej poszkodowanym w wyniku masowego zagrożenia życia i zdrowia ludności
oraz nadzorowanie przygotowania tych zakładów do niesienia pomocy,
 zapewnienie dostaw wody pitnej dla ludności i wyznaczonych zakładów przemysłu
spożywczego oraz wody dla urządzeń specjalnych do likwidacji skażeń i celów
przeciwpożarowych,
 zaopatrywanie organów i formacji OC w sprzęt, środki techniczne i umundurowanie
niezbędne do wykonywania zadań OC, a także zapewnienie odpowiednich warunków
przechowywania, konserwacji, eksploatacji, remontu i wymiany tego sprzętu, środków
technicznych oraz umundurowania
 integrowanie sił OC oraz innych służb, w tym sanitarno – epidemiologicznych, i
społecznych organizacji ratowniczych do prowadzenia akcji ratunkowych oraz likwidacji
skutków klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska,
 opiniowanie projektów aktów prawa miejscowego dotyczących OC i mających wpływ na
realizację zadań OC,
 inicjowanie działalności naukowo – badawczej i standaryzacyjnej dotyczącej OC,
 współpraca z terenowymi organami administracji wojskowej,
 zapewnienie warunków do odbywania zasadniczej służby w OC,
 opiniowanie wniosków w sprawie tworzenia formacji OC, w których jest odbywana
zasadnicza służba w OC,
 opracowywanie informacji dotyczących realizowanych zadań,
 współpraca z pełnomocnikami wojewodów do spraw ratownictwa medycznego i z
terenowymi organami administracji wojskowej w zakresie dotyczącym realizowanych
zadań,
 kontrolowanie przygotowania formacji OC i ratowników do prowadzenia działań
ratowniczych,
 ustalanie wykazu instytucji państwowych, przedsiębiorców i innych jednostek
organizacyjnych oraz społecznych organizacji ratowniczych funkcjonujących na ich
terenie ,przewidzianych do prowadzenia przygotowań i realizacji przedsięwzięć w
zakresie OC,
 organizowanie i prowadzenie szkolenia ratowników odbywających zasadniczą służbę w
OC,
 przygotowanie i zapewnienie niezbędnych sił do doraźnej pomocy w grzebaniu zmarłych.
Szefowie Obrony Cywilnej województw i gmin wykonują zadania obrony cywilnej
przy pomocy podległych im urzędów oraz powołanych w ich strukturach specjalistycznych
komórek organizacyjnych:
w województwach - przy pomocy Wojewódzkich Inspektorów Obrony Cywilnej i
Wydziałów Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Ludności itp,
w miastach powyżej 40 tys. mieszkańców - Miejskich Inspektoratów Obrony
Cywilnej, Wydziałów Zarządzania Kryzysowego itp.
w pozostałych gminach - pracowników do spraw obrony cywilnej
W przypadku realizacji zadań obrony cywilnej w zakładach pracy odpowiedzialni są
ich właściciele lub kierownicy. Ministrowie (kierownicy) urzędów centralnych mają
14
obowiązek uwzględniania zadań obrony cywilnej w nadzorowanych przez nich dziedzinach.
Jeśli chodzi o organizacje społeczne to wykonują one zadania obrony cywilnej w zakresie
wynikającym z ich statusów i programów działania. Zasady i sposoby realizacji są uzgadniane
w porozumieniach zawieranych przez ich naczelne organy z szefem Obrony Cywilnej Kraju.
Formacje obrony cywilnej tworzy się w gminach i zakładach zatrudniających więcej
niż 50 pracowników. W zakładach pracy zatrudniających mniej niż 50 pracowników, mogą
być tworzone wspólne formacje dla kilku sąsiadujących ze sobą zakładów. Jeżeli jednak w
zakładzie zatrudniającym poniżej 50 pracowników wytwarza się, magazynuje lub
wykorzystuje do produkcji toksyczne środki przemysłowe, kierownicy, właściciele mają
obowiązek powołać formacje, zdolne do samodzielnego działania ratowniczego w strefach
bezpośredniego zagrożenia stwarzanego przez zakład pracy. W czasie pokoju formacje
obrony cywilnej nie są w pełni rozwinięte. Gotowość do działania będą osiągały sukcesywnie,
z chwilą ogłoszenia wyższych stanów gotowości obronnej (w czasie od kilku do kilkunastu
godzin). Czynności, obowiązki, harmonogramy i sposoby przeprowadzania tych operacji
określają zarządzenia i wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju. Do ochrony ludności obrona
cywilna wykorzystuje zbiorowe (np. budowle ochronne, schrony i ukrycia) i indywidualne
(np. środki ochrony dróg oddechowych, maski przeciwgazowe filtracyjne).
W czasie wojny jak i także w czasie pokoju mogą wystąpić zagrożenia dla życia i
zdrowia ludności, które nosić mogą podobne konsekwencje. Podczas konfliktu zbrojnego
zagrożenie wynikać może ze skutków użycia przez przeciwnika broni masowego rażenia
takiej jak : jądrowej, chemicznej, biologicznej, a także broni klasycznej. W czasie pokoju
zagrożenia natomiast wynikają z klęsk żywiołowych, awarii w zakładach przemysłowych,
sytuacji w wyniku których do atmosfery przedostają się substancje promieniotwórcze ,
trujące. Obrona cywilna więc ma za zadanie zapewnić bezpieczeństwo mieszkańcom,
jednocześnie musi właściwie przygotować społeczeństwo na takie zagrożenia.
15
III. Obrona cywilna w wybranych krajach
Niemcy
W państwach Europy Zachodniej zadania ochronne ludności w przypadku klęski czy
katastrofy wykonuje obrona cywilna. W Konstytucji Międzynarodowej Organizacji Obrony
Cywilnej mówiący, że OC jest zobowiązana do: „gromadzenia i dostarczania informacji w
zakresie zasad organizowania, ochrony i postępowania w odniesieniu do niebezpieczeństw
zagrażających ludności w przypadkach powodzi, trzęsień ziemi, lawin, wielkich pożarów,
huraganów, awarii zapór wodnych i innych katastrof, jak również z powodu skażenia wody i
powietrza lub uderzeń nowoczesnych środków bojowych”
Wśród państw zachodnich to Niemcy mają w największym stopniu rozbudowane siły i
najwięcej środków przeznaczonych do realizacji zadań z zakresu obrony cywilnej. Obrona
cywilna w Niemczech została od samego początku silnie związana z procesem militarnym i
ustawodawstwem wyjątkowym. W 1951 r. bowiem federalne ustawy przewidywały
wydzielenie z budżetu państwa odpowiednich kwot na realizację tego celu. Natomiast w
1995 r. przyjęto program przedsięwzięć w zakresie obrony cywilnej, który obejmował min:
budownictwo przeciw atomowych schronów, utworzenie efektywnej służby ostrzegawczo
alarmowej, organizację samoobrony ludności, zgromadzenie odpowiednich zapasów środków
medycznych dla ludności na wypadek wojny i wiele innych przedsięwzięć. Podstawę prawną
dla tych przedsięwzięć stanowi przyjęta w 1957 r. pierwsza ustawa o środkach ochrony
ludności oraz następne ustawy i zarządzenia wykonawcze wydane w latach późniejszych,
łącznie ze zmianami, które dokonane zostały w konstytucji RFN.
Najwyższym organem kierowniczym w sprawach obronnych w Niemczech jest
Kanclerz Federalny. Realizuje on funkcję naczelnego dowódcy sił zbrojnych oraz
zwierzchnika sił paramilitarnych i obrony cywilnej. Organami wykonawczymi kanclerza są:
Urząd Kanclerski, Federalna Rada Bezpieczeństwa i Federalny Sztab Kryzysowy będący
międzyresortowym organem doraźnym, który powoływany jest w okresie napięć, kryzysów i
klęsk żywiołowych. Ogólne kierownictwo obrony cywilnej i koordynacje przedsięwzięć w
tym zakresie sprawuje Federalne Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Na prawach oddziału
federalnego ministerstwa spraw wewnętrznych utworzono Zarząd Obrony Cywilnej, podległy
parlamentowemu sekretarzowi stanu. Zarząd ten bezpośrednio planuje i organizuje
przedsięwzięcia w zakresie OC i koordynuje w skali kraju działalność różnych urzędów,
organizuje współdziałanie między cywilnym sektorem i siłami zbrojnymi. Pod bezpośrednim
kierownictwem i kontrolą zarządu OC, funkcjonuje wiele organizacji i dobrowolnych
związków takich jak:
Federalny Urząd d/s obrony cywilnej – utworzony został w 1958 r., wykonuje zadania z
zakresu przygotowania kierowniczych kadr, uczestniczy w opracowywaniu planów
16
dotyczących obrony cywilnej ludności, przeprowadza naukowo - techniczne badania w
zakresie ochrony ludności, koordynuje przedsięwzięcia w zakresie ostrzegania i
alarmowania.
Federalny Związek Samoobrony- posiada ponad 400 oddziałów i zajmuje się szkoleniem
ludności w zagadnieniach samoobrony.
Niemiecki Czerwony Krzyż i Niemieckie Towarzystwo Ratowania Życia.
W krajach związkowych czyli landach, odpowiedzialność za stan obrony cywilnej
ponoszą ich rządy. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych poszczególnych landów w zakresie
swoich kompetencji koordynują kwestie obrony cywilnej między resortami i uzgadniają plany
z niej wynikające z planami Bundeswehry. Do kontaktów z oddziałami obrony cywilnej
poszczególnych krajów, a także dla zabezpieczenia współdziałania ministerstw w w/w
problematyce przy federalnym Ministerstwie Spraw Wewnętrznych RFN, funkcjonuje stały
komitet OC. Tworzą go przedstawiciele krajów, federalnych ministerstw i resortów oraz sztab
do likwidacji następstw katastrof.
Obrona cywilna w Niemczech, funkcjonuje w dwóch pionach: ochrona cywilna i
ochrona ludności. Do zadań pierwszego pionu należy:
zapewnienie ciągłości działania administracji w państwie, utrzymanie funkcji
ustawodawczych, bezpieczeństwa i porządku, sądownictwa, informacji masowej i
powiadamiania;
ochrona ludności przed działaniem środków napadu przeciwnika;
ochrona ważnych zakładów i urządzeń użyteczności publicznej przed działaniem
środków napadu przeciwnika, likwidacja skutków katastrof i klęsk żywiołowych,
budownictwo schronów, opieka medyczno-sanitarna i ochrona dóbr kultury;
wsparcie sił zbrojnych w zakresie zapewnienia im swobody działań operacyjnych.
Drugi pion obejmuje działania w zakresie zapobiegania i ratowania życia ludzkiego w czasie
katastrof ekologicznych i klęsk żywiołowych i w czasie konfliktów zbrojnych w tym w
szczególności:
ostrzeganie przed niebezpieczeństwami;
ratownictwo i pomoc ludności;
samoobronę przed zagrożeniami;
ewakuację i udzielanie schronienia;
dostawy wody pitnej i żywności;
ochronę w zakresie zdrowia.
Realizacja zadań w zakresie zabezpieczenia działalności organów władzy sprowadza
się do normalnego funkcjonowania federalnych, krajowych, okręgowych, powiatowych i
gminnych instytucji, a także działalności środków informacji w związku z okresem wojny,
klęsk żywiołowych, awarii i katastrof.
Samoobrona ludności jest jednym z kluczowych działów obrony cywilnej Niemiec. Jej
podstawę prawną stanowi wydana w 1966 r. ustawa . Według niej samoobrona dzieli się na:
samoobronę terenową, obejmującą miejsce zamieszkania ludności i samoobronę zakładową
obejmującą zakłady pracy. W przedsięwzięciach z zakresu samoobrony prawo federalne
przewiduje wykorzystanie w trybie obowiązkowym całej ludności kraju w wieku od 16 do 65
lat, również wymaga ścisłego wypełniania wymogów w zakresie przeszkolenia i
przygotowania ludności do działań w warunkach stosowania broni masowego rażenia.
Przykładowo właściciele przedsiębiorstw są kierownikami do służby samoobrony i ponoszą
odpowiedzialność za organizację szkolenia i zaopatrzenia składów osobowych w środki
obrony, żywność i lekarstwa. Istotne znaczenie w realizacji zadań z zakresu obrony cywilnej
odgrywa służba pomocy technicznej. Głównym jej zadaniem jest prowadzenie prac
ratowniczych i remontowo - naprawczych przy awariach sieci elektrycznej, wodo - i
17
gazociągowej, kanalizacji i odbudowa dróg komunikacyjnych, udzielanie pomocy technicznej
w likwidacji klęsk żywiołowych i awarii.
Obrona cywilna Niemiec posiada najlepiej rozwiniętą służbę ostrzegawczo - alarmową
wśród państw NATO Europy Środkowej. Tworzy ją specjalny system ostrzegawczo alarmowy, który obejmuje:
• placówki i urządzenia własne i pomocniczej służby ostrzegawczo - alarmowej,
• niektóre placówki i urządzenia służby meldunkowej wojsk NATO,
• współpraca placówek służby ostrzegawczo - alarmowej sąsiednich państw - członków
W Niemczech nie zapomina się również o szkoleniu kadr. Ważną rolę w tej
problematyce odgrywa utworzona w 1966 r. w Bad Godesberg Akademia Obrony Cywilnej w
której to min kierowniczy skład wyższych organów zarządzania, niektórzy kierownicy służb
ochrony od katastrof przeciwpożarowych, przechodzą szkolenia. Natomiast główną rolę w
systemie szkoleniowym odgrywa Federalny Związek Samoobrony. Podstawowym ośrodkiem
tego związku jest szkoła federalna w Waldbroel. Również istnieje jeszcze 16 szkół
krajowych, w których organizuje się kursy dla instruktorów, kursy specjalistyczne i szkolenie
personelu placówek pomiaru radioaktywności. Szkolenie osób dorosłych odbywa się w
miejscach pracy lub domach mieszkalnych.
Szwecja
W myśl doktryny obronnej Szwecji, przed wojną jądrową w Europie nie sposób się
obronić, więc obrona cywilna może realizować swoje zadania tylko wtenczas, kiedy wojna
będzie prowadzona bez użycia lub z ograniczonym użyciem broni jądrowej i chemicznej.
System Obrony Cywilnej w Szwecji powstał ok. 100 lat temu. Podstawę prawną stanowią
ustawy:
• o obronie totalnej;
• o służbach ratowniczych;
• o obronie cywilnej;
• o samorządzie.
Całość przedsięwzięć koordynują agencje rządowe, min:
• Agencja Gotowości Cywilnej
• Agencja Służb Ratowniczych.
W Szwecji centralnym organem kierowania jest Centralny Urząd do Spraw Obrony
Cywilnej przed katastrofami oraz Ochrony Przeciwpożarowej. Urząd ten dysponuje siłami
policyjnymi, służbą zdrowia, opieki społecznej oraz służbą weterynaryjną. Za lokalną obronę
cywilną odpowiedzialna jest każda gmina. Kieruje nią szef miejscowej straży pożarnej przy
pomocy sztabu. Nadzór nad nimi sprawuje pochodzący z wyboru przewodniczący gminy i
rady gminy.
W lipcu 1976 r. parlament Szwecji przyznał szczególny priorytet budowaniu schronów
(na obronę cywilną w tym kraju wydaje się rocznie ok. 40 - 60 dolarów na osobę).
Taka sytuacja umożliwia, że w przypadku zagrożenia w 62 tys. schronach, które
rozmieszczone są w 342 miejscowościach, może znaleźć ochronę 7 mln osób. Szwedzkie
budowle ochronne przynoszą również korzyści ekonomiczne, organizuje się tam bowiem
18
przedszkola, czytelnie, kawiarnie, biblioteki, sale koncertowe i muzealne oraz baseny i sale
gimnastyczne. W stolicy Szwecji, Sztokholmie znajdują się schrony mogące pomieścić
jednorazowo 25 tys. ludzi, zapewniające jednak tylko podstawowe warunki przetrwania.
Tak jak we wszystkich krajach, ostrzeganie i alarmowanie odbywa się za pomocą
środków masowego przekazu oraz uruchamianych zdalnie syren. Natomiast obok systemów
alarmowania można również korzystać z cywilnych połączeń telefonicznych. Ponadto
mieszkańcy Szwecji mogą skorzystać w razie potrzeby z 43 lotnisk, zdolnych do
przyjmowania wszystkich typów samolotów.
Podobnie jak w przypadku państwa niemieckiego, również w Szwecji dużą wagę
przywiązuje się do edukacji w zakresie obrony cywilnej. Z problematyką OC ludność
oswajana i zapoznawana jest od najmłodszych lat. Realizacja programu w szkołach obejmuje
min: sposoby alarmowania ludności, zasady transportu niebezpiecznych materiałów,
ewakuację ludności, ratowanie życia, a także dóbr kultury oraz wiele innych zagadnień
szeroko rozumianej ochrony ludności. Specjalistów w zakresie OC kształcą 4 szkoły
ratownictwa: Revinge, Rosersborg, Sandoe, Skoevde.
Jak w każdym państwie, tak i w Szwecji w czasie pokoju pojawiają się zagrożenia:
klęski żywiołowe, różnego rodzaju awarie: przemysłowe, elektrowni atomowych, obiektów
hydrotechnicznych, katastrofy środków transportu (środków chemicznych,
promieniotwórczych). Taka sytuacja przyczyniła się do odejścia od dotychczasowej
improwizacji w zakresie niesienia pomocy ich ofiarom i zastąpienia ich zorganizowanymi,
instytucjonalnymi siłami i środkami we właściwej skali. Zakresem obrony cywilnej, są objęte
wszystkie dziedziny życia państwowego i społecznego, a zadania obrony cywilnej realizują
odpowiednio wszystkie organy administracji państwowej i samorządowej, ogniwa
gospodarki, organizacje społeczne oraz całe społeczeństwo.
Istotną rolę w Szwecji odgrywają ochotnicze formacje obronne. Co dziesiąty
obywatel Szwecji działa w ochotniczych formacjach obronnych. Zajmują się one obroną
cywilną sensu stricto, jak też szkoleniem wolontariuszy do służby w strukturach wojskowych
na wypadek wojny. W różnego rodzaju organizacjach i stowarzyszeniach funkcjonuje ponad
700 tys. członków. Ich podstawowym zadaniem jest świadczenie pomocy w przypadku
katastrof, klęsk żywiołowych, pożarów itp. W państwie tym istnieją również 24 organizacje
wolontariuszy działających w przypadku klęsk żywiołowych lub konfliktów zbrojnych.
Według byłego ambasadora Szwecji w Polsce Stefana Norćcna, istniejący w Szwecji
system obrony cywilnej jest jedyny w swoim rodzaju: „Nasze stowarzyszenia są finansowane
przez państwo i nie są związane z żadnym ugrupowaniem politycznym ". Wszyscy
członkowie Szwedzkiej obrony cywilnej funkcjonują w ramach swoich organizacji całkowicie
za darmo. Nie dostają wynagrodzenia za swoją służbę, delegacji ani ryczałtów. Płacą z
własnej kieszeni za dojazdy.
Ewenementem na skalę Europy są Kobiece Korpusy Samochodowe. Służy w nich
ponad 10 tyś. kobiet zrzeszonych w 132 organizacjach lokalnych na terenie całego kraju. Jak
mówi Anne - Marie Medin - przewodnicząca Krajowego Zrzeszenia Korpusów
Samochodowych „ W przypadku klęski żywiołowej możemy zastąpić zawodowych
kierowców, którzy otrzymali inne polecenia. W naszej gestii jest działalność szkoleniowa i
informacyjna dotycząca ruchu drogowego. Prowadzimy w tym celu specjalne akcje w
szkołach. ". Podczas trwającego od dwóch do ośmiu tygodni szkolenia, kobiety uczą się
prowadzić autobusy, naczepy, samochody ciężarowe, koparki. Nabór do korpusu odbywa się
poprzez ogłoszenia w lokalnych środkach masowego przekazu. Akcję finansuje rząd
szwedzki.
Kolejną formacją w ramach szwedzkich sił obrony cywilnej jest Ochotnicza
Organizacja Radiowców (FRO) . W sytuacji, gdy policja i służby ratownicze wymagają
wzmocnionych środków łączności, organizacja przekazuje do ich dyspozycji zarówno sprzęt,
19
jak i ludzi. Dotyczy to wystąpienia zagrożeń takich jak: powódź, pożary lasów, poszukiwania
osób zaginionych. Działalność jej jest wspierana jest przez władze cywilne i wojskowe.
Każdy związek podzielony jest na oddziały, których łącznie istnieje ponad 120.
Największe organizacje funkcjonujące w ramach szwedzkiej obrony cywilnej to:
1. Ochotniczy Korpus Motocyklowy (FMCK). Korpus powstał w 1929 r. Głównym jego
zadaniem jest zabezpieczenie łączności i kierowanie ruchem w przypadku klęsk żywiołowych
(przekazywanie meldunków, informacji między zerwaną łącznością, przewożenie przesyłek
pomiędzy szpitalami, funkcja posłańców itp.).
2. Klub Psa Ratowniczego (SBK). Zadaniem klubu jest pomoc w pracach pogotowia
górskiego i ratunkowego (np. podczas poszukiwania ludzi pod zwalonymi budynkami ). SBK
ściśle współpracuje z Międzynarodową Organizacja Psa Ratowniczego (IRO).
Rosja
W sierpniu 1991 r. utworzono Państwowy Komitet do spraw obrony cywilnej, sytuacji
nadzwyczajnych i likwidacji skutków klęsk żywiołowych. Instytucja ta organizuje i
koordynuje działalność ministerstw oraz organów władzy Rosji w zakresie prognozowania,
zapobiegania sytuacjom nadzwyczajnym oraz postępowania w razie ich zaistnienia. Do jej
głównych zadań należy:
• prognozowanie klęsk żywiołowych i awarii technicznych oraz zapobieganie ich
powstawaniu,
• ochrona ludności,
• ochrona dóbr materialnych, kulturalnych i środowiska przed skutkami różnego rodzaju
zdarzeń.
• opracowywanie ustaw określających rodzaj i sposób rozwijania oraz działania formacji
ratunkowych poszczególnych gałęzi gospodarki, administracji oraz organów terenowych;
kontrola ich działalności, a także zabezpieczenie rozwinięcia i koordynacja działań w
sytuacjach nadzwyczajnych.
Zgodnie z decyzją rządu Federacji Rosyjskiej jednym zadań komitetu państwowego
jest również praca nad utworzeniem rosyjskiego systemu zapobiegania oraz działania
różnorodnych sił w sytuacjach nadzwyczajnych. System ten jednoczy organy administracji
państwowej poszczególnych szczebli, a także organizacji społecznych, w których
uprawnieniach przewidziana jest realizacja funkcji związanych z bezpieczeństwem i ochroną
ludności w sytuacjach nadzwyczajnych. Organy systemu mają zapewniać gotowość sił i
środków wszystkich szczebli do działania w sytuacjach nadzwyczajnych. W sytuacji
wystąpienia zagrożenia bezpieczeństwa, w ramach systemu niezwłocznie podejmowana jest
koordynacja i kierowanie akcją w celu likwidacji jego skutków. Aspiracją Rosji jest dążenie
do integracji w ramach europejskiego i światowego systemu zapobiegania oraz działania w
sytuacjach nadzwyczajnych. Jest to jeden z kluczowych punktów strategii ochrony przed
klęskami żywiołowymi i katastrofami.
Komitet ma również do realizacji zadania, które notabene wynikają ze skomplikowanej
sytuacji polityczną, społecznej i ekonomicznej Rosji, narodowościowej w byłych republikach
Związku Radzieckiego. Celem komitetu więc jest:
20
•
•
•
integracja społeczeństw,
krótkoterminowe przyjęcie i ulokowanie uchodźców,
prowadzenie współpracy międzynarodowej.
Do systemu komitetu państwowego włączona jest także obrona cywilna . Na
terytorium Rosji zostały utworzone regionalne centra, zapewniające realizację zadań komitetu
w terenie . Takie punkty powstały min w Sankt Petersburgu, Samorze, Jekaterinburgu,
Krasnojarsku, Chabarowsku, Krasnodarze i w innym miastach Federacji. Komitet państwowy
podejmuje działania mające na celu tworzenie materialno - technicznych i finansowych
warunków do prowadzenia prac poszukiwawczo - ratowniczych oraz operacji likwidujących
skutki klęsk żywiołowych i katastrof. W działaniach tych komitet korzysta z doświadczeń
zagranicy. Dużą rangę przyznaje się wspólnym badaniom i opracowaniom ich wyników z
uznanymi centrami i firmami zagranicznymi np. chociażby budowie i zastosowaniu
wielofunkcyjnych środków lotniczych, przeznaczonych do zwalczania pożarów lasów i
obiektów oraz do walki z klęskami (katastrofami) ekologicznymi. Istniejące środki lotnicze
brały udział i biorą w różnego rodzaju misjach min. zmodernizowany samolot transportowy
Ił- 76, wykorzystywany jest do ewakuacji ludności cywilnej z terenów zagrożonych,
dostarczania pomocy humanitarnej, pomocy podczas klęsk żywiołowych (gaszenie pożarów)
na całym świecie. Walorem samolotu jest możliwość lądownia na pasach startowych, które
nie są utwardzone. Generalnie rzecz biorąc, siły lotnicze wykorzystywane są przez komitet
państwowy do wspierania innych sił poszukiwawczo - ratowniczych na całym obszarze Rosji,
również w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw i innych.
Priorytetem dla komitetu państwowego jest współpraca międzynarodowa w zakresie
zapobiegania i likwidacji skutków sytuacji nadzwyczajnych . Wykorzystuje się w nich min
prawno międzynarodowe oraz doświadczenia uzyskane podczas opracowywania konwencji i
układów, np. konwencji o współpracy przygranicznej w przypadku awarii przemysłowych.
Utrzymywane są również kontakty z innymi wyspecjalizowanymi organizacjami
międzynarodowymi np: Biurem Koordynatora ONZ ds. Udzielania Pomocy Nadzwyczajnej
(UNDRO), Centrum Natychmiastowej Pomocy Ekologicznej (UNEP), Biurem Wysokiego
Komisarza ONZ ds. Uchodźców, Międzynarodową Organizacją Obrony Cywilnej, Otwartym
Porozumieniem Rady Europy i innych.
Komitet państwowy jest prawnym następcą komisji państwowej ZSRR do działań w
sytuacjach nadzwyczajnych i obrony cywilnej ZSRR na terytorium Federacji Rosyjskiej. W
części dotyczącej Rosji przestrzega on zobowiązań, które wynikają z międzynarodowych
porozumień zawartych przez byłą ZSRR z partnerami zagranicznymi i organizacjami
międzynarodowymi. Obecnie, kierownictwo komitetu nadaje kluczowe znaczenie rozwojowi
i pogłębieniu kontaktów z organizacjami międzynarodowymi, państwowymi i
niepaństwowymi instytucjami, a także organizacjami realizującymi podobne zadania w
zakresie OC.
21
Turcja
Ogólny cel Obrony Cywilnej w Turcji jest prosty, to zminimalizowanie utraty życia i
innego rodzaju strat podczas wojny lub katastrof. Do głównych celów OC w tym kraju zalicza
się:
• zabezpieczenie życia i mienia obywateli podczas wojny;
• ochronę życia i mienia obywateli podczas katastrof przyrody;
• zmniejszenie strat w ludziach i ochrona ich mienia w czasie pożaru;
• w przypadku uszkodzenia, renowację, odbudowę i ochronę instytucji rządowych, które
mają istotne znaczenie dla państwa;
• budowę właściwego morale wśród obywateli.
Funkcje ratunkowe pierwszej pomocy i udzielanie pomocy ludziom w przypadku
katastrof przyrody czy awarii technologicznych mają spełniać jednostki obrony cywilnej w 7
prowincjach (Istambuł, Ankara, Izmir, Samsun, Adana, Erzurum, Diyarbakir). Poza tymi
jednostkami obrony cywilnej w każdej prowincji utworzono "Załogi Pogotowia
Ratunkowego", liczące 50 - 150 osób personelu.
Obrona Cywilna w Turcji jest całkowicie nieuzbrojona, podejmuje ona środki
ochronne i działania ratownicze. Odpowiedzialność Zarządu Generalnego polega na:
• zakładaniu Służb Obrony Cywilnej wśród narodu i zapewnianiu planowych akcji,
koordynacji działań i nadzorowaniu środków, które podejmowane są w celu ochrony
budynków rządowych i zakładów prywatnych
• planowaniu przebiegu wszystkich działań, które związane są z nieuzbrojoną ochroną,
świadczeniem pomocy w razie niebezpieczeństwa i tzw. pierwszej pomocy
• ustanawianiu standardów dla departamentu straży ogniowej, edukowaniu jej załogi i
koordynowaniu działań związanych z ochroną przeciwpożarową i szeroko pojętej prewencjj
• szkoleniu załogi Obrony Cywilnej i informowaniu społeczeństwa o obronie cywilnej
• zarządzaniu funduszami Obrony Cywilnej
• wypełnianiu obowiązków sekretariatu Ministerstwa Obrony
• wykonywaniu innych obowiązków nałożonych przez specjalne prawa.
W 1952 r. po wejściu Turcji do Paktu Północnoatlantyckiego w kwestii obrony
cywilnej zastosowano rozwiązania występujące państwach NATO. W 1959 r., w Turcji
weszła w życie ustawa "O Obronie Cywilnej", porządkująca problematykę Obrony Cywilnej
i jej form działalności. Natomiast w 1960 r. utworzona została Szkoła Obrony Cywilnej,
która za cel ma edukację i praktyczne przygotowanie kandydatów do pracy w strukturach OC
Turcji. Szkoła ta jest bezpośrednio związana ze Sztabem Generalnym Obrony Cywilnej,
Ministerstwa Wewnętrznego.
Do obowiązków Szkoły Obrony Cywilnej należy:
• Przygotowanie nauczycieli dla centrów obrony Cywilnej
• Przeprowadzanie zajęć praktycznych dla nowego personelu
• Szkolenie pozostałego personelu przeznaczonego do central Obrony cywilnej i lokalnych
biur.
• Przygotowywanie taktycznych i technicznych kursów dla oficerów
• Wypełnianie celów ogólnorozwojowych, badawczych i związanych z planowaniem
dotyczącym danej działalności
• Szkoleniem personelu straży pożarowej.
22
Wnioski
Podsumowując, zagadnienie obrony cywilnej powinno mieć kluczowe znaczenie w
realizacji polityki państw i w większości ma. Wynika to przede wszystkim z tego, że
społeczeństwa państw w zależności od sytuacji w jakiej się znajdują, znalazły się , bądź się
znajdą, narażone są na różnego rodzaju zagrożenia (czasami transgraniczne) wynikające z: np.
lokalnych konfliktów zbrojnych, katastrof, klęsk, skażenia środowiska naturalnego i innych.
Obecnie właściwie konsekwencje wojny (śmierć, zniszczenia infrastruktury technicznej itp.)
są podobne do np. skutków podwodnego trzęsienia ziemi (w wyniku tsunami na oceanie
indyjskim w 2004 r. zginęło prawie 300 tyś. ludzi, kilka milionów straciło dach nad głową).
Zmiany klimatu, wywołane emisją gazów cieplarnianych powodujące występowanie zjawisk
środowiskowych, które wcześniej nie występowały w danych regionach, trąby powietrzne
(np. w Polsce) , susze powodujące gwałtowne pożary itp. też mają istotną wagę. Nie bez
znaczenia mają też awarie techniczne np. elektrowni atomowych w Czarnobylu w 1986 r., czy
w Fukushimie w 2011 r. wywołujące bezpośrednie i pośrednie konsekwencje dla zdrowia.
Trudno oszacować bilans ofiar tych tragedii. Przebywająca na tych obszarach podczas awarii
ludność, konsekwencje w postaci chorób popromiennych, będzie odczuwać jeszcze przez
długi czas. Dlatego istotne znaczenie mają inwestycje państw w odpowiednią infrastrukturę
techniczną, współpraca międzynarodowa w tym zakresie, służącą czy to przeciwdziałaniu tym
zagrożeniom, czy też łagodzeniu ich skutków.
23
Bibliografia przedmiotu
Publikacje książkowe
1. Zarządzanie kryzysowe, obrona cywilna kraju, ochrona informacji niejawnych
F. Krynojewski, S. Mazur, G. Mikrut, P. Tchorzewski, AWF, Katowice 2003
2. Zarządzanie kryzysowe w administracji publicznej, K. Sienkiewicz-Małyjurek,
F. Krynojewski - DIFIN S.A. , Warszawa 2010
Źródła
1.
I KONWENCJA GENEWSKA Konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w
armiach czynnych
2.
II KONWENCJA GENEWSKA Konwencja o polepszeniu losu rannych, chorych i
rozbitków sił zbrojnych na morzu
3.
III KONWENCJA GENEWSKA Konwencja o traktowaniu jeńców wojennych
4.
IV KONWENCJA GENEWSKA Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych
podczas wojny
5.
Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący
ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych
6.
Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 r. dotyczący
ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych
7.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
8.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie szczegółowego
zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej województw,
powiatów i gmin.
9.
Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie gotowości
obronnej państwa
10.
Wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad opracowania planu obrony
cywilnej województw, powiatów, gmin i zakładów pracy z 13 października 1999 r.
11.
Wytycznych Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad organizacji i sposobu
przeprowadzania szkoleń z zakresu ochrony ludności i obrony cywilnej - z dnia 21 kwietnia
2009 r.
24
Publikacje internetowe
1.
M. Marcinko, „Historia, źródła i podstawowe zasady międzynarodowego prawa
humanitarnego”
2.
P. Łubiński, „Ochrona rannych, chorych i rozbitków w świetle I i II konwencji
genewskiej”
3.
R. Szeremietiew, „Do czego służy obrona cywilna?”
Artykuły
1.
P. Butowski, Iliuszyn Ił-76 powraca. Lotnictwo nr 9/2004
Strony internetowe
1.
2.
3.
http://www.pck.pl/
http://www.ock.gov.pl/
http://obronacywilna.pl/
inne
1. F. Krynojewski, materiały edukacyjne: Obrona cywilna w Rzeczpospolitej Polskiej,
Międzynarodowe prawo humanitarne, Zagrożenia czasu wojny i pokoju
25