Człowiek wobec uzależnień - Centrum Profilaktyki Społecznej

Transkrypt

Człowiek
wobec
uzależnień
Człowiek
wobec uzależnień
(narkotyki i dopalacze)
red. naukowa
Mariusz Jędrzejko
Poznań 2010
„Zagrajmy o sukces”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
„Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów poprzez dodatkowe zajęcia
rozwijające kompetencje kluczowe - Zagrajmy o sukces”
Recenzent:
prof. dr hab. Iwona Niewiadomska - Katolicki Uniwersytet Lubelski
Tytuł: Człowiek i uzależnienia. Współczesne zaburzenia wychowawcze
i patologie społeczne
Autor: Praca zbiorowa zespołu wykładowców Fundacji Pedagogium
pod kierunkiem prof. dr. hab. Mariusza Jędrzejko
Opracowanie graficzne: Anna Chaberska
Projekt okładki: Ewa Milun
Komentarze pedagogiczne: Mariusz Jędrzejko
Copyright© Szkolny Związek Sportowy „WIELKOPOLSKA”
Copyright© Mariusz Jędrzejko
Copyright© Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010
Wszelkie prawa zastrzeżone. Wydawca zgadza się na korzystanie z niniejszej publikacji w ramach projektu systemowego „Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów poprzez dodatkowe
zajęcia rozwijające kompetencje kluczowe – zagrajmy o sukces” realizowanego w latach 20102011 przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki: Priorytet IX „Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach”, działanie 9.1 „Wyrównywanie szans edukacyjnych i zapewnienie wysokiej jakości usług edukacyjnych uczniów z grup
o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszenie różnic w jakości usług edukacyjnych”.
Materiał szkoleniowy współfinansowany przez Unię Europejską
Beneficjent Programu:
Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego
Partner Programu:
Szkolny Związek Sportowy „WIELKOPOLSKA”
ISBN 978-83-7545-191-7
Wydawca:
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44
tel. 0-602-247-367. fax 615-34-21
e-mail: ofi[email protected]
www.aspra.pl
Biuro Projektu: Szkolny Związek Sportowy „WIELKOPOLSKA”
61-777 Poznań, ul. Woźna 12; tel. 61 852 97 03; 61 852 41 12;
e-mail: [email protected]; www.szs.wielkopolska.webpark.pl
www.zagrajmyosukces.pl
Urząd Marszałkowski
Województwa Wielkopolskiego
5
Spis treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział I
Narkomania i uzależnienie – zjawisko i podstawowe pojęcia
(Mariusz Jędrzejko, Anna Kowalewska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.1. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.1.1. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.1.1.1. Definicje uzależnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.2. Klasyfikacje substancji psychoaktywnych (uzależniających) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.2. Rodzaje uzależnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.3. Mechanizmy uzależnień od substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.3.1 Fazy uzależnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.4. Zdrowie a substancje psychoaktywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.5. Konsekwencje przyjmowania substancji psychoaktywnych i uzależnienia od nich . . . . . . . . . 35
1.5.1. Uzależnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
1.5.2. Zaburzenia psychiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
1.5.3. Konsekwencje somatyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.5.4. Śmiertelne przedawkowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.5.5. Infekcje wirusowe i bakteryjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Rozdział II
Współczesne teorie uzależnień chemicznych (Mariusz Jędrzejko, Alicja Neroj). . . . . . . . . . . . . 41
2.1. Biologiczne teorie uzależnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.1.1. Uzależnienie jako zaburzenie procesu asocjacyjnego związanego z dopaminą . . . . . . 43
2.1.2. Model procesów przeciwstawnych oraz teoria allostazy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.1.3. Teoria „synsytyzacji” zachęt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.2. Koncepcje genetyczno-behawioralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.2.1. Psychobiologiczna koncepcja osobowości R. Cloningera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.2.2. Koncepcja C.J. Fredericka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.3 Psychologiczne teorie uzależnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3.1. Koncepcja Z. Frueda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.3.2. Uzależnienia w perspektywie teorii Dezintegracji Pozytywnej K. Dąbrowskiego . . . . . . 53
2.3.3. Społeczno-poznawcza teoria A. Bandury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.4. Teorie środowiskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2.4.1. Teoria percepcji środowiska rodzinnego F. Streita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.4.2 Model homeostatyczny D. Stantona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2.4.3. Model interakcji społecznych D. Kandel i współpracowników. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.4.4. Teoria interakcji rodzinnych J. Brook . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.5. Socjologiczne teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2.5.1 Teoria anomii R. Mertona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.5.2. Teorie R. Clowarda i L. Ohlina oraz poglądy A. Cohena i W. Millera . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.5.3. Założenia teorii niezrównoważonego rozwoju M. Jędrzejko i W. Bożejewicza . . . . . . . . 72
2.5.4. Teoria etykietowania H. Beckera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
2.5.5 Teoria kontroli społecznej T. Hirschiego oraz poglądy M. LeBlanca . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Rozdział III
Wpływ narkotyków na zdrowie i zachowania człowieka (Mariusz Jędrzejko) . . . . . . . . . . . . . . 79
3.1. Narkotyki – kluczowe czynniki wpływu na człowieka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.1.1. Wchłanianie i rozprowadzanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
3.1.2. Efekty działania narkotyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.1.3. Metabolizowanie, kumulowanie i wydalanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
www.szs.wielkopolska.webpark.pl
6
3.1.4. Sposoby przyjmowania narkotyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.2. Wpływ narkotyków na zdrowie i zachowania człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3.2.1. Środki o działaniu odurzającym i uspokajającym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.2.2. Środki pobudzające ośrodkowy układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.2.3. Środki halucynogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Rozdział IV
Nowe zagrożenie – dopalacze (Jarosław Korczak, Mariusz Jędrzejko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4.1 Problemy terminologiczne i definicyjne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4.2. Klasyfikacje współczesnych dopalaczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
4.3. Współczesne dopalacze jako element zmiany społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
4.4. „Funkcje” dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
4.5. Dopalacze – nowy problem społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.5.1. Dopalacze – konteksty społeczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.5.2. Konsumenci dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.5.3. Niektóre problemy rozwoju zjawiska dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
4.5.4. Dopalacze – fenomen popularności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4.5.5. Negatywne konsekwencje społecznej akceptacji dla dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
4.6. Wybrane konteksty używania dopalaczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4.6.1. Aspekty zdrowotne, społeczne i moralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4.6.2. Współczesne dopalacze i substancje wzmacniająco-pobudzające . . . . . . . . . . . . . . . 118
4.6.3. Charakterystyka współczesnych dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
4.6.3.1. Środki pobudzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
4.6.3.2. Środki wzmacniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
4.6.3.3. Środki o działaniu psychodelicznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
4.6.3.4. Środki o działaniu dysocjacyjno-euforyzującym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
4.6.3.5. Dopalacze (właściwe). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
4.6.4. Niektóre substancje wchodzące w skład dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
4.7. Sterydy – typy, działanie, zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
4.7.1. Leki zawierające testosteron. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
4.7.2. Sterydy dostępne w wolnej sprzedaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
4.8. Propozycje działań profilaktycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
4.8.1. Poszerzanie wiedzy nt. dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
4.8.2. Monitoring nowych substancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Rozdział V
Rozpoznawanie zachowań narkotykowych i paranarkotykowych (Mariusz Jędrzejko) . . . . . 159
5.1. Obserwacja zachowań osoby podejrzewanej o stan narkotykowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
5.2. Wygląd twarzy i oczu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
5.3. Bezprzyrządowe metody rozpoznawania zachowań narkotykowych i paranarkotykowych . . 164
5.3.1. Sprawdzanie wielkości źrenic i reakcji na światło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
3.3.2. Badanie oczu i źrenic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
5.3.3. Test Romberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
5.3.4. Próba palec – nos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
5.3.5. Test dziewięciu kroków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Rozdział VI
Narkotyki i narkomania jako wyzwanie dla zdrowia publicznego (Piotr Jabłoński). . . . . . . . . 169
Rozdział VII
Narkomania z perspektywy osoby ludzkiej (Wiesław Bożejewicz, Mariusz Jędrzejko). . . . . . . 183
7.1. Osoba i jej podstawowe cechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
7.2. Integralny rozwój osobowy a narkomania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
7.3. Etyczne aspekty narkomanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.4. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
7.5. Narkomania jako forma ograniczenia wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
7
Rozdział VIII
Podstawy pomocy przedlekarskiej w przypadku zażycia narkotyku i paranarkotyku
(Henryka Jędrzejko, Jarosław Klimczak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
8.1. Pojęcie pierwszej pomoc i zasady jej udzielania osobom znajdującym się
pod wpływem narkotyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
8.2. Algorytmy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Konkluzje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Wybrana literatura tematu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
9
Wprowadzenie
Wielu rodziców nie dopuszcza myśli, że ich dzieci mogłyby eksperymentować z narkotykami lub dopalaczami. Gdy taka wiadomość okaże się faktem również wielu z nich nie podejmuje koniecznych działań
np. poprzez zgłoszenie się do poradni uzależnień. Niestety często zwyciężają wstyd, obawa przed
społecznym naznaczeniem, bądź niewiedza jak w takiej sytuacji postąpić. Problem, który sygnalizuję
dotyczy ok. 15% uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych na Ziemi Wielkopolskiej, i jest on
odsetkowo wyższy w wielkich i średnich miastach, a nieco niższy w regionach wiejskich i małomiasteczkowych. A przecież nie tylko młode osoby sięgają po narkotyki. Jak wskazują najnowsze badania rośnie
liczba osób starszych (zwłaszcza po 25 roku życia) sięgających po takie substancje. Pojawił się także
nowy, niezwykle niebezpieczny problem, który umownie określamy jako dopalacze. To zagrożenie jest
jeszcze słabo rozpoznane, bowiem nie wiemy jakie dalekosieżne skutki zdrowotne będzie wywoływało
używanie takich substancji. Wiemy wszakże jedno - dopalacze uzależniają tak samo jak narkotyki, często działąją silniej i szybciej niż ich „starsze siostry”.
S
łowa narkomania i narkotyki spowszedniały, a zjawiska towarzyszące temu uzależnieniu stały się
na tyle szerokie, niemal powszechne, że mówi się dzisiaj o narkomanii, jako o jednym z największych
zagrożeń społecznych XXI wieku. Niestety, przy świadomości zagrożeń w relacjach człowiek – społeczeństwo – narkotyki zadziałały, znane z psychologii procesy „znieczulenia” i „przyzwyczajenia”,
jeśli nawet nie zdestygmatyzowania tzw. lekkiej narkomanii. Nie jest oczywiście tak, że przestały
funkcjonować mechanizmy i środki chroniące społeczeństwo przed skutkami dystrybucji, przyjmowania i nadużywania narkotyków. Z jednej strony obserwujemy – co niewątpliwie cieszy – że Policja,
Centralne Biuro Śledcze, Straż Graniczna, Żandarmeria Wojskowa i inne służby, odnoszą niewątpliwe sukcesy w walce ze zorganizowaną przestępczością narkotykową. Podobnie czynią samorządy
podejmując liczne programy profilaktyczno-edukacyjne. Jednak z drugiej strony ciągle słyszymy o
nowych plantacjach marihuany, przejętych transportach amfetaminy, zatrzymaniu kolejnych dilerów niestety coraz młodszych, nierzadko uczniów szkół gimnazjalnych. Wiemy też, że policyjne sukcesy,
to tylko część rozbijania wielkiego rynku narkotykowego, który podejmuje coraz to nowe działania aby
narkotyki i dopalacze pojawiały się w Poznaniu, Ostrowie Wielkopolskim, Kaliszu i wielu mniejszych
miejscowościach. Wraz ze wzrostem eksperymentów narkotykowo-dopalaczowych koniecznym jest
podejmowanie złożonych działań terapeutycznych oraz przeciwdziałanie coraz liczniejszym mitom:
że marihuana nie uzależnia; że dopalacze nie mogą być szkodliwe, bo są to towary kolekcjonerskie...;
że wielu ludzi bieże i nic im nie jest... te mity prowadza do coraz to nowych tragedii w wymiarze indywidualnym i rodzinnym. Z własnej praktyki pracy z osobami uzależnionymi mogę powiedzieć tak: w
roku 2007 zgłosiło się do naszej poradni 37 rodziców w związku z narkotykowymi problemami swoich
dzieci; w roku 2008 takich przypadków było już 58; w roku 2009 założyłem 67 kart osobom uzależnionym; do pierwszych dni sierpnia 2010 roku już 51.
Pracując w „przestrzeni narkotykowej” od wielu lat, zauważam pierwsze symptomy zmian - coraz
więcej szkół podejmuje efektywne programy profilkatyczne, wiele wdraża testy narkotykowe, uczniowe
otrzymują rzetelną wiedze o narkotykach i dopalaczach. Jednak obok tego co cieszy, ujawnia się groźna
strona omawianej tu problematyki. Po pierwsze jest to poszerzanie się liczby młodocianych przestępców handlujących narkotykami; narkototykowe uderzenie na wielkie dyskoteki, zwłaszcza wiejskie i
małomiasteczkowe; zejście wieku inicjacji narkotykowej do tzw. granicy bezpieczeństwa (coraz częściej
mamy do czynienia z dziećmi w wieku 13–14 lat); zwiększające się zainteresowanie zorganizowanych
grup przestępczych polskim rynkiem (co skutkuje m.in. wzrostem podaży kokainy, nowymi szlakami
przerzutu, wprowadzaniem na rynek nowych substancji); i wreszcie zmiana narkotykowej „demografii”,
czego wymiernym dowodem jest wzrost problemów narkotykowych wśród osób w średnim wieku.
Nowym, niezwykle groźnym przejawem zażywania narkotyków staje się politoksykomania, czyli jednoczesne używanie dwóch lub więcej substancji. Jak zauważa w swojej najnowszej pracy Piotr Jabłoński,
większość osób objętych leczeniem stacjonarnych stanowią obecnie narkomanii, politoksymatyczni. Z
kolei profesorowie Czesław Cekiera i Zygfryd Juczyński stwierdzają, że współczesna narkomania jest
10
zjawiskiem wielopłaszczyznowym, w którym dostrzega się zagrożenia zdrowotne, społeczne, moralne
oraz prawne.
Z licznych badań naukowych wynika, że narkomania – podobnie jak inne patologie społeczne – jest jednym z negatywnych następstw gwałtownie postępujących zmian społecznych. W tym procesie zachwiane
zostały nie tylko podstawowe wartości, lecz również zrelatywizowano system aksjonormatywny, stanowiący
podstawę wychowania, relacji rodzinnych i interpersonalnych. Konsekwencją tej sytuacji stało się zaburzenie
umiejętności weryfikowania tego, co dobre i złe – tak w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym.
Zrzucenie winy na zmiany społeczne byłoby jednak zbytnim uproszczeniem w wyjaśnianiu istoty
omawianego w tej pracy zjawiska społecznego. Przyjęte przez autorów kryterium oceny rozwoju narkomanii i wynikających z niej zagrożeń opiera się na założeniu, iż podstawowym problemem jest głęboka dezintegracja funkcji wychowawczych, wypełnianych przez rodzinę oraz niedostrzegany – przez
znaczną część władz samorządowych – problem edukacyjno-profilaktycznych inicjatyw na szczeblu
lokalnym. Nakłada się na to prawdziwie polska „choroba” – kampanijność. Okazuje się bowiem, że tylko
1/3 uczniów polskich szkół objęta jest programami edukacji narkotykowej a jeszcze mniej dopalaczowej.
Programy te rzadko wykraczają poza pojedyncze szkolenia, pogadanki czy prelekcje.
W świetle statystyk opracowanych przez Krajowe Biuro ds. Zapobiegania Narkomanii, Policję oraz instytucje badawcze, mamy w Polsce do czynienia z „epidemią problemów narkotykowych”: wzrostem podaży narkotyków, obniżaniem się wieku eksperymentów narkotykowych, narastaniem przestępczości narkotykowej,
destygmatyzacją marihuany, zwiększającą się liczbą środków, które umownie określamy jako paranarkotyki.
Z jednej strony rośnie liczba młodych osób deklarujących osobisty kontakt z narkotykami, z drugiej zaś na
polski rynek trafia coraz więcej silnych narkotyków – zwłaszcza kokainy i amfetaminy. Poszerza się także
pole eksperymentów z silnymi lekami i nowymi substancjami (benzodiazepiny, DXM, mefedron).
Autorzy tej książki prowadzili (w latach 2006–2009) badania wśród młodzieży szkół gimnazjalnych
i średnich Mazowsza, Ziemi Świętokrzyskiej i Podlasia – niemal jedna piąta uczniów stwierdziła, że ma za
sobą kontakt z narkotykiem lub paranarkotykiem. Z ich deklaracji wynika, że w tych grupach wiekowych
dominuje eksperymentowanie z marihuaną i amfetaminą oraz środkami umownie określanymi jako para-
• Przestępczość narkotykowa.
• Związek z innymi formami przestępczości.
• Penalizacja sprawców.
PROBLEM PRAWNY
N
A
R
K
O
M
•
•
•
•
•
PROBLEM SPOŁECZNY
A
Utrata zdolności do życia społecznego.
Rozpad rodziny.
Współuzależnienie.
Wpływ na rozwój innych patologii.
Utrata zdolności zawodowych.
N
I
A
PROBLEM ZDROWOTNY
•
•
•
•
•
Rozbudowa placówek leczenia narkomanów.
Wpływ na rozwój innych chorób.
Choroba niemożliwa do pełnego wyleczenia.
Wysokie koszty leczenia narkomanów.
Niemożliwość pełnego wyleczenia osób uzależnionych
• Sięganie po nowe substancje zabronione i leki
11
narkotyki. Wśród chłopców – uczniów szkół średnich – odnotowano także wysoki (niemal 8%) odsetek
przyjmujących środki wspomagające rozwój masy mięśniowej; zaś w grupie czynnie uprawiających kulturystykę jest to ponad 67%. Nowym problemem jest wzrost doświadczeń narkotykowych wśród dorosłych,
zwłaszcza w wieku 25–45 lat, np. wśród kierowców, przedstawicieli handlowych i młodych managerów.
Dotyczy to szczególnie osób pracujących w warunkach dużego psychicznego i fizycznego obciążenia.
Badania naukowe sygnalizują także rosnącą liczbę zażywających narkotyki wśród młodych – bogatych
Polaków, intensywnie pracujących, nierzadko osiągających sukcesy zawodowe. Za szczególnie niebezpieczne zjawisko powinniśmy także uważać gwałtowny wzrost spożycia substancji wzmacniająco-pobudzających, o wysokiej zawartości kofeiny, tauryny i niacyny, często łączonych z alkoholem.
Ważnym wskazaniem współczesnych analiz problemu narkotykowego są naukowe dowody na to, iż
narkomania przestaje być chorobą nizin społecznych i młodzieży, wychowującej się w patologicznych
środowiskach. Stąd współczesny obraz narkomanii wskazuje na potrzebę ponownego przemyślenia
teorii odnoszących się do źródeł tego zjawiska.
Ksiązka ta powstała z myślą o jak najszerszej popularyzacji problemów narkotykowych, zwłaszcza
wśród nauczycieli w Wielkopolsce realizujących program „Zagrajmy o sukces”. Ale oczywiście radzi
będziemy jeśli okaże się przydatna dla innych osób. Jest bowiem tak, że walka z narkotykami i dopalaczami nie moze być jedynie domeną wyspecjalizowanych służb, a zaczynać powinna się już na pozimie
rodzinnego domu, gdzie dzieci otrzymują pierwszą wiedzą oraz umiejętności odmawiania w sytuacjach
krytycznych.
Praca została przygotowana w Fundacji Pedagogium i Mazowieckim Centrum Profilaktyki Uzależnień przez zespół osób, które od lat zajmują się zawodowo problematyką uzależnień narkotykowych
i zjawiskiem dopalaczy. Pracy patronuje Wydział Nauk Humanistycznych SGGW, gdzie w 2010 roku
uruchomiono pierwszą w Polsce pedagogiczną specjalność „Profilaktyka nowych uzależnień”.
Autorzy dziękują recenzentce pracy prof. dr hab. Iwonie Niewiadomskiej z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego za wiele cennych wskazówek naukowych, które pozwoliły na poszerzenie jej zakresu
problemowego.
prof. dr hab. Mariusz Jędrzejko
Mazowieckie Centrum Profilaktyki Uzależnień
13
ROZDZIAŁ I
Narkomania i uzależnienie
– zjawisko i podstawowe pojęcia
MARIUSZ JĘDRZEJKO, ANNA KOWALEWSKA
Od ponad 100 lat trwają naukowe próby wytłumaczenia dlaczego ludzie
uzależniają się od substancji (i nie tylko substancji). Pytań jakie w tym obszarze się pojawia jest wiele:
Komentarze pedagogiczne
– dlaczego niektórzy ludzie uzależniają się szybciej a inni wolniej;
– dlaczego spośród ludzi spożywających te same substancje niektórzy
się nie uzależniają;
– dlaczego ludzie zażywający tą samą substancję mogą się zachowywać
zupełnie inaczej.
Setki lekarzy, psychologów, pedagogów, neurologów, terapeutów szuka i znajduje nowe odpowiedzi na te i podobne pytania. I... ludzie dalej się uzależniają.
Istnieje wiele teorii próbujących wyjaśnić przyczyny rozwoju uzależnienia
od substancji psychoaktywnych. Ich autorzy poszukują źródeł i przyczyn
rozwoju problemu narkotykowego w czynnikach społecznych, behawioralnych, psychicznych, nierzadko we wzorcach kulturowych. Wszystkie one
wskazują na narkomanię jako jeden z wielu typów uzależnienia. Jak wiadomo, uzależnienie jest jednym z istotnych przejawów patologii społecznej.
Spośród licznych definicji patologii społecznej wydaje się, że odzwierciedlenie problemu uzależnienia, jako patologii, dobrze ujmuje następująca autorstwa prof. Ireny Pospiszyl: patologią społeczną jest ogół przypadków
śmierci, obniżenia poziomu moralnego, pogorszenia samopoczucia i strat
materialnych spowodowanych naruszeniem reguł prakseologicznych,
moralnych i prawnych oraz postępowaniem autodestruktywnym1. Ze
współczesnych analiz problemu uzależnienia wynika, że jest ono źródłem
indywidualnego i społecznego cierpienia. Podwójne ujęcie problemu cierpienia, jako konsekwencji uzależnień, nie jest przypadkowe. Po pierwsze,
mamy do czynienia z cierpieniem jednostki, która się uzależniła. Po drugie,
dostrzega się występowanie problemu cierpienia jej najbliższego otoczenia
(często cierpienie to ma charakter współuzależnienia). Uprawnionym jest
stwierdzenie, iż jest to cierpienie obejmujące wszystkie sfery funkcjonowania człowieka. Ogarnia ono sferę fizyczną, psychiczną, społeczną, a także
duchową. Zauważmy też na wstępie, że rozwój narkomanii wskazuje na
rozszerzanie równoległego, niezwykle poważnego problemu społecznego.
W ramach jego analizy badacze usiłują odpowiedzieć na pytanie: dlaczego
człowiek odbiera sobie wolność decydowania o sobie?2
1
2
Nie posiadamy pewnych
dowodów na to, kiedy po
raz pierwszy narkomania
ujawniła się jako problem
społeczny. Zażywanie narkotyków znane jest od co
najmniej 5000 lat, ale jest
prawdopodobne, że sięgano po nie wcześniej. Przyjmujemy, że społeczeństwo
po raz pierwszy zwróciło
uwagę na konsekwencje
uzależnienia w okresie podboju tzw. Dzikiego Zachodu
oraz wojen opiumowych w
Chinach w XIX wieku.
Kluczem do występowania
zjawiska narkomanii jest
powszechna dostępność
substancji uzależniających.
I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 17.
Czytelników zainteresowanych całościowym przeglądem istniejących teorii kierujemy
14
1.1. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych
Uzależnienia chemiczne:
•alkoholizm,
•narkomania,
•nikotynizm,
•bigoreksja,
•lekomania,
•uzależnienia od jedzenia,
•uzależnienia od
substancji wzmacniających
(dopalacze),
•uzależnienia od innych
substancji,
•politoksykomania,
•dopalacze.
Uzależnienia niechemiczne:
•hazard,
•seksoholizm,
•infoholizm (siecioholizm),
•uzależnienie od człowieka,
•tanoreksja,
•shopping,
•pracoholizm,
•uzależnienie od idei,
•uzależnienia
wizualizacyjne.
Zjawisko narkomanii
i związana z nią
przestępczość narkotykowa
staje się siłą rozsadzającą
społeczeństwa
i państwa. Taką sytuację
mamy obecnie (2010)
w Afganistanie, Meksyku
i Kolumbii.
Nie od dziś wiadomo, że uzależnić można się od wszystkiego, co jest
w stanie „zagłuszyć” stan umysłu. Człowiek może uzależnić się zarówno od
środków chemicznych, jak i od różnych czynności. W obszarze uzależnień
wymienia się także uzależnienia od człowieka (kulty). Wielość czynników
uzależnieniowych doprowadziła do powstania umownego podziału na
uzależnienia chemiczne i niechemiczne.
Do uzależnień chemicznych badacze zaliczają: alkoholizm, lekomanię,
dopalacze, sterydomanię (coraz częściej wyodrębnia się ją z narkomanii
jako bigoreksję), narkomanię i nikotynizm. Do uzależnień niechemicznych
zaliczane są wszelkie inne nałogowe zachowania człowieka, wśród których
najczęściej wymieniane są m.in.: patologiczny hazard, uzależnienie od jedzenia, uzależnienie od pracy, komputera i gier komputerowych, od Internetu,
telefonu komórkowego, od zakupów, uzależnienia od człowieka, tanoreksję
czy uzależnienie od seksu. Repertuar zachowań, od których człowiek może
się uzależnić, jest o wiele szerszy. Opisywane są one w literaturze przedmiotu jako najbardziej charakterystyczne w dobie dzisiejszego szybkiego
postępu cywilizacyjno-technicznego, a co za tym idzie – nowych kulturowych wzorców zachowań (tj. w przypadku uzależnienia od gier komputerowych, telefonu komórkowego, Internetu lub innych multimediów) i nowych
warunków życia (np. pracoholizm, shopping, uzależnienie od człowieka)3.
1.1.1. Podstawowe pojęcia
Obecnie funkcjonujące terminy określające substancje zażywane
w celu odurzenia się zostały określone w 1992 roku w Międzynarodowej
Klasyfikacji Chorób (ICD-10)4. Terminy te i ich wcześniejsze synonimy
przedstawiono w poniższej tabeli.
do prac Jolanty Rogali-Obłękowskiej, która dzieli je na biologiczne, psychologiczne, socjologiczne oraz teorie więzi interpersonalnych. Autorka omawia je w całościowym kontekście
funkcjonowania człowieka. Podobnie, choć uwzględniając nieco inny podział, teorie te
przedstawiają Czesław Cekiera i Dorota Pstrąg. Autorzy ci prezentują zbliżone koncepcje
biologiczne, tłumaczące przede wszystkim biologiczny i popędowy aspekt uzależnienia, przy
czym C. Cekiera przedstawia również różne modele patogenezy toksykomanii, reasumując
je stwierdzeniem, że: nie można nikogo wyłączyć od możliwości stania się toksykomanem. D.
Pstrąg natomiast przedstawia także istniejące koncepcje pedagogiczne na omawiany temat.
Od strony psychologicznej teorie uzależnień analizują Lidia Cierpiałkowska i Helena Sęk.
W biologicznym aspekcie istniejące teorie przedstawiają Wojciech Kostowski oraz Ronald A.
Ruden i Marcia Byalick (tłumaczenie polskie Arkadiusza Millera). Autorzy ci akcentują znaczenie chemii mózgu, a tym samym istotnej roli odpowiedniego poziomu neuroprzekaźników,
generującego predyspozycje do uzależnienia. Z pedagogicznego punktu widzenia na uwagę
zasługują także prace akcentujące zagrożenia związane z dysfunkcjonalnością lub patologią
środowiska rodzinnego młodzieży. Tematykę tę podejmują C. Cekiera oraz Zbigniew Gaś.
Etiologię uzależnienia od substancji psychoaktywnych z punktu widzenia psychopatologii
przedstawia Robert Meyer (przekład polski: Małgorzata Palczewska), analizując poszczególne przypadki uzależnień. Teorie socjologiczne, bezpośrednio nawiązujące do powstawania uzależnień, poza J. Rogalą-Obłękowską, przedstawia Marta Petrykowska, natomiast całościowy przegląd socjologicznych teorii dewiacji zwięźle wyjaśnia Andrzej Siemaszko.
Przemysław Piotrowski natomiast przedstawia teorie subkultur młodzieżowych. Z kolei teorie
uzależnień w sposób syntetyczny przedstawia Wiesław Bożejewicz.
3
M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 12; D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 2000, s. 20; M. Jędrzejko, Typologia
współczesnych patologii społecznych (materiały do ćwiczeń), Pedagogium, Warszawa 2008;
także: seria wydawnicza przygotowana przez prof. I. Niewiadomską (KUL 2004–2006).
4
K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 2003, s. 7.
15
Tab. 1. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych – terminologia5
Obecnie
obowiązujące
terminy wg
ICD-10
Wcześniejsze
Definicja terminu
synonimy terminu
Substancja
Narkotyk, środki
Każda substancja pochodzenia naturalpsychoaktywna odurzające, używki nego lub syntetycznego działająca na
OUN, określona w wykazie substancji
psychotropowych
Używanie
szkodliwe
Nadużywanie
Sposób przyjmowania substancji psychoaktywnych, którego następstwem
jest wystąpienie szkód zdrowotnych
Uzależnienie
Narkomania,
lekozależność,
lekomania, nałóg,
chemiozależność
Zespół zjawisk psychicznych lub fizycznych wynikających z działania tych
środków lub substancji na organizm
ludzki, charakteryzujący się zmianą
zachowania lub innymi reakcjami psychofizycznymi
1.1.1.1. Definicje uzależnienia
Najpopularniejszą definicją uzależnienia, jest określenie opracowane przez Komisję Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO).
Jego interpretacje znajdujemy u wielu współczesnych autorów6. Jeden
z najlepszych polskich znawców problematyki uzależnień, prof. Czesław Cekiera, wskazując na jedną z jego form – uzależnienie lekowe
– definiuje go następująco: Uzależnienie lekowe jest to psychiczny,
a niekiedy także fizyczny stan, [...]. Tolerancja może występować, ale
nie musi, osoba może być uzależniona od więcej niż jednego środka
odurzającego7.
Pierwszy kliniczny opis uzależnienia stworzył ze swoimi współpracownikami Griffith Edwards, przyjmując za punkt wyjściowy uzależnienia od alkoholu. Szybko jednak okazało się, że wykryte przez Edwardsa mechanizmy
i cechy8 można również odnieść do pozostałych substancji. Edwards i współautorzy zauważyli, że osoby uzależnione od alkoholu wykazują wspólną
grupę charakterystycznych symptomów, do których zalicza się: silne pragnienie picia, potrzeba picia coraz większej ilości alkoholu dla osiągnięcia
tych samych efektów oraz objawy odstawienne po zaprzestaniu spożywania
alkoholu9.
Obowiązująca obecnie i powszechnie akceptowana koncepcja uzależnienia, zawarta w Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, nawiązuje
właśnie do tej przedstawionej przez G. Edwardsa i jego współpracowni-
K. Zajączkowski: Uzależnienie to psychiczny i fizyczny
stan wynikający z interakcji
między żywym organizmem
a substancją chemiczną,
charakteryzujący się zmianami zachowania
i innymi reakcjami, do
których należy konieczność przyjmowania danej
substancji w sposób ciągły
lub okresowy, w celu doświadczenia jej wpływu
na psychikę lub by uniknąć przykrych objawów
towarzyszących brakowi
substancji.
Uzależnienie jest to stan
przewlekłej choroby, charakteryzujący się okresowymi
stanami abstynencji i nawrotów. Jest to stan, w którym
stajemy się niewolnikiem
substancji psychoaktywnej,
a nasz organizm, w pierwszej kolejności, dąży do
zaspokojenia „głodu” na nią.
5
Opracowano na podstawie: K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 7; M.
Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2004, s. 170, 184.
6
K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 39–40.
7
C. Cekiera, Toksykomania, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 51.
8
M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 17.
9
Tamże, s. 16.
16
M. Teesson, L. Degenhardt
i W. Hall wskazali na oznaki
i występowanie u osób
uzależnionych charakterystycznych objawów, które
można ująć jako: szkodliwy model nadużywania
substancji, prowadzący do
istotnych klinicznie szkód
zdrowotnych lub cierpienia.
ków. Maree Teesson, Louisa Degenhardt i Wayne Hall. W sposób zwięzły
przedstawiają ją następująco: [...] uzależnienie jest przymusem używania
substancji, zbędnej z medycznego punktu widzenia, która prowadzi do
pogorszenia stanu zdrowia lub upośledzenia funkcjonowania społecznego10. Abyśmy mogli mówić o uzależnieniu, w trakcie ostatnich 12 miesięcy
powinny występować co najmniej trzy z wymienionych w poniższej tabeli
kryteriów uzależnienia11.
Tab. 2. Kryteria uzależnienia od substancji psychoaktywnych12
Kryteria
Kluczowym elementem
determinującym brak uzależnienia jest nie używanie
substencji psychoaktywnych
o takich cechach. W pracy
z dziećmi i młodzieżą ma
to formę uczenia asertywności.
1. Tolerancja:
a) potrzeba zażycia coraz większej
dawki substancji, w celu osiągnięcia
podobnego stanu co wcześniej
b) coraz słabszy efekt działania
dotychczasowej dawki substancji
2. Objawy:
a) zespół abstynencyjny
charakterystyczny dla danego
rodzaju substancji
b) przyjmowanie tej samej (lub podobnej) substancji w celu zminimalizowania
objawów abstynencyjnych lub ich uniknięcia
3. Przyjmowanie większej dawki substancji lub przez dłuższy okres czasu
niż to było w zamiarze
4. Usilna potrzeba zażywania substancji lub nieudane próby kontrolowania
jej przyjmowania
5. Koncentracja działań na uzyskaniu, zażywaniu substancji oraz uwalnianiu
się od negatywnych skutków jej zażywania
6. Znacznie ograniczona aktywność społeczna i zawodowa lub jej zaprzestanie z powodu używania środka
Jedną z istotnych cech
zachowań osób uzależnionych jest kontynuowanie
przez nie przyjmowania
substancji psychoaktywnych, mimo widocznych
szkód społecznych i odczuwalnych konsekwencji
zdrowotnych. Uzależnieniu
towarzyszy zanik kontroli
nad przyjmowaniem narkotyku.
Oznaki i objawy uzależnienia według klasyfikacji DSM-IV przedstawia
także T. Woronowicz13. Autor prezentując ich opis, wskazuje na ważną cechę zachowań osób uzależnionych od narkotyków – otóż osoba uzależniona
kontynuuje zażywanie substancji, także mimo trwałych lub nawracających
negatywnych konsekwencji społecznych.
Definicję przedstawiającą kluczowe cechy omawianego zagadnienia znajdujemy także u wybitnego znawcy problemów narkomanii, prof.
Zygfryda Juczyńskiego, który pisze: uzależnienie oznacza niezwykle
silne przywiązanie do narkotyku i utratę kontroli nad jego przyjmowaniem14. Autor wyjaśnia przy tym, że uzależnić można się od każdego
środka (nawet od czekoladek), którego przyjęcie pozytywnie wpływa
na funkcjonowanie człowieka. Mariusz Jędrzejko i współautorzy piszą
natomiast: uzależnienie: stan przewlekłej choroby charakteryzujący się
okresowymi stanami abstynencji i nawrotów. Cechą uzależnienia jest
dominacja potrzeby przyjęcia dawki substancji psychoaktywnej nad innymi zachowaniami i potrzebami natury osobistej i społecznej. Uzależnienie charakteryzuje interakcyjność reakcji fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych15.
10
11
12
13
Tamże.
Tamże, s. 19.
Tamże.
B.T. Woronowicz, Bez tajemnic, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001, s.
72–73.
14
Z. Juczyński, Narkomania, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002, s. 53.
Uwaga narkotyki, zespół aut. M. Jędrzejko [et al.], Wydawnictwo Pedagogium, Warszawa 2007, s. 11.
15
17
Z terminem uzależnienie związane są dwa inne pojęcia: nawyk i nałóg.
W trafny sposób opisuje je Dorota Pstrąg: nawyk, w odróżnieniu od nałogu, występuje wtedy, gdy człowiek czuje wprawdzie nieprzepartą chęć,
silne pragnienie, lecz jeszcze nie przymus odurzania się, a przy tym dawki
zażywanych środków nie wymagają zwiększenia, człowiek nie jest od nich
uzależniony fizycznie, tzn. że pozbawienie go specyfików nie wywołuje
objawów głodu narkotycznego, a przyjmowanie środków, choć szkodliwie wpływa na psychikę, nie powoduje jeszcze poważniejszych skutków
w jego życiu społecznym16.
Tab. 3. Najważniejsze cechy stanu uzależnienia
silna potrzeba, a nierzadko przymus używania substancji psychoaktywnej, silniejszy od wszelkich innych potrzeb
brak samokontroli zażywania danej substancji oraz
kompulsywność w poszukiwaniu kolejnej dawki
przyjmowanie substancji psychoaktywnej w celu uniknięcia objawów abstynencyjnych
Cechy:
występowanie zjawiska abstynencji po przerwaniu przyjmowania
substancji psychoaktywnej
narastanie zjawiska tolerancji na przyjmowaną substancję
Nie znamy dokładnie
czasowej ścieżki uzależnień
od poszczególnych narkotyków. Wiele osób eksperymentujących z narkotykami
naiwnie wierzy, że nie
uzależnią się oraz potrafią
kontrolować sięganie po
substancję psychoaktywną.
To jedna z największych
narkotykowych pułapek.
indywidualny charakter (cykl, sposób) przyjmowania substancji
psychoaktywnej
zanik relacji społecznych oraz potrzeby wykonywania naturalnych
czynności zawodowych i osobistych, charakterystycznych dla
stylu życia przed wystąpieniem uzależnienia
kontynuowanie zażywania pomimo występowania szkód zdrowotnych, osobistych i społecznych
Zespół uzależnienia ma miejsce, jeśli w ciągu roku stwierdzimy
równoległe występowanie co najmniej trzech z wymienionych cech17.
Wyjaśnienie przyczyn uzależnienia jest niezwykle skomplikowane. W teoriach psychologicznych wskazuje się, że podatność na substancje psychoaktywne mogą powodować cechy intrapsychiczne człowieka. Zalicza
się do nich: niską samoocenę, małą odporność na stres, nieśmiałość,
chroniczny niepokój, buntowniczość oraz ekstra- i introwersję. Wskazuje
się także na wpływ cech neurotycznych. Tak uważa m.in. cytowany przez
J. Rogalę-Obłękowską, D. Laretti18. Inni autorzy wskazują na zaburzenia
wczesnego okresu rozwoju, zwłaszcza wywieranie silnego wpływu na
dziecko, powodującego problemy z samodzielnym podejmowaniem decyzji i oceną sytuacji. Zażycie narkotyku jest wówczas próbą odreagowania i „usamodzielnienia się”.
Jednoznacznie należy stwierdzić, że przyjmowanie narkotyków
prowadzi do pojawienia się mechanizmu uzależnienia. Może ono mieć
wymiar psychiczny, fizyczny lub społeczny. Uzależnienie jest stanem
przymusu, w którym człowiek nie potrafi zapanować nad wewnętrznymi
Istotą „uzależnienia” jest
utrata kontroli nad zachowaniem. Osoba uzależniona zażywa dany środek nie
dlatego, że chce to robić,
lecz dlatego, że kieruje
nią wewnętrzny przymus
przyjęcia substancji. Stan
uzależnienia obejmuje
wszystkie sfery funkcjonowania człowieka,
a w konsekwencji, gdy
osoba nie zostanie poddana terapii, w sposób
nieuchronny prowadzi do
dezintegracji społecznej
i ruiny zdrowotnej.
16
D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 14.
Na podstawie: K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, Stowarzyszenie
Profesjonalistów Psychoterapii i Psychoedukacji „Wspólna”, Warszawa 2006; M. Jędrzejko, K.
Piórkowska, Leksykon narkomanii.
18
J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii. Wyjaśnienia teoretyczne, Warszawa
1999, s. 7.
17
18
W świetle dorobku współczesnej nauki wiemy, że
istnieją biologiczne (genetyczne) uwarunkowania
uzależnienia – podatność
na nią. Jednak żaden człowiek nie zna tego własnego
„kodu narkotykowego”,
stąd najskuteczniejszym
sposobem uniknięcia
uzależnienia jest niepróbowanie narkotyków.
Specyfika współczesnej
narkomanii nie ogranicza
czynników ryzyka do tzw.
nizin społecznych oraz
środowisk wykluczenia
społecznego. Obserwujemy
nowe i – jak się wydaje
– bardzo niebezpieczne
tendencje, w analizie
których należy uwzględniać
wpływ różnych czynników
natury społecznej,
ekonomicznej oraz relacji
w rodzinie.
Polskim problemem
jest tzw. imprezowanie
z narkotykiem lub
dopalaczem.
mechanizmami, zmuszającymi do poszukiwania oraz wzięcia kolejnej porcji narkotyku. Mechanizm ten jest silniejszy od naszych naturalnych odruchów i, w zdecydowanej większości przypadków, powoduje odrzucenie uznanych (zinternalizowanych) wartości, zasad i norm
postępowania. W tej tezie zawarta jest ważna uwaga, której wyjaśnienie
znajdziemy m.in. w analizach Zygfryda Juczyńskiego.
Według tego autora narkomania jest problemem występującym
w trójkącie: człowiek – narkotyk – środowisko. W zależności od sytuacji
znaczenie każdego z tych czynników może być – co do siły – różne19.
Powstaniu uzależnienia towarzyszy niezwykle silne pragnienie – potrzeba zażycia kolejnej porcji substancji psychoaktywnej. Siła i typ uzależnienia
zależy od wielu czynników, w tym: rodzaju substancji, długości przyjmowania narkotyków, cech psychofizycznych jednostki. Zauważa się przy tym,
że istnieją także indywidualne cechy organizmu, które mogą wpływać na
powstanie uzależnienia lub inne reakcje organizmu na przyjętą dawkę
narkotyków. Przywołuje się tutaj przykłady, że ta sama ilość danej substancji psychoaktywnej różnie wpływała na zachowanie ludzi. Innym czynnikiem jest wiek.
Uzależnienie (nałogowe zażywanie) charakteryzuje się czterema cechami: siłą, podstawowym charakterem, automatyzmem i trwałością20.
Każde uzależnienie jest chorobą postępującą. Doświadczenia
z praktyki lekarskiej i terapeutycznej dowodzą, że każde kolejne
„branie” rodzi coraz poważniejsze konsekwencje, prowadzące, stopniowo, do innego wymiaru umierania: społecznego, psychicznego
i – w końcu – fizycznego.
Narkomania, jako choroba, prowadzi do całkowitego unicestwienia.
Ważnym doświadczeniem, wynikającym z obserwacji zachowań narkomanów, jest pokazanie mechanizmu upadku. Osoby biorące narkotyki, na wszystkich etapach zażywania, nie potrafią przewidzieć skutków
zdrowotnych i społecznych. Narkotyk blokuje wszelkie refleksje i analizy związane z uświadomieniem sobie obecnych i potencjalnych zagrożeń. W konsekwencji, po etapie „przyjemnych” doznań, szybko wchodzi
się na poziom przymusu brania kolejnych porcji narkotyku. Nie jest to
jednak wprowadzenie organizmu w stany ekstatyczne, lecz „ucieczka”
przed np. ujawniającym się bólem fizycznym, psychozami, strachem
i wieloma innymi negatywnymi odczuciami. Uzależnienie jest funkcjonowaniem w stanie nierzeczywistym, nie istniejącym w normalnych
warunkach, stanem ubezwłasnowolnienia fizycznego i psychicznego.
Nałóg zniewala. Odbiera możliwość kontroli zachowania, a potem – kierowania swoim życiem.
Dla pełniejszego zrozumienia problemu uzależnień należy poznać
kilka innych terminów, np.: tolerancja. Zjawisko określane tą nazwą
może wystąpić, ale nie musi. Istota tolerancji polega na tym, że osoba uzależniona – dla osiągnięcia porównywalnych stanów psychicznych i fizycznych – musi przyjmować coraz większe ilości narkotyku,
a może być uzależniona od więcej niż jednej substancji21. Każdy organizm dąży do zachowania homeostazy, natomiast substancja psy19
Szerzej: Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PWL, Warszawa 2005.
20
Por. tamże, s. 58–59.
21
K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane
przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, Centrum Pomocy Rodzinie przy Towarzystwie
Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych „Powrót z U”, Warszawa 1998, s. 5–7.
19
choaktywna zaburza tę równowagę. Organizm uruchamia więc szereg
mechanizmów, których zadaniem jest przywrócenie homeostazy lub –
jeśli to niemożliwe – zmniejszenie negatywnych następstw działania
substancji22. Dlatego osoba, która przyjmuje ponownie substancję
psychoaktywną, doświadcza jakby słabszego działania. Możemy mówić
o dwóch typach tolerancji: osobniczej (zwiększenie tempa metabolizmu
narkotyku, w wyniku jego regularnego przyjmowania) oraz funkcjonalnej (zmniejszone efekty działania narkotyku w następstwie regularnego
przyjmowania).
Z kolei używanie szkodliwe (nadużywanie) to przyjmowanie substancji
psychoaktywnej, prowadzące do wystąpienia szkód somatycznych
i (lub) psychicznych. Mówimy o nim wtedy, gdy można zaobserwować
objawy wymagające podjęcia interwencji medycznej (psychologicznej). Używanie szkodliwe nie wiąże się ściśle z jakimś czasowym lub
ilościowym określeniem przyjmowania substancji psychoaktywnych.
Może nastąpić już po pierwszej dawce. Z kolei zespół abstynencyjny jest
to stan somatyczny i (lub) psychiczny organizmu, będący wynikiem braku substancji psychoaktywnej. Przebieg zespołu jest specyficzny dla
każdej substancji psychoaktywnej, a w jego obrazie występują zarówno
reakcje somatyczne, jak i psychopatologiczne. Natomiast ostre zatrucie
jest stanem nagłej, przemijającej intoksykacji o przebiegu charakterystycznym dla konkretnej substancji psychoaktywnej.
Rys. 2. Cechy stanu uzależnienia
Siła – jej osłabienie (pokonanie)
może nastąpić tylko poprzez
zaspokojenie głodu narkotykowego
Automatyzm – jest sterowany
wewnętrznymi mechanizmami,
określającymi częstotliwość konieczności
przyjęcia kolejnej dawki narkotyku
Charakter podstawowy (wiodący)
– jest silniejszy od innych związków:
rodzina, przyjaciele, zdrowie, zainteresowania naukowe, zawodowe
Trwałość – jest wpisana w somatykę
i psychikę człowieka; ma charakter
indywidualny dla każdej jednostki
1.1.2. Klasyfikacje substancji psychoaktywnych (uzależniających)
Próba jednoznacznego zdefiniowania substancji psychoaktywnych jest
niezwykle trudna. Po pierwsze, szybkiemu rozszerzeniu ulega ich lista,
po drugie, mamy tutaj do czynienia z subtelną granicą pomiędzy tym, co
psychoaktywne, a tym, co tylko wspomagające. Problem ten szerzej poruszamy w jednym z kolejnych rozdziałów, przy okazji charakterystyki grup
narkotyków i tzw. dopalaczy.
22
G. Kobb, M. LeMoal, Drug Abuse: Hedonic Homeostatic Dysregulation, „Science”
1997, nr 278, s. 52–58.
20
Termin: „substancja
psychoaktywna”
został wprowadzony
do Międzynarodowej
Klasyfikacji Chorób (ICD10) w 1992 roku: jest to
substancja, która – po
przyjęciu – wpływa na
procesy umysłowe, np.
procesy poznawcze
lub nastrój. Z kolei
w definicji uzależnienia,
zaproponowanej przez
Światową Organizację
Zdrowia (WHO –
1969) słowo: „lek”
jest równoważnikiem
słów: „substancja
psychoaktywna”.
Zwolennikiem szerszego
ujmowania terminu toksykomania jest C. Cekiera,
pisząc: Słowo toksykomania
może oznaczać zarówno
nadmierne używanie, jak
i nałogowe nadużywanie
bądź środków leczniczych,
lecz nie w celu leczniczym
narkotyków, bądź innych
środków naturalnych lub
syntetycznych odurzających
i nieodurzających. Mogą
one działać pobudzająco
lub relaksująco, zawsze jednak szkodliwie dla zdrowia
i organizmu ludzkiego.
Substancją psychoaktywną23 jest związek chemiczny nie zaliczany
do pokarmów, który ma wpływ na funkcjonowanie biologiczne ludzi lub
zwierząt. O tym natomiast, czym jest substancja psychoaktywna, w polskiej literaturze tematu piszą m.in. K. Zajączkowski24 i B.T. Woronowicz25. Według tych autorów substancjami psychoaktywnymi są wszystkie te środki, które działając na mózg osoby je zażywającej, prowadzą
do zmiany stanów świadomości, zwłaszcza odbioru i oceny bodźców
zewnętrznych. Substancje te działając na człowieka, zmieniają jego
samopoczucie i odbiór otaczającej rzeczywistości. Poprzez swoje
działanie osoba je zażywająca jest np. w stanie przytłumić przeżywane
negatywne emocje i polepszyć swój nastrój. Istotną cechą tych zmian
jest ich krótkotrwałość. Czas działania zależny jest od typu substancji,
jej dawki oraz stopnia uzależnienia.
W literaturze tematu istnieje wiele klasyfikacji substancji psychoaktywnych. D. Pstrąg26 przytacza dwie z nich – opracowane przez Trud
Stevana i Petera Petrovića. Pierwsza z nich zawiera typy uzależnień
uwarunkowane rodzajem używanej substancji psychoaktywnej, druga natomiast zawiera podział tych substancji, zwracając uwagę na
wywoływane przez ich zażywanie efekty. Cytowana tu autorka27
przedstawia także klasyfikację Timothy’ego Dimoff’a i Steve’a Carpera, która uwzględnia, poza klasycznymi narkotykami, także inne
substancje, równie szkodliwie działające na organizm. Podział substancji psychoaktywnych zawarty w ICD-10 przedstawia również
Z. Juczyński28. Polski podział środków odurzających opracowany jest
według kryterium siły ich oddziaływania na organizm człowieka (D.
Pstrąg29). Z kolei M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall30 przedstawiają
listę substancji psychoaktywnych, z uwzględnieniem nazw używanych
w Stanach Zjednoczonych AP, Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii
i Australii, dodając do nich określenia spotykane w innych krajach.
Przez substancję psychoaktywną należy rozumieć także określenia
wynikające z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, takie jak: środek
odurzający, substancja psychotropowa, środek zastępczy31. Chociaż
słowo narkotyk, w ujęciu naukowym, oznacza tylko opium, morfinę,
heroinę, kodeinę, hydromorfinę, metadon i meperdinę, to powszechne
jest stosowanie tej nazwy również wobec innych substancji psychoaktywnych32. W niniejszej książce termin narkotyk będzie używany w jego
szerokim znaczeniu, wykraczającym poza definicję ustawową. Przyjęcie
takiego punktu widzenia nie jest przypadkowe. Po pierwsze, ustawodawcy trudno by było nadążać za ujawnianiem coraz to nowych substancji,
wprowadzanych na nielegalny rynek, a służących odurzaniu się; po drugie, ze względu na coraz szersze stosowanie różnych środków, pochodzenia naturalnego i chemicznego (mieszanego), w celu osiągania
nienaturalnych stanów psychicznych i psychofizycznych.
Najpopularniejsze klasyfikacje substancji psychoaktywnych to te ut23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 12.
K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 7.
B.T. Woronowicz, Bez tajemnic, s. 163.
D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 124–127.
Tamże, s. 129–130.
Z. Juczyński, Narkomania, s. 11.
M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 13.
Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z 24.04.1997 r., Dz.U. nr 75, poz. 468.
M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, s. 130.
21
worzone przez WHO33 i Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ)34.
Klasyfikacja WHO, wraz z ilustracjami wybranych narkotyków, została
przedstawiona w załącznikach. Natomiast klasyfikacją istotną z pedagogicznego punktu widzenia jest opracowanie autorstwa T. Dimoff’a i S.
Carpera35. Za kryterium podziału substancji psychoaktywnych przyjęli
oni wpływ substancji na zachowanie człowieka.
Tab. 4. Klasyfikacja substancji psychoaktywnych według T. Dimoff’a
i S. Carpera36
Typ
Rodzaj substancji
substancji
Środki
tłumiące
Alkohol, leki nasenne
i uspokajające, środki
wziewne
Działanie
Redukcja czynności mózgu
i całego układu nerwowego,
osłabienie hamulców wewnętrznych.
Małe dawki wywołują pobudzenie,
a duże – senność. Nawet małe dawki
powodują upośledzenie procesów
intelektualnych, tj. spostrzegania,
zapamiętywania, podzielności uwagi
Środki
Kofeina, nikotyna, amfetpobudzające amina, kokaina
Pobudzenie czynności OUN,
wyostrzenie zmysłów, po
długotrwałym przyjmowaniu środka:
nadaktywność, brak apetytu,
bezsenność
Marihuana i haszysz,
Halucynogeny meskalina, LSD, psylocybina, PCP (fencyklidyna)
Bezpośrednie zaburzenia czynności
mózgu, powodujące ubarwiony,
zniekształcony obraz świata, poczucie spowolnionego upływu czasu,
pseudohalucynacje
Opiaty
NIe istnieją tzw. czyste narkotyki. Dealerzy wprowadzają
świadomie w błąd klientów
oferując „czysty towar”, który
ZAWSZE jest mieszaniną
różnych substancji. Modyfikacje narkotyków odbywają
się przy założeniu, że mają
one dać jak najsilniejsze
wrażenia.
Morfina, kodeina, heroina,
Uśmierzenie bólu. Małe dawki
opium, petydyna,
wywołują stany euforii, duże natomihydromorfon, oksykodon,
ast – stany zamroczenia
pentazocyna, propoksyfen
Przedstawiony powyżej podział nie jest oczywiście doskonały. Po
pierwsze dlatego, że pojawiają się nowe środki (np. coraz większą
popularność zyskuje w Polsce mefedron), po drugie, ze względu na ujawnianie, nieznanych dotąd, nowych połączeń poszczególnych substancji,
co powoduje, iż mają one odmienny (częściowo) wpływ na człowieka.
Zauważmy też, że w zestawieniu znajdują się zarówno: środki zabronione
(np. kokaina); kontrolowane (opiaty); jak i dopuszczone, z ograniczeniami,
do obrotu (alkohol, tytoń). Owa niedoskonałość wynika również ze stale
zmieniającej się sceny narkotykowej oraz składu substancji występujących
pod tą samą nazwą.
33
34
35
36
Uwaga narkotyki, s. 9.
Tamże.
Za: D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 129–143.
Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 129–143.
22
Tab. 5. Siła uzależniania narkotyków i innych substancji psychoaktywnych
Rodzaj środka
W praktyce pedagogicznej
zasadnym jest wyjaśnianie
młodzieży, że nie ma narkotyków, które nie uzależniają, jak i nie ma bezpiecznych narkotyków. Fakt, że
ktoś zażywa narkotyki i nie
widać po nim cech uzależnienia jest tylko „stanem
ukrytym”, którego cechy
ujawnią się w przyszłości.
heroina
opium
morfina
kodeina
amfetamina
kokaina
LSD
meskalina
psylocybina
fencyklidyna (PCP)
marihuana
haszysz
olej haszyszowy
barbiturany
benzodiazepiny
ketamina
GHB
metadon
sterydy anaboliczne
makiwara
khat
crack
nikotyna
alkohol
Możliwość uzależnienia
fizycznego
psychicznego
duża
duża
duża
duża
duża
duża
średnia
średnia
możliwa
duża
możliwa
duża
brak
nierozpoznana
brak
nierozpoznana
brak
nierozpoznana
brak
nierozpoznana
możliwa, słaba
średnia
stopień nieznany
średnia
stopień nieznany
średnia
średnia do dużej
średnia do dużej
brak
średnia do dużej
brak
średnia do dużej
stopień nieznany
stopień nieznany
duża
od małej do dużej
duża
duża
duża
duża
duża
duża
duża
duża
duża
duża
duża
duża
Dla lepszego zrozumienia specyfiki podziału narkotyków prezentujemy
także inne klasyfikacje. Jeśli przyjąć ścisłe rozumienie terminu „narkotyk”, wykaz będzie przedstawiał się odmiennie. Najpopularniejszymi
klasyfikacjami są przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia (WHO)
i Organizację Narodów Zjednoczonych.
Tab. 6. Klasyfikacja narkotyków wg WHO i ONZ
Klasyfikacja wg WHO
q grupa opium (pochodne opium –
opiaty oraz ich syntetyczne analogi)
q grupa alkoholu, barbituranów i barbituranopodobnych
q grupa amfetaminy i amfetaminopodobnych leków pobudzających
q grupa kokainy
q grupa halucynogenów
q grupa konopi indyjskich, grupa lotnych rozpuszczalników
q grupa khatu
Klasyfikacja wg ONZ
q narkotyki naturalne i syntetyczne
q produkty otrzymywane z konopi
indyjskich
q kokaina i inne produkty otrzymywane z koki
q barbiturany i inne środki
uspokajająco-nasenne
q małe trankwilizatory
q amfetaminy i pochodne środki
pobudzające
q LSD i inne halucynogeny
q analogi narkotyków kontrolowanych
(designer drugs)
q rozpuszczalniki organiczne i środki
inhalacyjne
23
Jeszcze inną próbą dokonania systematyzacji jest podział wynikający
z doświadczeń i wiedzy praktyki lekarskiej. Uwzględnia on specyficzne
cechy wpływu określonych substancji na zdrowie i zachowanie człowieka.
Tab. 7. Klasyfikacja substancji psychoaktywnych według praktyki
klinicznej
Leki
psycholeptyczne:
środki nasenne
środki przeciwlękowe
i łagodniejsze środki
uspokajające
mocniejsze środki
uspokajające
Leki
psychoanaleptyczne: środki pobudzające nastrój
barbiturany
benzodiazepiny
meprobamty
neuroleptyki
trójcykliczne
i nietrójcykliczne środki
przeciwdepresyjne
IMAO (inhibitory
monoaminooksyzdazy)
środki pobudzające czujność
amfetaminy i ich pochodne
meskalina
Leki
środki halucynogenne
psychodysleptyczne:
psylocybina
LSD
morfina
opiaty
heroina
metadon
środki odurzające
kokaina
inne
kanabioidy
alkohol
środki uspokajające
eter
rozpuszczalniki
Obserwacja skutków narkomanii, zwłaszcza w trakcie leczenia
w placówkach zamkniętych, pozwoliła na wypracowanie grupy zaburzeń
będących efektem przyjmowania narkotyków. Wprowadzone podziały
uwzględniały, przede wszystkim, odmienność oddziaływania narkotyków
na organizm człowieka, zwłaszcza na wywoływane przez nie zaburzenia.
Jedną z takich systematyzacji jest Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób.
24
Tab. 8. Grupy zaburzeń psychicznych i zaburzeń spowodowanych
używaniem substancji psychoaktywnych wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10)37
alkoholu
opiatów
kanabinoli
Zaburzenia
spowodowane
stosowaniem
leków o działaniu uspokajającym i nasennym
kokainy
innych niż kokaina substancji stymulujących, w tym kofeiny
Na podstawie badań
i praktyki przyjęto uważać,
że narkomania jest
problemem – co najmniej
– czteropłaszczyznowym:
zdrowotnym, społecznym,
etyczno-moralnym
i prawnym.
Najczęściej problemy
te współwystępują lub
pozostają w związku
przyczynowo-skutkowym.
Większość autorów uważa,
że alkoholizm jest jedną
z form narkomanii, chociaż
różne mogą być modele
popadania w ten nałóg.
Alkohol uważany jest za
narkotyk dopuszczony do
oficjalnego obiegu i akceptowany kulturowo.
substancji halucynogennych
tytoniu
lotnych rozpuszczalników
kilku substancji psychoaktywnych lub innych substancji niż
wyżej wymienione
Jak już wcześniej podkreślono, narkomania jest zjawiskiem
wielopłaszczyznowym i wieloczynnikowym, stąd wielość terminów i pojęć,
począwszy od nazw i grup poszczególnych narkotyków, poprzez stany
zdrowotne (somatyczne i psychiczne), aż po kwestie natury społecznej
i moralnej.
Jest wiele wariantów wytłumaczenia istoty zjawiska przyjmowania
i uzależniania się od narkotyków (patrz rozdział o teoriach uzależnień).
Jedni badacze wskazują na dominującą rolę czynników biopsychicznych,
inni – środowiskowych, a jeszcze inni – na słabości tkwiące w formacji
moralnej człowieka. Spośród najbardziej znanych koncepcji, tłumaczących
rozwój narkomanii, wyróżnić można teorie: biologiczne, psychologiczne
i teorie więzi interpersonalnych38. Nie jest przedmiotem tej pracy rozstrzyganie, która z nich jest najlepsza. Naszym zdaniem wszystkie zawierają
trafne spostrzeżenia i uwagi, a narkomanii nie da się zamknąć w ramach
jednej teorii. Konieczne jest jednak pokazanie jej jako jednej z patologii
społecznych, co uczynimy w dalszej części książki.
Pytanie: „dlaczego ludzie biorą?” – nurtuje psychologów, pedagogów
i socjologów od wielu lat. Nikt bowiem nie neguje destrukcyjnego wpływu
narkotyków na zdrowie człowieka, ale też nikt nie udzielił jeszcze jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o źródła takich zachowań39.
Pierwszy eksperyment narkotykowy może być skutkiem złej socjalizacji,
przewagi wzorców negatywnych oraz niepełnej wiedzy o działaniu substancji psychoaktywnej. Będziemy więc, w takim przypadku, doszukiwać
się ułomności procesu wychowania w rodzinie, oddziaływania na dziecko
(młodego człowieka), negatywnych czynników natury środowiskowej
(np. subkulturowej) oraz niewłaściwej profilaktyki antynarkotykowej.
Nie jest to jednak pełne wytłumaczenie. Z kolei, na etapie uzależnienia,
decydujący wpływ mają mechanizmy biopsychiczne, których siła elim37
Za: K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, s. 3.
38
Czytelnikom polecamy dwie prace, w których rzeczowo i kompetentnie mówiono te
teorie: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii – wyjaśnienia teoretyczne, Warszawa
1999; S.A. Maisto, M. Galizio, G.J. Connors, Uzależnienia – zażywanie – nadużywanie,
Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „Karan”, Warszawa 2000.
Problematykę pojęć można znaleźć także w pracy M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon
narkomanii.
39
Osoby zainteresowane szerszym poznaniem tego problemu odsyłamy do pracy M. Byalick, R. Ruden, Żarłoczny mózg. Pułapki uzależnień, Warszawa 2002.
inuje zdolność człowieka do samodzielnego przerwania zażywania.
W takim przypadku mamy do czynienia z chorobą – z wszelkiego typu
konsekwencjami medycznymi. Dodajmy – chorobą o bardzo burzliwym
przebiegu i silnym wpływie na sferę somatyczną i psychiczną człowieka.
Wreszcie dla prawników, przedstawicieli służb porządku publicznego
narkomania jest domeną przestępstw, gdzie rzadko podnosi się kwestie psychiki człowieka. Niemożliwym jest więc ujęcie narkomanii w prostych, jednoznacznych definicjach. Prezentując powyżej niektóre terminy
i definicje, mamy świadomość, że nie obejmują one całości rozległej
problematyki.
Pierwszym z tych terminów jest: „uzależnienie” – jego zasadniczą
cechą jest dominacja potrzeby przyjęcia dawki substancji psychoaktywnej – bez względu na konsekwencje. Uzależnienie charakteryzuje
interakcyjność reakcji fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych. Warunki konkretnej sytuacji decydują, które z nich będą miały
przeważający wpływ.
25
W niemal powszechnym
odbiorze narkomania,
to używanie substancji
zabronionych. Tymczasem
znaczący odsetek osób
uzależnionych stanowią
te, które przyjmują środki
dopuszczone do obrotu,
np. leki. Do najczęściej nadużywanych leków należą
środki nasenne i uspokajające, przeciwbólowe
i przeciwgorączkowe oraz
pobudzające
i dopingujące.
1.2. Rodzaje uzależnień
W literaturze tematu badacze wyróżniają trzy rodzaje uzależnienia, co
zostało zilustrowane na rysunku 3.
Rys. 3. Rodzaje uzależnienia40
Uzależnienie
fizyczne (fizjologiczne)
psychiczne (psychologiczne)
Poszczególne rodzaje
uzależnień mogą występować samodzielnie lub
równolegle. Najczęściej
spotykamy się z równoczesnym występowaniem co
najmniej dwóch rodzajów
uzależnienia.
społeczne (środowiskowe)
Zastosowanie trójstopniowego podziału uzależnień znalazło potwierdzenie w praktyce.
Uzależnienie fizyczne jest, przez badaczy tematu, określane jako fizjologiczna zależność organizmu od systematycznie zażywanej substancji
psychoaktywnej. Stan ten jest wynikiem włączenia się danej substancji
do metabolizmu komórkowego, na skutek czego staje się ona niezbędna
do zachowania równowagi biologicznej organizmu. Efektem wytworzonej
zależności jest powstanie, w organizmie osoby uzależnionej, sztucznej
potrzeby biologicznej, przejawiającej się przymusem przyjmowania danego środka. Zależność fizyczna charakteryzuje się więc kompulsyjnym
(przymusowym) dążeniem do zażywania substancji psychoaktywnej41.
Brak danej substancji w organizmie skutkuje pojawieniem się tzw. zespołu
abstynencyjnego, powstałego na skutek zakłócenia procesów biologicznych i przejawiającego się dotkliwymi, fizycznymi zaburzeniami. Siła
tego rodzaju uzależnienia jest zależna od rodzaju przyjmowanej substancji. Z uzależnieniem fizycznym związane jest tzw. zjawisko tolerancji,
którego istota polega na konieczności przyjmowania coraz większych
dawek środka w celu uzyskania takiego samego efektu. Rozpatrując
problem narkomanii, należy uwzględnić nie tylko cechy i właściwości substancji uzależniających pod względem chemicznym i fizjologicznym, ale
40
41
Kluczowym elementem
uzależnienia fizycznego jest
zjawisko tolerancji. Związane jest ono z koniecznością
przyjmowania coraz to
większych dawek substancji
psychoaktywnej dla osiągnięcia tego samego efektu
(stanu).
Kluczowym elementem uzależnienia psychicznego jest
bezwarunkowe dążenie do
użycia substancji psychoaktywnej, w celu uzyskania
pożądanych stanów psychicznych (emocjonalnych
i zmysłowych).
Por. K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 40.
L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 160.
26
Za jeden z najniebezpieczniejszych typów narkomanii
(politoksykomanii) lekarze
uznają równoległe przyjmowanie dużych dawek leków
nasennych lub uspokajających i alkoholu.
Substancjami, które
wywołują najsilniejsze
uzależnienie fizyczne i psychiczne są opiaty (morfina,
opium, heroina) oraz leki.
W przypadku uzależnienia
społecznego kluczowym
elementem jest rodzaj
przymusu środowiskowego – pierwotnego w stosunku do uzależnienia od
substancji. Uzależnienie
od substancji ma charakter
wtórny.
także ich wpływ na psychikę osoby je przyjmujące. Z. Juczyński42 pisze,
że uzależnienie fizyczne jest jedynie biologicznym skutkiem systematycznego zażywania substancji psychoaktywnej. Według tego autora naturę
uzależnienia stanowi uzależnienie psychiczne, będące w stosunku do
uzależnienia fizycznego pierwotnym rodzajem uzależnienia.
Uzależnienie psychiczne polega na tym, że zażywane substancje
uzależniające powodują silne, szybkie gratyfikacje emocjonalne43. Jak
pisze Cesare Guerreschi44, uzależnienie tego typu powstaje na skutek
interakcji pomiędzy zażywaną substancją, osobą ją zażywającą i kontekstem, w jakim ta interakcja zachodzi. Cytowany tu autor przedstawia
nowatorską definicję uzależnienia, której twórcami są Gregory Bateson
i Paolo Rigliano (1998): Uzależnienie jest wynikiem nałożenia się mocy
substancji uzależniającej oraz mocy, jaką jednostka jest skłonna jej
przypisywać45. Jest to proces, który zaczyna się w momencie, kiedy osoba przyjmując daną substancję, odbiera siebie w sposób inny niż dotychczas i postrzega zmianę wizerunku samej siebie jako coś pozytywnego lub lepiej odpowiadającego swoim potrzebom46. Osoba uzależniona
spostrzegając, że dana substancja i tylko ona jest w stanie „zaspokoić”
pewne jej potrzeby, przypisuje jej szczególne, subiektywne znaczenie,
coraz bardziej koncentrując swoje życie tylko na jej zdobywaniu. Podobnie ten rodzaj uzależnienia przedstawia H. Sęk, pisząc: zależność psychiczna przejawia się w obsesyjnym dążeniu do użycia środka, celem
osiągnięcia oczekiwanych doznań emocjonalnych i umysłowych47.
D. Pstrąg powołując się na teorię Iwana Piotrowicza Pawłowa, traktuje
uzależnienie psychiczne jako utrwalony stereotyp odruchowo-warunkowy48. Jest to wytworzona, mniej lub bardziej silna potrzeba psychologiczna, która w skrajnych przypadkach przeradza się w pożądanie posunięte
aż do nieopanowanej żądzy i przymusu brania49. C. Cekiera50 dodaje, że
odstawienie środka nie skutkuje pojawieniem się charakterystycznych objawów zespołu abstynencyjnego.
Uzależnienie społeczne związane jest z chęcią przynależności jednostek do grup społecznych, które uważają zażywanie substancji psychoaktywnych za normę obyczajową i element je integrujący. Takie zachowania są
charakterystyczne głównie dla grup subkulturowych i nieformalnych grup
rówieśniczych. Spotykamy je także w grupach przestępczych o charakterze zorganizowanym.
Jednostka chcąc przynależeć do takiej gry, zostaje zobligowana „normą
społeczną” do realizowania podobnych zachowań. Odrzucenie przez
jednostkę tych norm skutkuje odrzuceniem jej przez tę grupę. Osoby, które
chcą zyskać akceptację członków grup, postępują podobnie do nich. Istotą
tego rodzaju uzależnienia, jak pisze C. Cekiera51, jest uzależnienie od
grupy, zaś uzależnienie od substancji psychoaktywnych jest zjawiskiem
wtórnym. Do grup tych należy zaliczyć te wchodzące w skład podkultur
42
Z. Juczyński, Narkomania, s. 61.
H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2003, s. 273.
44
C. Guerreschi, Nowe uzależnienia, Wydawnictwo Salwator, Kraków 2006, s. 20.
45
Tamże, s. 21.
46
Tamże.
47
48
49
C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób
uzależnionych, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1992,
s. 17.
50
Tamże, s. 17–18.
51
C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień, s. 18.
43
dewiacyjnych oraz rodzin alkoholowych i narkomańskich. Powodem tak silnej więzi emocjonalnej jednostek z grupą, jak pisze D. Pstrąg52, jest wyobcowanie w środowisku rodzinnym i szkolnym młodzieży, spowodowane
niskim poziomem możliwości przystosowawczych tych osób, ich zaburzeniami neurotycznymi, a także niezaspokojoną potrzebą przynależności.
Pisząc za M. Jędrzejko53, społeczne wzorce zażywania narkotyków są
bardzo istotną przyczyną inicjacji narkotykowej. Współcześnie ten rodzaj
uzależnienia związany jest także z modą na zażywanie substancji psychoaktywnych w określonych sytuacjach społecznych, np. w czasie spotkań
towarzyskich. Zauważono także, że wzorce środowiskowe są silniejsze
w niektórych grupach zawodowych, zwłaszcza w tych, gdzie działaniu towarzyszy silny stres psychiczny i obciążenie fizyczne (działanie żołnierzy
w operacjach wojennych, funkcjonowanie w zorganizowanych grupach
przestępczych, przynależność do agresywnych subkultur młodzieżowych,
praca w korporacjach, praca menadżerów i dostawców handlowych).
27
Z badań i praktyki Mazowieckiego Centrum Profilaktyki Uzależnień wynika,
że najskuteczniejszym
sposobem ograniczania
uzależnienia społecznego
jest prowadzenie ofensywnej profilaktyki na poziomie ostatnich klas szkoły
podstawowej oraz
w gimnazjach.
1.3. Mechanizmy uzależnień od substancji
psychoaktywnych
Według założeń modelu terapii strategiczno-strukturalnej Jerzego Mellibrudy54, proces uzależnienia kształtowany jest przez trzy, wzajemnie
oddziaływujące na siebie mechanizmy psychologiczne, co zostało przedstawione na kolejnym rysunku.
Rys. 4. Psychologiczne mechanizmy uzależnienia55
nałogowej regulacji emocji
mechanizmy
iluzji i zaprzeczenia
rozproszenia i rozdwojenia „Ja”
Są to mechanizmy obronne osoby uzależnionej, które uniemożliwiają
jej wejrzenie w prawdziwe źródło problemu i są powodem błędnego koła
uzależnienia.
Mechanizm nałogowej regulacji emocji polega na tym, że osoby uzależnione
regulują swoje stany emocjonalne, przyjmując substancję uzależniającą.
Uzależnieni przyjmują dany środek, aby podwyższyć dobre samopoczucie,
często aż do stanów ekstatycznych, lub zredukować negatywne stany emocjonalne, np. nie odczuwać lęku, niepokoju, stresu, bólu, poczuć ulgę. Pożądany
przez nich skutek faktycznie jednak nie następuje. Ponieważ przyjęta substancja uniemożliwia ocenę faktycznego stanu, uzależniony nie rozumie, że
przyjmując ową substancję, uzyskuje jedynie złudzenie lepszego samopoczucia. Nie rozumie, że po zażyciu środka, negatywne emocje z czasem się tym
bardziej potęgują. Na skutek tego narkoman o swoje złe samopoczucie ob52
53
54
55
Uwaga narkotyki, s. 22.
L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 151–152.
Na podstawie: L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 151–152.
Mechanizm nałogowej
regulacji prowadzi do
powstania stanu iluzji dobrego samopoczucia. Aby
go osiągnąć, konieczne jest
przyjmowanie narkotyku.
Mechanizm iluzji i zaprzeczenia powoduje, że osoba
uzależniona zaprzecza
swojemu uzależnieniu
i nie widzi powodów, by
zaprzestać zażywać środka.
Uzależniony minimalizuje swoje problemy, np.
zdrowotne, w pracy lub
rodzinie. Tym bardziej nie
jest w stanie skojarzyć, że
właśnie uzależnienie jest
ich powodem.
28
winia innych ludzi. Nie jest świadomy, że prawdziwym powodem jego kłopotów
nie są oni, tylko zażywane substancje. Mechanizm ten jest odpowiedzialny
za poczucie głodu substancji (głodu narkotykowego), prowadzi do tego, że
uzależniony traci kontakt z rzeczywistością oraz nie jest w stanie w sposób
naturalny odczuwać emocji pozytywnych, szczęścia, radości, dobrego samopoczucia.
Mechanizm iluzji i zaprzeczania, zniekształcając racjonalne myślenie
osoby uzależnionej, powoduje, że nie jest ona w stanie zauważyć
problemu swojego uzależnienia. Osoba uzależniona (znajdująca się
pod wpływem substancji psychoaktywnej) nieracjonalnie spostrzega rzeczywistość. Jej procesy myślowe w pełni podporządkowane
są pragnieniu zdobywania substancji i „dostosowują” spostrzeganą
przez uzależnionego rzeczywistość do tego, by zażywanie substancji
odczuwała jako stan komfortu. Wynajduje ona więc irracjonalne powody, by dalej zażywać substancję. Mechanizm ten jest systemem
chroniącym uzależnionego przed przyjęciem wszelkich informacji, które
mogłyby uniemożliwić dalsze przyjmowanie substancji, w tym tych,
które jednoznacznie wskazują, iż wyrządza ona sobie szkody zdrowotne, społeczne, zawodowe itp. Nieracjonalne są także jego decyzje.
Mechanizm ten wzmacnia myślenie magiczno-życzeniowe, powodując,
że osoba koloryzuje rzeczywistość.
Z kolei mechanizm rozproszenia i rozdwojenia „Ja” ma wpływ na
strukturę „Ja”, uszkadzając tym samym stabilną tożsamość osoby. Osoba
nie jest w stanie kierować swoim zachowaniem oraz wytrwać w podjętej
przez siebie decyzji dotyczącej zachowania abstynencji. Dzieje się tak,
ponieważ uzależniony podejmuje kolejne próby zaprzestania przyjmowania substancji, nie uznając przy tym swojej bezsilności wobec utraty
kontroli nad jej zażywaniem. Mechanizm ten może doprowadzić do dezintegracji osobowości, polegającej na rozdwojeniu struktury „Ja”. Osoba
zaczyna funkcjonować dwojako – inaczej pod wpływem substancji psychoaktywnej, a inaczej, gdy pod jej wpływem nie jest.
1.3.1. Fazy uzależnienia
Aby uniknąć nieprzyjemnych objawów pojawiających się podczas
zespołu abstynencyjnego,
osoba uzależniona zaczyna
stosować „klinowanie”,
czyli wypija kolejną porcję
alkoholu, eliminującą przykre doznania. Uzależniony
planowo gromadzi alkohol
w domu i upija się do
utraty przytomności.
Wyodrębnianie kolejnych faz w procesie rozwijania się uzależnienia
jest charakterystyczne dla badaczy traktujących je jako chorobę. Autorzy
opierają się na schemacie rozwoju alkoholizmu według Elvina Mortona
Jellinka56, który wyróżnił cztery fazy uzależnienia, przy czym dwie pierwsze
mają charakter jedynie objawowy, a dwie następne świadczą o pojawieniu
się narkomanii. Schemat ten szczegółowo przedstawia L. Cierpiałkowska57.
Z kolei D. Pstrąg58 przedstawia jeden opis czterech faz charakterystycznych dla rozwoju każdej postaci toksykomanii. Opis ten bardzo dobrze
uwzględnia specyfikę symptomów tworzenia się uzależnienia od narkotyków. Zestawienie nazewnictwa i cech kluczowych poszczególnych faz
zostało przedstawione na rysunku 6, a następnie został przedstawiony
opis kolejnych faz, z uwzględnieniem ich specyfiki w uzależnieniu alkoholowym i narkotykowym.
56
57
58
L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 26–29.
29
Rys. 5. Fazy uzależnienia alkoholowego i narkotykowego59
Fazy uzależnienia
alkoholowego
stadium
przedalkoholowe
I
Fazy uzależnienia
narkotykowego
poznanie stanu
odurzenia
Cechy kluczowe
eksperymentowanie lub
towarzyskie używanie
substancji
wrażenie korzystnego
wpływu substancji na
organizm
II
stadium
zwiastunów
stan odurzenia
przyjemnością
III
stadium ostre
stan odurzenia
celem nadrzędnym
całkowita utrata kontroli
zażywania substancji
IV
stadium przewlekłe
stan odurzenia
normą
uwarunkowanie
„normalnego”
funkcjonowania zażywaniem
substancji
Stadium przedalkoholowe charakteryzuje się coraz mniejszą odpornością organizmu na przeżywane napięcia psychiczne przy jednocześnie
zwiększającej się tolerancji na przyjmowany alkohol. Osoba musi więc zażywać coraz większe dawki alkoholu, by uzyskać taki sam efekt jak wcześniej. Alkohol spożywany jest jednak tylko towarzysko, a osoba pijąca nie
kojarzy jeszcze odczuwanej ulgi psychicznej z wypiciem alkoholu. Czas jej
trwania wynosi od kilku do kilkunastu miesięcy, a u dzieci i młodzieży trwa
ona stosunkowo krótko.
Stadium zwiastunów charakteryzuje się stopniowym przechodzeniem
od kontrolowanego nadużywania alkoholu do utraty kontroli nad piciem.
Osoba pije coraz więcej i coraz częściej, sama szukając okazji do wypicia
alkoholu i inicjując nowe „kolejki”, ponieważ zauważa, że alkohol polepsza
jej samopoczucie, uwalnia ją od przeżywanych napięć oraz rozwesela.
Czasami osoby zaczynają pić także w samotności. Po wypiciu niewielkiej
ilości środka pojawiają się luki pamięciowe – tzw. palimpstesty alkoholowe.
O wystąpieniu tej fazy świadczą pierwsze pojawiające się luki, natomiast
znacznie częstsze ich występowanie świadczy o przejściu do kolejnego
etapu choroby.
Stadium ostre charakteryzuje się całkowitą utratą kontroli nad piciem
alkoholu i jest oznaką pojawienia się właściwego uzależnienia. Całkowity
brak kontroli przejawia się niepohamowanym głodem substancji,
pojawiającym się już po wypiciu pierwszej dawki alkoholu, bez względu
na czas trwania wcześniejszej abstynencji alkoholowej. Brak kontroli
picia jest powodem tego, że pojawia się tzw. picie ciągami. Na skutek
niemożności zaprzestania picia pojawia się obniżona samoocena, co powoduje, że osoba traci do siebie szacunek. Za swoje problemy z piciem
alkoholik zaczyna obwiniać najbliższe otoczenie, najczęściej rodzinę,
i staje się wobec niej coraz bardziej agresywny. Jednocześnie stara się
ukryć przed innymi swój problem z piciem alkoholu. W tej fazie, z czasem,
u osoby pijącej wykształca się system iluzji i zaprzeczeń, „chroniący” ją
przed uświadomieniem sobie prawdziwych powodów picia. Zaczynają
się pojawiać problemy zdrowotne związane z piciem alkoholu. Stadium
to kończy się, gdy osoba zaczyna regularne, zaczynając od rana, codzienne picie alkoholu.
59
Alkoholik w stadium
przewlekłym potrafi się
upić coraz mniejszą dawką
alkoholu, gdyż maleje jego
tolerancja na ten środek.
Występuje otępienie uczuciowe oraz zanikają uczucia
wyższe.
Z badań prowadzonych
w latach 2008–2010 przez
Fundację Pedagogium
wynika, że coraz więcej
młodych ludzi sięga po
alkohol w trakcie tzw. życia
towarzyskiego. Rośnie również odsetek nastolatków,
którzy zadeklarowali upicie
się w ciągu ostatnich 12
miesięcy.
Tylko 18% rodziców rozmawia ze swoimi dziećmi na
temat zagrożeń ze strony
alkoholu.
Tamże.
30
Zdrowie określane jest jako
dobrostan, niezbędny dla
właściwego funkcjonowania człowieka. Ma ono
ściśle wyznaczone parametry (np. temperatura ciała),
jak i trudniej mierzalne
(zdrowie psychiczne,
warunki do wzrastania
w zdrowiu, opieka zdrowotna).
Łączenie problematyki
zdrowotnej z narkomanią
może pomóc dzieciom
i młodzieży lepiej zrozumieć
istotę tego zagrożenia.
Zasadnym jest ukazywanie
dalekosiężnych konsekwencji uzależnienia od narkotyków i substancji podobnych.
Stadium przewlekłe charakteryzuje się coraz większą, ciągle postępującą degradacją fizyczną i psychiczną osoby. Motywacja do picia sprowadza się głównie do umożliwienia sobie normalnego samopoczucia i funkcjonowania. W sytuacji braku dostępności środka, uzależniony zaczyna
spożywać alkohole niekonsumpcyjne. Zaczynają występować choroby poalkoholowe, a na skutek skrajnego wyczerpania organizmu, w sytuacji gdy
osoba nie podejmie leczenia, w końcu następuje śmierć.
Poznanie stanu odurzenia jest fazą wstępną i obejmuje pierwsze
próby eksperymentowania ze środkiem toksycznym. Osoba przyjmuje
dany środek okazjonalnie, dla towarzystwa lub z ciekawości, zdobywając
pierwsze informacje na temat wpływu narkotyku na jej organizm. Te zdobyte spostrzeżenia są bardzo istotne dla ewentualnego kształtowania się
dalszego przebiegu uzależnienia. Pierwszymi zażywanymi substancjami
zazwyczaj są kanabinole oraz leki60.
Stan odurzenia przyjemnością charakteryzuje się coraz częstszym
przyjmowaniem środka, gdy osoba dochodzi do wniosku, że dany narkotyk pozytywnie wpływa na jej samopoczucie. Osoba sama zaczyna wtedy
szukać kontaktu z dealerem. Młodzież dopuszcza się kradzieży pieniędzy
w celu zdobycia narkotyków, jednocześnie stara się maskować swój problem przed innymi i przed sobą, wynajdując różne powody tłumaczące jej
postępowanie. Staje się coraz bardziej rozdrażniona i wybuchowa. Zrywa
stare znajomości i nawiązuje nowe.
Sytuacja, w której stan odurzenia staje się celem nadrzędnym,
należy już do zaawansowanego etapu w rozwoju uzależnienia. Osoba
uzależniona przestaje ukrywać swój problem. Z powodu wzrostu tolerancji, zwiększa częstotliwość przyjmowania substancji lub przyjmuje
coraz silniejsze. Aktywność uzależnionej osoby coraz bardziej koncentruje się wokół zdobywania narkotyku, gdyż jego brak w organizmie zaczyna już skutkować doznawaniem bólu fizycznego i bardzo
złego samopoczucia psychicznego. Z kolei sytuacja, gdy stan odurzenia staje się normą stanowi najgłębsze stadium uzależnienia. Osoba
przyjmuje środek, aby móc normalnie funkcjonować. Stany euforyczne osiągalne są jedynie po przyjęciu niebezpiecznie dużej dawki,
dlatego często dochodzi do przedawkowania środka. Stan zdrowia
ulega szybkiemu pogorszeniu, co przeważnie w konsekwencji prowadzi do śmierci.
Opisane cechy poszczególnych faz obu postaci uzależnień można
podzielić ze względu na ich cechy wspólne, należące do objawów nieswoistych uzależnień61 oraz ze względu na ich cechy charakterystyczne,
należące do objawów swoistych uzależnień62. Objawy swoiste natomiast
to sposób rozwoju tolerancji, która w przypadku uzależnienia od narkotyków ciągle wzrasta, zaś w przypadku uzależnienia alkoholowego, najpierw wzrasta, a następnie bardzo maleje, oraz konsekwencje zdrowotne nadużywania substancji. Dotyczą one zdrowia fizycznego, zaburzeń
osobowości, zaburzeń psychicznych i chorób psychicznych. Swoiste objawy zażywania i skutki uzależnienia narkotykowego bliżej zostały przedstawione w kolejnej tabeli.
60
61
62
I. Pospiszyl, Patologie społeczne, s. 183.
Tamże.
31
Tab. 10. Swoiste objawy zażywania i skutki uzależnienia narkotykowego63
Typ
Możliwe objawy
narkotyków zażywania
Skutki
przedawkowania
Objawy zespołu
abstynencyjnego
Opiaty:
opium, morfina,
kodeina, heroina,
metadon i in.
euforia, ospałość,
zwolnione oddychanie, zwężenie
źrenic, wymioty
„wodniste” oczy,
wysięk z nosa,
powolny i płytki oddziewanie, utrata
ech, lepka skóra,
apetytu, irytacja,
drgawki, głęboki
drżenie, uczucie
sen, zamroczenie,
strachu, dreszcmożliwość śmierci
ze, poty, skurcze
mięśni, wymioty
Środki
uspokajające:
barbituriany,
wodzian chlorku,
glutetimid,
metakwalon i in.
zaburzenia mowy
i orientacji, zachowanie jak po
upojeniu alkoholowym
płytki oddech,
zimna
i lepka skóra, rozszerzone źrenice,
słabe i szybkie
tętno, zamroczenie,
możliwa śmierć
lęk, bezsenność,
drżenie, majaczenie, drgawki,
możliwa śmierć
Środki
pobudzające:
kokaina, amfetamina, fenmetrazyna, metylofenidyn
i in.
wzrost czujności,
podniecenie,
euforia, rozszerzone źrenice,
przyspieszone
tętno, wzrost
ciśnienia krwi,
bezsenność, utrata
apetytu
nadruchliwość,
wzrost temperatury
ciała, halucynacje,
możliwość śmierci
apatia, ciągła
ospałość, irytacja, depresja,
zaburzenia orientacji
Halucynogeny:
LSD, meskalina,
psylocybina,
MDA, PCP
złudzenia, urojenia (za wyjątkiem
MDA), ograniczona
percepcja czasu
i przestrzeni
epizody dłuższej,
intensywnej
„podróży”, psychoza, możliwa śmierć
nie zanotowano
Konopie:
marihuana,
haszysz, olej
haszyszu
euforia,
rozluźnienie,
wzrost apetytu,
zdezorientowane
zachowanie
zmęczenie, paranoja, możliwa psychoza
bezsenność,
brak aktywności,
obniżenie apetytu
zależne od jednostki
Życie uzależnionego, który znajduje się w zaawansowanej fazie
nałogu, jest skoncentrowane wokół zdobywania substancji, co sukcesywnie wyniszcza organizm i psychikę danej osoby. Zanim jednak taka
osoba „wykończy” się, wyniszcza najpierw, najczęściej psychicznie,
swoich bliskich.
63
Już dawno zauważono,
że uzależnienie jest
zniewoleniem człowieka,
jego całej istoty, czyli
organizmu, psychiki oraz
duchowego wymiaru
funkcjonowania.
Uzależniony nie zażywa
środka z powodu chęci,
mimo iż tak mu się wydaje.
Ta właśnie ułuda jest
powodem tego, że osoba
nie szuka pomocy, żyjąc
w zakłamaniu przede
wszystkim przed samym
sobą. Jeżeli uzależniony
zauważy, iż „coś jest nie
tak”, najpierw dostrzegą
to jego bliscy, a co
gorsza, dotkliwie odczują
konsekwencje jego nałogu.
Zdrowie jest to stan
dobrego samopoczucia
(well-being), które dotyczy
fizycznego, psychicznego
i społecznego wymiaru
życia. Zdrowie jest pełnią
fizycznego, psychicznego,
społecznego i kulturowego
dobrostanu jednostki.
Na podst.: C. Cekiera, Toksykomania, s. 70–71.
32
1.4. Zdrowie a substancje psychoaktywne
Zgodnie z definicją
zaproponowaną przez
WHO: Zdrowie to nie
tylko brak choroby lub
niepełnosprawności, lecz
stan dobrego samopoczucia
fizycznego, psychicznego
społecznego. Rozróżniamy
przy tym kilka rodzajów
zdrowia: fizyczne,
psychiczne i społeczne.
Narkomania jest chorobą
w wymiarze somatycznym
i psychicznym, chorobą
o różnym przebiegu,
zależnym od stosowanych
substancji, czasu zażywania
oraz wielkości przyjmowanej dawki. Jest chorobą uleczalną, ale nie wyleczalną.
Podstawowym warunkiem
uzyskania pozytywnych
wyników w leczeniu narkomanii jest poddanie się
całemu procesowi leczenia
i terapii.
Nie ma możliwości wyleczenia się z narkomanii
w „warunkach domowych”,
konieczna jest interwencja
medyczna lub/i psychologiczna.
W szkolnej praktyce pedagogicznej ważne jest aby
w sytuacji kontaktu dziecka
z narkotykiem przekonać
jego rodziców (opiekunów)
do zgłoszenia się do poradni uzależnień.
W kolejnych rozdziałach postaramy się jak najdokładniej ukazać wpływ
narkotyków na zdrowie człowieka. W poniższym punkcie podejmujemy
natomiast problem zdrowia, jako stanu niezbędnego dla prawidłowego
rozwoju.
Nie ulega wątpliwości, że przy analizowaniu problemów narkomanii
kluczowym punktem odniesienia jest zdrowie – tak w wymiarze indywidualnym (pojedynczego człowieka), jak i społecznym (niebezpieczeństwo
rozszerzania się chorób, koszty społeczne leczenia, zagrożenia dla normalnego funkcjonowania grup społecznych).
Omawiając wpływ substancji psychoaktywnych na zdrowie człowieka,
konieczne jest precyzyjne określenie: co to jest zdrowie? Odpowiedź jest
o tyle trudna, że – na przestrzeni lat – zmieniało się podejście do zdrowia. O ile Hipokrates nauczał, że zdrowie to dowód osiągnięcia przez nas
stanu harmonii – zarówno wewnętrznej, jak i z zewnętrznym środowiskiem
– podkreślając ścisły związek pomiędzy ciałem człowieka i jego duszą,
o tyle, od czasów Kartezjusza, coraz częściej oddzielano sferę ciała
(soma) i umysłu (psyche). Grecki filozof i lekarz Galen mówił o zdrowiu
jako o stanie idealnej równowagi i harmonii organizmu.
Współczesna nauka wypracowała wiele poglądów i wynikających z nich
definicji dotyczących rozumienia zdrowia. Wielość poglądów, koncepcji
i definicji nie doprowadziła do wyjaśnienia wszystkich kwestii stawianych
przez przedstawicieli nauk medycznych i społecznych. O ile medycyna
postrzega zdrowie głównie w kategoriach somatycznych, to nauki humanistyczne widzą je znacznie szerzej.
Jedną z pierwszych prób pełniejszego ujęcia kwestii zdrowia jest
koncepcja Terry’ego Parsona, który określił je jako zdolność człowieka
do pełnienia ról i zadań społecznych, takich jak np.: mąż, student,
pracownik, uczeń. Wielkim dokonaniem Parsona jest ujęcie zdrowia
w kategoriach szerszych niż somatyczne, czyli zauważenie, że jest
to niezwykle istotny element, wpływający na funkcjonowanie systemu społecznego. Co prawda Parson widział specyficznie człowieka
chorego (chory według niego to przykład dewiacji, zachęta społeczna
do czasowego zawieszenia swoich obowiązków społecznych 64), niemniej jednak jego analizy pozwoliły na szerszą ocenę relacji: zdrowie
– choroba. W wyniku jego badań zaczęto m.in. zwracać uwagę, że
choroba jest jednym z przejawów dewiacji (biologicznej i społecznej).
Taki pogląd podzielał m.in. Eliot Freidson, podkreślając, iż dewiacja
biologiczna jest rozpoznawalna przez lekarzy i jest zjawiskiem obiektywnym (da się ująć w określonych kategoriach, ramach, wyznacznikach), natomiast dewiacja społeczna ma odmienny charakter, bowiem wpływa i modyfikuje zachowania dużych zbiorowości (problem
ten potraktujemy szerzej przy omawianiu narkomanii jako przejawu
patologii społecznej).
Jeszcze inny wymiar zdrowia dostrzegamy w dorobku naukowym
Willa McDermotta. Jego teoria jest wynikiem krytycznego spojrzenia na definicję zdrowia, opracowaną przez Światową Organizację
Zdrowia. McDermott widzi ten problem tak: zdrowie jest pojęciem
64
M. Sokołowska, Poznawcza i społeczna tożsamość socjologii medycyny, „Studia socjologiczne” 1989, nr 3.
względnym, charakteryzującym stopień, z jakim poszczególna jednostka, w warunkach określonych przez czynniki genetyczne oraz
jej środowisko fizyczne i kulturowe, może skutecznie działać65. To
ujęcie uwzględnia różnorodne czynniki kształtujące zdrowie. W tym
kierunku poszedł też Jerzy Aleksandrowicz, który uważa zdrowie za
subiektywne poczucie sprawności fizycznej, psychicznej, społecznej
oraz prawidłowe relacje między tymi trzema parametrami66. Ale czy
zdrowie może być poczuciem subiektywnym? Wydaje się, że – pomimo pewnej kontrowersyjności tej tezy – tak jest w rzeczywistości,
bowiem zdrowie jest dostrzegane nie tylko w kategorii osobistej, lecz
także w perspektywie kulturowej. Stąd to, co my w Polsce uznajemy
za warunki niezbędne dla zdrowego trybu życia, w innych kulturach
może mieć odmienną ocenę.
Zdrowie możemy rozumieć jako pewien stan sił, które człowiek wykorzystuje w różnych wymiarach swojego życia. Jeśli jest to zasób, to znaczy, że ma swój określony poziom, granice, które uznamy z optymalne,
minimalne, nieprzekraczalne. Tym samym mamy wpływ na jego kształt
i jakość. Inaczej mówiąc – człowiek jest w stanie wpływać na stan swojego
zdrowia. Obniżanie i pogarszanie się jakości tych zasobów może nastąpić
z powodu: niezdrowego trybu życia, uszkodzeń fizycznych, przekroczenia barier wydolności organizmu oraz używania i nadużywania alkoholu,
narkotyków, tytoniu, jedzenia67.
Jak zauważa wielu badaczy, zdrowie jest dynamicznym procesem,
który, z jednej strony, polega na równoważeniu potrzeb człowieka, z drugiej
– wymaga odpowiedniego otoczenia. W ujęciu holistycznym wpływ substancji psychoaktywnych na człowieka należy zatem rozpatrywać nie tylko
w kategorii zaburzonego funkcjonowania pewnych narządów, ale i szeroko
rozumianego zdrowia psychicznego i społecznego.
Pod koniec XX wieku, w analizie zjawisk i problemów społecznych,
zaczęto powracać do – mającego swoje korzenie w starożytności – modelu holistycznego. Zgromadzono wiele dowodów na istnienie silnego
związku pomiędzy ciałem i psychiką człowieka, co spowodowało rozwój
medycyny psychosomatycznej. We współczesnych programach włącza
się do tego modelu również środowisko oraz poziom społecznego funkcjonowania człowieka; zdrowie ujmowane jest jako proces, człowiek zaś nie
jest w nim istotą bierną, ale staje się za nie odpowiedzialny poprzez podejmowanie różnych działań w celu promocji zdrowia, jego ochrony oraz –
w przypadku choroby – uczestniczy w procesie leczenia, zwiększając jego
skuteczność.
Dla zrozumienia relacji: zdrowie – choroba duże znaczenie ma psychiczny wymiar tego problemu. Wpływem psychiki na ciało nie zajmowano się aż do początków XX wieku. Po akceptacji tego podziału w XX
wieku, przyjęto – w naukach o zdrowiu i chorobie – model biomedyczny68.
W jego ujęciu, w stanie zdrowia organizm funkcjonuje prawidłowo i nie
występują żadne dysfunkcje biologiczne. Zdrowy człowiek nie wymaga
opieki specjalisty i interwencji zewnętrznej. Osoba może być albo zdrowa,
albo chora. Stany te są oddzielnymi kategoriami. Na przebieg choroby
33
Organizm człowieka
reaguje na substancje
narkotyczne w sposób
osobniczy. Ta sama dawka
może wywołać inne reakcje
u drugiego człowieka.
Wielu młodych ludzi widząc
u swoich rówieśników
zażywających narkotyki
brak objawów uzależnienia
(lub niebezpiecznych
zachowań) nabiera
przekonania do decyzji
o pierwszym eksperymencie
z substancją.
65
W. McDermott, Czynniki demograficzne, kulturowe i ekonomiczne a studia rozwoju
medycyny, w: E. Kilbourne, Ekologia człowieka i zdrowie publiczne, red. W. Smillie, PZWL,
66
J. Aleksandrowicz, Sumienie ekologiczne, Wiedza Powszechna, Warszawa 1988, s. 19.
67
Zob. V. Koprowicz, Zdrowie i jego społeczne odniesienia, w: Zdrowie i jego ochrona,
red. tenże, SGH, Warszawa 2006, s. 25 i nast.
68
H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, s. 46–47.
34
ma wpływ specjalista (lekarz), zaś pacjent nie ma takiej możliwości – ma
natomiast na powstanie i rozwój warunków, które będą prowadziły do
zachowania zdrowia, a tym samym do ochrony przed chorobą.
Zdrowie fizyczne rozumiane będzie w niniejszej pracy jako prawidłowe
funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego narządów i układów. Z kolei
zdrowie psychiczne ujmowane jest różnorodnie. Obecnie nie istnieje jedna, interdyscyplinarna definicja zdrowia psychicznego, dlatego, w dalszej
części książki, będziemy posługiwać się definicją zdrowia psychicznego,
zaproponowaną przez WHO, w której połączono zdrowie umysłowe i emocjonalne. Zdrowie umysłowe jest niczym innym, jak zdolnością do jasnego,
logicznego myślenia, natomiast zdrowie emocjonalne – to umiejętność
rozpoznawania uczuć (lęku, radości, żalu, gniewu) i wyrażania ich
w odpowiedni sposób, umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami,
lękiem. Zdrowie społeczne rozumiane jest jako zdolność utrzymywania
prawidłowych relacji z innymi ludźmi, natomiast zdrowie duchowe jest
związane z wierzeniami, praktykami religijnymi lub osobistym „credo”,
przyjętymi indywidualnie lub grupowo zasadami zachowań i sposobami
utrzymywania wewnętrznego spokoju69.
Podsumowując rozważania na temat zdrowia, można wskazać na dwa
zasadnicze zagrożenia, jakie wywołuje – w aspekcie zdrowotnym – niekontrolowane przyjmowanie narkotyków przez człowieka.
Rys. 6. Zdrowotne konsekwencje narkomanii
WOBEC SIEBIE: rozwój chorób somatycznych
i psychicznych, prowadzący nawet do śmierci
WOBEC INNYCH OSÓB: zachowania ryzykowne,
np. zakażenie chorobami, zagrożenie fizyczne
(poprzez niekontrolowane zachowania) oraz psychiczne
(w tym syndrom współuzależnienia)
Wskazanie na zależności, jakie występują pomiędzy zdrowiem
a przyjmowaniem (zażywaniem, nadużywaniem) substancji psychoaktywnych, jest problemem złożonym. Przede wszystkim należy
zauważyć, że chociaż mamy coraz szerszą wiedzę o negatywnych
skutkach uzależnienia od substancji psychoaktywnych, skala zagrożeń
ulega poszerzeniu. Złożoność problemu wynika także z indywidualnych
predyspozycji człowieka na działanie poszczególnych substancji, jak
również z innych reakcji dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Jeszcze
innym, niezwykle istotnym problemem jest (patrz: polioksykomania)
łączenie różnych substancji psychoaktywnych (alkohol i leki nasenne,
alkohol i leki uspokajające, alkohol i narkotyki) oraz substancji psychoaktywnych z innymi substancjami (alkohol i napoje energetyzujące, narkotyki pobudzające i napoje energetyzujące, sterydy anaboliczne i narkotyki pobudzające). Problemy powyższe ukazują też zmiany w samym
zjawisku narkomanii, co prezentuje kolejny rysunek.
69
Zob.: Jak tworzymy Szkołę Promującą Zdrowie, red. B. Woynarowska, Warszawa
1995, s. 14–15.
35
Rys. 7. Obserwowane w ostatnich latach zmiany w kontaktach
człowieka z substancjami psychoaktywnymi
• prawne ograniczanie używania substancji psychoaktywnych w miejscach
publicznych (np. tytoniu)
• lepsza edukacja i profilaktyka
• coraz pełniejsza wiedza o skutkach zażywania substancji psychoaktywnych
• powszechny dostęp do testów
• pierwsze pozytywne zmiany w ograniczaniu narkomanii wśród dzieci
i młodzieży
• poszerzenie bazy leczniczej i terapeutycznej
• rozwój politoksykomanii
• wzrost liczby i rodzajów środków psychoaktywnych
• silny związek dystrybucji tych środków z przestępczością zorganizowaną
• destygmatyzacja części środków psychoaktywnych
• malejący wiek eksperymentów i masowego zażywania narkotyków
• rozszerzanie się paranarkomanii (środki stymulujące i energetyzujące)
• interakcje narkotyki – inne patologie społeczne
Dominującą formą
polskiej narkomanii
jest politoksykomania.
Zwiększa się liczba osób
eksperymentujących z
narkotykami w grupie osób
w wieku pow. 25 lat.
Rośnie liczba substancji
uzależniających
sprzedawanych na polskim
rynku.
Jak widać z powyższego zestawienia, mamy do czynienia z szeregiem
negatywnych czynników, wśród których na szczególną uwagę zasługują
dwa: malejący wiek pierwszego kontaktu z narkotykami i innymi substancjami psychoaktywnymi oraz ujawnianie, w każdym roku, nowej grupy substancji używanych do odurzania się. O ile jeszcze 10 lat temu dominowały
w Polsce substancje rodzime – głównie amfetamina i środki wziewne oraz
substancje pochodzenia roślinnego, o tyle obecnie mamy do czynienia
z (co najmniej) trzydziestoma różnego rodzaju substancjami psychoaktywnymi, przyjmowanymi w celu wprowadzenia się w nienaturalne stany
psychiczne.
1.5. Konsekwencje przyjmowania substancji
psychoaktywnych i uzależnienia od nich
Jedną z konsekwencji przyjmowania substancji psychoaktywnych przez
człowieka jest rozwój zespołu uzależnienia. Należy jednak pamiętać, że
toksykomania (używanie substancji psychoaktywnych) prowadzi również
do szeregu problemów zdrowotnych, społecznych, moralnych i ekonomicznych. Obecnie np. picie alkoholu czy palenie tytoniu jest, obok wysokiego
ciśnienia krwi, uznawane za główną przyczynę przedwczesnej śmierci
ludzi w krajach wysokorozwiniętych i rozwijających się70. Spożywanie alkoholu jest również głównym czynnikiem wykluczenia społecznego, istotną
rolę odgrywa w tym uzależnienie od alkoholu. Na przykładzie alkoholu
widać wyraźnie, że przyjmowanie substancji psychoaktywnych powoduje
również ogromne straty ekonomiczne. Z powodu picia alkoholu i szkód
z tego powodu wynikających państwa należące do Unii Europejskiej tracą
łącznie około 2–3% produktu krajowego brutto, co daje rocznie ok. 125
miliardów euro. Z kolei palenie tytoniu powoduje straty ekonomiczne (jako
skutek kosztów leczenia) wyższe niż zyski, jakie przynosi opodatkowanie
papierosów. Osoby znajdujące się pod wpływem substancji psychoaktywnych częściej są sprawcami wypadków samochodowych, zachowań
agresywnych. Ponadto różnych konsekwencji zdrowotnych doświadczają
dzieci i rodziny osób uzależnionych lub nadużywających substancji psy-
Z badań naukowych przeprowadzanych w Polsce
wynika, że grupami wiekowymi, gdzie najszybciej
rozwijają się uzależnienia
od substancji psychoaktywnych, są: młodzież w wieku
adolescencji (15–17 lat)
oraz osoby w średnim
wieku 25–45 lat (bezrobotni lub pracujący pod dużym
obciążeniem psychofizycznym).
70
J. Mikuła, Rozwiązywanie problemów alkoholowych w świetle dokumentów europejskich, „Świat Problemów” 2006, t. 1, nr 14, s. 4–13.
36
Szczególnie szybko rosną
eksperymenty
z narkotykami wśród osób
dobrze zarabiających,
z wielkich miast, żyjących
w dużym tempie.
Do grup podwyższonego
ryzyka zaliczyć należy:
– pracowników pracujących
w godzinach
wieczorno-nocnych;
– przedstawicieli
handlowych, maklerów,
pracowników tzw. nowych
zawodów;
– żołnierzy oraz osoby
pracujące w zawodach
ryzyka;
– sportowców i kulturystów
(substancje wzmacniające).
choaktywnych. Z problemem uzależnienia ściśle powiązany jest zespół
współuzależnienia.
Wśród szkód zdrowotnych spowodowanych przyjmowaniem substancji psychoaktywnych można wyróżnić71:
q uzależnienia;
q zaburzenia psychiczne (psychozy, stany depresyjne i lękowe);
q pogorszenie stanu fizycznego, uszkodzenia narządów wewnętrznych
(wątroby, nerek, układu krwiotwórczego i innych);
q śmiertelne przedawkowania i zatrucia;
q infekcje wirusowe i bakteryjne;
q obniżenie zdolności (a nawet niezdolność) ośrodkowego układu nerwowego (OUN) do oceny sytuacji zewnętrznej prowadzące do powstawania zagrożeń zdrowia i życia.
Przyjrzyjmy się zatem bliżej tym zagrożeniom.
1.5.1. Uzależnienie
Uzależnienie jest jedną z konsekwencji zdrowotnych używania substancji psychoaktywnych. Jednak należy pamiętać, że człowiek może
uzależnić się nie tylko od środków psychoaktywnych, takich jak alkohol,
tytoń oraz narkotyki, lecz również od pewnych czynności i gratyfikacji
(praca, przebywanie w sieci, hazard, kontakty z prostytutką, wizualizacja). Mamy także do czynienia z różnymi poziomami uzależnienia oraz
zjawiskiem, które medycyna określa jako osobniczą reakcję człowieka na
określoną substancję psychoaktywną. Stan ten wyjaśnia m.in., dlaczego
niektóre osoby uzależniają się szybciej i mają większe problemy z wyjściem z uzależnienia. Zagadnienia dotyczące uzależnienia omówiono
wcześniej.
1.5.2. Zaburzenia psychiczne
Przyjmowanie substancji psychoaktywnych może prowadzić nie tylko
do poważnych szkód somatycznych, lecz również psychicznych. U osób,
które przyjęły nawet kilkakrotnie, oraz uzależnionych od substancji psychoaktywnych może dojść do różnych zaburzeń psychicznych i zaburzeń
zachowania. Wśród zaburzeń psychicznych spowodowanych przyjmowaniem substancji psychoaktywnych możemy wyróżnić także te, które są
następstwem aktualnie trwającej intoksykacji, oraz te, które są spowodowane uszkodzeniem pewnych struktur mózgu w wyniku ich przyjmowania.
Podkreślmy w tym miejscu pojawienie się na rynku wielu nowych substancji psychoaktywnych, w tym pochodzenia roślinnego, których wpływ
na psychikę nie jest w pełni zbadany, choć wiemy, że wywołują one bardzo
niebezpieczne reakcje72.
Międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-1073 wyróżnia liczne zaburzenia psychiczne oraz zachowania spowodowane przyjmowaniem takich
substancji, co prezentujemy na poniższym rysunku.
71
K. Ostaszewski, Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych,
Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2003, s. 67–74.
72
Zob. K. Jędrzejko, Rośliny psychoaktywne – narkotyczne i halucynogenne, prezentacja multimedialna, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice 2009.
73
Światowa Organizacja Zdrowia, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania wg ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków–Warszawa 2000.
37
Rys. 8. Zaburzenia psychiczne oraz spowodowane przyjmowaniem
substancji wg ICD-10
Zaburzenia psychiczne jako skutek przyjmowania:
• alkoholu
• opioidów
• przetworów konopi indyjskich
• leków i substancji o działaniu uspokajającym i nasennym
• kokainy
• innych niż kokaina substancji pobudzających
• substancji halucynogennych
• tytoniu
• lotnych rozpuszczalników kilku różnych substancji psychoaktywnych lub
substancji innych niż wyżej wymienione
Według powyższej klasyfikacji oraz klasyfikacji DSM-IV74 zaburzenia
spowodowane używaniem poszczególnych substancji psychoaktywnych
można podzielić na trzy grupy:
q zaburzenia psychiczne wynikające z ostrej intoksykacji,
q zaburzenia psychiczne wynikające z przewlekłego używania substancji,
q zaburzenia psychiczne wynikające z uzależnienia od substancji psychoaktywnych.
Z komunikatu przygotowanego przez z Instytut Psychiatrii i Neurologii
w Warszawie na temat zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania
spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych innych niż alkohol i tytoń wynika, że najczęściej przyczyną tych stanów w Polsce
(2003, 2007) było przyjmowanie opiatów (23%), amfetaminy (9%) i leków
uspokajających (10%)75. Jednak występowały one również po zażyciu innych środków. Dosyć dużą grupę stanowili pacjenci, u których trudno jest
ustalić jedną przyczynę, ponieważ używali oni więcej niż jednej substancji.
Z wyżej wspomnianego komunikatu wynika, że w ostatnich latach wzrosła
liczba osób, które zostały przyjęte do lecznictwa stacjonarnego z powodu
różnych zaburzeń zdrowia psychicznego, szczególnie dotyczyło to osób,
które zgłaszały się tam po raz pierwszy. O ile w latach 1994–1996 odsetek
pacjentów pierwszorazowych utrzymywał się na stałym poziomie 41–42%,
to w 1998 roku wynosił on 51%, a w 2003 roku – już 57%. Przedstawione
w komunikacie trendy używania poszczególnych substancji psychoaktywnych wskazują, że wśród substancji nielegalnych coraz większego znaczenia nabierają takie środki, jak amfetamina i przetwory konopi, a wśród
legalnych – leki uspokajające i nasenne. W 2007 roku do placówek opieki
stacjonarnej zgłosiło się ponad 13 tys. osób, natomiast z powodu przedawkowania zmarło 241 osób76. W kolejnych latach liczby te wzrosły.
Problemy ze zdrowiem psychicznym u osób uzależnionych mogą przejawiać się w upośledzeniu funkcji poznawczych, takich jak zapamiętywanie nowych informacji, osłabienie zdolności koncentracji oraz wykonywa-
Przewlekłe przyjmowanie
substancji psychoaktywnych powoduje wzmożoną
agresywność, drażliwość,
kłopoty kontrolowania
własnych stanów emocjonalnych. U osób uzależnionych dochodzi do rozwoju
mechanizmu nałogowego
regulowania uczuć.
74
American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disordes (DSM-IV), wyd. IV, Wshington DC 1994.
75
J. Sierosławski, Narkomania w Polsce w 2003 roku, w 2007 roku, Instytut Psychiatrii
i Neurologii w Warszawie, http://www.narkomania.gov.pl/epidemiologia.htm.
76
Źródło: Komenda Główna Policji.
38
nia zadań wymagających koordynacji wzrokowo-ruchowej77. Po środkach
stymulujących, takich jak amfetamina, pojawić się może nadwrażliwość na
bodźce odbierane ze środowiska, wzmożona aktywność, która ma nieprzemyślany i niecelowy charakter. Zaburzenia dotyczą również sfery emocjonalnej. U osób przyjmujących substancje psychoaktywne mogą pojawić
się gwałtowne zmiany nastrojów, stany lękowe, depresyjne, czasem nawet
z tendencjami samobójczymi, stany maniakalne. Przyjmowanie substancji
psychoaktywnych łączy się często z zaburzeniami osobowości. Jednak na
dzień dzisiejszy wyniki badań naukowych wskazują, że zaburzenia osobowości mogą być zarówno przyczyną, jak i skutkiem przyjmowania przez ludzi substancji psychoaktywnych. Obecnie wiemy, że nie istnieje osobowość,
którą można by nazwać „przednałogową”, jednak pewne czynniki osobowościowe, takie jak neurotyczność, impulsywność, ekstrawersja, przy niewydolnym wychowawczo środowisku rodzinnym, mogą zwiększać ryzyko
przyjmowania substancji psychoaktywnych78. Z drugiej strony przyjmowanie
substancji psychoaktywnych może nasilać występowanie tych czynników.
Przyjmowanie środków psychoaktywnych może powodować zaburzenia
w funkcjonowaniu komórek nerwowych lub uszkodzenia w strukturze mózgu.
Tak w zagranicznej, jak i w polskiej literaturze dosyć szczegółowo zostały opisane psychiczne następstwa nadużywania alkoholu79. U osób uzależnionych
od alkoholu może dojść do przewlekłych halucynoz alkoholowych, w których
dominują omany słuchowe. Do cech uzależnienia alkoholowego zalicza się
także: paranoje alkoholowe, w których występują urojenia zdrady małżeńskiej; zespół Wernickiego-Korsakowa przebiegający z uszkodzeniem układu limbicznego, konsekwencją czego jest utrata zdolności zapamiętywania;
u niektórych osób może dojść do powikłań w trakcie przebiegu zespołu abstynencyjnego objawiającego się majaczeniem alkoholowym (delirium tremens);
w trakcie majaczenia dochodzi do silnie wyrażonych objawów wegetatywnych, którym towarzyszą objawy zaburzenia orientacji w czasie i przestrzeni,
omamy, iluzje wzrokowe, słuchowe i czucia cielesnego (stan ten ze względu
na dość wysoką śmiertelność wymaga hospitalizacji).
1.5.3. Konsekwencje somatyczne
W medycznej klasyfikacji wprowadzono termin używanie szkodliwe,
które jest związane z powstawaniem szkód zdrowotnych somatycznych i/lub
psychicznych u osób przyjmujących substancje psychoaktywne80. Terminem
tym posługujemy się, kiedy osoba przyjmująca środek nie jest uzależniona
od substancji psychoaktywnej. Działanie substancji psychoaktywnej może
być szkodliwe albo niepożądane dla zdrowia81. Efekt takiego działania może
być odwracalny lub nieodwracalny. Jeśli efekt działania danej substancji
psychoaktywnej pozostaje lub nawet nasila się po zakończeniu jej przyjmowania, mówimy wtedy o działaniu nieodwracalnym. Taki charakter mają
m.in. uszkodzenia płodu, mutacje, nowotwory, marskość wątroby.
Substancje wprowadzone do organizmu wykazują działanie miejscowe, np. kokaina podawana w postaci inhalacji donosowych powoduje
77
I. Niewiadomska, P. Stanisławczyk, Narkotyki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004, s.
132–139.
78
L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, w: Psychologia kliniczna, red. H. Sęk,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 173.
79
B. Habrat, Organizm w niebezpieczeństwie, PARPA, Warszawa 1995, s. 13–14.
80
Zob. M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii.
81
W. Semczuk, Czynniki wpływające na toksyczność ksenobiotyków, w: Toksykologia
współczesna, red. tenże, PZWL, Warszawa 2004, s. 38–52.
39
atrofię i zmiany nekrotyczne błony śluzowej, a nawet przegrody nosa82. Alkohol powoduje stany zapalne i uszkodzenia śluzówki żołądka. Narządami
szczególnie narażonymi na działanie toksyczne substancji psychoaktywnych są wątroba, nerki i komórki układu nerwowego. W wątrobie dochodzi do detoksykacji substancji psychoaktywnych. Jednak duże ich
ilości przeciążają ten organ, co prowadzi do uszkodzeń. Wśród osób nadmiernie pijących alkohol od 15% do 30% zapada na marskość wątroby.
Z kolei sięganie po rośliny psychoaktywne prowadzi do zaburzeń stanów
świadomości, zatruć, a także – w przypadku przedawkowania – śmierci83.
Ponadto każda substancja wywołuje w organizmie często trudne do
przewidzenia działania ogólnoustrojowe.
1.5.4. Śmiertelne przedawkowanie
Jedną z konsekwencji używania narkotyków są śmiertelne przedawkowania. Związane są one głównie z użyciem opiatów, barbituranów, a także
niektórych narkotyków syntetycznych. W 2002 roku w Polsce wskaźnik
zgonów z powodu przedawkowania narkotyków w przeliczeniu na 100 tys.
mieszkańców w wieku 15–64 lata wynosił 1,284, jeszcze wyższy był ten
wskaźnik jeśli odniesie się go do oszacowanej liczby osób używających
narkotyki w sposób problemowy. Wskaźnik zgonów na 1000 problemowych
użytkowników narkotyków wynosi w Polsce 6,2 (dla porównania wskaźnik
zgonów w Polsce w 2004 roku wynosił 10,2). Śledzenie dynamiki liczby
zgonów z powodu przedawkowania narkotyków jest jednym z wskaźników
epidemiologicznych śledzenia trendów rozwoju tego zjawiska. W ostatnich piętnastu latach nastąpił prawie dwukrotny wzrost liczby osób, które
zmarły po zażyciu środka psychoaktywnego.
W Polsce na skutek
przedawkowania narkotyków umiera rocznie ponad
200 osób. Coraz częściej
na oddziały toksykologii
trafiają osoby po silnych
zatruciach dopalaczami.
W większości przypadków
nie wiemy co zawierają
dopalacze, co zwieksza
niebezpieczeństwo ciężkiego zatrucia a nawet smierci.
Tab. 11. Zgony z powodu przedawkowania narkotyków
liczba osób
wskaźnik na 100 tys. mieszkańców
2000
310
0,81
2001
294
0,77
2002
324
1,20
2003
277
0,73
2004
231
0,61
2005
290
0,76
2007
241
0,65
Źródło: Główny Urząd Statystyczny.
1.5.5. Infekcje wirusowe i bakteryjne
Przyjmowanie substancji psychoaktywnych łączy się z występowaniem
częstszych infekcji. Z jednej strony jest to związane z tym, że niektóre
substancje wywierają działanie immunosupresyjne, np. opioidy85, z drugiej
strony niewłaściwe odżywianie i brak higieny pogarszają funkcjonowanie
już osłabionego układu odpornościowego i zwiększają ryzyko infekcji.
82
H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, red. wyd. polskiego M.
Wielosz, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2001, s. 604.
83
Por. K. Jędrzejko, Rośliny psychoaktywne – halucynogenne i narkotyczne, w: „Farmacja
regionu Północno-Wschodniego” 2008, t. 17, nr 1 (57), s. 43 i nast.
84
J. Sierosławski, Problem narkotyków i narkomanii w Polsce i w Niemczech, w: „Remedium”. Numer specjalny, listopad 2005, s. 4–8.
85
H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 590.
40
Często do podawania substancji psychoaktywnych drogą dożylną używa
się niesterylnych igieł i strzykawek, tak więc drobnoustroje dostają się bezpośrednio do krwi, z pominięciem różnych anatomicznych i komórkowych
mechanizmów obronnych. Następnie rozprowadzane po organizmie, są
przyczyną stanów zapalnych różnych narządów. Ponadto osoby pod wpływem substancji psychoaktywnych częściej podejmują ryzykowne zachowania seksualne, przez co zwiększa się u nich ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową.
Rys. 9. Konsekwencje rozwoju uzależnień od substancji psychoaktywnych
INDYWIDUALNE
rozwój chorób somatycznych i psychicznych, prowadzący
do chorób przewlekłych i śmierci
SPOŁECZNE
Wysokie wskaźniki: zachorowalności
na choroby, które mają bezpośredni
lub pośredni związek z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych;
umieralności (zatrucia, wypadki); absencji w szkole i pracy; przestępczości
INTERPERSONALNE
zachowania ryzykowne, np.
zakażenie chorobami; zagrożenie
fizyczne (poprzez niekontrolowane zachowania) oraz psychiczne
(przemoc psychiczna); zaburzone
relacje interpersonalne; rozwój
u osób bliskich zespołu
współuzależnienia
41
ROZDZIAŁ II
Współczesne teorie uzależnień
chemicznych*
MARIUSZ JĘDRZEJKO, ALICJA NEROJ
Zważywszy na grupę odbiorców opracowania podjęte tu rozważania
mają charakter dość ogólny, taki, jaki może być przydatny pedagogom.
Zatem skupimy się na trzech zasadniczych nurtach opisu przyczyn rozwoju narkomanii – teoriach biologicznych, psychologicznych i społecznych.
Badacze tematu, w swoich teoriach uzależnień od substancji psychoaktywnych, starają się odpowiedzieć na pytanie: jak to się dzieje, że pewne
osoby zażywające dane substancje psychoaktywne w sposób kontrolowany w pewnym momencie lub na skutek jakiegoś procesu tracą tę
kontrolę bezpowrotnie, a życie człowieka zaczyna być zdominowane przez
nieodpartą chęć zażywania danego środka? Poszukiwanie odpowiedzi na
pytanie: dlaczego tak się dzieje?, ma już ponad 100 lat, jednak dopiero
w połowie XX wieku pojawiły się pierwsze próby kompleksowego zdiagnozowania tego problemu. Wielki wkład w wyjaśnienie mechanizmów utraty
kontroli nad zażywaniem narkotyków przyniosły nauki medyczne i psychologia.
2.1. Biologiczne teorie uzależnień
Dla wyjaśnienia przyczyn powstawania uzależnienia autorzy teorii biologicznych koncentrują się na analizie czynników neurologicznych, genetycznych i fizjologicznych. Ze względu na charakter opracowania, koncentrujemy
się na wyjaśnieniu biologicznego mechanizmu uzależnień, czyli tzw. ścieżki
mózgowej, na którą składają się ścieżka dopaminowa i ścieżka serotoninowa. Według licznych badań1 czynniki neurologiczne wyjaśniające mechanizm
uzależnienia są wspólne dla wszystkich substancji uzależniających, zaś uzależnienie jest wynikiem zaburzenia funkcjonowania mózgu. Zaburzenie to powstaje na skutek przyjmowania danej substancji. Na skutek działania substancji psychoaktywnej zaburzone zostaje funkcjonowanie układu nagrody, układu
emocjonalnego i poznawczego2. Kluczową rolę przypisuje się znaczeniu dopa-
Dopamina występuje
w substancji czarnej
w mózgu, z której wychodzą połączenia do
ośrodków kontroli ruchu,
i w nakrywce, która łączy
się z jądrem półleżącym
przegrody i korą
przedczołową – ośrodkami
kontroli motywacji.
* Wiele z prezentowanych teorii odnosi się także do uzależnień niechemicznych.
1
J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, Uniwersytet Warszawski, ISNS, Warszawa 1999, s. 21.
2
W. Kostowski, Uzależnienia, w: „Psychiatria” 2005, t. 2, nr 2, s. 61.
42
miny, czyli neuroprzekaźnika zwanego substancją przyjemności3,4. Działanie
dopaminy równoważy serotonina. Współcześnie uważa się, że tzw. ścieżka
dopaminowa ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia wpływu narkotyku na
ośrodkowy układ nerwowy. Wśród polskich autorów szerokie wyjaśnienie neuroanatomicznego podłoża uzależnień znajdziemy u Grażyny Białej5. Ze względu na konieczność posługiwania się wysoce specjalistyczną terminologią,
niezbędną do przedstawienia tego zagadnienia, w niniejszej pracy ukazujemy
jedynie jego ogólny zarys. Lokalizacja dopaminy i serotoniny w mózgu została
zilustrowana na kolejnym rysunku.
Rys. 10. Dopamina i serotonina w mózgu6
Dopomina działa na
przetwarzanie informacji.
Jej wysoki poziom
umożliwia sprawne
myślenie i koncentrację,
a także ułatwia procesy
skojarzeniowe. Dopomina
odpowiada za reakcję
„muszę to mieć”.
Kora
przedczołowa
Zwoje podstawy
Serotonina ogranicza
przepływ informacji,
jej wysoki poziom
utrudnia sprawne
myślenie, koncentrację,
zapamiętywanie oraz
procesy skojarzeniowe.
Serotonina odpowiada
za reakcję „mam to”.
Jądro półleżące
Opuszka węchowa
Podwzgórze
Przysadka
Substancja czarna
Nakrywka
W kontekście teorii biologicznych, wyjaśniających mechanizm
uzależnienia, kluczowym pojęciem jest termin uczenie asocjacyjne,
które opiera się na procesie skojarzeń. Uczenie to związane jest z procesami behawioralnymi, zachodzącymi w mózgu osoby uzależnionej,
w wyniku czego mamy do czynienia z utrwaleniem reakcji mającej na celu
ponowny kontakt z bodźcami o pozytywnym znaczeniu dla organizmu7.
Dla wyjaśnienia tych procesów autorzy teorii behawioralnych opierają się
na mechanizmie pojawiających się w mózgu wzmocnień pozytywnych
i negatywnych. Wyjaśnienie kluczowych, dla tych teorii, terminów zostało
przedstawione w formie graficznej na kolejnym rysunku.
Rys. 11. Kluczowe terminy w teoriach behawioralnych8
Wzmocnienie pozytywne (nagradzające), czyli wzmacniające reakcje
o pozytywnym znaczeniu
Wzmocnienie negatywne, czyli bodźce, których organizm stara się
uniknąć, ze względu na ich negatywny wpływ na organizm
Wtórne wzmocnienie warunkowe, inaczej sygnały lub bodźce
pierwotnie obojętne, które na skutek ich skojarzenia z bodźcem
bezwarunkowym (nagrodą) nabierają cech wzmacniających
3
J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 19.
R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, Wydawnictwo G + J Gruner + Jahr Polska,
5
G. Biała, Farmakologiczne i molekularne aspekty uzależnień lekowych, Akademia Medyczna w Lublinie, Lublin 2005, s. 10–11.
6
Por. R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 137 i 54–58.
7
W. Kostowski, Uzależnienia, s. 62.
8
Tamże, s. 62, 71.
4
43
Zachowanie motywacyjne (popędowe), czyli reakcje organizmu
wyzwalane określonymi stanami wewnętrznymi lub bodźcami
Popędy apetytywne, czyli popędy, które nakierowują organizm
na szukanie kontaktu z bodźcami o pozytywnym znaczeniu
Popędy awersyjne, czyli popędy, które nakierowują organizm
na działania prowadzące do wyzwolenia się spod wpływu bodźca
o negatywnym znaczeniu (awersyjnego)
2.1.1. Uzależnienie jako zaburzenie uczenia asocjacyjnego
związanego z dopaminą
Według Gaetano Di Chiary9 w mechanizmie prowadzącym do
uzależnienia kluczową rolę odgrywa dopomina, a dokładniej tzw. szlak
dopaminowy10, biegnący od okolicy przedczołowej do jądra migdałowego.
Chiara wyjaśnia, że dopomina, na skutek zaktywizowania jej przez
zażycie substancji uzależniającej, stymuluje organizm do ponownego
jej zażywania. Zdaniem wielu współczesnych badaczy11 dzieje się tak,
ponieważ znaczna większość substancji psychoaktywnych aktywizuje
umiejscowiony w mózgu ośrodek nagradzania, uważany za siedzibę
emocji. Di Chiara odkrył, że wiele nadużywanych substancji naśladuje
pobudzające właściwości naturalnych bodźców związanych z nagrodą,
wywołując uwalnianie dopaminy w jądrze półleżącym przegrody12.
Do substancji tych zalicza się np. środki psychostymulujące, kokainę,
morfinę lub amfetaminę, nikotynę, alkohol etylowy. Do środków tych nie
zalicza się natomiast kofeiny13.
Jak wynika z obecnej wiedzy medycznej, wysoki poziom dopaminy
w mózgu umożliwia szybkie i sprawne myślenie, a także dobrą koncentrację.
Najważniejszą jednak rolą dopaminy w mózgu jest ułatwienie skojarzeń14.
Tak więc substancje uzależniające mogą wywoływać podobny skutek jak
wzmocnienia pozytywne lub negatywne. Jest to także widoczne w ich
działaniu na organizm człowieka, np. w poprawie nastroju (wzmocnienie pozytywne), redukcji negatywnych uczuć, takich jak lęk (wzmocnienie
negatywne)15.
Przykładem działania substancji psychoaktywnych jako wzmocnienia
negatywnego jest zażycie następnej dawki środka w celu zahamowania
lub uniknięcia objawów zespołu abstynencyjnego. Jak wynika z badań
Di Chiary, dopamina odgrywa także szczególną rolę w procesie asocjacji
bodźców pierwotnie obojętnych z bodźcami wzmacniającymi (niekoniecznie nagradzającymi)16. W wyniku wielu badań wykazano, iż na skutek
pewnych pozytywnych stanów i reakcji wywołanych w mózgu dochodzi
Wszystkie substancje psychoaktywne podnoszą stężenie dopaminy w mózgu.
Ich odstawienie skutkuje
gwałtownym spadkiem jej
stężenia, co prowadzi do
realizacji zachowań (przyjęcie kolejnej dawki substancji), dzięki którym poziom
ten ponownie wzrasta.
Według Di Chiary przyczyną
uzależnienia może być nadmierna dominacja wtórnych
wzmocnień warunkowych,
powstałych na skutek zażywania substancji. psychoaktywnej.
Wprowadzane modyfikacje
w narkotykach syntetycznych i substancjach działających podobnie zwiększają
siłę. Nie znamy wszystkich
niebezpieczeństw stosowania modyfikowanych
narkotyków.
9
Tamże, s. 71.
11
L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, w: Psychologia kliniczna, t. 2, red. H. Sęk,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 164
12
R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 132.
13
W. Kostowski, Uzależnienia, s. 71; R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 132.
14
Tamże, s. 138.
15
16
Tamże, s. 65.
10
44
Model procesów
przeciwstawnych opiera się
na założeniu, że używanie
substancji prowadzących
do zależności fizycznej
i psychicznej charakteryzuje
się trzema wspólnymi
cechami. Każda z tych
substancji, wywołujących
przyjemne stany
psychiczne, z czasem jej
nadużywania prowadzi
do zjawiska tolerancji,
a jej odstawienie skutkuje
pojawieniem się objawów
abstynencyjnych.
Zachowania „narkotyczne”
nie wymagają przyjęcia
substancji psychoaktywnej.
Mogą się pojawiać
w sytuacji braku takiej
substancji w organizmie
(flash back) jako wynik
określonego kontekstu
sytuacyjnego, który osobie
uzależnionej kojarzy się
z sytuacją zażywania
narkotyku.
do gwałtownego wzrostu poziomu dopaminy, będącego skutkiem zażycia
substancji psychoaktywnych. Co więcej, stany te zostają ponownie
wywoływane w rezultacie samego kontaktu z kontekstem sytuacyjnym,
w którym pojawiały się wcześniej, np. nazwy konkretnego narkotyku
wywołującego wcześniej u osoby go zażywającej pozytywne reakcje, reklamy papierosów czy piwa, kontakt ze środowiskiem konkretnych osób,
lub nawet pewnymi miejscami kojarzącymi się z zażywaniem danych
substancji.
Stąd dopaminę uważa się za przenośnik procesów motywacyjnych
oraz uczenia asocjacyjnego. Uczenie to natomiast prowadzi do powstawania wzmocnień wtórnych, które potęgują amfetamina i inne
środki stymulujące 17, skutkujących pojawieniem się reakcji nawykowych 18.
Ważnym twierdzeniem omawianej tu teorii jest także to, że wytworzone reakcje organizmu, na nasilanie neuroprzekaźnictwa dopaminergicznego za pomocą substancji psychoaktywnych, nie zanikają.
W chwili kontaktu z bodźcem warunkowym w organizmie pojawia
się specyficzna reakcja łaknienia. R.A. Ruden i M. Byalick 19 reakcję
tę tłumaczą na przykładzie pojawiającego się u osoby uzależnionej,
pragnienia zażywania alkoholu. Już samo pojawienie się tej reakcji
skutkuje wzrostem stężenia dopaminy w mózgu. W organizmie pojawia się wtedy nieodparta chęć zażycia określonej substancji.
Zauważono, że po jej zażyciu stężenie dopaminy wzrasta, co powoduje dalsze pragnienie zażywania środka. Reakcja ta charakteryzuje się niemożnością osiągnięcia stanu nasycenia daną substancją –
osoba uzależniona nie potrafi osiągnąć stanu, w którym miała by jej
dość. Ten stan nienasycenia jest także wynikiem niskich stężeń serotoniny. Rolą serotoniny jest m.in. zapobieganie rozwinięciu niepohamowanej reakcji na bodziec 20. Jej stężenia (podobnie jak stężenia
dopaminy) mogą zmniejszyć nasze hormony i doświadczenia, gdyż
jądro półleżące przegrody staje się wtedy bardziej wrażliwe na wzorce
wywołujące zachowania uzależnieniowe 21. Bardzo istotne jest także
odkrycie, które stwierdza, iż powodem niskiego stężenia serotoniny jest m.in. stan przewlekłego, nawracającego i nie dającego się
uniknąć stresu 22.
Na skutek wytworzonego stanu nienasycenia uzależniony traci kontrolę
nad swoimi zachowaniami, które, w wyniku żądzy danej substancji, stają
się coraz bardziej skoncentrowane wokół jej zdobywania.
2.1.2. Model procesów przeciwstawnych i teoria allostazy
Model procesów przeciwstawnych Richarda L. Solomona23 i teoria
allostazy Georgea F. Kooba i współpracowników24 zostały opracowane na podstawie analizy cyklu zaburzeń, pojawiających się na skutek
nadużywania substancji psychoaktywnych. Jej wynikiem jest twierdzenie
o kształtowaniu się u osoby uzależnionej modelu procesów przeciwstaw17
18
19
20
21
22
23
24
Tamże, s. 71.
Tamże.
Tamże, s. 56.
Tamże, s. 46.
Tamże, s. 56.
W. Kostowski, Uzależnienia, s. 68–69.
Tamże, s. 69–70.
nych25. Według niektórych badaczy26 w przypadku pewnych substancji,
na skutek pojawiającego się zjawiska tolerancji, pierwotnie odczuwana
przyjemność nie pojawia się już nigdy z tą samą intensywnością. Jednak osoba, mając w pamięci pierwotne doznania, dąży do tego, aby
je powtórzyć. Dobrze odzwierciedla to przypadek Toma: Pierwszy raz
wziąłem amfetaminę, kiedy miałem szesnaście lat. [...] mój przyjaciel [...]
powiedział któregoś razu „masz Tom, spróbuj tego”. Więc spróbowałem.
[...] Próbowałem wszystkiego, ale nic tak na mnie nie działało, jak ta pierwsza amfa27. Podobne reakcje opisywała Grażyna: najlepszy był pierwszy raz. Później to się już nigdy nie powtórzyło, chociaż sięgałam po
prawie wszystko.
Według tego modelu w trakcie rozwoju uzależnienia w układzie nerwowym rozwijają się procesy przeciwstawne do pierwotnego działania
substancji psychoaktywnych na organizm. Procesy te służą do utrzymania stanu homeostazy w mózgu. Zasadniczą tezę tej teorii stanowi stwierdzenie, iż: wszelkie stany afektywne związane z działaniem substancji
uzależniających, takich jak heroina czy kokaina, [....] wywołują określone
kontrreakcje [...], zmniejszające intensywność działającego bodźca28.
Tak więc dana substancja psychoaktywna wywołuje w organizmie procesy, na skutek których organizm ten domaga się przyjęcia kolejnej dawki
danej substancji.
Badania prowadzone m.in. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie
i Wielkiej Brytanii wskazują, że niektóre z tych procesów są widoczne
po odstawieniu długotrwale przyjmowanego środka. Procesy te bardzo
trafnie obrazuje charakterystyka zespołu abstynencyjnego. Odstawienie środka skutkuje pojawieniem się przeciwstawnych stanów uczuciowych29, tj. stanów silnego lęku, a nawet paniki. Długotrwałe zażywanie
substancji uzależniających, poza doświadczaniem zmniejszonych
stanów przyjemności, skutkuje także silniejszymi, negatywnymi stanami emocjonalnymi, które pojawiają się po ich odstawieniu. Autorzy tych
badań zakładają, że omawiane procesy przeciwstawne mają związek
z pojawiającymi się, na skutek przyjmowania substancji uzależniających,
zmianami w procesach neuroprzekaźnictwa. Wśród tych zmian na
szczególną uwagę zasługuje ta, polegająca na zmniejszeniu poziomów
dopaminy i serotoniny w mózgu.
Nadużywanie substancji początkowo charakteryzuje impulsywny
sposób jej używania. Jednak w miarę rozwoju uzależnienia, impulsywny charakter zażywania środka zastąpiony jest stanem kompulsyjnego zaburzenia zachowania. Autorzy tej teorii wyjaśniają, że ponieważ
w trakcie rozwoju uzależnienia następuje rozregulowanie układu nagrody, a podstawowym celem procesów fizjologicznych jest dążenie do
zachowania równowagi fizjologicznej, czyli stanu homeostazy, więc zamiast tego stanu w organizmie powstaje nowy, sztucznie wytworzony tzw.
stan allostazy. Allostaza, według nich, jest pozornym stanem równowagi
oraz procesem utrzymującym stabilność układu nagrody w zmienionej
formie30. Głównym zaś źródłem powstałych zmian są te, następujące
w neuroprzekaźnictwie układu nagrody. W powstawaniu mechanizmu
45
Według Solomona substancja psychoaktywna
wywołuje w organizmie
procesy biopsychologiczne,
na skutek których organizm
ten domaga się przyjęcia
kolejnej dawki
a substancji.
Według Kooba uzależnienie
jest zaburzeniem, przekształcającym się w trakcie
swojego rozwoju z nadużywania substancji w używanie niekontrolowane
danego środka. Cechą tej
drugiej fazy jest osobnicza
niezdolność człowieka do
samodzielnego przerwania
zażywania substancji.
25
L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2001, s. 66–69.
26
Tamże, s. 67.
27
28
29
L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 67.
30
46
W świetle tej teorii można
postawić następującą
tezę: osoba nadużywająca
substancji psychoaktywnej
przyjmuje ją, bowiem chce
się poczuć lepiej, co z kolei
powoduje powstanie
mechanizmu zwrotnego
– uzależniony przyjmuje
tę substancję, bo musi
to uczynić, aby uniknąć
nieprzyjemnych doznań.
W miarę przyjmowania
substancji
psychoaktywnych,
wzmocnienia pozytywne,
wzmacniające
subiektywnie pozytywne
działanie środka, czyli
np. wywoływane przez
nie przyjemne stany
emocjonalne, zostają
zastąpione przez
wzmocnienia negatywne,
mające na celu uniknięcie
negatywnych stanów
fizycznych, a zwłaszcza
psychicznych, będących
skutkiem odstawienia
środka.
uzależnienia autorzy duże znaczenie nadają roli procesów przeciwstawnych, tłumacząc, że rolą tych procesów jest zapobieganie nadmiernemu
stymulowaniu tego układu.
Procesy opisane w powyższej ramce przedstawiamy także w formie
graficznej na kolejnym rysunku.
Rys. 12. Procesy przeciwstawne w rozwoju uzależnienia31
Nadużywanie
Wzmocnienia
pozytywne
Impulsywne
zaburzenia
zachowania
Uzależnienie
Wzmocnienia
negatywne
Kompulsyjne
zaburzenia
2.1.3. Teoria „sensytyzacji zachęt”
Termin sensytyzacja bardzo rzadko pojawia się w opracowaniach
pedagogicznych, często natomiast spotykamy go w publikacjach medycznych. Określa się nim stopniowe narastanie niektórych działań leków.
W wyniku pojawienia się tego procesu (głównie o charakterze biologiczno-somatycznym) organizm staje się jakby coraz bardziej uwrażliwiony na
nie. Sensytyzacja pojawia się na skutek wielokrotnego, ale nie ciągłego
zażywania substancji32. W tym względzie ma ona dokładnie odwrotny
charakter niż tolerancja, która rozwija się na skutek ciągłego przyjmowania środka, a o której rozwoju świadczy konieczność przyjmowania
coraz większych dawek środka w celu uzyskania podobnego efektu co
wcześniej.
Autorzy teorii „sensytyzacji zachęt” wyjaśniają mechanizm kompulsyjnego dążenia do kontaktu ze środkiem uzależniającym33, mimo że
środek ten nie jest subiektywnie coraz bardziej „atrakcyjny” dla osoby
go przyjmującej, a nawet „atrakcyjność” ta z czasem maleje. Według
zasadniczej tezy tej teorii: w skutek sensytyzacji określonych układów
neuronalnych, [...] leki w miarę podawania stają się coraz bardziej atrakcyjnym obiektem poszukiwania34. Robinson i Berridge wyjaśniają, że,
na skutek zażywania substancji uzależniających następują: długotrwałe
zmiany neuroadaptacyjne w organizacji funkcji mózgu. Zmiany te
prowadzą do nadmiernej sensytyzacji układu nagrody35. Według omawianej tu teorii: szczególnej sensytyzacji podlegają elementy układu nagrody związane nie z bezpośrednim, subiektywnie przyjemnym odczuciem nagrody, [...] lecz z uczuciem pożądania nagrody36. W wyniku
takich procesów mamy do czynienia z sytuacją, na skutek której: zachowanie uzależnieniowe wynika z adaptacji jądra półleżącego przegrody
do przewlekłego przyjmowania danej substancji37. Adaptacja ta polega
31
32
33
34
35
36
37
Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 68.
Tamże, s. 63.
Tamże, s. 66.
Tamże, s. 67.
Tamże, s. 66.
Tamże.
na tym, że wielokrotnie zażywana substancja psychoaktywna potęguje
uwalnianie dopaminy w mózgu, a to sprawia, że dany środek staje się
przez organizm „pożądany”38.
Poszukiwania przyczyn powstawania tego mechanizmu doprowadziły
do sformułowania istotnego wniosku – sensytyzacja jest w dużej mierze
zależna od bodźców docierających z otoczenia i od mechanizmu uczenia,
gdyż ujawnia się ona szczególnie w okolicznościach, które występowały
przy wcześniejszym przyjmowaniu danej substancji39.
Celem podsumowania prezentowanych powyżej teorii behawioralnych
powstawania uzależnień od substancji psychoaktywnych prezentujemy graficzne zobrazowanie na podstawie procesu powstawania reakcji
łaknienia (alkoholu).
Rys. 13. Alkoholowa reakcja łaknienia40
pojawienie się wzorca
warunkowego, np. widok pubu,
charakterystycznej sytuacji,
określonego człowieka
rozregulowany układ nagrody,
niskie stężenia serotoniny
i nadwrażliwe jądro półleżące
przegrody
47
Według teorii sensytyzacji
człowiek z czasem dąży
do kontaktu z substancją
uzależniającą, dlatego
że jego mózg się do niej
„przystosował”, zaś nie ze
względu na subiektywną
atrakcyjność danej
substancji.
Według Robinsona i Berridge’a wielokrotnie zażywana
substancja psychoaktywna, potęguje uwalnianie
dopaminy w mózgu, a to
sprawia, że dany środek
staje się przez organizm
„pożądany”.
reakcja łaknienia (pojawiająca się
żądza zażycia substancji)
przyjęcie dawki alkoholu
kontynuowanie picia alkoholu
2.2. Koncepcje genetyczno-behawioralne
Badacze zajmujący się genetyką behawioralną analizują genetyczne
oraz środowiskowe czynniki wpływające na indywidualne różnice między
ludźmi41. Czynniki środowiskowe zostały podzielone na wspólne oraz nie
dzielone z innymi osobami. Przykładem może być sytuacja rodzeństwa,
które jest wychowywane przez tych samych rodziców, a jednak każde
z nich podlega innym, specyficznym wpływom środowiskowym,
kształtującym ich indywidualne doświadczenia. W badaniach autorów
tych koncepcji dowiedziono, że na zachowania człowieka wpływa bardzo
wiele różnych czynników, nawet jeśli wychowanie kilku osób odbywa się
w pozornie podobnych warunkach.
38
39
40
41
Jak wynika z badań
osób uzależnionych,
kształtowane w przeszłości
skojarzenia powodują
pojawiające się myśli
o zażyciu substancji
uzależniającej. Pragnienie
jej pojawia się wówczas,
jeżeli w mózgu nie
ma stanu homeostazy
(równowagi). Przyjęcie
pierwszej dawki alkoholu
(narkotyku) motywuje
do wypicia kolejnych,
gdyż na skutek reakcji
łaknienia nie pojawia się
stan sytości. Tolerancja na
alkohol (narkotyk) wzrasta,
co opóźnia wywołanie
żądanego efektu, a po
odstawieniu środka
pojawiają się objawy
zespołu abstynencyjnego.
Tamże, s. 132.
Opracowanie własne na podst.: R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 83.
48
2.2.1. Psychobiologiczna koncepcja osobowości R. Cloningera
Według Cloningera trzy
cechy temperamentu
są uwarunkowane
biologicznie: poszukiwanie
nowości zależne jest od
poziomów dopaminy,
unikanie szkody – od
poziomów serotoniny,
natomiast uzależnienie od
nagrody – od noradrenaliny
(hormonu wydzielanego
zwykle z adrenaliną
w sytuacjach stresu).
Cechy temperamentu mogą
być czynnikiem ryzyka
powstania uzależnienia od
narkotyków.
Badania Roberta Cloningera42 nad osobowością zostały ukierunkowane na ustalenie związku między temperamentem a skłonnością do
różnych przejawów patologii społecznej. Jak wiadomo, na osobowość
składają się temperament oraz charakter. Temperamentem jest indywidualny zestaw reakcji emocjonalnych i umiejętności, przejawianych
na bodźce otaczającego środowiska, uwarunkowany w dużej mierze
genetycznie43. Do istotnych wymiarów określających w tej teorii temperament należą: poszukiwanie nowości, unikanie szkody, uzależnienie
od nagrody i wytrwałość44. Charakterem natomiast są cechy jednostki, które podlegają ukształtowaniu w okresie rozwojowym i związane
są z postrzeganiem przez jednostkę własnej osoby (własnych celów
i wartości). Charakter [...] podlega wpływom świadomych procesów
psychologicznych, związanych z uczeniem się oraz wychowywaniem45. W tym modelu charakter określają wskaźniki, tj. samokierowanie, skłonność do współpracy i zdolność do oderwania się od własnej
osoby (autotranscendencja). Zdaniem cytowanego tu autora cechy
temperamentu mogą być swoistym czynnikiem ryzyka w powstawaniu
uzależnień46. Na podstawie prowadzonych badań Cloninger wyodrębnił
dwa typy alkoholizmu, 1): Temperament – skłonny do lęku; charakter
– zależny społecznie; 2): Temperament – ryzykant; charakter – wrogo
nastawiony do ludzi.
Na podstawie typów alkoholizmu wyodrębnionych przez R.C. Cloningera, Baal47 wyodrębnił typy A i B narkomanii, według których narkomanów z grupy B charakteryzowała wcześniejsza inicjacja narkotykowa,
większe problemy wychowawcze w szkole oraz częściej występujące
problemy nadużywania substancji psychoaktywnych w ich rodzinie niż
narkomanów z grupy A.
Badania nad temperamentalnymi czynnikami ryzyka były także prowadzone w Polsce. Na ich podstawie badacze48 stwierdzili zależność między cechami temperamentalnymi, charakterystycznymi dla poszczególnych grup,
a podatnością na zażywanie narkotyków. Na podstawie badań wyodrębniono
trzy grupy osób o różnych „potencjałach uzależnienia”: pierwszą grupę
określono jako rozważni, ostrożni, drugą – niedojrzali „wielobracze”, a trzecią
– zagrożeni, obawiający się. Każdą z nich charakteryzowały inne cechy temperamentu, co przedstawiono w kolejnej tabeli.
42
Oblicza współczesnych uzależnień, red. L. Cierpiałkowska, Wydawnictwo Naukowe
UAM, Poznań 2006, s. 45.
43
Tamże, s. 46.
44
C.A. Villee, Biologia, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1987, s.
579.
45
Oblicza współczesnych, s. 48.
46
Tamże, s. 45.
47
48
Oblicza współczesnych, s. 55–60.
Tab. 12. Różnice temperamentalne osób a ryzyko ich uzależnień od
narkotyków49
Grupy osób
rozważni,
ostrożni
niedojrzali
„wielobracze”
zagrożeni,
obawiający się
Stopień
zagrożenia
narkomanią
najmniej zagrożone
narkomanią
najbardziej
zagrożone
narkomanią
średnio zagrożone
narkomanią
Cechy
charakterystyczne
• zachowawczość,
preferowanie rzeczy
i sytuacji znanych
• prowadzenie
spokojnego życia
• brak skłonności do
ryzyka
i pochopnych decyzji
• zasadniczość,
silne przekonanie
o swoich racjach
• preferowanie
zmian
i nowości
• energiczność,
pobudliwość, brak
tolerancji na nudę
• otwartość
na nowe
doświadczenia
i przygody
• pewność siebie,
opanowanie, niedocenianie skali
zagrożeń
• indywidualizm
• ekstrawagancja
• brak tolerancji
psychicznego
dyskomfortu
i wysiłku fizycznego
• szybkie tracenie
panowania nad
sobą
49
Osoby o wysokich
stężeniach dopaminy są
podatne na uzależnienia
ze względu na stymulacje
mózgu, jakich mogą
doświadczyć zażywając
alkohol, bądź substancje
o podobnym działaniu.
Teorie biologiczne
wskazują na
znaczenie poziomu
neuroprzekaźników
jako na zasadnicze
przyczyny trwania
w nałogu.
Należy jednak zaznaczyć, że badania te w większości nie
uwzględniały innych zmiennych, warunkujących możliwość potraktowania cech temperamentu jako czynnika zagrożenia, a tym samym
wystąpienia patologii50. Jednakże zbieżność wyników z informacjami podawanymi na ten temat w literaturze, według których: osoby
uzależnione charakteryzują się takimi cechami temperamentu, które
zwiększają ich skłonność do poszukiwania dodatkowych źródeł stymulacji51, upoważnia, by je przedstawić.
Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby posiadające te
cechy podejmują zachowania ryzykowne, a w przyszłości uzależniają
się. W świetle tej teorii szczególnego znaczenia nabiera odpowiednie kształtowanie osobowości człowieka, tym bardziej, że jest to wypadkowa cech temperamentu i charakteru, a ten w dużym stopniu
zależy od wychowania. Zatem rola rodziców, nauczycieli, mediów
powinna zmierzać do tego, aby wykształcić w młodych takie postawy
i umiejętności, aby swą „biologiczną” potrzebę poszukiwania dodatkowych źródeł stymulacji przenieśli w kierunku np. uczenia się, odkrywania tego, co będzie służyło ich indywidualnemu, jak i społecznemu
rozwojowi.
2.2.2. Koncepcja C.J. Fredericka
Podstawowym założeniem behawioralnych teorii uzależnień jest
wskazanie, iż uzależnienie powstaje na skutek zachowań wyuczonych,
powstałych w konsekwencji doznanych wzmocnień. Zdaniem psychologów behawiorystów C.J. Fredericka, Johna Dollarda, Neala E.
Millera i in., najbardziej podatne na ryzyko uzależnień są osoby, które
49
50
51
Opracowanie własne na podst.: tamże.
Tamże, s. 54.
Tamże, s. 61.
50
charakteryzuje wysoki stan niepokoju i napięcia wewnętrznego52. Jest
tak dlatego, ponieważ osoby te wykorzystują substancje psychoaktywne
do zredukowania owych niekorzystnych stanów emocjonalnych. Zażycie
środka przynosi jednostce ulgę, a w konsekwencji potęguje ryzyko
przyjęcia środka w podobnej sytuacji. Najważniejsze aspekty tej koncepcji przedstawia kolejny rysunek.
Rys. 14. Przyczyny kształtowania się mechanizmu uzależnienia od
substancji psychoaktywnych wg koncepcji C. Fredericka53
odczuwanie
wewnętrznego
niepokoju
odczuwanie negatywnych stanów
emocjonalnych, tj. stresu, wstydu, poczucia winy
zażycie substancji psychoaktywnej w celu
zredukowania napięcia psychicznego
Według Fredericka oraz
jego pracowników z każdym wzmocnieniem akt
nadużywania danej substancji potęguje się i wzrasta niebezpieczeństwo, że
zaistnieje on ponownie.
odczucie ulgi związane z redukcją
napięcia
powstanie wzmocnienia motywu
przyjęcia kolejnej dawki środka
Jak wynika z badań prowadzonych przez Fredericka, z każdym
wzmocnieniem akt nadużywania danej substancji potęguje się i wzrasta
prawdopodobieństwo, że zaistnieje on ponownie54. Jest to kluczowe twierdzenie teorii behawioralnych, mające na celu wyjaśnienie powstawania
uzależnienia.
2.3. Psychologiczne teorie uzależnień
Według teorii
psychoanalitycznych
uzależnienie jest
wynikiem interakcji
pomiędzy stłumionymi
lub nieuświadomionymi
procesami umysłowymi
a wydarzeniami
zewnętrznymi.
Poszukiwania przyczyn, dla których ludzie sięgają po narkotyki, skierowały uwagę badaczy również na psychologiczne uwarunkowania i aspekty tego problemu. Naukowcy wyjaśniający przyczyny uzależnień z psychologicznego punktu widzenia traktują
zażywanie środków psychoaktywnych jako zewnętrzny przejaw
adaptacyjnych i obronnych mechanizmów osobowości 55. Koncepcje te można pogrupować na dwa zasadnicze nurty psychologiczne – psychoanalizę, według której źródeł toksykomanii należy
poszukiwać w okresie wczesnego dzieciństwa jednostki, oraz behawioryzm, opierający swoje założenia na teorii uczenia się. Jeszcze
inne stanowisko reprezentują badacze należący do nurtu zwanego
„trzecią siłą” w psychologii. Psychoanalitycy wyróżniają dwie zasadnicze przyczyny narkomanii (rysunek).
52
Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 51. Źródło zdjęcia: www.thesun.co.uk/.../
our_boys/article1513792.ece.
54
Tamże, s. 51.
55
53
51
Rys. 15. Sposoby psychoanalitycznej interpretacji przyczyn narkomanii56
Przyczyny powstawania
narkomanii
powrót do niespełnionych
okresów rozwoju
psychoseksualnego
połączenie brania narkotyków
z defektami w strukturze
osobowości
Dla lepszego zrozumienia idei tej teorii przedstawimy ją na przykładzie
psychoanalitycznej koncepcji uzależnienia Zygmunta Freuda.
2.3.1. Koncepcja Zygmunta Freuda
Koncepcje psychologiczne są oparte na wielkim dorobku Zygmunta Freuda.
Dla zrozumienia freudowskiej koncepcji uzależnienia konieczne jest sięgnięcie
do założeń opracowanej przez niego psychoanalizy. Otóż wg Freuda na zachowanie człowieka w znacznym stopniu wpływają procesy nieświadome, inaczej
mówiąc – są to doświadczenia wyparte ze świadomości. Natomiast wszelkimi
pierwotnymi motywami, które kierują zachowaniem człowieka, są wrodzone
popędy życiowe – libido57, rozumiane jako popęd seksualny, dążenie do przyjemności i każda pozytywna energia życia, oraz thanatos58, czyli popęd śmierci,
który nakierowuje jednostkę na destruktywną dla siebie działalność. Popędy
te są częścią id usytuowanego w nieświadomości. Poza „id” struktura psychiki
ludzkiej składa się z nieświadomych ego, stanowiącego racjonalną część osobowości, i superego, w którym kumulują się wszelkie wymagania, normy i wartości zinternalizowane przez jednostkę. Autor stworzył jedynie hipotetyczny konstrukt, wyjaśniający funkcjonowanie psychiki ludzkiej. Graficzne przedstawienie
tego konstruktu zostało przedstawione na kolejnej grafice.
Rys. 16. Funkcjonowanie psychiki ludzkiej wg Z. Freuda59
procesy świadome,
bezpośrednio dostępne
i poddane racjonalnej
kontroli
procesy
przedświadome,
procesy, które mogą
być uświadamiane
nieświadomość,
popędy,
mechanizmy
obronne
świadomość
przedświadomość
nieświadomość
Według Zygmunta Freuda
przyczyną powstania
uzależnienia od narkotyków
są nieprawidłowości
w rozwoju libido.
Osoby niedojrzałe
emocjonalnie mogą
zaspokajać potrzebę
dążenia do przyjemności
w sposób doraźny, np.
przez zażycie środka
uzależniającego.
56
Na podst.: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 29.
H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, s. 87.
Tamże.
59
Opracowanie na podst. L. Cierpiałkowska, Współczesna psychoanaliza i jej znaczenie
dla psychologii klinicznej, w: Psychologia kliniczna, red. H. Sęk, t. 1, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2006, s. 88; H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, s. 86–87.
57
58
52
Według Freuda na skutek procesów nieświadomych, przedstawionych na rysunku, dochodzi do powstania konfliktów wewnętrznych między strukturami psychiki ludzkiej (tj. w obrębie „id” i między „id” a „superego”) oraz dochodzi do ukształtowania się mechanizmów obronnych, pojawiających się na skutek ewentualnych, charakterystycznych
dla poszczególnych faz rozwojowych nierozwiązanych konfliktów. Badając tę problematykę, Freud w rozwoju osobowym okresu dzieciństwa
i w ewentualnych dysfunkcjach, jakie mogą się rozwijać na poszczególnych stadiach rozwoju psychoseksualnego60, poszukiwał źródeł toksykomanii.
Tab. 13. Stadia rozwoju psychoseksualnego wg Z. Freuda61
Kolejne
stadium
rozwoju
Według Freuda odurzające
działanie środków
uzależniających pomaga
uwolnić się od presji
i wpływu świata realnego
oraz znaleźć schronienie
we własnym świecie
wewnętrznym.
Cele i ewentualne
konflikty rozwojowe
Stadium
oralne
Stadium
analne
Stadium
falliczne
Cel: ufna zależność, konflikt
popędów libidalnych
Cel: niezależność, konflikt między
kontrolą i jej brakiem
Cel: rozwijanie się funkcji „superego”,
konflikt: lęk kastracyjny, kompleks
Edypa
Stadium
latencji
Stadium
genitalne
Cel: umiejętności poznawcze
i społeczne
Cel: ukształtowana
tożsamość, odnowa konfliktów
wczesnodziecięcych, konflikty interpersonalne
Ewentualne
mechanizmy
obronne
Fiksacja, introjekcja,
projekcja
Fiksacja, wyparcie
Wyparcie, identyfikacja
Wyparcie, identyfikacja,
sublimacja
Sublimacja, intelektualizacja, racjonalizacja
Freud wyjaśniał, że w przypadku, gdy poszczególne, kolejne konflikty rozwojowe nie są pomyślnie rozwiązywane lub gdy dochodzi do frustracji zaspokojenia popędu lub nadmiernej jego stymulacji, występują
zaburzenia energii popędowej na poszczególnym stadium jej rozwoju,
a to w efekcie może doprowadzić w późniejszym okresie życia do pojawienia się uzależnienia. Zdaniem psychoanalityków62 w przypadku,
gdy matka przejawia wobec dziecka postawę jednocześnie akceptującą i odrzucającą (ambiwalentną), to znaczy kocha je w słowach, a nie
w czynach, przy czym jej nadopiekuńczość jest powodem spełniania
wszelkich zachcianek dziecka, dochodzi u tych dzieci do zahamowania
rozwoju funkcji „ego” i nadmiernego rozwoju „superego”. Na skutek tego
występuje u nich zależność oralna oraz niedojrzałość emocjonalna.
Według Freuda nawet w dorosłym życiu, z powodu wystąpienia silnej
frustracji, może nastąpić regresja do wcześniejszych etapów rozwoju.
W takich sytuacjach silnej, dłużej trwającej frustracji potrzeb niedojrzałe
emocjonalnie jednostki mogą zaspokajać potrzebę dążenia do przyjemności w sposób doraźny, np. przez zażycie środka uzależniającego. Au60
61
62
H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii, s. 88.
Na podst.: tamże.
tor porównywał działanie środka odurzającego do stanu przyjemności,
jaki odczuwa niemowlę po nakarmieniu go, czyli osiągania przez nie
gratyfikacji oralnej63.
Dodajmy także, że w świetle koncepcji psychoanalitycznych 64
uzależnienia narkotykowe mogą być także konsekwencją nadmiernie wymagającej postawy rodzicielskiej, gdyż takie dziecko w miejsce miłości, której bardzo pragnie, doświadcza nadmiernej krytyki
i wymagań. Te czynniki są częstym powodem młodzieńczych buntów, nie tylko wobec wymagań stawianych przez rodziców, ale również wobec porządku społecznego, zaś środek uzależniający staje
się dla nich substytutem upragnionej miłości, której nie doświadczyli
od rodziców.
2.3.2. Uzależnienia w perspektywie teorii Dezintegracji Pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego
Według Kazimierza Dąbrowskiego, którego rozważania eksponują
humanistyczną koncepcję czynników zwiększających podatność jednostki na uwikłanie się w różnego typu patologie społeczne, w tym
uzależnienia, zasadniczym elementem determinującym pojawienie
się uzależnienia od substancji psychoaktywnych jest przebieg rozwoju osobowego jednostki. Zdaniem tego autora rozwój osobowy to
przechodzenie od zawiązków wartości do ich form coraz pełniejszych,
coraz bardziej ludzkich; to droga w kierunku coraz wyższych wartości
uczuciowych, wyobraźni, intelektu, postaw społecznych i moralnych65
i polega na przejściu od integracji pierwotnej (którą charakteryzuje
zewnątrzsterowność jednostki podatnej na często niekorzystne wpływy
społeczne), poprzez przechodzenie przez poszczególne procesy dezintegracji, do stanu integracji wtórnej66. Na etapie integracji wtórnej,
zdaniem autora, jednostka jest w pełni świadoma siebie, samosterowna, niepodatna na uzależnienia. Posiada takie wewnętrzne atrybuty,
które pozwalają jej oprzeć się pociągom uzależnieniowym. Dąbrowski
wyróżnił pięć poziomów rozwoju jednostki, których charakterystykę
przedstawiamy poniżej.
63
64
65
66
53
Według teorii psychoanalizy
uzależnienie od narkotyków
jest rezultatem pojawiających
się trudności rozwojowych
w fazie oralnej. Dziecko
zafiksowane na tej fazie
rozwoju w życiu dorosłym
charakteryzuje bierność,
zależność, brak tolerancji
na napięcia psychiczne,
zmniejszona odporność na ból
i frustrację. W konsekwencji
takie osoby mają większą
tendencję do popadania
w uzależnienia
Dąbrowski uważa, że
narkomani są osobami
zintegrowanymi na
poziomie pierwotnym.
Ich życie jest
podporządkowane
zaspokajaniu głodu
narkotycznego. Człowiek
uzależniony, nie poddany
terapii, nie jest
zdolny do przekraczania
kolejnych poziomów
rozwoju osobowego.
Ryzyko
uwikłania się
w uzależnienia jest
związane z niskim
poziomem rozwoju
osobowości jednostki.
Tamże.
C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień, s. 263.
Tamże, s. 264.
54
Tab. 14. Poziomy rozwoju osobowego wg K. Dąbrowskiego67
Osoby uzależnione,
pomimo siły tego
stanu, mogą pokonać
jego negatywne
konsekwencje w wyniku
przemyślanych oddziaływań
terapeutycznych. Wynikiem
odpowiednio dobranej
terapii może być podjęcie
konstruktywnej decyzji
o zaprzestaniu zażywania
substancji uzależniającej.
Aby jednak do tego
doszło, osoba uzależniona
musi zdecydować się
na udział w tej terapii,
w wyniku czego
następuje „pozytywne
zdezintegrowanie” stanu
uzależnienia. Jedynie ta
decyzja może przywrócić
osobie uzależnionej szansę
bycia w pełni dojrzałą.
Według Bandury proces
uczenia się nowych ról
społecznych jest tym
efektywniejszy, im więcej
nagród przynoszą nowe
zachowania (np. akceptacja
w grupie, awans w niej,
prestiż).
Kolejność
poziomów
Nazewnictwo
Cechy charakterystyczne
poziom I
integracja
pierwotna
• funkcjonowanie jednostki
podporządkowane jej popędom
• brak zainteresowania sensem życia
• egoistyczna postawa wobec innych
• kierowanie się zasadą przyjemności
poziom II
dezintegracja
jednopoziomowa
• sprzeczność poglądów i działań
• zmienność nastrojów
• naprzemiennie odczuwane poczucie
niższości i wyższości
• kierowanie się ideałami bardziej niż sobą
poziom III
dezintegracja
wielopoziomowa,
spontaniczna,
impulsywna,
niedostatecznie
zorganizowana
• okres niepokojów wewnętrznych i lęków
• wzmożone poczucie winy
• zmienność w dążeniach, nastrojach,
sądach, ocenach
• poczucie niższości wobec siebie
i zaniepokojenie sobą
• początkowe, świadome kształtowanie
swojej osobowości
poziom IV
dezintegracja
wielopoziomowa,
zorganizowana
i usystematyzowana
• coraz wyraźniejsza hierarchia wartości
i celów
• utożsamianie się ze sobą i z innymi
• coraz mocniejsza samoświadomość
jednostki
• zdolność do samowychowania
i autopsychoterapii
• prawie całkowita eliminacja niższych
poziomów popędowych
poziom V
integracja
wtórna, złożona,
zharmonizowana
• autonomia, autentyzm, odpowiedzialność
• najwyższy poziom empatii
• najwyższy poziom świadomości
społecznej i samoświadomości
• zdolność do trwałych związków miłości
i przyjaźni
Według założeń teorii Dezintegracji Pozytywnej już na czwartym
poziomie rozwoju osobowego uzależnienia występują sporadycznie
i zazwyczaj przejściowo. Osoby funkcjonujące na piątym, najwyższym
poziomie rozwoju są całkowicie wolne od uzależnień.
2.3.3. Społeczno-poznawcza teoria Alberta Bandury
Według założeń teorii uczenia społecznego człowiek uczy się różnych zachowań, także dewiacyjnych, w tym uzależnieniowych, na podstawie obserwacji zachowań osób dla niego znaczących (modeli, roli), czyli na podstawie
czynnika zwanego modelowaniem68. Do grupy zasadniczych modeli naślado67
Na podst.: C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień, s. 269–270; K. Dąbrowski, Trud
istnienia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 42–46.
68
A. Bandura, Teoria społecznego uczenia się, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 29–30.
55
wanych przez młodzież zalicza się, obok członków najbliższej rodziny, także
silne (osobowościowo) postacie z grup rówieśniczych oraz młodzieżowych idoli.
Dowiedziono np., na podstawie obserwacji zachowań członków subkultur muzycznych, że kultowe postacie muzyki są bardzo silnymi wzorcami zachowań.
Podobnie jest z idolami świata filmu, sportowcami. Według prezentowanej tutaj
teorii wzmocnienie traktuje się jako czynnik jedynie ułatwiający, a nie warunkujący naukę zachowań69. Kluczowe znaczenie w uczeniu zajmuje obserwacja,
przy czym im jest ona częstsza, tym silniejsze jest oddziaływanie tego wzorca.
Rys. 17. Procesy warunkujące efektywne uczenie się zachowań za
pomocą obserwacji zachowań osób znaczących70
Uwagi
P
R
O
C
E
S
Y
Zapamiętywania
Motywacyjne
Odtwarzania informacji
Jak wynika z badań Bandury, proces uczenia się nowej roli jest tym
bardziej skuteczny, im więcej uwagi naśladowca poświęca na obserwowanie
„modela roli społecznej”. Na wynik końcowy mają też wpływ: zapamiętywanie
obserwowanych zachowań (co z kolei skutkuje nabywaniem umiejętności
niezbędnych dla odtworzenia tych zachowań), końcowy wynik nauczonych
zachowań (przyjmowanie ich jako swoich jest tym bardziej efektywne, im
lepsze efekty nagradzające otrzymuje naśladowca za ich stosowanie).
Według prezentowanej w tym miejscu teorii wiedza o tym, że dane zachowanie przynosi efekty pozytywne lub pozwala uniknąć negatywnych,
wzmacnia koncentrację uwagi na obserwacji zachowań modela i ułatwia
zapamiętywanie zaobserwowanych zachowań71. Prowadząc swoje badania, Bandura doszedł do przekonania, że modelowanie kształtują dwa
mechanizmy, co zostało przedstawione na kolejnym rysunku.
Rys. 18. Mechanizmy kształtujące zachowania obserwatora wg A. Bandury72
Zdaniem Bandury zachowania uzależnieniowe
mogą być konsekwencją
przejęcia ich w procesie
modelowania od osób
znaczących. Takimi osobami są w szczególności
rodzice, rodzeństwo oraz
osoby mające silny wpływ
na nastolatka (idole,
rówieśnicy).
Mechanizmy
ukształtowanie przekonań
o przewadze pozytywnych
konsekwencji przyjmowania
środka
ukształtowanie oceny własnej
skuteczności (np. nabycie
umiejętności związanych ze
zdobyciem narkotyku),
ukształtowanie oceny skuteczności
własnej odmowy (na skutek
obserwacji osób bliskich skutecznie
odmawiających picia alkoholu lub
przyjmowania narkotyków)
69
Tamże, s. 51.
Na podst.: A. Bandura, Teoria społecznego, s. 38–43.
71
Tamże, s. 50.
72
Opracowanie własne na podst.: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii,
s. 54–55.
70
56
Obecność problemu
narkotykowego w rodzinie,
także w fazie pierwszych
eksperymentów, wyraźnie
podwyższa ryzyko popadnięcie dziecka w uzależnienie narkotykowe (drugiego
członka rodziny).
Teoria społecznego uczenia, w kontekście problemu uzależnień od substancji psychoaktywnych, wskazuje na silną rolę grupy rówieśniczej w kreowaniu ról społecznych. W wielu innych badaniach społecznych, zwłaszcza
tych skierowanych na pierwsze eksperymenty narkotykowe, wskazano, że
grupa może szybko i silnie wpływać na przejmowanie nowych ról społecznych. Zauważono np., że w grupach nastolatków, gdzie występują eksperymenty z substancjami psychoaktywnymi, nowy ich członek niezwykle szybko
podejmuje takie same zachowania. Uważa się, że jego postępowanie jest niczym innym jak przyjęciem zachowań, które pozwolą mu na szybką akceptację w grupie. W tym procesie na drugi plan schodzą obawy zdrowotne, prawne
czy przed reakcją rodziców. Wzory społecznego ucznia obserwujemy także na
najnowszym zjawisku, którym jest używanie tzw. dopalaczy. Ponieważ jest to
coraz popularniejszy sposób zwiększania swojej aktywności psychofizycznej,
ten „model zachowania” jeszcze szybciej się upowszechnia, czemu sprzyjają
pozytywne wypowiedzi osób eksperymentujących z takimi substancjami.
Nie mniejszą rolę odgrywają w procesie uczenia się przez modelowanie rodzice nadużywający alkoholu, dla których jest on często jedyną metodą na „zapicie problemu”, dobrym sposobem „świętowania”, metodą na
rozluźnienie w sytuacji stresu. Takim wzorcem są także matki przyjmujące
kolejny środek uspokajający, który w ich mniemaniu jest najskuteczniejszą
metodą uspokojenia lub zmniejszenia napięcia. To właśnie od „osób znaczących”, zdaniem A. Bandury, młodzi ludzie przejmują zachowania, które
w konsekwencji prowadzić mogą do uzależnienia.
Rys. 19. Niektóre wzory „osób znaczących” zaobserwowane w przestrzeni społecznej
Starsze rodzeństwo
W
Z
O
R
Y
Idole muzyczni,
artystyczni
Przenoszenie wzorów zachowań
w relacjach rodzinnych;
naśladowanie ubioru;
naśladowanie zachowań
subkulturowych; sięganie po
substancje psychoaktywne
Naśladowanie ubioru, języka;
kopiowanie gadżetów i
elementów wizualizacji (kolczyki,
tatuaże); naśladowanie zachowań
(w tym sięgania po substancje
psychoaktywne)
2.4. Teorie środowiskowe
Wśród licznych teorii wyjaśniających powstawanie uzależnień od substancji psychoaktywnych na uwagę zasługują te, które wskazują na znaczącą (kierunkową) rolę uwarunkowań rodzinnych.
Jedna z badaczek problemów uzależnień, J. Rogala-Obłękowska, wskazuje na dwie płaszczyzny analiz podejmowane przez badaczy narkomanii
młodzieżowej73 – koncepcje psychoanalityczne i koncepcje systemowe. Koncepcje psychoanalityczne skoncentrowane są na ustalaniu rodzinnych czynników, mogących być przyczyną powstania u dziecka uzależnienia. Zalicza
się do nich m.in. teorię percepcji środowiska rodzinnego Freda Streita. Natomiast teorie systemowe wyjaśniają charakterystyczne cechy rodzin narkomanów, jakie mogły być powodem powstania oraz podtrzymywania uzależnienia
73
Tamże, s. 83.
57
u młodych, funkcjonujących w nich osób. Do tej grupy analiz zalicza się m.in.
homeostatyczny model rodziny narkomańskiej Duncana H. Stantona.
Wymienione wyżej teorie opierają się na założeniu wskazującym, że
nieprawidłowo funkcjonująca rodzina jest istotnym predyktorem zachowań
patologicznych wychowującej się w niej młodzieży. Na podstawie licznych
badań autorzy tych teorii zauważyli, że wzorce rodzinne mogą skutkować
szybszym sięganiem po substancje psychoaktywne, niższym wiekiem
eksperymentów, jak również wyborem określonej substancji. Psycholog
Dorota Pstrąg uważa, iż nieprawidłowo funkcjonująca rodzina może spowodować ukształtowanie się osobowości dziecka podatnej na uzależnienie, jak również być powodem wielu stresogennych sytuacji, mogących
stać się przyczyną inicjacji narkotykowej74.
2.4.1. Teoria percepcji środowiska rodzinnego Freda Streita
Ważnym założeniem, na którym Fred Streit oparł opracowaną przez siebie
teorię percepcji środowiska rodzinnego, jest twierdzenie, według którego rzeczywistość istnieje tylko w oczach osoby, która ją spostrzega75. Zdaniem tego
autora dzieci i ich rodzice w sposób odmienny interpretują to, co się dzieje w ich
rodzinie oraz najbliższym środowisku. Ta odmienność ocen obejmuje m.in. następujące sytuacje: postawy rodziców względem dzieci, wsparcie emocjonalne
rodziców, ich miłość do dzieci, a nawet cechy rodziców, wzajemne relacje w rodzinie, w tym także między rodzicami a pozostałym rodzeństwem.
Obserwując liczne przypadki zachowań narkotykowych, Streit doszedł
do wniosku, że jeżeli dziecko wyżej opisane wskaźniki sytuacji rodzinnej
interpretuje jako niekorzystne, mogą u niego pojawić się zaburzenia w zachowaniu, do których zalicza się m.in. zażywanie substancji psychoaktywnych. Dla dowiedzenia tak sformułowanej hipotezy, autor ten zbadał
percepcję postaw rodzicielskich dzieci i młodzieży76, u których występowały zachowania patologiczne. Na ich podstawie ustalił prawidłowości występujące między tymi postawami a preferowanymi przez dzieci rodzajami
środków psychoaktywnych. Zależności te prezentujemy w kolejnej tabeli.
Czynnikami sprzyjającymi
ujawnianiu się zachowań
narkotykowych są: nadmierna kontrola i nadmierna swoboda dziecka.
Tab. 15. Prawidłowości występujące między tymi postawami a preferowanymi przez dzieci rodzajami środków psychoaktywnych wg teorii
percepcji środowiska rodzinnego F. Streita77
Percypowane postawy rodzicielskie
Typ preferowanych środków
Wskaźniki
Wymiary
kochająca
swoboda
umiarkowana wolność, zachęcanie do
niezależnego myślenia, zachęcanie do
nabywania umiejętności społecznych,
równość traktowania
miłość
pozytywne ocenianie, współdziałanie
nie występuje
z dzieckiem, okazywanie uczuć, okazywanie
emocjonalnego wsparcia
kochająca
kontrola
stymulowanie rozwoju intelektualnego,
koncentracja na dziecku, chęć posiadania
dziecka dla siebie, ochranianie dziecka
74
Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,
Lublin 1994, s. 21.
76
Tamże.
77
75
58
kontrola
ingerowanie w życie dziecka, wymaganie
tłumienia agresji, wzbudzanie poczucia
winy, autorytatywne kierowanie
wroga kontrola
stosowanie ograniczeń, kar, uporczywe
dopominanie się o wykonanie poleceń
wrogość
(kontrola)
negatywne ocenianie, skłonność do irytacji,
odrzucanie dziecka i lekceważenie go
wroga
swoboda
lekceważenie dziecka,
ignorowanie go
wolność
(swoboda)
brak kontroli nad dzieckiem, nie stosowanie
LSD, marihuana
żadnej dyscypliny
środki
uspokajające
i pobudzające,
alkohol
opiaty, heroina
Według F. Streita młodzież
nie odczuwająca więzi
z rodzicami jest bardziej
narażona na presję rówieśniczą w zakresie zachowań
patologicznych, w tym picia
alkoholu i eksperymentowania z narkotykami.
Zażywanie narkotyków
przez dziecko uniemożliwia
prawidłowe funkcjonowanie rodziny, w zakresie
relacji między rodzicami, jak
i relacji rodzice – dziecko.
Skupienie się na problemie
narkotykowym dziecka
skutkuje „zamazaniem”
innych ważnych problemów
rodziny.
Zgodnie z wynikami badań cytowanych tu autorów rodzice, których
dzieci wykazywały najmniejsze zainteresowanie używaniem substancji
psychoaktywnych, charakteryzowali się postawami rodzicielskimi, które
cechowała miłość do dziecka, przejawianie wobec niego kochającej swobody oraz kochającej kontroli. Destrukcyjnie na zachowanie dziecka wpływa
stosowanie wobec niego zarówno nadmiernej kontroli, jak i nieograniczonej
swobody. Według tych badań bardzo istotnym okazał się związek między
brakiem odczuwanej przez dzieci i młodzież więzi ze swoją rodziną a ich
patologicznymi zachowaniami, w tym zażywaniem narkotyków. Okazało
się, że młodzież nie odczuwająca więzi z rodzicami jest bardziej narażona
na picie alkoholu i zażywanie narkotyków, gdyż jest bardziej podatna na
wpływy rówieśników aprobujących ich zażywanie78. Teoria ta potwierdza
liczne obserwacje socjologów i pedagogów o silnym wpływie środowiska
rówieśniczego na zachowania dziecka.
Osoby nie odczuwające więzi z rodziną określały się m.in. jako
nieszczęśliwe, lubiące szokować innych ludzi, nie odczuwające więzi
z innymi ludźmi, nie zainteresowane przebywaniem z rodzicami ani prowadzeniem życia zgodnego z normami religijnymi i moralnymi. Zdaniem
Streita dzieci te zdecydowały się na przyjęcie środków psychoaktywnych
w celu zmiany percepcji swojej osoby i sytuacji rodzinnej.
Na marginesie prezentowanej tu teorii zasadna jest szersza uwaga
odnosząca się do polskiej rzeczywistości. Otóż w licznych już badaniach dotyczących obrazu polskiej narkomanii młodzieżowej zauważono
ujawnianie się pewnej specyficznej zależności. O ile obserwujemy zahamowanie rozwoju eksperymentów narkotykowych w ogóle, o tyle w grupie
młodzieży pochodzącej z obszarów małomiasteczkowych oraz bogatych
rodzin wielkomiejskich liczba eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi rośnie. Te dwie grupy wykazują podobną cechę, w obu mamy do
czynienia z utratą wpływu rodziców na procesy socjalizacyjne i wychowawcze (głównie ze względu na malejącą ilość czasu poświęcaną dzieciom
– postawa nadmiernej swobody).
Dowiedziony przez F. Streita proces, w efekcie którego dzieci
i młodzież decydują się na przyjmowanie środków psychoaktywnych, prezentujemy w formie graficznej.
78
59
Rys. 20. Rodzinnie uwarunkowane powody przyjmowania substancji
psychoaktywnych przez dzieci i młodzież wg F. Streita79
Odczuwanie
braku więzi
z rodziną
iluzja braku
problemów
wynikających
z niekorzystnej
percepcji
swojej sytuacji
rodzinnej
r poczucie nieszczęśliwości, nudy, izolacji
społecznej
r poczucie niemożności kontrolowania
swojego życia
r brak zainteresowania życiem szkolnym,
nauką
r brak zainteresowania życiem zgodnym
z normami religijnymi i etycznymi
zmiana
percepcji
swojej sytuacji
rodzinnej
spowodowana
przyjęciem
środka
ewentualne
przyjęcie
środka
zwiększona
podatność na
presję grupy
rówieśniczej
w zakresie
używania
narkotyków
i alkoholu
chęć przyjęcia kolejnej dawki
Mimo iż prawidłowości wynikające z badań opracowanych przez
Streita wskazują na ich współwystępowanie, kolejność ich pojawiania
się, przedstawiona na powyższym rysunku, wydaje się być wysoce
prawdopodobną. Zgodnie z tą interpretacją, błędne koło mogące,
w konsekwencji jego trwania, być przyczyną wystąpienia uzależnienia
od substancji psychoaktywnych jest zapoczątkowane poprzez
subiektywną ocenę dziecka na temat swojej sytuacji rodzinnej, co
z kolei wskazuje na wagę prawidłowej komunikacji, a w konsekwencji
– relacji rodzinnych.
2.4.2. Model homeostatyczny Duncana H. Stantona
Duncan H. Stanton pojmuje rodzinę jako wzajemnie powiązany interpersonalny system80. Wedle tego badacza w rodzinie narkomańskiej system
ten nie funkcjonuje prawidłowo, ze względu na zaburzone relacje między
poszczególnymi członkami rodziny. Dziecko zażywające narkotyki koncentruje uwagę rodziców na swoim zachowaniu, odwracając ją tym samym
od wielu istotnych dla niej spraw, jak również od konfliktów między rodzicami. Sytuacja narkomańska dziecka pełni tym samym rolę specyficznego
„stabilizatora” w relacjach między nimi81. Tak więc zażywanie substancji
uzależniającej przez dorastające dziecko utrzymuje funkcjonowanie rodziny w sztucznie zaadaptowanej do tej patologicznej sytuacji homeostazie
systemu rodzinnego.
79
80
81
Opracowanie własne na podst.: Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, s. 20–21.
Tamże, s. 27.
60
Podstawą wypracowania powyższych tez stała się dla Stantona analiza
przeprowadzonych badań82, według których matki narkomanów odczuwają
silną potrzebę symbiotycznych związków ze swoim dzieckiem. Dlatego też
cykl zaburzonych interakcji w rodzinie zostaje zapoczątkowany w okresie,
w którym dziecko zaczyna dorastać i stopniowo coraz bardziej chce się
uniezależnić od rodziców, natomiast nasila się w okresie, w którym decyduje się prowadzić samodzielne życie poza domem.
Według omawianego modelu przyjmowanie środka uzależniającego
przez dorastające dziecko powoduje niemożność jego pełnego usamodzielnienia, co, zdaniem autora, jest jego odpowiedzią na brak zgody rodziców
na jego usamodzielnienie. W tym okresie pojawiają się u dorastającej osoby sprzeczne dążenia, polegające na jednoczesnej chęci samodzielnego
funkcjonowania, jak i spełnienia „oczekiwań” rodziców. Tak więc używanie
środków psychoaktywnych, skutkujące popadnięciem w uzależnienie,
może wydawać się rozwiązaniem tego dylematu.
Jak zauważył w swoich badaniach Stanton, stan uzależnienia młodej
osoby okazuje się wtedy pozornym rozwiązaniem, pozwalającym na utrzymanie sztucznej homeostazy w funkcjonowaniu rodziny. Sztuczność tego
stanu i jego negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka, jak i rodziców
nie budzi wątpliwości. Stanton przedstawia różne płaszczyzny, na których
zażywanie środka w tej zaburzonej sytuacji zdaje się przynosić patologicznie funkcjonującej rodzinie korzyści (oczywiście pozorne), co zostało
przedstawione w formie graficznej.
Rys. 21. Płaszczyzny rozwiązywania dylematu zależności – niezależności za pomocą przyjmowania środka wg D. Stantona83
Płaszczyzny
indywidualna psychofarmakologia
(doznawanie euforii porównywanej
z symbiotycznym związkiem z matką,
redukcja lęku związanego z oddzieleniem
od matki i podjęciem samodzielnego
życia, złudne poczucie niezależności, jak
i bliskości)
zachowanie agresywne (subiektywne poczucie siły,
możliwości osiągnięcia niezależności, jakie umożliwia
zażywanie heroiny)
relacje heteroseksualne (zażywanie heroiny potraktowane
jako substytut doświadczeń seksualnych, na skutek
nieumiejętności wchodzenia w głębokie relacje
interpersonalne z osobami spoza rodziny)
82
83
Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, s. 25.
61
Przedstawione powyżej dylematy, mogące pojawiać się w życiu
narkomana, nie są przez niego przeżywane świadomie, tak jak rodzice,
z reguły, świadomie nie nakłaniają go do zażywania narkotyków ani innych
patologicznych zachowań. Zatem na podstawie prezentowanej tu teorii
można powiedzieć, że matki utożsamiające pełne usamodzielnienie się
dziecka z poczuciem jego utraty mogą podświadomie uwikłać je w problem uzależnienia narkotykowego.
2.4.3. Model interakcji społecznych Denise B. Kandel i współpracowników
W licznych badaniach naukowych poświęconych problemom zaburzeń
wychowawczych, patologii społecznych, w tym uzależnień, zwracano uwagę
na występowanie zjawiska wpływów społecznych. Denise B. Kandel84
i współpracownicy w opracowanym przez siebie zgeneralizowanym modelu interakcji społecznych przedstawiają konsekwencje różnych sposobów
reagowania jednostki na takie wpływy, zaliczając do nich m.in. zażywanie
narkotyków przez młodzież. Według omawianej tu autorki głównymi źródłami
tych wpływów, zależnie od wieku jednostki, mogą być: rodzina, rówieśnicy
oraz indywidualne cechy intrapsychiczne młodzieży. Graficzne ujęcie tych
czynników wpływu prezentujemy na kolejnym rysunku.
Według Kandel zażywanie wysokoprocentowych
alkoholi przez rodziców,
w obecności dzieci, potęguje ryzyko ich zażywania
przez potomstwo, co
w konsekwencji może
doprowadzić do rozwoju
uzależnienia.
Rys. 22. Źródła wpływów społecznych wg D. Kandel85
Źródła (czynniki) wpływów
Wpływy rodziców
Przekonania i wartości
młodzieży
Wpływy rówieśników
Zaangażowanie
w różne działania
Kandel przyjęła, że powstawanie uzależnienia nie jest faktem jednorazowym, lecz wynikiem pewnego procesu, na który składają się trzy
etapy. Na każdym z nich czynnikami wiodącymi są inne źródła wpływów
interpersonalnych, co zostało przedstawione w poniższej tabeli.
Tab. 16. Wiodący rodzaj wpływu społecznego a charakterystyczne
sposoby odurzania się wg D. Kandel86
Etapy
Rodzaj wpływu
społecznego
Sposób odurzania się
etap 1
modelowanie zachowań
dzieci przez rodziców
używanie wysokoprocentowych
alkoholi
etap 2
wpływy rówieśników
używanie marihuany
etap 3
relacje z rodzicami
używanie innych narkotyków
84
85
86
Kandel uważa, że ryzyko
zażywania narkotyków
przez młodzież jest spotęgowane zażywaniem
narkotyków przez ich
rodziców, a także nieprawidłowymi postawami
rodzicielskimi, w tym
nadmierną kontrolą dziecka
oraz brakiem spójnych
wymogów dyscyplinarnych
wobec niego.
Tamże, s. 15–17.
Tamże, s. 16–17.
Tamże, s. 15.
62
Zasadniczym wnioskiem
wypływającym z analiz
Brook jest stwierdzenie, iż
nieprawidłowo ukształtowane więzi rodzicielskie
w istotny sposób zwiększają podatność dziecka na
inne czynniki potęgujące
prawdopodo-bieństwo
inicjacji narkotykowej.
Na podstawie zgromadzonego materiału empirycznego zespół Kandeli
uznał, że największy wpływ interpersonalny na pojawienie się patologicznych zachowań młodzieży, w tym eksperymentowania z narkotykami,
mogącego w konsekwencji skutkować wystąpieniem uzależnienia od nich,
wywierają rodzice, a na pewnym etapie – relacje z rówieśnikami. Zgodnie
z interpretacją autorki87, pozostałe źródła wpływów współwystępują z wyżej
wymienionymi, a w pewnych przypadkach mogą być nawet głównym
predykatorem używania narkotyków. Według omawianego modelu kolejne
fazy nie wynikają z poprzedniej, ale są na sobie nadbudowywane. Ponieważ
rodzice są zazwyczaj głównymi modelami zachowań młodzieży, używanie
przez nich wysokoprocentowych alkoholi zwiększa ryzyko inicjacji tego
środka przez ich potomstwo, co z kolei może zapoczątkować pojawienie się
dalszych etapów zażywania substancji.
Badania Kandeli wskazały także na inne czynniki, które mogą
zwiększać ryzyko uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Zaliczono
do nich nieprawidłowe postawy rodzicielskie, takie jak postawa nadmiernie dominująca, nadmiernie kontrolująca czy też odrzucająca. Prowadzone badania wskazały na ważną implikację – jakość relacji między rodzicami a dzieckiem ma szczególne znaczenie na trzecim etapie zażywania
środka. Istotnym czynnikiem chroniącym stają się wtedy prawidłowe,
bliskie relacje z rodzicami. Brak spójnych wymogów dyscyplinarnych,
nadmierna kontrola rodzicielska oraz zażywanie narkotyków przez rodziców potęgują natomiast ryzyko ich zażywania przez młodzież88. Wpływ
rodziny na dziecko ustępuje miejsca wpływowi rówieśniczemu jedynie na
drugim etapie zażywania środka.
2.4.4. Teoria interakcji rodzinnych Judith S. Brook
Czynnikami zwiększającymi
ryzyko ukształtowania się
uzależnienia od substancji
psychoaktywnych są słaba
więź z rodzicami, niekorzystne indywidualne cechy
psychiki jednostki oraz
obserwacja niewłaściwych
zachowań rodziców.
Obserwacja zachowań dzieci i młodzieży doprowadziła pedagogów
i psychologów do wniosku sugerującego istnienie silnej zależności między
ich zachowaniami a więziami z rodzicami. Problem ten diagnozowano na
wielu płaszczyznach, poszukując charakterystycznych zależności przy
silnych i słabych więziach, relacjach zaburzonych i różnego typu dysfunkcjach. Jedną z takich interesujących prób jest teoria interakcji rodzinnych Judith S. Brook, gdzie najistotniejszym czynnikiem warunkującym
zażywanie narkotyków przez młodzież są więzi emocjonalne istniejące
między rodzicami a dzieckiem, a szczególnie między matką a dzieckiem89. Zdaniem tej badaczki najistotniejszym czynnikiem mogącym
wpłynąć na zażywanie narkotyków przez młodzież są słabe więzi rodzinne wynikające z braku nadzoru rodzicielskiego i wsparcia emocjonalnego dzieci90. Dla lepszego zobrazowania tego problemu, w aspekcie
czynników pozytywnie warunkujących relacje rodzice – dziecko, prezentujemy go w formie graficznej.
87
88
89
90
Tamże.
Tamże, s. 17.
Tamże, s. 91.
63
Rys. 23. Czynniki warunkujące prawidłowe relacje między rodzicami
a dzieckiem wg J.S. Brook91
Czynniki warunkujące
relacje rodzice – dziecko
Akceptowanie przez
rodziców społecznie
uznawanych wartości
Wychowanie oparte
na miłości i wspieraniu
emocjonalnym dziecka
Sprawowanie kontroli
rodzicielskiej nad dzieckiem
Przystosowanie społeczne
i dojrzałość emocjonalna
matek
Rys. 24. Determinanty przyjmowania narkotyków przez młodzież wg
J.S. Brook92
Determinanty przyjmowania
narkotyków
Brak
emocjonalnego
związku z
rodzicami
Nieprawidłowa
osobowość,
wskazująca na
nieprzystosowanie społeczne
Niekorzystna charakterystyka
indywidualna jednostki:
słaba integracja „ego”
niska samoocena
tendencja do depresji, zachowań
agresywnych i buntowniczych
Uczenie społeczne: modelowanie
patologicznych zachowań dzieci przez
obserwację niewłaściwych zachowań
i postaw rodziców (np. przyjmowanie
narkotyków przez rodziców,
akceptacja takich zachowań)
Zwiększona
podatność
na wpływ
rówieśniczych grup
dewiacyjnych, np.
narkomańskich
Zwiększone
ryzyko
przyjmowania
narkotyków
przez młodzież
Na marginesie dorobku J.S. Brook zasadnym jest podniesienie jeszcze kilku kwestii. Od wielu lat wiemy, że pierwszym i najważniejszym
środowiskiem wychowawczym jest rodzina. To w niej dziecko powinno zaspokajać swoje najważniejsze potrzeby emocjonalne, takie jak
potrzebę miłości, akceptacji, przynależności, w niej też kształtuje się
osobowość dziecka. Funkcjonowanie rodziny ma kluczowe znaczenie dla
ukształtowania się w dziecku norm i zasad społecznie akceptowanych,
a tym samym sprzyjających rozwojowi indywidualnemu i społecznemu.
91
92
Tamże, s. 90–91.
Tamże.
64
Równocześnie właściwe funkcjonowanie rodziny istotnie warunkuje
prawidłowy rozwój psychospołeczny dziecka. Zaburzona rodzina, w której występuje problem uzależnienia, znacznie ten rozwój utrudnia, co
przekłada się m.in. na takie problemy, jak: zaburzenia relacji interpersonalnych, ryzyko chorób, ryzyko kontaktu z agresją oraz zachowaniami
dewiacyjnymi. Dowiedziono także, że w rodzinach z problemem narkotykowym zanikają więzi emocjonalne, normy kulturowe i obyczajowe oraz
narastają problemy ekonomiczne.
Jednakże nie tylko rodziny alkoholowe, narkomańskie, z obszarów
wykluczenia czy marginesu społecznego mogą być przyczyną zażywania substancji psychoaktywnych przez wychowującą się w nich młodzież.
Przyczyną sięgnięcia po nie są często negatywne postawy rodzicielskie,
brak właściwej komunikacji w rodzinie, nieumiejętność rodziców w okazywaniu uczuć, pozostawianie dziecka z problemami, których samodzielnie
nie potrafi rozwiązać. Są to cechy rodzin, często określane jako „poważane dysfunkcje rodziny”, w których członkowie nie mają odwagi otwarcie
rozmawiać o swoich problemach. W obserwacjach rozwoju zjawiska narkomanii, w aspekcie funkcjonowania rodzin, zauważono także występowanie „wektorów kierunkowych” sprzyjających ujawnianiu się tego problemu.
Są nimi: rodziny, gdzie relacje rodzinne, zwłaszcza w okresie adolescencji,
zastępowane są dobrami materialnymi; favelizacja (funkcjonowanie rodzin
w obszarach zaniku norm prawnych i moralnych); gwałtowne kryzysy małżeńskie.
2.5. Socjologiczne teorie uzależnień od substancji
psychoaktywnych
Dla współczesnej socjologii i pedagogiki zachowania narkomańskie są
klasycznym przykładem zachowań dewiacyjnych (patologii społecznej).
Ponieważ są one odstępstwem od społecznie akceptowanych norm, stają się też przejawem anomii społecznej. Jak wiadomo, termin dewiacja
pochodzi od łacińskiego devio i oznacza zboczenie z drogi, odchylenie
od kierunku93. Warto zaznaczyć, że terminu dewiant badacze używają dla
określenia zarówno dewiantów pozytywnych, czyli ludzi wyprzedzających
swoją epokę, patrzących dalej niż inni94, jak i dewiantów negatywnych,
czyli osób, których zachowanie wywołuje społeczne potępienie95. Osoby
eksperymentujące z takimi substancjami, jak i uzależnione od nich są zaliczane do dewiantów negatywnych.
Socjologiczne teorie zachowań dewiacyjnych można ująć w trzy odrębne nurty: nurt strukturalny i kulturowy, nurt kontroli społecznej oraz
nurt reakcji społecznej. Do najważniejszych z nich zalicza się obecnie:
teorię anomii Roberta K. Mertona, teorię zróżnicowanych możliwości Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina, teorię kontroli Travisa Hirschiego oraz teorię naznaczania społecznego Howarda S. Beckera. Wymienione wyżej teorie nie zamykają współczesnych analiz rozwoju zjawisk
patologicznych, jednak możemy je uznać za najbardziej kompleksowe.
Spośród polskich badaczy tej problematyki (socjologów, pedagogów,
psychologów) na uwagę zasługują próby teoretycznego ujęcia zjawisk
14.
93
M. Petrykowska, Patologia społeczna, w: Patologie społeczne, red. M. Jędrzejko, s.
94
Tamże, s. 13.
Tamże, s. 14.
95
65
patologii społecznej podjęte przez Adama Podgóreckiego, Czesława
Cekierę, Zygfryda Juczyńskiego, Bronisława Urbana, Irenę Pospiszyl,
Henryka Machela. Jednak poza pierwszym z wymienionych autorów,
którego diagnoza ma charakter całościowy, dotyczą one poszczególnych
zjawiskowych form patologii społecznej. Do tej pory polska humanistyka
nie doczekała się samodzielnej, pełnej próby zinterpretowania problemu
patologii społecznej.
2.5.1. Teoria anomii Roberta K. Mertona
Dorobek Roberta Mertona w diagnozowaniu zaburzonych zachowań
człowieka jest imponujący. Analizując struktury społeczne i relacje między grupami społecznymi a jednostką, zauważył on niezwykle istotną
zależność pomiędzy celami, jakie chcą osiągnąć ludzie, a środkami
ich osiągania. Zwrócił uwagę, że większość ludzi podejmuje starania
o osiągnięcie celów, ale nie zawsze jest w stanie to uczynić. Na podstawie analizy licznych wskaźników doszedł on do wniosku, że źródeł
zachowań dewiacyjnych należy poszukiwać w strukturze społecznej.
W skonstruowanej przez siebie teorii anomii wyjaśnia: w jaki sposób
pewne struktury społeczne wywierają wyraźną presję na niektóre jednostki w społeczeństwie, skłaniając je do podjęcia zachowań raczej
nonkonformistycznych niż zgodnych z przyjętymi wzorcami postępowania96. W tych diagnozach Merton sięgnął do znanej powszechnie
definicji anomii autorstwa francuskiego socjologa i filozofa Emila Durkheima, który sprecyzował ją jako: stan beznormia, zaniku uznania dla
obowiązujących norm społecznych, poczucia nie związania z nimi97.
Dokonując krytycznej analizy dorobku Durkheima, Merton doszedł do
wniosku, że anomię należy widzieć jako: załamanie zdarzające się
w strukturze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje
silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie
z tymi normami98. Istotną różnicą w pojmowaniu zjawiska anomii przez
obu badaczy jest to, iż E. Durkheim zachowania dewiacyjne traktował
jako rezultat nieokiełznanych przez kontrolę społeczną ludzkich popędów i egoistycznej natury człowieka99, natomiast Merton uważał, że zachowania dewiacyjne są „normalną”, oczekiwaną przez społeczeństwo
reakcją w sytuacji anomii100.
Zauważenia wymaga, że mertonowska teoria anomii została opracowana na podstawie diagnozy realiów społeczeństwa amerykańskiego i angielskiego, które to wykreowały specyficzne normy i wartości.
Merton zaliczył do nich: charakterystyczną dla tej kultury presję, aby
każdy obywatel dążył do sukcesu, przy jednoczesnym braku kulturowego położenia akcentu na powinność dochodzenia do niego dozwolonymi drogami. Podkreślamy te kwestie, bowiem w realiach polskiego
społeczeństwa, zwłaszcza zaś w diagnozie rozwoju niektórych patologii
społecznych, można zauważyć występowanie zjawiska powielania tego
Według Mertona zasadniczą przyczyną pojawienia się zjawisk patologii
społecznej jest załamanie
w strukturze społecznej.
Z jednej strony społeczeństwo oczekuje osiągania
przez jednostkę określonych
celów, z drugiej jednostka,
nawet jeśli tego chce, nie
ma możliwości ich osiągania.
96
R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2002, s. 198.
97
M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 15.
98
Tamże, s. 16.
99
Tamże, s. 15.
100
R.K. Merton, Teoria socjologiczna, s. 197–198.
66
modelu, choćby poprzez mertonowskie innowacyjne osiąganie celów
społecznie akceptowanych, środkami społecznie nieakceptowanymi.
Badania nad rozwojem społeczeństwa amerykańskiego doprowadziły
Mertona do sformułowania wniosku o funkcjonowaniu specyficznych
zasad.
Rys. 25. Kulturowo przyjęte zasady społeczeństwa amerykańskiego
wg R.K. Mertona101
Zasady
Ewentualne
niepowodzenia na
drodze do osiągnięcia
sukcesu nie świadczą o
przegranej
Sukces jest dostępny
dla każdego, wszyscy
więc powinni do niego
zmierzać
Prawdziwą przegraną
jest rezygnacja
z dalszych zabiegów
mających na celu
uzyskanie sukcesu
Z badań Mertona możemy
wyprowadzić wniosek, że
specyfika funkcjonowania
społeczeństwa może generować lub ograniczać czynniki zachowań zgodnych
lub niezgodnych z normami
społecznymi.
Stan, w którym ludzie nie
mogą osiągać społecznie
akceptowanych celów jest
stanem anomii (beznormia). Wtedy pojawiają się
„pokusy” stosowania celów
i środków niezgodnych
z normami.
Ponieważ społeczeństwo amerykańskie jest niezwykle kreatywne,
sukces zawodowy i społeczny ma w nim specyficzny „ciężar gatunkowy”. Ludzie sukcesu, niezależnie z jakiego punktu wyjściowego
startują, mogą szybko awansować w hierarchii społecznej i zdobywają uznanie. Nie przeszkadza im w tym np. sztywny podział społeczny znany np. z Wielkiej Brytanii (silna pozycja wynikająca z tradycji,
przywiązanie do tytułów) lub też krajów o nie w pełni powszechnych
normach demokratycznych. Dodatkowo przez wiele dziesięcioleci powstawania, a następnie doskonalenia amerykańskiego modelu
kapitalizmu ukształtowało się tam przekonanie, że presja (dążenie,
ambicja, poświęcenie) na sukces oraz samo jego osiągnięcie są jednym z wyznaczników oceny społecznej. Przykładem tego modelu jest
specyficznie amerykański, wręcz mający charakter ikony, model „od
pucybuta do milionera”.
Według omawianej tu teorii ludzie mogą osiągać swoje cele poprzez
kilka odmiennych dróg. Jeśli dochodzi do sytuacji, w której osoby nie
mają dostępu do środków potrzebnych do realizacji kulturowo, w danym
społeczeństwie, wyznaczonego sukcesu (celu), to są one narażone na
ich realizację w sposób nieakceptowany społecznie lub rezygnację z jego
osiągnięcia. Według założeń omawianej teorii człowiek może przystosować
się do sytuacji anomii, wybierając jedno z pięciu możliwych rozwiązań,
które zostały przedstawione na rysunku.
101
67
Rys. 26. Typy indywidualnego przystosowania wg R.K. Mertona102
Konformizm – akceptowanie celów kulturowych oraz
zinstytucjonalizowanych środków ich osiągnięcia; jedyna społecznie
akceptowana forma przystosowania społecznego
Innowacja – akceptowanie celów kulturowych, przy braku akceptacji
zinstytucjonalizowanych środków ich osiągnięcia
Rytualizm – przesadna dbałość o stosowanie się do
zinstytucjonalizowanych środków osiągania celów, przy jednoczesnym
braku uwagi poświęconej tym celom; przestrzeganie zasad, będące
celem samym w sobie
Wycofanie – rezygnacja zarówno z realizacji kulturowo przyjętych
celów, jak i akceptacji zinstytucjonalizowanych środków ich osiągnięcia;
najmniej akceptowana społecznie forma przystosowania
Bunt – odrzucenie społecznie akceptowanych celów i środków, przy
jednoczesnym dążeniu do nowych, lepszych celów, przy pomocy
ulepszonych środków ich realizacji; forma dewiacji pozytywnej, czyli
nakierowanej na rozwój społeczny
W typologii zaproponowanej przez Mertona najczęściej wybieranym
sposobem indywidualnego przystosowania jest konformizm, co jest także najbardziej pożądane ze społecznego punktu widzenia. Każdy inny
sposób indywidualnego przystosowania jest zachowaniem świadczącym
o nie respektowaniu obowiązującego w danym społeczeństwie modelu
kulturowego (norm społecznych), tym samym jest zaliczane do zachowań dewiacyjnych. Merton precyzuje jednak, że rytualizm jako forma
przystosowania jest zachowaniem instytucjonalnie dozwolonym, choć
kulturowo niecenionym103. Z kolei buntownicy są dewiantami pozytywnymi. Sprzeciwiają się obowiązującym w społeczeństwie wartościom
i zasadom postępowania w celu doprowadzenia do zaistnienia lepszego
porządku społecznego. Należą do nich nierzadko wielcy naukowcy, politycy, artyści, myśliciele. Natomiast innowatorzy to osoby, które na drodze
do osiągnięcia sukcesu postępują według zasady „cel uświęca środki”.
Należą do nich np. przestępcy „w białych kołnierzykach”. Członkowie kolejnej grupy, rytualiści, budzą w społeczeństwie współczucie. Posiadanie
wygórowanych ambicji wywołuje u nich frustrację i zagrożenie. Żyją więc
według zasady „grunt to działać bezpiecznie”. To poczucie bezpieczeństwa zapewniają sobie przez nadmierne, skrupulatne przestrzeganie wymogów instytucjonalnych. Autor nazywa ich fanatycznymi biurokratamikonformistami104.
Biorąc pod uwagę myśl przewodnią naszej książki – uzależnienie od
substancji psychoaktywnych – ścieżką najbardziej nas interesującą jest
wycofanie. Merton do tej grupy osób zalicza, poza psychotykami, osobami dotkniętymi autyzmem, włóczęgami, także alkoholików i narkomanów. Jego zdaniem, z socjologicznego punktu widzenia, przyczyną takie102
103
104
Przynależność do subkultury młodzieżowej łączy się
z częstszym – niż rówieśnicy nie należący do
subkultur – sięganiem po
substancje psychoaktywne. W wielu subkulturach
eksperymenty
i używanie substancji psychoaktywnych są zachowaniami „standardowy-mi”,
inaczej „normalnymi”.
Tamże, s. 206–221; M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 16–17.
R. Merton, Teoria socjologiczna, s. 215.
Tamże.
68
Kształt dzisiejszej
narkomanii (a także
innych „ucieczkowych”
uzależnień) wskazuje,
iż utraciła ona cechy
wycofania się na
margines społeczny,
bowiem po tego typu
substancje coraz
częściej sięgają ludzie
aktywnie uczestniczący
w życiu społecznym,
nierzadko pełniący
w nim ważne role
zawodowe (kierowcy,
informatycy, maklerzy,
żołnierze), osoby
aktywne w kulturze
(aktorzy, piosenkarze)
oraz uchodzące za idoli
(sportowcy, muzycy,
ludzie mass mediów).
Pokazuje to, że zjawisko
uzależnień podlega
ciągłym zmianom.
go sposobu przystosowania jest zaistnienie sytuacji, w której jednostka
zinternalizowała cele kulturowe i społecznie akceptowany sposób ich
osiągania, przy jednoczesnym braku dostępu do instytucjonalnych środków umożliwiających osiągnięcie celu. Taka sytuacja może skutkować
wystąpieniem u człowieka frustracji, prowadzącej do społecznego wycofania. Jednostka może wtedy wycofać się z dalszego współuczestnictwa
w aktywnym życiu społecznym. Jeżeli tak się stanie, będzie należała do
społeczeństwa jedynie w sensie formalnym. Ludzi takich często określa
się mianem „ludzi z marginesu”. Reakcja wycofania jest dla tych osób
ucieczką od wymogów społecznych, którym, w akceptowalny dla siebie
sposób, nie są w stanie sprostać.
Analizując ustalenia Mertona i porównując je z obecnymi uwarunkowaniami, zasadnym jest stwierdzenie, że znaczącej części współczesnych narkomanów i alkoholików daleko do modelu mertonowskiego
wycofania się. Bardzo często są oni aktywnymi uczestnikami procesów
społecznych, zawodowych, ludźmi czynnymi, nierzadko sprawującymi
znaczące funkcje.
Według Mertona uzależnienie alkoholowe lub narkotykowe może się
pojawić jako reakcja społecznego wycofania się, która następuje w etapach przedstawionych na kolejnej grafice. Należy przy tym nadmienić, iż
autor nie operuje pojęciem etapów prowadzących do danej reakcji, ich istnienie można wywnioskować natomiast z analizy literatury tematu.
Rys. 27. Etapy prowadzące do reakcji społecznego wycofania wg
Roberta Mertona105
internalizacja
celów
kulturowych
i stytucjonalnych
sposobów ich
osiągania
niemożność
realizacji celów
kulturowych
w akceptowalny
dla siebie
sposób
frustracja
uzależnienie,
jako ucieczka
od zbyt trudnej
sytuacji
105
69
2.5.2. Teoria zróżnicowanych możliwości Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina oraz poglądy Alberta K. Cohena
i Waltera B. Millera
Jednym z interesujących wyróżników zmian wśród młodzieży
na początku II połowy XX wieku stały się subkultury (podkultury).
Wśród badaczy tej problematyki dominuje pogląd o kluczowym
znaczeniu bitników i hippisów dla spopularyzowania idei subkultur
młodzieżowych w szerszych kręgach społecznych. Do popularyzacji
ruchów młodzieżowych znacząco przyczyniły się także osiągnięcia
techniki medialnej tego okresu, zwłaszcza telewizja, kino i przenośne
urządzenia muzyczne. Podkreślenia wymaga, że większość ruchów
subkulturowych w tym okresie rozwijała się na obrzeżach lub w centrum ruchów muzycznych.
Obserwacje subkulturowych zachowań młodzieży, głównie
amerykańskiej, brytyjskiej i krajów Europy Zachodniej, pozwoliły na
skonstruowanie tezy o silnym związku używania przez ich członków
różnych substancji psychoaktywnych a typem subkultury. W niektórych subkulturach korzystanie z różnych form „wzmocnienia” jest
zachowaniem „naturalnym”, wpisanym w jej specyfikę (hippisi – palenie marihuany bądź używanie heroiny, blokersi – palenie tytoniu i picie
taniego alkoholu, pseudokulturyści – używanie sterydów, rastafarianie
– palenie marihuany). Te obserwacje zwróciły uwagę socjologów na
zasadność podjęcia kwestii uzależnień w kontekście funkcjonowania
młodego człowieka w subkulturach. Jedną z takich prób jest teoria
zróżnicowanych możliwości Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina106,
według której wystąpienie zachowań dewiacyjnych jest poprzedzone
przystąpieniem jednostki do podkultury.
Pojęcie podkultura jest pojmowane w literaturze tematu jako względnie
spójna grupa społeczna, pozostająca na marginesie dominujących
w danym systemie tendencji życia społecznego, wyrażająca swoją
odrębność poprzez zanegowanie lub podważanie utrwalonych i powszechnie akceptowanych wzorów kultury107. Subkultura odnosi się [...]
do małych grup społecznych i preferowanych w ich obrębie postaw
i wzorów zachowań108. Na podstawie obserwacji zachowań młodzieży
amerykańskiej i na Wyspach Brytyjskich R.A. Cloward i L.E. Ohlin
wyodrębnili trzy rodzaje podkultur, co zostało przedstawione w kolejnej
tabeli.
Według Clowarda i Ohlina
uzależnienie narkotykowe
jest rodzajem ucieczki od
trudnej do zaakceptowania
przez młodych ludzi sytuacji
braku możliwości osiągnięcia sukcesu środkami
konformistycznymi, a nawet
niekonformistycznymi.
106
P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa
2003, s. 19.
107
Tamże, s. 10.
108
M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 1999, s. 19.
70
Tab. 17. Typologia podkultur wg R.A Clowarda i L.E. Ohlina109
Rodzaje podkultur
Charakterystyka
członków podkultur
Młodzież z podkultur
konfliktowych, wychowana
w chaosie, bez
sprecyzowanych norm
i wartości, znajduje się
w okresie przejściowym,
gdyż charakterystyczny
dla niej agresywny
sposób rozwiązywania
problemów nie jest już
akceptowany w dorosłym
życiu. W konsekwencji
przekształcają
się one w grupy
nonkonformistyczne lub
subkultury wycofania.
Ponieważ nie chcą oni
dostosować się do norm
społecznych, podejmują
działania utrwalające ich
dotychczasowe postawy.
podkultury
przestępcze
podkultury konfliktowe
podkultury
wycofania
przestępcy
awanturnicy
narkomani,
alkoholicy
występowanie
dewiacyjnych
Charakterystyka norm
i wzorów
obszaru, na
którym się tworzy zachowań jako
trwałego elpodkultura
ementu kultury
i zasad
środowiska
postępowania
zamieszkiwa-nie
obszarów przez
przestępców
z różnych grup
wiekowych, przy
czym występuje
integracja tych
grup
zamieszkująca
tam młodzież uczy
się zachowań
przestępczych
drogą modelowania
brak stałych
wzorców
postępowania
i norm społecznych
na obszarach
zamieszkałych
przez osoby
z nizin
społecznych, na
których występuje
intensywna migracja ludności
zmienny skład
ludności, brak
trwałych więzi
społecznych
brak realnych
możliwości
osiągnięcia sukcesu w sposób konformistyczny lub
nonkonkonformistyczny
i integracji grup
wiekowych
rozwiązywanie
problemów
w sposób konfliktowy, przy użyciu
przemocy
mniejsza
solidarność
członków tych grup
niż
w pozostałych
rodzajach podkultur, spowodowana
rywalizacją
o dostęp do narkotyków
Analizując poszczególne rodzaje podkultur, warto porównać podejście
autorów tej koncepcji do interpretacji zjawiska podkultury przez innych
badaczy, takich jak Albert K. Cohen110 czy Walter B. Miller111, a także
omówionej wcześniej teorii R.K. Mertona, gdyż omawiana koncepcja,
w dużej mierze jest jej rozwinięciem. Cloward i Ohlin, w odróżnieniu od
A.K. Cohena, twierdzą, że zachowania przestępcze młodzieży z podkultur przestępczych nie są bezcelowe, lecz mają na celu przyuczenie do
„zawodu przestępcy”. Obserwując i usiłując naśladować obserwowane
(ściśle spersonalizowane) modele, przyuczają się oni m.in. do pełnienia
roli gangsterów, paserów, sutenerów itp. W obserwacji zachowań
młodych ludzi przystępujących do takich subkultur zwrócono uwagę, że
ten styl postępowania im imponuje. Poczyniono także inne interesujące
obserwacje.
Z punktu widzenia kluczowego dla nas problemu – rozwoju narkomanii – zasadnym jest szersze odniesienie się do subkultury wycofania. Autorzy omawianej teorii, podobnie jak R. Merton, operują w niej
109
P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, s. 19–21; A. Siemaszko, Granice tolerancji,
s. 171–180.
110
P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, s. 15–16.
111
Tamże, s. 16–18.
71
pojęciem mechanizmów adaptacyjnych, charakterystycznych dla osób
wycofujących się, jednakże według tez R.A. Clowarda i L.E. Ohlina
zachowania dewiacyjne nie są wynikiem tylko braku dostępu do konformistycznych środków osiągania celów, ale także stopnia dostępności
do środków nonkonformistycznych112. Zdaniem cytowanych socjologów,
ludzie należący do tych grup to osoby podwójnie przegrane, nie
potrafiące odnaleźć się w innych grupach społecznych, a tym samym
nie mogące osiągać sukcesu zarówno w sposób konformistyczny, jak
i przestępczy czy też awanturniczy. Istotnym jest także to, iż, ich zdaniem, najbardziej narażone na zażywanie narkotyków są osoby, które
mimo bycia w sytuacji podwójnego przegrania, nie rezygnują ze swoich
ambicji osiągnięcia sukcesu113. Tak więc, zdaniem autorów, uzależnienie
narkotykowe jest rodzajem ucieczki od trudnej do zaakceptowania sytuacji, w której realna rzeczywistość na żaden ze znanych im sposobów
nie wspiera ich działań dla osiągnięcia oczekiwanego społecznie akceptowanego sukcesu. Ponieważ nie jest on możliwy ani na drodze
konformistycznej, ani przez środki nonkonformistyczne, kierują swoją
uwagę na „trzecią drogę”.
Jak się wydaje, tego typu zachowania często diagnozuje się we
współczesnym obrazie narkomanii, zwłaszcza wśród osób słabszych psychicznie oraz młodzieży opuszczonej wychowawczo przez goniących za
sukcesem rodziców, a także w sytuacji narastania kryzysów społecznoekonomicznych. Dowiedziono, że niektóre dzieci przed sięgnięciem po
narkotyk świadomie sprawiały rodzicom kłopoty wychowawcze, np. poprzez wagary, ucieczki, drobne kolizje z prawem, jako próby zwrócenia
ich uwagi na swoje problemy. Ponieważ nie potrafiły one (bez wsparcia
rodziców) podołać wymaganiom (nauka), a ich zachowania „innowacyjne”
nie zostały zauważone w kontekście „wołania o pomoc”, zaczęły sięgać
po narkotyki. Tego typu zachowania obecne są np. wśród tzw. dzieci ulicy
(jako jeden biegun), jak i wśród dzieci osób o bardzo wysokim standardzie
materialnym (jako drugi biegun).
Analizując konteksty subkultury młodzieżowe – narkomania
(uzależnienia od substancji psychoaktywnych), nie sposób nie odnieść
się do poglądów Waltera Millera, zwłaszcza jego diagnoz zachowań
dewiacyjnych. Przypomnijmy, że Merton i Cohen w swoich teoriach
zakładali jeden, wspólny dla wszystkich warstw społecznych system
aksjologiczno-normatywny, a wycofanie uważali za reakcję społeczną
na niemożność osiągnięcia sukcesu w akceptowalny dla siebie sposób,
natomiast Cloward i Ohlin rozwinęli ten pogląd, dodając następny powód reakcji wycofania – niemożność osiągnięcia sukcesu w sposób nonkonformistyczny. Z kolei W.B. Miller zakładał, że u młodzieży z warstw
niższych wykształca się odmienny od obowiązującego w warstwach
średnich system normatywno-aksjologiczny. Tak więc ich zachowania,
określane jako dewiacyjne z punktu widzenia szerszego społeczeństwa,
są normalną reakcją przystosowawczą do warunków kulturowych,
w których się wychowują. Miller stał na stanowisku, iż niemal każde pokolenie młodzieżowe tworzy własny system, który pozostaje w sprzeczności
z systemem obowiązującym w całym społeczeństwie.
112
113
A. Siemaszko, Granice tolerancji, s. 179.
72
2.5.3. Wstępne założenia teorii nie zrównoważonego rozwoju jako stymulatora powstawania subkultur i zachowań
dewiacyjnych Mariusza Jędrzejko i Wiesława Bożejewicza
Według Jędrzejko i Bożejewicza aktywne uczestnictwo w życiu subkulturowym
wyraźnie obniża wiek
pierwszych eksperymentów
z substancjami psychoaktywnymi oraz pokonywania
kolejnych etapów przechodzenia do substancji
silniejszych.
Członkowie subkultur
młodzieżowych deklarują
zdecydowanie częstsze
sięganie po substancje
psychoaktywne niż ich
rówieśnicy nie
należący do subkultur.
Analizując rozwój zachowań patologicznych wśród nieletnich i dorosłych,
Mariusz Jędrzejko i Wiesław Bożejewicz zauważyli występowanie pewnych
prawidłowości, które mają wpływ na powstawanie tych problemów. Po pierwsze, dokonali oni analizy trendów rozwojowych wybranych zjawiskowych
form patologii społecznej i porównali je z modelami funkcjonowania rodzin,
gdzie te zjawiska najsilniej występowały. Posługując się metodami A. Giddensa oraz W.B. Millera, postawili następującą hipotezę odnoszącą się do
polskiego społeczeństwa oraz krajów przechodzących podobne transformacje społeczno-ekonomiczne: cechą ostatnich dekad jest bardzo szybki
rozwój subkultur młodzieżowych we wszystkich warstwach społecznych,
a nie, jak to miało miejsce w poprzednich dekadach, głównie w warstwach niższych. Równolegle postępuje coraz większe zróżnicowanie typów
zachowań subkulturowych. Subkultury powstają według specyficznej
ścieżki rozwojowej: dla warstw niższych charakterystyczny jest szybszy
rozwój subkultur agresywnych (blokersi, skinheadzi, szalikowcy), natomiast dla klas wyższych – subkultur „odmieńczych” kulturowo (goci, emo).
Jędrzejko i Bożejewicz zwrócili uwagę, że dużo większa powszechność
zachowań subkulturowych, już nie tylko wśród młodzieży nastoletniej, ma
miejsce na tle szerszych procesów i zjawisk społecznych, z których szczególnie determinujące znaczenie mają: presja na odnoszenie sukcesu,
silna autoprezentacja w grupach rówieśniczych, bariery w osiąganiu celów
społecznie docenianych, narastanie dysonansu między dziećmi i rodzicami z równoległym procesem „wektora przesuniętego czasu”. To ostanie
zjawisko jest szczególnie widoczne w wielkich miastach i ich geograficznym
otoczeniu, a polega na rozpoczynaniu przez rodziców pracy w późniejszych
godzinach, co skutkuje dużo późniejszym powrotem do domów. Wynikiem tego jest poświęcanie przez rodziców coraz mniejszej ilości czasu na
wychowanie dzieci oraz stan „samowychowania” i „samoedukacji” dzieci.
Badacze ci zauważyli także, że opuszczone wychowawczo dzieci i młodzież
stają wobec problemu poszukiwania odpowiedzi na nurtujące je pytania.
Ponieważ nie znajdują ich w domu, zasadniczymi źródłami informacji
stają się grupy rówieśnicze oraz przestrzenie multimedialne. Równolegle
do tego procesu dzieci i młodzież funkcjonują w rzeczywistości pełnej
„niezrównoważenia”. Ma ono dwie postacie – z jednej strony brak bądź
silnie uwypuklona trudność w osiąganiu materialnych i niematerialnych
wytworów będących wyróżnikiem współczesnego pokolenia młodzieży
(dysonans materialny i pozycji społecznych), z drugiej zaś strony nadmiar
tych dóbr, prowadzący do głęboko hedonistycznego podejścia do życia
i relacji interpersonalnych. W tych grupach subkulturowych i rówieśniczych
sięgnięcie po substancję psychoaktywną jest „wyrównywaniem szans
i braków” lub podkreślenia „odmienności”.
Autorzy wyprowadzają swoją koncepcję z analizy zmiany społecznej,
której towarzyszy, gdzieś od połowy lat 90., wyraźny proces „odpuszczania” wymogów zwyczajowych, obyczajowych i kulturowych. Ponieważ
coraz liczniejsza rzesza młodzieży funkcjonuje poza społecznie uznanymi
normami, podejmuje ona próby zastąpienia tych norm nowymi zasadami
i relacjami. W większości oparte są one na grupowo lub indywidualnie
formułowanych nowych normach, będących w gruncie rzeczy antynormami.
73
Ich cechą jest znikomy związek z wiedzą naukową. Młodzież aktywizującą
się subkulturowo charakteryzuje pięć specyficznych cech: relatywizm, determinacja, kompulsywność, szybkość, kult nowych bożków. Każdą z nich
cechują specyficzne zachowania, co zaprezentowano w poniższej tabeli.
Badając problematykę aktywności dzieci i młodzieży w grupach subkulturowych, Jedrzejko i Bożejewicz zauważyli, że obok klasycznych już
wyróżników subkulturowych (język, ubiór, zachowania) ich członkowie
poszukują silnych wrażeń oraz „wzmocnień”. Aktywność subkulturowa
bardzo szybko niweluje opory przed działaniami niebezpiecznymi, nierzadko kompulsywnymi. Ponieważ w grupie subkulturowej nie istnieją charakterystyczne dla rodziny bariery, ograniczenia, poziom zezwoleń pokonania bariery pierwszego kontaktu z substancją psychoaktywną następuje
bardzo szybko. Co więcej, subkulturowa aktywność wyraźnie obniża wiek
pierwszych eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi oraz skraca
czas wchodzenia na „wyższe” poziomy kontaktu z narkotykami i substancjami działającymi podobnie.
Tab. 18. Specyficzne cechy współczesnych subkultur młodzieżowych
Cecha
Charakterystyczne zachowania
Relatywizm
Zmienność ocen w zależności od sytuacji; szybkość
dokonywania zmiany tych ocen; podważanie wartości
podstawowych; odmienność oceny zachowania
własnego (w ramach subkultury) od oceny podobnych
zachowań podejmowanych przez osoby spoza grupy;
relatywizowanie konsekwencji zachowań patologicznych
Determinacja
Sięganie po wszelkie metody osiągnięcia sukcesu w relacjach rówieśniczych (dowiedzenia
przynależności do grupy i swojej w niej pozycji); odrzucanie innych celów, zadań, potrzeb i obowiązków
dla osiągnięcia sukcesu; preferowanie myślenia
i działanie w perspektywie „ja” lub co najwyżej własnej
subkultury
Kompulsywność
zdecydowane dążenie do kontaktu z zachowaniami (sytuacjami, środkami) niezgodnymi z normami
społecznymi; szybkie eskalowanie zachowań kompulsywnych; zamach na samego siebie; dążenie do
sukcesu za wszelką cenę; zdecydowana niechęć,
a nierzadko wrogość wobec innych zachowań subkulturowych
Szybkość
Działanie według modelu: wszystko – od razu – na
raz – za wszelką cenę; funkcjonowanie w przestrzeni:
szybkie życie – szybkie działanie – szybkie jedzenie – szybki seks; żyje się tylko raz; nie ma rzeczy
niemożliwych; przyspieszony rozwój i dorastanie
Kult
nowych
bożków
Nie ma ponadczasowych wartości (wartości uniwersalnych); „nowi bożkowie” są ważniejsi od rodziców
i norm społecznych; zbiorowa ekstaza; hedonistyczne podejście do życia i relacji interpersonalnych
74
2.5.4. Teoria etykietowania Howarda S. Beckera
Według Beckera jednostka
nie ma wewnętrznych
predyspozycji do brania
narkotyków, ani w sensie
psychologicznym,
ani fizjologicznym. To
społeczeństwo określa
człowieka dewiantem,
gdy uzna, iż złamał
ustanowione społecznie
reguły.
Już setki lat temu zauważono, że niektóre zachowania ludzi wywołują
specyficzne reakcje innych osób, np. odsuwania się od nich, specyficznego nazywania, unikania. Najczęściej dotyczyło to zachowań nie akceptowanych społecznie bądź takich, które wywoływały gwałtowne reakcje.
Analizując takie sytuacje, Howard S. Becker wprowadził do terminologii
naukowej pojęcie etykietyzacja, w celu określenia swoich poglądów na
temat przyczyn zachowań dewiacyjnych. Według niego dewiantem nie
jest ten, który narusza normy, ale ten, któremu społeczeństwo przypisze
etykietkę dewianta114. Becker wyróżnił dwa rodzaje dewiacji (rysunek
poniżej), uzależnione od tego, jak społeczeństwo spostrzega zachowanie
jednostki odnośnie przestrzegania lub łamania przez nią norm.
Rys. 28. Typy dewiacji wg H.S. Beckera115
dewiacja czysta
(spostrzeganie jednostki jako dewianta,
na skutek złamania przez niego norm)
Typy dewiacji
dewiacja ukryta
(nie spostrzeganie jednostki jako dewianta,
mimo złamania przez niego norm)
Według teorii etykietowania kluczowe znaczenie dla tego, czy dane
zachowanie, a w konsekwencji człowiek zostanie określony mianem dewianta, poprzez przypisanie mu określonej etykiety, zależy od oceny społecznej. Podkreślmy w tym miejscu, że „profil etykiety” będzie zależny od
kryteriów obowiązujących w danym społeczeństwie (grupie społecznej)
i ma silne zdeterminowanie kulturowe.116
Stosując opracowaną przez siebie zasadę społecznej oceny, Becker zastosował ją także wobec przyczyn wchodzenia w nałóg narkomanii. Jego teza brzmi następująco: nie można mówić o wewnętrznej
predyspozycji do brania narkotyków, ani w sensie psychologicznym,
ani fizjologicznym 117, bowiem to społeczeństwo określa człowieka
dewiantem, gdy uzna, iż złamał ustanowione społecznie reguły. Wedle tej teorii społeczeństwo może również ocenić zachowanie jako
dewiacyjne, mimo iż nie jest ono takie w rzeczywistości, dokonując w ten sposób fałszywego oskarżenia. Jest to istotne, ponieważ
pierwsze próby zażywana narkotyków najczęściej są przypadkowe,
wynikające z ciekawości lub namowy do zażycia substancji i nie moż-
114
115
116
117
Opracowanie własne.
Por. H.S. Becker, Outsiderzy,PWN,Warszawa 2009
75
na ich określić jako intencjonalnych zachowań dewiacyjnych 118. Jednak w momencie, gdy jednostka zauważy swoje naznaczenie, może
chcieć sprostać „oczekiwaniom społecznym” i zacząć zachowywać się
dewiacyjnie w sposób intencjonalny, np. nadal przyjmując narkotyki.
Nieprzychylna reakcja otoczenia na błahe często występki młodzieży
może powodować skutki odwrotne do zamierzonych, to znaczy zamiast ograniczać dewiację, prowadzić do jej nasilenia. Według autora
jednostka staje się dewiantem, przechodząc kolejne etapy, co przedstawiono w formie graficznej.
Rys. 29. Etapy dewiacji wg H.S. Beckera119
popełnienie czynu
zabronionego
lub oskarżenie
o ten czyn
potwierdzenie
tożsamości
dewiacyjnej przez
przyłączenie się
do subkultury
dewiacyjnej
kształtowanie
się motywacji
do zachowań
dewiacyjnych, na
skutek negatywnej
reakcji społecznej
internalizacja
społecznie
przypisanego
statusu dewianta
pierwsze publiczne
określenie
jednostki jako
dewianta
uzyskanie
społecznego
statusu dewianta
Tak więc błędne, często nie do końca przemyślane reakcje społeczne na zachowanie dewiacyjne mogą zapoczątkować kolejne, niepotrzebnie stygmatyzujące jednostkę reakcje, pogłębiające dewiację
społeczną jednostki. Ten typ sytuacji określany jest także jako „wymuszenie zachowania dewiacyjnego przez stygmatyzację”. W przypadku
osób zażywających narkotyki, może to być przyłączenie się do subkultury narkomańskiej120, co jednoznacznie skutkuje pogłębieniem się
nałogu jednostki.
Dla osób w okresie adolescencji, gdzie charakterystyczne są zachowania „buntownicze”, odmieńcze, udział w subkulturze jest czynnikiem
utwierdzającym w kontynuowaniu niezgodnych z normami społecznymi
zachowań. Poszukiwanie „miejsca akceptacji” może prowadzić najpierw
do zainteresowania się, a później do integracji z subkulturą narkomańską. Integracja będzie tym szybsza i trwalsza, im szybsze będzie etykietyzowanie. Ponieważ członkowie tych grup mają ułatwiony dostęp do
narkotyków, których zażywanie jest tam traktowane nierzadko jako zbiorowy rytuał (np. poprzez palenie marihuany), nowy uczestnik poszerza
swój kontakt z narkotykiem, wiedzę o sposobach jego zdobycia bądź
samodzielnej uprawy (produkcji). Członków tych grup łączy pozorne
braterstwo, akceptacja, ciepło psychiczne i luźny styl bycia, na skutek
czego nowi członkowie sukcesywnie zostają wchłaniani w „narkomański
świat wartości i wyobrażeń”121. Niestety konsekwencją przyłączenia się
118
119
120
121
Młodzież, która czuje się
odrzucona, negatywnie
naznaczona społecznie, nie
czuje się zobligowana do
przestrzegania społecznie
uznawanych norm i wartości
oraz przyłącza się do
grupy, która wydaje się ją
akceptować i boryka się
z podobnymi problemami.
Udział w takiej grupie jest
swego rodzaju parasolem
ochronnym oraz miejscem,
gdzie młody człowiek jest
akceptowany takim, jakim jest.
Tamże, s. 131.
M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, s. 160–163.
Tamże, s. 161.
76
do grup narkomańskich jest najczęściej zerwanie więzi z rodziną, instytucjami społecznymi (szkołą) oraz innymi osobami należącymi do szerszego społeczeństwa. W ten sposób jednostka ma wrażenie, że jest zdana
na nowych pseudoprzyjaciół, a co za tym idzie – obowiązujący w tych
grupach styl życia, jak również przestrzegany tam system norm i zasad.
Z czasem, gdy uzależnienie się pogłębia, jednostka zażywa narkotyki już
nie po to, by czuć się akceptowaną czy uznaną przez innych, ale po to,
aby normalnie funkcjonować.
Becker w swoich analizach problemu narkomanii wskazuje na kilka
kluczowych czynników: dostępność narkotyków, utrzymywanie w tajemnicy (brania), moralność (np. marihuana to nie narkotyk, zatem ja nie jestem narkomanem122).
Rys. 30. Etapy powstawania uzależnienia narkotykowego wg teorii
etykietowania123
odczuwane
poczucie
odrzucenia,
bezwartościowości,
braku
akceptacji
poszukiwanie
akceptacji
i uznania
u alternatywnych
grup społecznych
przyłączenie się
do subkultury
narkomańskiej
i przejęcie
jej stylu życia
pogłębianie się
uzależnienia,
przyjmowanie
środka dla
umożliwienia
sobie normalnego
funkcjonowania
pozorne
poczucie
zaspokojenia
potrzeby akceptacji
i uznania,
kontynuacja brania
środka
Teoria etykietyzowania ukazuje jeden z ważnych elementów relacji rodzice – dzieci w okresie tzw. młodzieńczego buntu oraz reakcji dorosłych
na zachowania negatywne dzieci. Chcielibyśmy tu zwrócić uwagę na co
najmniej dwa istotne problemy związane z tymi zachowaniami. Po pierwsze, jest to skłonność do przypisywania jednorazowemu aktowi dziecka
(np. eksperymentowi z narkotykiem) tak silnej konotacji, że staje się ona
silną etykietą. Towarzyszą temu charakterystyczne zachowania ludzi i instytucji (np. policjantów), którzy w tym fakcie widzą przede wszystkim
czyn przestępczy. Takie podwójne naznaczenie może być jeszcze silniejszym stymulatorem zachowań dewiacyjnych. Po drugie zaś, etykieta
ma niezwykle negatywne oddziaływanie w okresie, gdy osoba wychodzi
z problemu narkotykowego, a opinia społeczna wciąż podtrzymuje owo
naznaczenie, nie udzielając wsparcia i zaufania osobie uzależnionej. Klasycznymi przykładami wypowiedzi naznaczających są następujące: „Co
z ciebie wyrośnie?”, „Tacy jak ty kończą na ulicy!”, „Jesteś ćpun/ćpunka!”,
„Nie baw się z nim, jego siostra jest narkomanką”. Zwróćmy przy tym
uwagę na istotny fakt związany z etykietowaniem (stygmatyzowaniem).
Jak zauważają pedagodzy i psycholodzy zajmujący się terapią osób uza122
H.S. Becker, Outsiderzy, PWN, Warszawa 2009, s. 80–81.
Opracowanie własne na podst.: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s.
130–132; M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, s. 160–161.
123
77
leżnionych, wszelkiego rodzaju stygmaty wzmacniają zachowania negatywne i wywołują specyficzne reakcje obronne osoby stygmatyzowanej.
Zalicza się do ich poszukiwanie osób znajdujących się w podobnej sytuacji, wycofanie (w jego mertonowskim znaczeniu), pogłębianie negatywnych zachowań.
2.5.5. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego i integracyjna teoria zachowania przestępczego Marca LeBlanca
Kontrola społeczna jest uznawana za jeden z ważnych mechanizmów
prawidłowego funkcjonowania społeczeństw (grup społecznych). Zauważenia przy tym wymaga, że mechanizmy kontroli społecznej mają wielopłaszczyznowy i wieloczynnikowy charakter. Włączając dokonania Travisa
Hirschiego (teoria kontroli społecznej) oraz Marca LeBlanca (integracyjna
teoria zachowania przestępczego) do prezentowanych tutaj rozważań,
mamy świadomość, że nie wyjaśniają one bezpośrednio przyczyn narkomanii, lecz przedstawiają przyczyny zachowań dewiacyjnych, traktując
je ogólnie. Ponieważ M. LeBlanc skonstruował swoją teorię opierając się
początkowo na założeniach teorii T. Hirschiego, w pierwszej kolejności
przedstawiamy założenia właśnie tej teorii.
Według zasadniczej tezy teorii kontroli społecznej jednostka może
dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem
konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane124. Hirschi założył,
że istnieje jeden, wspólny wszystkim członkom społeczeństwa system
norm i wartości, niezależnie od tego, czy dane osoby naruszają normy
społeczne czy nie125. Badacz skonstruował cztery, wzajemnie ze sobą
powiązane, wywierające niezależny wpływ na zachowanie dewiacyjne
jednostek zmienne socjologiczne, które mają wpływ na takie, a nie inne
zachowanie człowieka.
Według LeBlanca brak
pozytywnych i trwałych
więzi z rodziną oraz innymi
osobami ze społeczeństwa
konformistycznego, a także
nieprawidłowy rozwój
psychiczny zmniejszają
podatność dziecka na
kontrolę zewnętrzną,
a przez to na wykształcenie
się u jednostki kontroli
wewnętrznej, która
jest najskuteczniejszym
czynnikiem chroniącym
ją przed zachowaniami
dewiacyjnymi.
Rys. 31. Zmienne w teorii kontroli T. Hirschiego126
Przywiązanie (emocjonalne związki jednostki z jej
otoczeniem, czyli rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami,
kolegami z pracy)
Z
M
I
E
N
N
E
Zaangażowanie (stosowanie się do reguł i norm
z obawy przed konsekwencjami wynikającymi z ich
łamania)
Zaabsorbowanie (zaabsorbowanie działalnością
konformistyczną, skutkujące brakiem czasu na
działalność nonkonformistyczną)
Przekonanie (wewnętrzne przekonanie o słuszności
i konieczności przestrzegania norm)
124
125
126
A. Siemaszko, Granice tolerancji, s. 236.
Tamże, s. 127–129.
78
Pozytywne i trwałe więzi
z osobami bliskimi,
z rodziną oraz innymi
osobami ze społeczeństwa
konformistycznego, a także
prawidłowy rozwój psychiczny
czynią dziecko podatnym
na kontrolę zewnętrzną.
Ta natomiast, jeżeli będzie
skuteczna, z czasem będzie
skutkować wykształceniem
się u jednostki kontroli
wewnętrznej, która jest
najskuteczniejszym czynnikiem
chroniącym ją przed
zachowaniami dewiacyjnymi.
Dla wyjaśnienia mechanizmów, jakie mogą sprzyjać pojawieniu się
zachowań patologicznych (uzależnień), przybliżmy poszczególne zmienne. Przywiązanie do swojego otoczenia, a przede wszystkim do rodziny
powoduje, że jednostka czuje się jednocześnie zobligowana do przestrzegania norm w nim panujących, a przed zachowaniami dewiacyjnymi
powstrzymuje ją obawa przed krytyką społeczną. Równocześnie częsta
obecność norm, zwłaszcza dostrzeganych poprzez praktyczne ich stosowanie, sprzyja ich przyswojeniu oraz akceptacji. Jeśli normy są powszechnie akcentowane, dziecku łatwiej jest je zrozumieć i przyjąć jako własne.
Istotne jest także, aby stosowanie tych norm przynosiło dziecku określone
korzyści (docenienie, pochwała, akceptacja). Z kolei zaangażowanie
w działalność konformistyczną chroni jednostkę przed zachowaniami
dewiacyjnymi, na skutek dokonanej przez nią kalkulacji zysków i strat, jakimi owe zachowania mogłyby skutkować. Jeszcze inną rolę pełni zaabsorbowanie, które sprawia, że liczne zajęcia, w których jednostka musi
uczestniczyć (przez co pełni określone role i wypełnia zadania, którym musi
sprostać), absorbują ją na tyle, iż nie ma ona sposobności zaangażować
się w działalność dewiacyjną. Można to nazwać dobrze zorganizowaną
aktywnością jednostki, zgodnie z normami społecznymi. O ile trzy wymienione wyżej zmienne są ważne dla prawidłowego funkcjonowania
jednostki, to kluczowe znaczenia ma przekonanie jednostki o słuszności
i konieczności przestrzegania norm społecznych. Jest ono najistotniejszą
zmienną, chroniącą przed zachowaniami dewiacyjnymi.
M. LeBlanc, na podstawie analizy dokonań Hirschiego, zachowując dotychczasowe znaczenie zmiennych, funkcję „przekonanie” zastąpił zmienną
o nazwie kontrola wewnętrzna, natomiast „przywiązanie” nazwał kontrolą
zewnętrzną. Do tego modelu dodano127 zmienne społeczne, którymi są
poziom rozwoju psychicznego oraz antagonizm destruktywny128. Tworzą
je przyczyny zachowań dewiacyjnych, mechanizmy psychospołeczne oraz
zachowania dewiacyjne. Le Blanc zauważył, że: im bardziej nieletni będzie
opóźniony w rozwoju psychicznym, tym większe jest prawdopodobieństwo
jego zachowań dewiacyjnych i im większy jest antagonizm destruktywny,
tym to prawdopodobieństwo będzie wzrastać129.
127
128
129
M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 18–19.
Tamże, s. 19.
Tamże, s. 19.
79
ROZDZIAŁ III
Wpływ narkotyków na zdrowie
i zachowania człowieka
MARIUSZ JĘDRZEJKO
3.1. Narkotyki – kluczowe czynniki wpływu
na człowieka
Istnieje zależność pomiędzy działaniem biologicznym danej substancji
psychoaktywnej a jej budową i właściwościami fizykochemicznymi: efekt
oddziaływania zależy np. od rozpuszczalności, stanu rozdrobnienia, interakcji z innymi substancjami (np. zupełnie inaczej działają leki uspokajające
podawane samodzielnie, inaczej natomiast, gdy ich przyjmowaniu towarzyszy picie alkoholu). Duży wpływ ma również sposób podania substancji (dawka podana, dawka wchłonięta) oraz czy została ona przyjęta
jednorazowo, czy kilkakrotnie.
Skuteczność, rozumiana jako siła oddziaływania oraz osiąganie odmiennych stanów, w dużej mierze zależy od ilości przyjętego narkotyku;
przy czym chodzi tu o rzeczywistą ilość czystego narkotyku. W przypadku
substancji psychoaktywnych, wytwarzanych w nielegalnych laboratoriach,
jest to często trudne do ustalenia. Mówiąc zaś o napojach alkoholowych,
należy pamiętać, że posiadają one różną zawartość czystego alkoholu etylowego: od ok. 5% w piwie, do 95% w spirytusie. W tym celu przydatne
jest stosowanie jeszcze jednego określenia – porcja standardowa. Jednak
bardziej adekwatnym terminem, pozwalającym przewidzieć działanie substancji psychoaktywnej na organizm, jest pojęcie dawka.
Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub
wchłonięta przez organizm w określony sposób, warunkująca wystąpienie
(lub brak) efektów biologicznych, wyrażonych odsetkiem organizmów
odpowiadających na dawkę. Określona jest w jednostkach wagowych na
masę ciała lub powierzchnię ciała, niekiedy na dobę. Substancja psychoaktywna, aby wywołać określony efekt, musi osiągnąć odpowiednie stężenie
w organizmie. Zwiększanie dawki – do pewnego momentu – powoduje nasilenie skutków działania danej substancji, jednak – po jego przekroczeniu
– może się on już nie zmieniać, a nawet ulegać zmniejszeniu. Ustaleniem
efektu działania substancji, w zależności od podanej dawki, zajmuje się farmakologia.
Im większa dawka narkotyku, tym większe zagrożenie dla zdrowia. Ta sama
dawka może wpływać
z różną siłą na różne osoby,
bowiem narkotyki mają
właściwości działania
osobniczego. Siła narkotyku
zależy od ilości substancji
czystej oraz typu użytego
wypełniacza.
Z kolei wpływ narkotyku na
konkretną osobę determinują jego wiek, masa ciała,
stan zdrowia, sytuacja,
w jakiej przyjęto dany narkotyk, oraz jego interakcje
z innymi substancjami.
80
W farmakologii występuje pojęcie dawki skutecznej (ED) i dawki
śmiertelnej (LD).
Rys. 32. Dawka skuteczna a dawka śmiertelna
Dawka skuteczna
to taka, po której określony procent ludzi
wykazuje określony efekt działania leku
(w tym przypadku substancji
psychoaktywnej).
oznacza taką, po której przeważający odsetek
ludzi umiera w określonym czasie.
W pracy profilaktycznej
z dziećmi, młodzieżą
i ich rodzicami należy
upowszechniać informację,
deklarowana przez
dealera nazwa narkotyku
a jego skład, to zupełnie
„inne światy”. Obecnie
rzeczywista zawartość
faktycznego narkotyku
wynosi 20–40 proc.
Na rynku pojawia się
coraz więcej silnych
„wypełniaczy”, których
działanie na organizm
człowieka jest słabo
rozpoznane.
Dawka śmiertelna
Warto wiedzieć, że gdy różnica pomiędzy DS i DŚ jest mała, niesie
za sobą ryzyko przedawkowania substancji i śmierci organizmu. Dla niektórych substancji, np. kofeiny, różnice są duże, dla innych – bardzo małe
(np. LSD). Szczególnie niebezpieczne jest łączenie kilku substancji psychoaktywnych, np. alkoholu i barbituranów, ponieważ różnice pomiędzy
tymi wskaźnikami stają się bardzo małe – łatwo przekroczyć dopuszczalną
ilość i spowodować zgon. Należy jednak pamiętać, że efekt działania substancji psychoaktywnej zależy od jej rzeczywistego stężenia we krwi, a na
to ma wpływ nie tylko dawka, ale również częstość jej przyjmowania i inne
właściwości organizmu, np. masa ciała, wiek i płeć1.
Z omawianą – w tej części książki – problematyką ściśle wiąże się termin: właściwości substancji psychoaktywnej. Każda substancja psychoaktywna posiada odmienną budowę chemiczną i specyficzne właściwości
fizykochemiczne. Od nich, między innymi, zależy, jak szybko będzie ona
wchłaniana, rozprowadzana, metabolizowana, kumulowana i wydalana
z organizmu.
3.1.1. Wchłanianie i rozprowadzanie
Substancja psychoaktywna, wprowadzona do organizmu, musi
przedostać się do krwi, a następnie do mózgu. Po drodze przenika przez
szereg błon komórkowych oraz pokonuje fizjologiczną barierę anatomiczną,
zabezpieczającą mózg w sposób mechaniczny i chemiczny. Błony
komórkowe zbudowane są z białek i lipidów, dlatego substancjom, które są
rozpuszczalne w tłuszczach, łatwiej pokonać te przeszkody. W zależności
od chemicznych właściwości substancji psychoaktywnych rozpuszczają
się one szybciej lub wolniej; np. etanol dobrze rozpuszcza się w tłuszczach
i dlatego jest szybko wchłaniany, w znacznych ilościach, już w żołądku.
Inną właściwością, która ma wpływ na efekt działania substancji psychoaktywnej, jest jej zdolność wiązania się z tkanką tłuszczową, białkami osocza. Przykładem jest THC znajdujący się, między innymi, w marihuanie.
Wiąże się on z tkanką tłuszczową, przez co nie jest rozprowadzany równomiernie po całym organizmie. W związku z tym część dawki substancji
psychoaktywnej nie dostaje się do stref działania i jej efekt jest osłabiony.
Niektóre substancje, jak np. barbiturany, wiążą się z białkami osocza,
przez co wolniej docierają do mózgu2.
1
S.A. Maisto, M. Galizio, G.J. Connors, Uzależnienia, zażywanie, nadużywanie, Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „Karan”, Warszawa 2000.
2
Tamże, s. 75.
81
3.1.2. Efekt działania substancji psychoaktywnej
Miejscem działania substancji psychoaktywnych jest ośrodkowy układ
nerwowy. Zbadane dotychczas środki uzależniające, jak: opioidy, nikotyna, amfetamina, etanol, kokaina, aktywizują układy przyjemnościowe
mózgu, jednocześnie każda z tych substancji łączy się, w układzie
nerwowym, ze specyficznymi receptorami, co – między innymi – decyduje o jej własnościach. Substancje psychoaktywne zmieniają pracę
mózgu, wpływając bezpośrednio na układ neuroprzekaźników. Na
przykład substancje psychoaktywne, w różny sposób, oddziaływują na
wydzielanie dopaminy w układzie „nagrody”: amfetamina i metamfetamina zwiększa jej uwalnianie w synapsach, kokaina blokuje wychwyt zwrotny do synaps, natomiast LSD i heroina naśladują działanie
naturalnych neuroprzekaźników3. Psychoaktywne oddziaływanie substancji jest spowodowane zaburzeniami w pracy neuroprzekaźników
i zależy od rodzaju oraz ilości wprowadzonego środka. W następnym
podrozdziale omówimy wpływ poszczególnych substancji psychoaktywnych na funkcjonowanie układu nerwowego. W zależności od efektu
oddziaływania na psychikę człowieka, można wyodrębnić następujące
główne grupy substancji: odurzające i uspakajające, pobudzające i halucynogenne4.
Najgroźniejszymi formami
przyjmowania narkotyków
jest ich wstrzykiwanie dożylne, tzw. snifowanie, oraz
wdychanie oparów. Narkotyki wprowadzane drogą
dożylną w ciągu 2–3 minut
docierają do ośrodkowego
układu nerwowego. Przy
tej formie zdecydowanie
rośnie siła oddziaływania
substancji.
3.1.3. Metabolizowanie, kumulowanie i wydalanie
Działanie substancji psychoaktywnej zależy również od czasu pozostawania – w formie aktywnej – w organizmie i szybkości jej usunięcia.
W przypadku niektórych narkotyków część może zostać usunięta
w formie niezmienionej (przede wszystkim dotyczy to narkotyków przyjmowanych drogą pokarmową). Na przykład 5–10% alkoholu zostaje
wydalone, w niezmienionej postaci, z wydychanym powietrzem i moczem5. Jednak znaczna część substancji jest metabolizowana – głównie
pod wpływem enzymów wątroby (w mniejszym stopniu znajdujących
się w nerkach i przewodzie pokarmowym), a następnie usunięta z organizmu. Każda substancja jest dezaktywowana i wydalana z organizmu
w innym tempie; określa go tzw. okres połowicznego rozpadu, czyli
czas, jaki musi upłynąć, aby ilość leków (substancji psychoaktywnej)
w organizmie zmniejszyła się o połowę. Zależy on również od tego,
czy dezaktywacja danej substancji podlega prawu kinetyki liniowej – to
znaczy, czy rozkład substancji ma stały charakter (niezależny od jej aktualnego stężenia we krwi), czy też podlega prawu kinetyki nieliniowej
– czyli przebiega z prędkością warunkowaną bieżącym stężeniem substancji we krwi. Działanie narkotyku na organizm jest zależne również
od tego, jak szybko usuwane są z organizmu metabolity danej substancji i czy wykazują one działanie farmakologiczne. Niektóre z nich,
np. aldehyd octowy (jeden z metabolitów alkoholu), mogą być, przy
wysokim stężeniu, przyczyną niepożądanych efektów, a inne, jak np.
kotonina (produkt metabolizmu nikotyny), pozostaje nieaktywna6.
Każda substancja jest
dezaktywowana i wydalana
z organizmu w innym
tempie; określa go tzw.
okres połowicznego
rozpadu, czyli czas,
jaki musi upłynąć, aby
ilość leków (substancji
psychoaktywnej)
w organizmie zmniejszyła
się o połowę. Zależy
on również od tego,
czy dezaktywacja danej
substancji podlega
prawu kinetyki liniowej
– to znaczy, czy rozkład
substancji ma stały
charakter (niezależny od
jej aktualnego stężenia
we krwi), czy też podlega
prawu kinetyki nieliniowej
– czyli przebiega
z prędkością warunkowaną
bieżącym stężeniem
substancji we krwi.
3
P. Popik, Dlaczego narkotyki, Prószyński i spółka, Warszawa 2000, s. 27.
K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, WSiP, Warszawa
2003, s. 9.
5
H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, red. M. Wielosz, Wydawnictwo „Czelej”, Lublin 2001, s. 622.
6
4
82
Wydalanie substancji psychoaktywnej oraz jej metabolitów odbywa się
głównie przez nerki, ale mogą być również usunięte: z kałem, z potem,
z mlekiem matki oraz przez płuca. Niektóre substancje i ich metabolity
mogą być magazynowane w tkance tłuszczowej. Tak dzieje się w przypadku
zawartego w marihuanie THC7. W wątrobie większość jest przekształcana
do postaci nieaktywnego metabolitu, jednak część ulega przemianie
w związek, który jest aktywniejszy od THC. Ponieważ THC i jego metabolity są dobrze rozpuszczalne w tłuszczach, część z nich jest magazynowana w tkance tłuszczowej. Najwięcej znajduje się ich w narządach bogatych
w tkankę tłuszczową, takich jak płuca, wątroba, mózg. Dlatego wydalanie
z organizmu, po jednorazowym podaniu, trwa kilka dni, a w przypadku
przewlekłego przyjmowania – wydłuża się do kilku miesięcy.
3.1.4. Sposoby przyjmowania narkotyków
Efekt działania substancji psychoaktywnej oraz czas jego trwania zależy
od sposobu aplikacji. Na wybór drogi podania ma wpływ wiele czynników:
właściwości samej substancji, oczekiwania osoby przyjmującej, stadium
uzależnienia czy względy finansowe. Należy pamiętać, że o ile jakaś metoda jest bardzo korzystna dla zdrowia człowieka – w przypadku podania
niezbędnego leku, to może okazać się bardzo niebezpieczna – przy podaniu substancji psychoaktywnej. Droga dożylna jest najszybsza dla wprowadzenia leku do organizmu; staje się niezbędna w przypadku konieczności
podjęcia natychmiastowej interwencji medycznej. Natomiast wprowadzenie tą drogą substancji psychoaktywnej – nie daje czasu na odratowanie
osoby – w przypadku przedawkowania. Wyróżniamy następujące sposoby podania substancji psychoaktywnej: doustna, pokarmowa, wąchanie
(wciągnie nosem), inhalacja, iniekcje (zastrzyki), przez skórę8. Poniżej
omówimy zasadnicze drogi przyjmowania narkotyków.
Droga pokarmowa
W ostatnich latach wzrasta liczba substancji psychoaktywnych przyjmowanych w ten sposób – zwłaszcza tzw. narkotyków syntetycznych,
m.in. amfetaminy oraz jej pochodnych, nazywanych potocznie „ekstazą”.
Niebezpieczeństwo podawania substancji psychoaktywnych tą drogą
polega na tym, że skład tabletek narkotykowych jest bardzo zróżnicowany
(liczne pochodne substancji psychoaktywnych, wielość dodatków, np.
kofeina, aspiryna); konsekwencją jest nieprzewidywalność reakcji organizmu. Kolejne niebezpieczeństwo wynika z tego, że są one produkowane w postaci atrakcyjnych tabletek, przez co u wielu młodych ludzi,
przyzwyczajonych do przyjmowania tak wyglądających leków, dochodzi
do przełamania bariery psychologicznej przed spróbowaniem substancji
psychoaktywnej. Ponadto ta droga jest najłatwiejsza – nie wymaga dodatkowych akcesoriów.
Aby dotrzeć do mózgu, substancja psychoaktywna, podana drogą
pokarmową musi pokonać wiele zabezpieczeń anatomicznych: błony
komórkowe, bariera krew-mózg i inne; kwasy trawienne, pokarmy
w żołądku mogą spowodować, że część substancji ulegnie rozłożeniu, straci
swoje właściwości, zostanie gorzej wchłonięta, przez co jej efekt działania
7
Tamże, s. 625–627.
S.A. Maisto, M. Galizio, G.J. Connors, Uzależnienia, zażywanie, nadużywanie, s.
72–73.
8
83
osłabnie i pojawi się po dłuższym czasie. Dlatego w późniejszych etapach
uzależnienia wielu narkomanów rezygnuje z tej drogi przyjmowania.
Przyjmowanie pod język
Środek rozpuszczony w ślinie wchłaniany jest przez błonę śluzową
jamy ustnej. Z powodu nieprzyjemnego smaku wielu substancji psychoaktywnych, ta metoda jest rzadko wykorzystywana; zapewnia jednak szybsze
i wydajniejsze wchłanianie narkotyku, dlatego jest bardziej niebezpieczna
od wcześniej omawianej. Najczęściej tą formą przyjmowane są substancje
pobudzające oraz o cechach halucynogennych.
Wąchanie
Polega na wciąganiu środka przez nozdrza (w postaci dymu, oparów).
Absorpcja następuje w nosie oraz jamach zatokowych. Jest to szybka
droga wchłonięcia substancji rozpuszczalnych w tłuszczach. Jednak wiele
z nich powoduje uszkodzenia błony śluzowej nosa. Konsekwencją są
częste krwawienia z nosa, przewlekłe katary, kichanie – zwłaszcza wskutek
zażywania kokainy. Jedną z form wąchania jest snifowanie. O ile jednak
w pierwszym przypadku do układu oddechowego trafiają opary lub dym,
o tyle przy snifowaniu do płuc przedostaje się narkotyk w trwałej postaci.
W taki sposób przyjmowane są często kokaina i amfetamina. Snifowanie
zwiększa ilość dawki czynnej trafiającej bezpośrednio do organizmu, skraca czas od przyjęcia do osiągnięcia pożądanego efektu, a także zwiększa
moc działania narkotyku. Jest to bardzo niebezpieczny sposób przyjmowania narkotyku.
Inhalacja
Środki, którym można nadać postać gazową, są wdychane, a następnie
wchłaniane przez płuca. Jest to bardzo szybka i efektywna – przez co
niebezpieczna – droga aplikowania sobie substancji psychoaktywnej.
Najczęściej tak przyjmowane są nikotyna, konopie indyjskie, PCP.
Iniekcje
Wyróżniamy iniekcje (zastrzyki) podskórne, domięśniowe i dożylne.
Substancja podawana jest w postaci roztworu lub zawiesiny. Iniekcje podskórne stosuje się dosyć rzadko przy przyjmowaniu substancji psychoaktywnych. Ta droga absorpcji jest szybsza niż doustna. Wiele substancji
nie może być podawanych w ten sposób, gdyż wywołuje podrażnienia.
Zastrzyki domięśniowe dają szybsze efekty, ale łączą się z ryzykiem infekcji, z powodu drażniącego działania leku i mechanicznego uszkodzenia
tkanek podczas iniekcji. Zastrzyk dożylny – natychmiastowe wprowadzenie środka do krwioobiegu – jest najbardziej niebezpiecznym sposobem
podania substancji.
Ostatnie lata przynoszą liczne przypadki eksperymentowania z różnymi
nowymi sposobami zażywania narkotyków. Wiąże się to często z ich
składem: łączenie amfetaminy ze szkłem spowodowało wzrost przyjmowania narkotyku tzw. snifowaniem – mielone szkło nacina naczynka
krwionośne w nosie i powoduje, że narkotyk szybciej przenika do krwioobiegu. Obserwuje się także łączenie narkotyków, np. marihuana jest palona z heroiną lub amfetaminą.
Współczesne badania
medyczne, zwłaszcza genetyczne, dowodzą osobniczego charakteru interakcji
narkotyk – żywy organizm.
Tym samym ta sama dawka
narkotyku może wywołać
krańcowo różne stany
psychofizyczne.
84
Tab. 19. Najpopularniejsze drogi przyjmowania narkotyków
Nazwa narkotyku
Najpopularniejsze drogi przyjmowania – sposoby zażywania
Amfetamina
Doustna
Snifowanie
Kokaina
Palenie (np. jako dodatek do marihuany)
Doustna
Crack
Doustna
Heroina
Palenie
Dożylna
Opium
Wdychanie (opary z podgrzewanej heroiny)
Doustna
Morfina
Doustna
Marihuana
Dożylna
Wdychanie (palenie)
Haszysz
Doustna (razem z produktami żywnościowymi)
Wdychanie (palenie)
Grzyby halucynogenne
Doustna
Szałwia meksykańska
Wdychanie (palenie)
LSD
Doustna
Barbiturany
Doustna
i benzodiazepiny
Khat
Doustna
Lotne rozpuszczalniki
Wdychanie (oparów)
„Polska heroina”
Doustna
PCP (fencyklidyna)
Doustna
GHB
Dożylna
Doustna
Ketamina
Doustna
Sterydy anaboliczne
Doustna
Domięśniowa
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury tematu.
3.2. Wpływ narkotyków na zdrowie i zachowania
człowieka
Z licznych badań naukowych wiadomo, że narkotyk
działa na człowieka osobniczo, tzn. ta sama dawka
może inaczej zaburzać psychikę i zdrowie, w zależności od takich czynników, jak
płeć, waga, indywidualne
predyspozycje organizmu.
W pierwszych rozdziałach niniejszej pracy podkreśliliśmy, że istnieje wiele podziałów substancji psychoaktywnych. Dokonywane są one
w zależności od pochodzenia tych substancji (bazy, z których powstają)
albo sposobu oddziaływania na centralny i ośrodkowy układ nerwowy.
Z praktyki zawodowej wiemy, że w profilaktyce uzależnień, zwłaszcza pracy z rodzicami, w kształceniu liderów profilaktyki oraz wyjaśnianiu skutków
zażywania narkotyków zasadnicze znaczenie ma rzetelna wiedza o tym,
jak i z jakimi konsekwencjami substancje te oddziaływają na organizm
człowieka.
Wiemy również, że liczne eksperymenty narkotykowe są następstwem
„emocji”, a nie zdroworozsądkowych decyzji, że pomimo wiedzy jak niebezpieczne są narkotyki, młody człowiek decyduje się na ten „jedyny raz”.
W wielu przypadkach przyjęcie środka psychoaktywnego przez dziecko
jest czynem nie do końca uświadomionym, w aspekcie konsekwencji zdrowotnych i psychicznych. Jest to często chęć dorównania rówieśnikom
lub spróbowania owego „zakazanego owocu”. Dostrzegając wzorce
środowiskowe zażywania narkotyków, wskazać należy, że często ten pierwszy raz ma, w przekonaniu dziecka, charakter „zabawy”. W tym miejscu
konieczna jest ważna uwaga pedagogiczna.
85
Z punktu widzenia efektywności profilaktyki narkotykowej zasadnym jest
prowadzenie pierwszych
zajęć edukacyjnych już na
poziomie 4–5 klasy szkoły
podstawowej.
3. 2.1. Środki o działaniu odurzającym i uspokajającym
Narkotyki i substancje działające odurzająco i uspokajająco są najpopularniejszymi środkami odurzającymi (po alkoholu) na polskiej scenie narkotykowej. Ta popularność ma źródła w tradycji ich zażywania,
a w przypadku niektórych substancji – także w ich szerokiej rynkowej
dostępności (dotyczy to zwłaszcza leków oraz pochodnych marihuany).
Podkreślenia wymaga jednak, że typ narkomanii opiatowej ulega w Polsce
jeśli nie wyraźnemu zmniejszeniu, to co najmniej stabilizacji.
Liczba zabronionych
(bądź medycznie
reglamentowanych)
substancji o działaniu
odurzającym rośnie
najszybciej spośród
wszystkich narkotyków.
3. 2. 1.1. Opiaty (opium, morfina, heroina naturalne
i półsyntetyczne przetwory maku)
Do opiatów zaliczamy substancje uzyskane z przetworów maku lekarskiego oraz syntetyczne środki przeciwbólowe, uznawane za narkotyki,
działające na układ opiatowy. Opiaty mają różne postaci.
Tab. 20. Typologia opiatów
Nazwa
Ogólna charakterystyka
Opium
otrzymuje się je z zielonych makówek maku lekarskiego; zawiera ono kilkanaście alkaloidów, wśród nich morfinę, kodeinę
i papawerynę
Morfina
najpopularniejsza pochodna opiatowa, stosowana nadal w medycynie, głównie jako środek przeciwbólowy
Heroina
produkt półsyntetyczny (diacetylowa pochodna morfiny); w organizmie przekształca się do postaci morfiny; pod względem
farmakologicznym jest podobna do morfiny, tylko bardziej
od niej aktywna; łatwiej rozpuszcza się w tłuszczach, dlatego
szybciej przenika barierę krew-mózg; czas jej działania jest
nieco krótszy niż morfiny
Metadon
lek (syntetyczna postać heroiny) stosowany w leczeniu odwykowym narkomanów opioidowych; pod względem farmakologicznym podobny do morfiny, ale posiada dłuższy czas
działania, a objawy abstynencji przebiegają mniej drastycznie
W praktyce medycznej (w Polsce bardzo rzadko) spotyka się także
narkomanów zażywających tzw. brown sugar – inaczej brunatną heroinę,
o niższym stopniu czystości od pozostałych opiatów.
r Wpływ opiatów na organizm człowieka
Opiaty są bardzo silnymi środkami uzależniającymi; następuje ono
często już po przyjęciu pierwszej dawki.
86
Mózg wytwarza naturalne endogenne substancje opiatopodobne,
zwane endorfinami i enkefalinami. Kontrolują one występowanie nudności
i wymiotów, regulują odczuwanie bólu, wydzielanie niektórych hormonów.
Mają także wpływ na funkcjonowanie ośrodka oddechowego. Substancje
opiatowe działają jako antagoniści receptorów opiatowych, zlokalizowanych w wielu strukturach mózgu i poza nim, np. w przewodzie pokarmowym. Działanie opioidów zależy od zawartości aktywnych składników
opium w danym produkcie oraz sposobu użycia.
r Bezpośrednie skutki użycia
Pierwsze dawki morfiny i heroiny u wielu osób wywołują nudności i wymioty. Przy dalszym przyjmowaniu efekt ten często zanika1. Charakterystycznym, natychmiastowym objawem po iniekcji dożylnej lub wdychaniu
heroiny jest tzw. spazm euforyczny – kop trwający około 60 sekund. Po
tym następuje faza odlotu, kiedy osoba pogrąża się w letargu i w zasadzie nie reaguje na bodźce zewnętrzne. W tej fazie osoba znajdująca się
pod wpływem narkotyku jest „oderwana” od rzeczywistości, ma ograniczone potrzeby jedzenia, popędu płciowego i innych potrzeb fizycznych.
Dominuje u niej uczucie odprężenia i euforii, a rekcjom somatycznym
towarzyszą wizje. Stan ten może trwać od czterech do sześciu godzin.
U osób uzależnionych następuje faza negatywna, która jest przejawem
uzależnienia fizycznego organizmu. Niewielkie dawki wywołują pewien
stan odprężenia i mogą nie powodować wyraźnych zmian w zachowaniu. Przy wyższych dawkach dominuje spowolnienie ruchów, mowy oraz
senność. Szczególnie charakterystycznym objawem jest zwężenie źrenic.
Następuje zaburzenie oddychania, zakłócenie rytmu pracy serca oraz wzrost temperatury ciała. Opiaty działają hamująco na centralny układ nerwowy
r Długotrwałe przyjmowanie
Używanie opiatów powoduje silne wyniszczenie psychiczne i fizyczne
organizmu: obniżoną aktywność funkcji życiowych z brakiem jakichkolwiek zainteresowań. Po dłuższym okresie używania dochodzi do zaburzenia pracy układu oddechowego i wydalniczego. Częstymi objawami są:
uszkodzenie narządów miąższowych, zaparcia, zaburzenia menstruacji, zaawansowana próchnica zębów, zapalenie skóry. Ponieważ opiaty
przyjmowane są najczęściej metodą iniekcji, z powodu stosowania niesterylnych igieł i strzykawek, dochodzi do zakażenia krwi bakteriami i wirusami, wywołującymi stany zapalne różnych narządów. Przyjmowanie
opiatów bardzo szybko prowadzi do rozwoju zależności fizycznej i psychicznej. Charakterystycznym objawem jest wzrost tolerancji organizmu
na ich działanie. Uznaje się, że opiatowcy to grupa podwyższonego ryzyka
zakażeniem HIV.
r Zespół abstynencyjny
Nagłe przerwanie systematycznego przyjmowania opiatów prowadzi do
zespołu abstynencyjnego, który rozwija się w ciągu 8–12 godzin po wzięciu
ostatniej dawki, w 3–4 dobie osiąga szczyt, po czym dolegliwości stopniowo ustępują2. Rodzaj i nasilenie tych reakcji zależą od wielu czynników:
1
R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 591–592.
2
Por. K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnej, Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci
ilości środka i częstotliwości jego używania oraz od dotychczasowego
stanu zdrowia. Charakterystyczne są zmiany nastroju – od przygnębienia
i apatii do napadów złości. Osoba z zespołem abstynencyjnym odmawia
jedzenia i picia, co – przy trwających wymiotach, poceniu się – powoduje
odwodnienie organizmu; u niektórych osób może dojść do zapaści sercowo-naczyniowej i śmierci. Czasami, na tym etapie, mogą pojawić się
halucynacje, majaczenia i zachowania maniakalne.
r Ostre zatrucie
Może nastąpić w wyniku przyjęcia przez narkomana dawki heroiny
o wyższej niż zwykle czystości lub wagowo większej ilości. Po dłuższym
odstawieniu opiatów znacznie zmniejsza się tolerancja organizmu na
te substancje, co może być również przyczyną zatrucia po ponownym
przyjęciu. Przedawkowanie środków opiatowych powoduje zwężenie
źrenic, bezdech czasowy lub zatrzymanie oddechu, hipotonię, śpiączkę.
3. 2.1.2. Kanabinole (pochodne marihuany i syntetyczne THC)
Uzyskuje się je z konopi indyjskich. Zawierają liczne pochodne zwane
kanabinoidami. Związek najbardziej aktywny i występujący w największych
ilościach to: delta 9 – tetrahydrokannabinol (THC)3, który jest głównym
czynnikiem psychotropowym. Do najczęściej spotykanych przetworów
konopi indyjskich należą4:
• marihuana – która jest mieszaniną wysuszonych liści i kwiatostanów
żeńskich. W zależności od pochodzenia zawiera najczęściej od 2 do
4% THC5. Odmiany modyfikowane mogą zawierać do 30% THC;
• haszysz – jest to żywica z kwiatostanów żeńskich. Zawiera większe
stężenie THC niż marihuana, w granicach 15–30%;
• olej haszyszowy – może zawierać nawet do 70% THC.
87
Objawy zespołu abstynencyjnego przypominają silną
grypę – występują obfite
poty, tzw. gęsia skórka, łzawienie oczu, wysięk z nosa,
kichanie, nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka,
dolegliwości bólowe –
zwłaszcza kończyn dolnych
i pleców, zaburzenia snu.
Opiaty zalicza się do
najszybciej uzależniających
narkotyków. Prowadzą do
silnej degradacji psychicznej i fizycznej. Cechą
charakterystyczną jest brak
tolerancji – następuje szybkie zwiększanie dawek.
r Działanie na organizm człowieka
Doznania wynikające z przyjęcia THC zależą, w dużym stopniu, od
cech osobniczych, wielkości dawki, drogi przyjęcia, stanu emocjonalnego.
W wielu badaniach naukowych dowiedziono indywidualnego oddziaływania
kanabinoli na człowieka. THC wiąże się ze specyficznymi receptorami kanabinoidowymi znajdującymi się, w większości, w ośrodkowym układzie
nerwowym. Odkryto również receptory obwodowe, zlokalizowane głównie
w układzie limfatycznym6. Rozmieszczenie w mózgu receptorów odpowiada działaniu farmakologicznemu marihuany. Niektóre z nich przedstawiono
poniżej7:
Uzależnionych „Powrót z U”, Warszawa 1995.
3
H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, red. M. Wielosz, Wydawnictwo „Czelej”, Lublin 2001, s. 625.
4
H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne, Zakład Wydawniczo-Handlowy Materiałów
Szkolno-Oświatowych „Wiem Wszystko”, Koszalin 1998, s. 6.
5
A. Latka, W. Gąsiorowski, Narkotyki – podstawowe rodzaje i opisy, Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1997.
6
H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 625–627.
7
R.I. Lopez, Twój nastolatek. Zdrowie i dobre samopoczucie, Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2004, s. 320–326.
88
Tab. 21. OUN a zaburzenia czynności
Struktura ośrodkowego układu nerwowego:
Zaburzona czynność:
hipokamp
upośledzenie pamięci
(głównie krótkotrwałej)
móżdżek – istota czarna
istota czarna – zaburzenia motoryczne
mezolimbiczna droga
nagroda
dopaminergiczna
kora mózgowa
zaburzenia wyższych procesów
myślowych
podwzgórze
Jednym z poważniejszych
problemów rozwoju narkomanii w Polsce jest destygmatyzacja marihuany.
Tymczasem marihuana jest
substancją silnie uzależniającą psychicznie. Wykazuje
także wyraźny wpływ na
powstawanie zaburzeń,
np. widzenia. Jest również
najkrótszą drogą do tzw.
twardych narkotyków.
zaburzona termoregulacja
Działanie preparatów z konopi rozpoczyna się kilka minut po zapaleniu
„skręta” i po 30–60 minutach po podaniu doustnym. W przypadku palenia zmieniony stan psychiczny może trwać do 4 godzin, a po spożyciu doustnym – od
5 do 12 godzin. Działanie THC na organizm przebiega w kilku fazach, między
którymi występują okresy uspokojenia i „wyciszenia psychicznego”8:
• faza dobrego samopoczucia i euforii połączona z wielomównością (gadatliwością);
• faza nadwrażliwości zmysłowej, zwłaszcza słuchu i wzroku, z zaburzeniami poczucia czasu i przestrzeni, niekiedy napadami ostrego lęku;
• faza ekstatyczna;
• faza snu i przebudzenia.
Powyższe fazy czasem nie są w pełni odczuwane. Przy większych
dawkach mogą wystąpić zaburzenia postrzegania czasu przeszłego, teraźniejszego i przyszłego. Niekiedy wystąpić mogą tzw. pseudohalucynacje wzrokowe: światła, figury geometryczne, z zachowanym krytycyzmem,
że nie jest to realne. Duże dawki mogą spowodować dezorientację, paniczny lęk, halucynacje i urojenia. Psychicznym objawom działania THC
towarzyszy często przekrwienie spojówek, wysuszenie śluzówek jamy ustnej, czasami ataki kaszlu, zaburzenia koordynacji ruchowej, gorsza ogólna
sprawność psychofizyczna, bóle i zawroty głowy.
Używanie marihuany przez dłuższy czas powoduje zaleganie THC
w komórkach tłuszczowych wątroby, mózgu i organów płciowych. Nagromadzony w ten sposób czynnik aktywny narkotyku negatywnie wpływa na
rozwój fizyczny i psychiczny człowieka9. Ponadto, w niektórych przypadkach, prowadzi do zaburzeń psychotycznych. Pewne z tych zaburzeń mają
postać ostrej psychozy majaczeniowej, z silnym lękiem i halucynacjami.
Lekarze wskazują również, że marihuana może być czynnikiem wyzwalającym, u osób do tego predysponowanych, psychozę schizofreniczną
i depresyjną10.
8
K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zachowania, s. 13–17.
K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, WSiP, Warszawa
2003, s. 31–32.
10
B. Wolniewicz-Grzelak, B. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska, Substancje uzależniające.
Czym są i jak działają?, Program zapobiegania narkomanii „Odlot”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1996, s. 79–82.
9
89
Zależność fizyczna jest słaba; do najczęstszych objawów należą: trudności w zasypianiu, drażliwość, zaburzenia snu, lęk i spadek łaknienia.
r Ostre zatrucie
Do somatycznych objawów zatrucia należą omamy słuchowe i wzrokowe, przyspieszenie myślenia, aż do gonitwy myśli, depersonalizacja,
marzenia senne przeżywane na jawie.
3. 2.1.3. Barbiturany i benzodiazepiny
Benzodiazepiny i barbiturany są wykorzystywane jako leki na bezsenność i złe stany psychiczne – wydawane wyłącznie na zalecenie lekarza.
Barbiturany działają uspokajająco, natomiast benzodiazepiny – przeciwlękowo, antydepresyjnie, uspokajająco i nasennie.
Dawki terapeutyczne dają uczucie odprężenia, uspokojenia, zobojętnienia, czasem senności. Po większych dawkach występuje pogorszenie
pamięci, zdolności myślenia, otępienie, zawroty głowy i wahania nastroju.
Z kolei duże dawki powodują senność, lęk, przygnębienie, upośledzenie
funkcji ruchowych, niewielki spadek ciśnienia krwi, zwolnienie tętna, silne
zwężenie źrenic.
Efekty: zaburzenia pamięci, spadek zainteresowań i ogólnej sprawności intelektualnej. Po przyjęciu barbituranów objawy są silniejsze niż po
benzodiazepinach. Wieloletnie ich przyjmowanie w dawkach nieterapeutycznych prowadzi do zaburzeń neurologicznych, hormonalnych, układu
krążenia i oddechowego, łącznie z zespołem otępienia.
Po przyjęciu większych dawek – zarówno barbituranów, jak i benzodiazepin – często dochodzi do przedawkowania, ponieważ osoby nie pamiętają, że połknęły już tabletkę i potrafią czynić to kilkakrotnie. Po długotrwałym używaniu objawy charakteryzują się: zaburzeniem toku myślenia, trudnością zapamiętywania, zaburzeniem orientacji i świadomości,
mowa jest niewyraźna. Wskutek przewlekłego przyjmowania barbituranów
i benzodiazepin – nawet w dawkach farmaceutycznych – dochodzi do
uzależnienia fizycznego i psychicznego.
Dolegliwości pojawiają się w okresie 1–10 dni po ostatniej dawce barbituranów; najczęstsze objawy to: lęk, kurcze mięśniowe, zawroty głowy,
napady drgawkowe, może wystąpić bezsenność, niepokój, wzrost temperatury ciała. Zespół abstynencyjny po odstawieniu benzodiazepin ma
lżejszy przebieg; jego główne cechy to: zaburzenia pamięci, koncentracji,
drżenia mięśniowe, nadwrażliwość na hałas; odczuwa się także mrowienie, palenie skóry, zaburzenia snu, bezsenność, koszmary senne.
Osobę uzależnioną ogarnia niepokój, stałe zmęczenie, bezsenność
oraz znaczne osłabienie siły mięśniowej. Nagłemu zaprzestaniu przyjmowania barbituranów towarzyszy zmienność nastrojów, nadwrażliwość na
Oddziaływanie dużych
dawek na centralny układ
nerwowy powoduje
zaburzenia równowagi,
dezorientację, zaburzenie
mowy i senność. Może wystąpić śpiączka oraz porażenie ośrodka oddechowego
i naczyniowo-ruchowego
ze znacznym obniżeniem
temperatury ciała. Silnie
działają na układ krążenia:
zwalniają czynność serca,
powodują spadek ciśnienia
krwi oraz wstrząs. Po przebudzeniu często obserwuje
się pobudzenie, drgawki,
delirium, a także ostrą
psychozę.
90
światło i dźwięki, utrata łaknienia, spadek ciężaru ciała, bezsenność oraz
drżenie mięśniowe.
r Ostre zatrucia
Przedawkowanie daje następujące objawy: płytki oddech, spadek ciśnienia krwi, a nawet śpiączkę. Śmierć przychodzi w wyniku zatrzymania
oddechu. Przy ostrych zatruciach charakterystyczne jest działanie na centralny układ nerwowy.
3.2.2. Środki działające pobudzająco na ośrodkowy układ
nerwowy
3.2.2.1. Amfetamina
Amfetamina i jej pochodne – metamfetaminy i fenmetrazyny – to substancje pochodzenia syntetycznego o silnym działaniu pobudzającym.
Należą one do najczęściej używanych narkotyków syntetycznych. Czynnikiem sprzyjającym rozpowszechnianiu amfetaminy jest jej nielegalna
produkcja w Polsce oraz przemyt, głównie z kierunku wschodniego. Pod
nazwą „amfetamina” sprzedaje się środki zawierające mieszaninę różnych
substancji chemicznych.
Efektywność amfetaminy jest związana, przede wszystkim, z uwalnianiem amin katecholowych, szczególnie norepinerfiny i dopaminy, które
działają pobudzająco na układ nerwowy, powodując wzrost aktywności
motorycznej, euforię, podniecenie, a przy długim stosowaniu – zachowania stereotypowe i psychozy11.
Długotrwałe przyjmowanie
amfetaminy wywołuje zaburzenie pracy wielu narządów i układów. Dochodzi
do nadciśnienia, uszkodzenia mięśnia sercowego,
zaburzenia rytmu pracy
serca, a także uszkodzenia
komórek nerwowych i naczyń mózgowych.
Amfetamina daje poczucie zwiększonej wytrzymałości, mocy, dużej
energii, pewności siebie. Pojawia się euforia, która – po pewnym czasie
– przechodzi w stan niepokoju i przygnębienia. Efekt pobudzenia może
trwać 2–4 godziny, ale nierzadko sięga 10–12 godzin. Małe dawki wzmagają aktywność umysłową i zdolność do wysiłku fizycznego. Wywołują przy
tym zawroty głowy, suchość w ustach, rozszerzenie źrenic, przyspieszoną pracę serca, wzrost ciśnienia krwi, obfitsze wydalanie moczu. Większe
dawki powodują ogólne pobudzenie i pogarszają sprawność psychoruchową; mogą pojawić się bóle w klatce piersiowej, pocenie się, wysoka
gorączka, a także zaburzenia pracy serca, majaczenie i drgawki. U dzieci
i młodzieży, przyjmujących amfetaminę w trakcie zabaw, obserwuje się
zmniejszone zapotrzebowanie na picie i jedzenie. Przy wysokiej aktywności ruchowej, zwłaszcza poceniu się – może to doprowadzić do odwodnienia organizmu.
Używanie amfetaminy prowadzi do silnego uzależnienia psychicznego,
którego następstwem jest poświęcanie coraz więcej czasu (i pieniędzy)
na jej zdobycie. Nie ma objawów uzależnienia fizycznego, takiego jak
11
91
w przypadku przyjmowania opiatów. Jednak istniej możliwość wystąpienia uzależnienia fizycznego. U części osób może rozwinąć się tolerancja
na działanie euforyczne. Wzrasta również częstość i zmienia się sposób
przyjmowania środka.
Osoby uzależnione mogą przyjmować narkotyk kilkakrotnie w ciągu dnia
lub kilku kolejnych dni. Prowadzić to może do przedawkowania i ostrego
zatrucia. U osób uzależnionych obserwuje się występowanie zaburzeń
snu, pobudzenie, spadek łaknienia, zmiany nastroju, drażliwość, euforię
i agresywność. Amfetamina przyjmowana w większych dawkach wywołuje zachowania stereotypowe, które polegają na powtarzaniu tych samych
czynności. Im większa dawka, tym większe jest nasilenie takich zachowań.
Używanie dużych dawek, szczególnie drogą iniekcji, prowadzić może do
schizofrenopodobnej psychozy paranoidalnej, której towarzyszyć mogą
takie objawy, jak: rozkojarzenia, urojenia i omamy12. Duża liczba osób regularnie przyjmujących amfetaminę doświadcza napadów depresji, paniki,
paranoi i lęku; pojawiają się halucynacje słuchowe i urojenia. U osób aktywnych zawodowo oraz uczniów i studentów przyjmujących amfetaminę
zaobserwowano mechanizmy połączeniowe – zamiennego używania amfetaminy i marihuany lub leków nasennych. Ma to związek z trudnościami
w zasypianiu przy częstym używaniu amfetaminy.
Po odstawieniu amfetaminy objawy występują po upływie ok. 12 godzin; obserwuje się spowolnienie psychiczne, obniżenie nastroju, poczucie
dyskomfortu, przedłużony sen (trwający nawet od kilkunastu godzin do
kilku dni), wzmożone łaknienie, obniżenie napięcia mięśniowego.
r Ostre zatrucia
W takim przypadku dochodzi do: znacznego pobudzenia ruchowego, euforii, przyspieszonego toku myślenia, wielomówności, majaczenia
i uczucia lęku; objawy fizyczne to: bóle wieńcowe, zaburzenie rytmu serca, wysokie ciśnienie, biegunka, mdłości, wymioty, dreszcze, poty, gorączka, szerokie źrenice i suche śluzówki. Przedawkowanie może doprowadzić do nagłego zgonu – najczęściej z powodu krwotoku lub zatoru naczyń
mózgowych, ostrej niewydolności krążenia i bardzo wysokiej temperatury
ciała.
3.2.2.2. Kokaina
Kokaina jest alkaloidem uzyskiwanym z liści krzewu koki andyjskiej,
którą uprawia się w górzystych rejonach środkowej części Ameryki Południowej (głównie na terenie Boliwii i Peru).
Kokaina wiąże się z transporterami dopaminy, noradrenaliny i serotoniny13. Hamuje wychwyt amin katecholowych przez zakończenia nerwowe,
głównie dopaminy. Działanie kokainy przypomina działanie amfetaminy,
z tym że krótszy jest jej czas działania i w mniejszym stopniu powoduje
zachowania stereotypowe, omamy i halucynacje.
12
M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia. Modele kliniczne i techniki terapeutyczne dla terapeutów, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2005, s. 38.
13
Tamże.
92
Przy długotrwałym używaniu kokainy dochodzi
do impotencji u mężczyzn
i oziębłości seksualnej u kobiet. Przewlekłemu używaniu kokainy często towarzyszą ostre psychotyczne
objawy zatrucia, przerażające omamy słuchowe,
wzrokowe i dotykowe.
Kokaina wywołuje uczucie euforii, które – po dawce jednorazowej –
trwa:
a) od kilku sekund do kilku minut w przypadku palenia (crack);
b) do kilkudziesięciu minut po podaniu dożylnym14;
c) do 60 minut po wciągnięciu przez nos (snifowanie). Przy dawce
umiarkowanej występują objawy przyspieszonego wykonywania zadań
fizycznych i intelektualnych, brak potrzeby snu, pobudzenie seksualne,
zmniejszenie lęku społecznego, wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie oddechu, początkowo zwolnienie, a następnie przyspieszenie akcji serca.
Większe dawki powodują: drżenie mięśniowe, lęk, stereotypie ruchowe,
wzrost temperatury ciała, bladość, rozszerzone źrenice.
Prowadzi szybko do powstania silnego uzależnienia psychicznego,
szczególnie u osób palących „crack” (w ciągu kilku tygodni). Nadużywanie
kokainy powoduje zaburzenia rytmu pracy serca, nagłe zmiany ciśnienia
krwi, zakrzepy w naczyniach wieńcowych i mózgowych15. Następstwem
tego może być uszkodzenie mięśnia sercowego i – w konsekwencji – niewydolność serca. Wylewy krwi do mózgu i zawały występują już u młodych
kokainistów.
Kokaina jest przeważnie przyjmowana kilkudniowymi ciągami, wielokrotnie podczas każdego dnia. Między kolejnymi dawkami może dochodzić do pogorszenia nastroju, pojawienia się myśli samobójczych, drażliwości i zachowań agresywnych.
Kokaina wywołuje silne uzależnienie psychiczne. Badania potwierdziły,
że ludzie, którzy przez dłuższy czas przyjmowali kokainę – po jej odstawieniu doznają, przejściowo, objawów depresji16. Do symptomów kokainowego zespołu odstawienia zalicza się także: zmęczenie, zaburzenia snu,
dziwaczne i nieprzyjemne marzenia senne. U niektórych osób zauważono
wzrost tolerancji na tę substancję.
r Ostre zatrucia
Objawy występują w ciągu kilkudziesięciu minut po przyjęciu zbyt dużej
dawki; najczęściej są to: silny lęk, urojenia, omamy, pobudzenie ruchowe
i zaburzenia świadomości. Po przedawkowaniu śmierć następuje bardzo
szybko. Wielkość zabójczej dawki jest trudna do ustalenia. Do zgonów dochodzi również w wyniku awantur i bójek, prowokowanych często przez
osoby pod wpływem kokainy, oraz w następstwie prób samobójczych, podejmowanych w stanach psychozy powstałej wskutek intoksykacji.
14
K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zachowania, s. 28.
16
R.C. Garson, R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń, t. 1,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 595.
15
93
3.2.3. Środki halucynogenne
3.2.3.1. LSD, meskalina, psylocybina
Doznania psychiczne, wygląd i zachowanie oraz sprawność psychoruchowa po przyjęciu LSD, meskaliny i psylocybiny nie różnią się znacznie
od siebie, dlatego będą opisane wspólnie. Jednak działanie LSD jest w tej
grupie najsilniejsze.
• LSD (dwuetyloamid kwasu lizergowego) – jest środkiem półsyntetycznym otrzymanym ze sporyszu;
• meskalina – zawarta jest w meksykańskim kaktusie peyotl; wytwarza
się ją także syntetycznie;
• psylocybina – znajduje się w różnych gatunkach grzybów.
Związki te, mimo odmiennej budowy i składu chemicznego, mają identyczne działanie na przekazywanie serotoninergiczne w mózgu17.
Doznania zaczynają się pojawiać po około godzinie i stopniowo ustępują po 6–8 godzinach. Działanie jest ściśle uzależnione od osobowości,
stanu psychicznego osoby biorącej oraz otoczenia, w którym się ona znajduje. Główne efekty użycia tych substancji polegają na oddziaływaniu na
percepcję: odbierane obrazy i dźwięki stają się zniekształcone i fantastyczne; występują halucynacje wzrokowe, słuchowe, czuciowe lub zapachowe; pojawia się wrażenie depersonalizacji i oderwania. Często ma miejsce
zjawisko synkinezji, które polega na pomieszaniu wrażeń, np. widzenie
dźwięków, słyszenie barw; zmienia się poczucie czasu i przestrzeni; może
dochodzić do nakładania się wspomnień z obecnymi spostrzeżeniami; występują urojenia na temat tego, co dzieje się wokół człowieka – mają one
wiele cech wspólnych z ostrą schizofrenią. Do głównych objawów somatycznych przyjmowania LSD należą: wzrost ciśnienia krwi, przyspieszone
bicie serca, drgawki, uczucie mrowienia, wymioty, osłabienie mięśniowe
i wzrost temperatury ciała, rozszerzone źrenice.
W ciągu tygodni, miesięcy, a nawet roku po przyjęciu ostatniej „działki”
substancji (zakończeniu jej przyjmowania) mogą wystąpić retrospektywne
halucynacje – określane jako flashback. W trakcie ich trwania występują
omamy wzrokowe, towarzyszą im napady lęku, zaburzenia percepcji czasu, rozpoznawania zapachów i odczuwania bodźców dotykowych. Wielokrotne używanie tego narkotyku może prowadzić do wystąpienia zespołu
charakteryzującego się apatią, spadkiem zainteresowań i bezsennością.
Niekiedy LSD wywołuje tzw. bad trips, w czasie których halucynacje przybierają groźny charakter i mogą im towarzyszyć paranoidalne złudzenia18.
W trakcie ich trwania osoba może podejmować próby intensywnych zachowań kompulsywnych, w tym o tak brzemiennych skutkach jak zabójstwa lub samobójstwa.
LSD, podobnie jak THC,
może być czynnikiem
wywołującym „ukryte
psychozy”.
17
S.A. Maisto, M. Galizio, G.J. Connors, Uzależnienia, zażywanie, nadużywanie, Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „Karan”, Warszawa 2000, s. 329.
18
H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 603–604, 606.
94
Nie obserwuje się występowania zespołu abstynencyjnego po zażyciu
omawianych tu substancji.
r Ostre zatrucia
Nie zanotowano toksycznych powikłań po przyjmowaniu LSD. Zdarzają
się zatrucia spowodowane niektórymi grzybami halucynogennymi.
3.2.3.2. Ecstasy (MDMA)
Ecstasy jest narkotykiem syntetycznym, który wywołanymi efektami –
w początkowym etapie – przypomina LSD, natomiast w drugiej fazie lub
przy większych dawkach – środków pobudzających, głównie amfetaminy.
Często tabletki pod tą nazwą zawierają domieszki innych związków, np.
LSD lub i kofeiny.
Najczęściej po 30 minutach od zażycia osoby doświadczają uczucia
silnego dobrostanu, trwającego do 2 godzin. Wyostrzają się bodźce dotykowe, przy zachowaniu świadomości. Po tym okresie następuje znaczne
zmęczenie, które może utrzymywać się nawet przez kilka dni. Podobnie
jak wszystkie pochodne amfetaminy, ecstasy podwyższa ciśnienie krwi
i przyspiesza czynność serca, powoduje rozszerzenie źrenic.
Ecstasy jest szczególnie niebezpiecznym narkotykiem, którego działanie nie jest do końca poznane. Osoby używające tej substancji osiągają
gorsze wyniki w testach oceniających zapamiętywanie i kojarzenie. Częste
przyjmowanie prowadzi do powstawania stanów depresyjnych oraz trudnych do kontrolowania zachowań.
3.2.3.3. Substancje lotne i kleje
Substancje te zwane są często inhalantami. Znajdują się w produktach codziennego użytku, takich jak: kleje, alkohol metylowy, benzyna,
farby, rozpuszczalniki, lakiery, aerozole. Najczęściej wywołują halucynacje
i omamy wzrokowe.
Wpływają hamująco na układ nerwowy, oprócz tego wywołują specyficzne objawy – w zależności od właściwości użytej substancji. Szybko
przenikają do krwioobiegu, ale ich działanie jest krótkie; czas trwania i siła
efektów zależą od typu substancji oraz wieku osoby zażywającej.
Substancje wziewne powodują uczucie odprężenia, przechodzącego
w senność19. Po nich pojawia się ból głowy, rozdrażnienie, uczucie zmęczenia. Mogą też wystąpić zawroty głowy, zaburzenia równowagi, a nawet
19
B. Wolniewicz-Grzelak, B. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska, Substancje uzależniające.
Czym są i jak działają?, s. 38–42.
95
omamy. Substancje lotne wywołują także podrażnienie błon śluzowych,
kichanie, kaszel, katar lub krwawienie z nosa, zapalenie spojówek. Duże
dawki powodują zaburzenia w oddychaniu i pracy serca oraz zmiany neurologiczne. Przy bardzo dużych dawkach może dojść do nieodwracalnych
zmian w drogach oddechowych, jak również do trwałych zmian w mózgu.
U osób dłuższy czas odurzających się środkami wziewnymi prawie
wszystkie substancje lotne niszczą komórki nerwowe. Większość z nich
osłabia funkcje poznawcze i utrzymanie równowagi. Ponadto odurzanie
środkami wziewnymi prowadzi do uszkodzenia wielu narządów: wątroby,
nerek, płuc i serca.
Charakterystycznymi objawami są: przygnębienie, niepokój, drżenie
mięśniowe, nudności, brak łaknienia i bóle brzucha.
r Ostre zatrucia
Nawet po jednokrotnym przyjęciu dużej dawki środka wziewnego może
nastąpić śmierć z powodu zatrzymania oddechu i pracy serca. W przypadku odurzania się z plastikową torbą na głowie lub przy użyciu okrycia (tzw.
komin), może dojść do utraty przytomności, w konsekwencji do omdlenia
lub nawet uduszenia.
3.2.3.4. Inne rośliny halucynogenne
Podczas obserwacji zjawiska narkomanii zauważono w ostatnich latach
wzrost zainteresowania dzieci i młodzieży niektórymi toksycznymi roślinami. Jedną z nich jest pokrzyk wilcza jagoda. Ponieważ stosowanie tych
roślin nie ma jeszcze powszechnego charakteru, opisujemy je w skrótowej
formie. Wszystkie części rośliny są trujące – najbardziej korzeń i owoce,
następnie liście, najmniej toksyczne są kwiaty.
Działanie ośrodkowe, pobudzające dotyczy mózgowia, międzymózgowia i rdzenia przedłużonego. U osób przyjmujących owoce pokrzyku dochodzi najpierw do pobudzenia psychomotorycznego, nawet wesołości,
gonitwy myśli, chęci mówienia, śmiechu i ruchu (np. do tańca), następnie do dalszego wzrostu pobudzenia, stanów „splątania” z zaburzeniem
zmysłów – wywołujących halucynacje wzrokowe i omamy słuchowe, połączone z silnym uleganiem sugestii. Dlatego rośliny zawierające alkaloidy
tropanowe były, i nadal są, używane jako środki halucynogenne.
Po większych dawkach następują ciężkie i ostre zaburzenia umysłowe,
tzw. psychoza objawowa – z silnymi napadami szału, wzrastającymi aż do
wściekłości oraz drgawkami klonicznymi (podobnymi do epileptycznych).
Ponadto pojawiają się inne skutki pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego: przyspieszenie i pogłębienie oddechu, podwyższenie temperatury
ciała (podrażnienie ośrodka współczulnego regulacji ciepła), intensywne
zaczerwienienie skóry (pobudzenie ośrodka naczyniorozszerzającego).
Ośrodkowe pobudzenie przechodzi następnie w porażenie – tym szybciej, im większa była dawka alkaloidu; zamiast objawów pobudzenia, które stopniowo ustępują, pojawia się uspokojenie, rozluźnienie, narastająca
96
senność, w końcu – po dawkach śmiertelnych – przy spadku temperatury
ciała i zapaści w śpiączkę, dochodzi do zgonu wskutek porażenia ośrodkowego układu oddechowego.
r Zatrucia
W praktyce, z punktu widzenia klinicznego, ogół tych przypadków należy traktować jako zatrucia atropiną. Hioscyjamina i atropina działają –
w zasadzie – jednakowo, w sposób dwukierunkowy: 1) ośrodkowo-pobudzający (po względnie dużych dawkach); 2) obwodowo-porażający (już po
małych ilościach).
Zatrucia owocami pokrzyku są najczęściej notowanymi przypadkami
w statystykach zatruć roślinami u dzieci. Zdarzają się nawet, pomyłkowo,
u ludzi dorosłych, którzy zjadają owoce pokrzyku (czarne, wielkości czereśni, soczyste, o smaku słodkawo-mdłym), biorąc je właśnie za czereśnie.
O wiele częstsze są zatrucia jatrogenne lekami zawierającymi alkaloidy
tropanowe, a zwłaszcza wytwarzanymi przez znachorów różnymi „herbatkami ziołowymi” lub „lekami przeciwrakowymi”, z dodatkiem np. nasion
lub korzeni pokrzyku. Zatrucia lekami legalnymi zdarzają się z powodu
przedawkowania, omyłkowej zamiany leku lub niewłaściwego sposobu
podania.
Działanie obwodowe porażające występuje już po małych dawkach,
zanim pojawią się efekty pobudzenia ośrodkowego. Przebiega w sposób
specyficzny i dotyczy wszystkich, reagujących cholinergicznie, zakończeń
nerwowych. Pojawiają się najważniejsze diagnostycznie objawy działania
ośrodkowego hioscyjaminy lub atropiny: rozszerzenie źrenic, zwiększenie
ciśnienia śródocznego, zaburzenia akomodacji (niemożność widzenia z bliska), upośledzenie (aż do zahamowania) wydzielania gruczołów łzowych,
ślinowych, śluzowych nosa, gardła, krtani, oskrzeli, żołądka oraz gruczołów
mlecznych, a szczególnie potowych. Następuje zwiotczenie (rozszerzenie)
oskrzeli, unieruchomienie przewodu pokarmowego (spadek napięcia, spazmoliza, zmniejszenie lub ustanie perystaltyki) i innych narządów zawierających mięśnie gładkie (dróg żółciowych, moczowych, pęcherza, macicy),
zniesienie wydzielania gruczołów związanych z przewodem pokarmowym
(szczególnie pęcherzyka żółciowego i zewnętrznego wydzielania trzustki).
Silne przyspieszenie i nasilenie czynności serca (przez porażenia nervus
vagus) wraz z zahamowaniem czynności depresora doprowadzają do
znacznego (do 100%) wzrostu ciśnienia krwi i zwiększenia objętości minutowej serca (około 20% po 1 mg atropiny); w tym stanie tętno jest silne
i „twarde”. W końcowym stadium zatrucia hioscyjaminą lub atropiną tętno
jest szybkie, nieregularne i słabe.
r Ostre zatrucia
Charakterystyczny jest stan silnego pobudzenia i halucynacji euforycznych – aż do wystąpienia napadów szału i wściekłości połączonych z nie
rozpoznawaniem otoczenia (jak w psychozach maniakalnych); drżenia lub
drgawki kloniczne (jak epileptyczne); poza tym zawroty głowy, nudności,
ewentualnie wymioty (mogą wystąpić na początku zatrucia jagodami pokrzyku; przy zatruciach czystą atropiną brak wymiotów). Działanie substancji skutkuje także silnym przyspieszeniem i pogłębieniem oddechu,
mocnymi uderzeniami serca i tętna – szczególnie intensywne pulsowanie
tętnic szyjnych, częstoskurcz zatokowy. Następuje również wzrost ciśnienia krwi przy tętnie „twardym”, krótkim. Maksymalne rozszerzenie źrenic
97
powoduje uczucie oślepienia i światłowstręt; oczy są błyszczące. Długo
utrzymuje się zaburzenie wzroku: niedokładne widzenie z bliska, widzenie
podwójne, niedowidzenie, widzenie w jednej barwie, pomniejszony obraz
przedmiotów; w ciężkich przypadkach całkowite zahamowanie zdolności
widzenia. Występują zaburzenia mowy – aż do niemożności mówienia.
Szkarłatnoczerwona, sucha i gorąca skóra (niekiedy z rozlaną, punktową
wysypką, zwłaszcza na twarzy, szyi i klatce piersiowej), silnie podwyższona temperatura ciała (do 41°C). Wysuszenie błony śluzowej jamy ustnej,
przełyku i krtani (bezgłos), pragnienie – przy tym obawa przed wodą ze
względu na trudności w przełykaniu. Stopniowo przychodzi (często przy
krótkotrwałych nawrotach stanów pobudzenia i drgawek) utrata przytomności, wyczerpanie i, podobny do narkozy, głęboki sen. W tym stanie zaczerwienienie twarzy przechodzi w sinicę (wskutek postępującego uszkodzenia układu oddechowego), a temperatura ciała spada poniżej normy.
Zdarza się, że stadium porażenia powoli się cofa i powoli dochodzi do
wyzdrowienia. Jeśli jednak postępują porażenia i kłopoty z oddychaniem,
dochodzi do zgonu w śpiączce, z powodu ośrodkowego porażenia układu
oddechowego.
98
Tab. 22. Czas działania narkotyków i innych substancji psychoaktywnych1
Nazwa środka
Czas działania
amfetamina
2–4 godziny, często nawet do 10–12 godzin
marihuana
1–4 godziny
(przy podaniu doustnym – 4–12 godzin)
haszysz
4–8 godzin
olej haszyszowy
4–8 godzin
ecstasy (MDMA)
4–6 godzin
LSD
8–12 godzin
opium
4–8 godzin
morfina
4–8 godzin
heroina
4–8 godzin
metadon
24–48 godzin
kokaina
10–60 minut
khat
6–8 godzin
crack
od 10 do kilkunastu minut
psylocybina
6–8 godzin
meskalina
6–8 godzin
GHB
kilkadziesiąt minut
ketamina
10–30 minut
lotne halucynogeny
(rozpuszczalniki)
grzybki halucynogenne
do kilku minut
do 24 godzin
fenycyklidyna (PCP)
4–6 godzin
kodeina
do 24 godzin
alkohol
do kilkunastu godzin
kofeina
2–3 godziny
makiwara
12–24 godziny
pokrzyk wilcza jagoda
do kilkunastu godzin
1
Opracowano na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne, Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, Koszalin 1997; H. Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia
psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, Stowarzyszenie Profesjonalistów Psychoterapii i Psychoedukacji „Wspólna”, Warszawa 2006; C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób
uzależnionych, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001; T. Dimoff, S. Carper, Jak rozpoznać,
czy dziecko sięga po narkotyki, Elma Books, Warszawa 1993; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki. Praktyczny poradnik dla rodziców, Wydawnictwo „Mada”, Warszawa 1999; M. Jędrzejko,
K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, WSH, Pułtusk 2004; M. Jędrzejko, Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2006; Z. Juczyński,
Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2002; A. Markiewicz, Halucynogeny, Wydawnictwo „Wiem Wszystko”, Koszalin 2001; A. Markiewicz, Klejenie się, czyli co warto wiedzieć o inhalantach, Wydawnictwo
„Wiem Wszystko”, Koszalin 2001; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, WSiP, Warszawa 2003.
99
Tab. 23. Główne sposoby przyjmowania narkotyków oraz najpopularniejszych substancji psychoaktywnych2
Nazwa środka
alkohol
amfetamina i jej
pochodne
barbiturany
benzodiazepiny
ecstasy
grzybki halucynogenne
heroina
morfina
opium
„kompot”
kokaina
crack
marihuana
haszysz
olej haszyszowy
THC syntetyczne
metadon
nikotyna
leki nasenne
leki uspokajające
sterydy anaboliczne
LSD
fenycyklidyna (PCP)
meskalina
psylocybina
GHB
ketamina
makiwara
khat
kofeina
pokrzyk wilcza jagoda
bieluń dziędzierzawa
Sposób przyjmowania
doustnie
doustnie, drogami oddechowymi (tzw. snifowanie
przez nos), dożylnie
doustnie, doodbytniczo, wstrzykiwanie (podskórnie,
domięśniowo, dożylnie)
doustnie, wstrzykiwanie (dożylnie, domięśniowo)
doustnie
doustnie, palenie, inhalacja
wstrzykiwanie (dożylnie), doustnie, inhalacja
(wdychanie dymu)
doustnie, wstrzykiwanie (dożylnie), palenie
palenie, wstrzykiwanie (dożylnie)
wstrzykiwanie (dożylnie, domięśniowo, rzadziej
podskórnie)
wchłanianie przez błony śluzowe (nos, śluzówka
oka, dopochwowo), palenie – np. z tytoniem lub
marihuaną, wstrzykiwanie (dożylnie – rzadko)
palenie (wdychanie oparów)
palenie, doustnie
palenie, doustnie
wdychanie dymu palonej marihuany, tytoniu lub
haszyszu nasączonych olejem haszyszowym
wstrzykiwanie (dożylnie)
doustnie
palenie
doustnie
doustnie
doustnie, wstrzykiwanie (domięśniowo)
doustnie
wąchanie, wstrzykiwanie (dożylnie), doustnie
doustnie (żucie), palenie, połykanie, wstrzykiwanie,
wziewanie
doustnie
doustnie
doustnie
doustnie
doustnie
doustnie
doustnie
doustnie
2
Opracowano na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne; H. BaranFurga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych; C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień oraz
terapia i resocjalizacja osób uzależnionych; T. Dimoff, S. Carper, Jak rozpoznać, czy dziecko
sięga po narkotyki; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki. Praktyczny poradnik dla rodziców;
M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii; M. Jędrzejko, Narkotyki i narkomania
w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców
i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny; A. Markiewicz, Klejenie się, czyli co warto wiedzieć
o inhalantach; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych.
100
Tab. 24. Narkotyki i inne środki psychoaktywne – dawki śmiertelne3
Nazwa środka
barbiturany
Wielkość dawki
ok. 1,5 g (luminal-fenobarbital), tj. około 10 dawek leku;
śmierć następuje po kilkudniowej śpiączce
heroina
długotrwałe zażywanie lub przedawkowanie prowadzi
do śmierci, dla osoby nie używającej dawka śmiertelna
wynosi około 120–500 mg, narkomani przeżywają dawki
do 1800 mg
ecstasy
wielkość dawki śmiertelnej jest nieznana; zażycie
pojedynczej dawki może prowadzić do zachowań
o najtragiczniejszych skutkach; odnotowuje się wiele
przypadków śmierci już po zażyciu pierwszej dawki ecstasy
LSD
przyjęcie narkotyku może prowadzić do działań, które
w normalnych warunkach nie zostałyby podjęte,
a w konsekwencji do tragicznych następstw (w tym
śmierci). Dawka śmiertelna to 0,1–1 mg na kg ciężaru ciała
morfina
dla zdrowego człowieka: 0,2–0,4 g czystego środka
doustnie; 0,1–0,2 g przy iniekcji podskórnej
amfetamina
dla osoby dorosłej: 5–10 mg na kg wagi; dla dziecka: 0,1 g
marihuana, haszysz nieokreślona (nie stwierdzono śmiertelnych zejść po
zażyciu marihuany i haszyszu)
kokaina
w zależności od sposobu użycia, przyjmowana doustnie:
około 120 mg, wdychana przez nozdrza
i wkładana pod wargę: około 20 mg
środki wziewne
nawet przy pierwszej próbie wdychania może dojść do
(halucynogenne)
zejścia śmiertelnego. Dawka zależna od rodzaju środka
i czasu przyjmowania. Niektóre środki już w małych
ilościach mogą spowodować trwałe zmiany w mózgu
i drogach oddechowych
grzybki
kilka–kilkanaście gramów do kilku dekagramów,
halucynogenne
w zależności od rodzaju grzyba
GHB
kilka gramów
ketamina
nieznana
sterydy anaboliczne nieznana
meskalina
kilka gramów – dawka zależna od wieku, wagi, stanu
zdrowia
psylocobina
kilka gramów – dawka zależna od wieku, wagi, stanu
zdrowia
fencyklidyna
kilka gramów
alkohol etylowy
w zależności od wagi i wieku człowieka; dla dziecka
dawka śmiertelna wynosi ok. 100 g czystego alkoholu
alkohol metylowy
ok. 100 g
nikotyna
nie stwierdzono dawki śmiertelnej; nikotyna wywołuje
natomiast rozwój wielu śmiertelnych chorób – jest główną
przyczyną nowotworów płuc, gardła, przełyku
makiwara
nie stwierdzono
khat
kilka gramów
kodeina
nie stwierdzono
pokrzyk wilcza
dla osoby dorosłej to 10–20 jagód, a dla dzieci 3–4
jagoda
jagody
3
Opracowano na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne; T. Dimoff, S.
Carper, Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki.
Praktyczny poradnik dla rodziców; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii; M.
Jędrzejko, Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik
dla nauczycieli, wychowawców i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny; A. Markiewicz, Klejenie się, czyli co warto wiedzieć o inhalantach; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji
psychoaktywnych.
101
Tab. 25. Czas obecności narkotyków (substancji psychoaktywnej) w moczu4
Rodzaj substancji
amfetamina
marihuana, haszysz (THC)
ecstasy (MDMA)
heroina
morfina
kokaina
LSD
lotne rozpuszczalniki (halucynogeny)
alkohol
diazepam
metadon
metamfetamina
fenycyklidna (PCP)
GHB
ketamina
benzodiazepiny
barbiturany
meskalina
psylocybina
kodeina
sterydy anaboliczne
makiwara
khat
crack
Czas obecności
2–4 dni
2–7 dni (używane rzadko)
do 30 dni (używane często)
2–4 dni
1–2 dni
48–72 godziny
12 godzin – 3 dni
2–3 dni
kilkanaście godzin
12–36 godzin
1–2 dni
2 dni
8–12 godzin
8–55 godzin
2–3 godziny
kilka godzin
do 72 godzin
2–7 dni
do 12 godzin
do 24 godzin
48–72 godziny
do 24 godzin (niektóre dłużej)
do 24 godzin
6–8 godzin
2–3 godziny
4
Opracowano na podstawie: H. Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne
i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych; M.
Jędrzejko, Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik
dla nauczycieli, wychowawców i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny; A. Markiewicz, Klejenie się czyli co warto wiedzieć o inhalantach; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji
psychoaktywnych.
102
Tab. 26. Główne postacie narkotyków i innych substancji psychoaktywnych5
Nazwa narkotyku
amfetamina
barbiturany
benzodiazepiny
crack
ecstasy
grzyby halucynogenne
heroina
kodeina
kokaina
marihuana
haszysz
olej haszyszowy
meskalina
psylocybina
metadon
morfina
opium
LSD
sterydy anaboliczne
środki wziewne
szałwia meksykańska
GHB
fenycyklidyna (PCP)
makiwara
khat
Główne postacie
tabletki, pastylki, biały proszek
tabletki
tabletki
najczęściej białe kryształki (także w kolorze miodowym i brązowym)
tabletki, najczęściej w kolorze białym, ale także
szare, różowe, błękitne, żółtawe
w postaci naturalnej: brązowe, beżowe lub czerwone grzybki; jako susz: ciemnobrązowe
biały proszek o konsystencji mąki, brązowawy
„cukier”, także w postaci brązowych kostek i lasek;
w formie stopionej (rozgrzanej) lub rozcieńczonej
z wodą: brązowy płyn
tabletki
najczęściej biały proszek
zmieszane, wysuszone liście i kwiaty konopi indyjskich w kolorach od jasnozielonego, przez khaki po
zielono-brązowy; czasami w postaci sprasowanych
kosteczek (lasek), z dodatkiem łodyg i nasion
brązowy, brązowo-zielony susz, płytki (kostki) w kolorze brązowym
oleisty płyn w kolorze ciemnobrązowym lub brunatnym
przeźroczysty płyn o konsystencji oleju
jako składnik brązowych wysuszonych grzybków
tabletki, płyn
bezbarwny płyn w fiolkach lub ampułkach, tabletki
w fazie pierwszej lekko zabarwiony (białawy) sok;
po przerobieniu ciemnobrązowy lub jasnobrązowy
proszek; płytki i kostki w takich kolorach tzw. bochenki
tabletki, pigułki o różnych kształtach i kolorach,
nasączone środkiem bibułki, znaczki, pastylki
biały lub kolorowy proszek, granulki, tabletki, masa
o konsystencji masła
przeźroczyste i kolorowe płyny; postać pasty lub
gęstych roztworów; forma gazowa, aerozole
susz o bladozielonym lub zielono-brązowawym kolorze
białe tabletki, w płynie – bezbarwne
tabletki, proszek
płyn o kolorze brązowym
susz w kolorze jasno lub ciemnobrązowym, czasami
wpadający w brudną zieleń
5
Opracowanie własne na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne; H.
Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki. Praktyczny poradnik dla rodziców; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii; M. Jędrzejko,
Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny.
103
Tab. 27. Pochodzenie narkotyków i innych substancji psychoaktywnych6
Nazwa narkotyku
opium
morfina
heroina
metadon
kokaina
marihuana
haszysz
olej haszyszowy
LSD
meskalina
psylocybina
ecstasy
ketamina
kodeina
GHB
mencyklidyna (PCP)
makiwara
khat
crack
kofeina
Pochodzenie
naturalne (z maku lekarskiego)
naturalne (z maku lekarskiego)
półsyntetyczne (z morfiny)
syntetyczne
naturalne (z liści krzewu koki)
naturalne (z konopi indyjskich)
półsyntetyczne (z alkaloidów sporyszu)
naturalne (z kaktusa peyote)
naturalne (z grzybków halucynogennych)
syntetyczne
syntetyczne
syntetyczne
syntetyczne
syntetyczne
naturalne (wywar z suszu słomy makowej)
naturalne
naturalne (z liści koki)
naturalne, jako składnik kawy i herbaty; także w postaci
cukierków lub tabletek
Tab. 28. Najważniejsze cechy stanu uzależnienia
silna potrzeba, a nierzadko przymus używania substancji psychoaktywnej,
brak samokontroli zażywania danej substancji oraz kompulsywność
w poszukiwaniu kolejnej dawki,
przyjmowanie substancji psychoaktywnej w celu uniknięcia objawów
abstynencyjnych,
występowanie zjawiska abstynencji po przerwaniu przyjmowania
substancji psychoaktywnej,
Cechy:
narastanie zjawiska tolerancji na przyjmowaną substancję,
indywidualny charakter (cykl, sposób) przyjmowania substancji psychoaktywnej,
zanik relacji społecznych oraz potrzeby wykonywania naturalnych
czynności zawodowych i osobistych, charakterystycznych dla stylu
życia przed wystąpieniem uzależnienia,
kontynuowanie zażywania pomimo występowania szkód zdrowotnych, osobistych i społecznych.
6
Opracowanie własne na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne; H.
Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych; C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień
oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych; T. Dimoff, S. Carper, Jak rozpoznać, czy
dziecko sięga po narkotyki; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki. Praktyczny poradnik dla rodziców; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii; M. Jędrzejko, Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców
i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny; A. Markiewicz, Klejenie się, czyli co warto wiedzieć
o inhalantach; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych.
104
Rys. 33. Wielopłaszczyznowe konsekwencje zjawiska narkomanii
(uzależnień chemicznych )
Konsekwencje społeczne
Problemy prawne
NARKOMANIA – uzależnienia chemiczne
Konsekwencje zdrowotne
Podatność na choroby.
Wydatki na leczenia
narkomanów.
Utrata zdrowia i wysokie
ryzyko śmierci.
Zagrożenia zdrowia innych osób.
Zaburzenia i rozpad rodziny.
Wyższe koszty pracy.
Zaburzone relacje społeczne.
Związek z rozwojem innych patologii.
Niższe szanse zawodowe, społeczne
i życiowe.
Wykluczenie społeczne i marginalizacja.
Inne problemy społeczne np. bezrobocie.
Następstwa moralne
Zaburzenia w systemie
wartości.
Zaburzenie oceny
„dobro-zło”.
„Indywidualistyczna”
wizja świata
Brak kontroli zachowań.
Stygmat społeczny.
Kontakt ze światem
przestępczym.
Rozwój przestępczości zorganizowanej.
Odpowiedzialność karna.
105
ROZDZIAŁ IV
Nowe zagrożenie – dopalacze
JAROSŁAW KORCZAK, MARIUSZ JĘDRZEJKO
4.1. Problemy terminologiczne i definicyjne
Jak szybko zauważy Czytelnik, opisywany w tym rozdziale problem „dopalaczy” jest daleko szerszy niż tylko substancje sprzedawane w tzw. smart
shopach. Otóż zdaniem autorów do tej grupy zaliczyć należy także legalnie
sprzedawane (ale nadużywane co do ilości) substancje wzmacniająco-pobudzające. W szerokiej literaturze tematu poświęconej problemom środków uzależniających, pobudzających, zmieniających stany świadomości nie zawarto
dotychczas definicji pojęcia „dopalacze”. Termin ten, spopularyzowany w mediach, wszedł jednak do słownika społecznego i jest obecnie jednym z najczęściej używanych przy omawianiu problematyki tzw. nowych uzależnień.
Istnieje zatem potrzeba wypracowania definicji tych środków z racji na ich
specyficzne cechy działania oraz społeczny kontekst używania. Na potrzeby
tej publikacji, przyjęta została następująca definicja nowych „dopalaczy”:
Nowe dopalacze, to każda substancja, dostępna legalnie na
rynku, której właściwości chemiczne pozwalają na dokonywanie zmian psychicznych lub/i fizycznych możliwości organizmu
poprzez modyfikowanie lub pobudzanie działania ośrodkowego
układu nerwowego
Z tak sformułowanej definicji można wyprowadzić następujące cechy
specyficzne omawianych tu środków oraz wnioski:
• „dopalacze” są to substancje, których obrót/sprzedaż na rynku jest dozwolony, nie są one objęte ograniczeniami prawnymi (zakazy, rejestracje,
zezwolenia) innymi, niż obrót normalnymi produktami żywnościowymi;
• „dopalacze” są substancjami tak zaprojektowanymi, aby wywołać określoną reakcję w organizmie biorcy;
• typ używanego „dopalacza” jest ściśle związany z jego właściwościami,
co za tym idzie, jest uzależniony od efektu, jaki chce się uzyskać, czyli
wybór ma charakter kierunkowy a nie przypadkowy;
• „dopalacze” są powszechnie dostępne, dość często oferowane bez
ograniczeń wiekowych.
• na wielu „dopalaczach” nie umieszcza się opisu rzeczywistego składu
• tzw. dopalacze właściwe sprzedaje się na ogół jako „produkty kolekcjonerskie”.
Rynek dopalaczy jest
bardzo dynamiczny.
Każdego roku pojawia
się kilkanaście nowych
substancji pochodzenia
chemicznego lub
naturalnego, na bazie
których produkowane są te
substancje.
Dopalacze zajmują coraz
ważniejszą pozycję
ekonomiczną na rynku
produktów żywnościowych.
W sierpniu 2010 roku
na listę substancji
zabronionych wpisano
mefedron i pochodne THC.
Kilka dni później w sklepach
z dopalaczami pojawiły
się środki o podobnym
działaniu, tylko nieznacznie
chemicznie zmodyfikowane.
106
Przyjmijmy też od tego miejsca, że termin dopalacze będzie używany jako
przynależny tej grupie środków, zatem nie będzie już stosowany cudzysłów.
4.2. Klasyfikacja współczesnych dopalaczy
Współczesny rynek. tzw.
substancji dopalających
w Polsce obejmuje już
ponad 100 produktów.
Część z nich stosowana
w rozsądnych ilościach
(np. napoje energetyczne),
z uwzględnieniem wieku
i stanu zdrowia może
pozytywnie wpływać
na organizm. Wszystkie
tzw. właściwe dopalacze
są szkodliwe, a niektóre
działają tak samo jak
narkotyki.
Sugerując się celowością sięgania po współczesne dopalacze, czyli reakcją,
jaką wywołują one w organizmie, można przyjąć ich następującą klasyfikację:
o Pobudzacze: wszystkie dostępne legalnie substancje, których zadaniem jest pobudzenie organizmu do wzmożonego wysiłku. Pobudzenie
to polega między innymi albo na sztucznym przyspieszeniu działania
organizmu lub na zmniejszeniu (bądź „zaćmieniu”) uczucia zmęczenia.
o Wzmacniacze: wszystkie dostępne legalnie substancje, których zadaniem jest wzmocnienie możliwości psychofizycznych organizmu. Tę
grupę tworzą przede wszystkim leki wspomagające uczenie się oraz
substancje zwiększające wydolność (zmniejszenie zmęczenia, ograniczenie potrzeby snu)1.
o Środki popędowe: wszystkie dostępne legalnie substancje których
właściwości wpływają na zwiększenie energii seksualnej biorcy.
o Psychodeliki: wszystkie substancje, których zadaniem jest modyfikacja
stanu psychofizycznego biorcy. Modyfikacja ta polega między innymi na
takim oddziaływaniu na organizm, dzięki któremu, możliwe jest zaburzenie stanu świadomości percepcji i/lub zmiana zachowania.
o Sterydy: wszystkie dostępne legalnie substancje, których zadaniem jest
oddziaływanie na organizm, pozwalające na modyfikację budowy ciała.
Rysunek 33. Klasyfikacja współczesnych dopalaczy
Klasyfikacja
współczesnych dopalaczy
Pobudzacze
Psychodeliki
Środki
popędowe
Sterydy
Wzmacniacze
Jak widać na powyższym rysunku, przedstawione środki tworzą grupę
substancji o bardzo szerokim spektrum psychofizycznego działania na organizm człowieka.
4.3. Współczesne dopalacze jako element zmiany
społecznej
Cechą ostatnich kilkunastu lat jest głęboka zmiana społeczna, której
składowymi są gwałtowny rozwój społeczny, techniczny i ekonomiczny.
Ale chyba największa zmiana nastąpiła w dostępie do informacji i no1
G. Carewicz, Leki wspomagające uczenie się, „Świat Farmacji”, luty 2008, s. 24–25.
wych możliwościach komunikacji. Zmiany technologiczne zwiększają np.
czas jaki spędzamy przed multimediami, a społeczny i medialny nacisk
zachęca nas (nierzadko zmusza) do bardziej intensywnego działania.
Dzięki rozwojowi komunikacji (dróg i środków transportu), przemierzenie wielokilometrowej odległości przestaje być problemem. Dziś realne jest
np. zjedzenie śniadania w Warszawie, delektowanie się smakiem żabich
udek na obiedzie w Paryżu, wypicie tego samego dnia piwa na „October
Fest” w okolicach Berlina i kupienie butów z najnowszej kolekcji znanej
firmy we Włoszech. Wskazanym powyżej zmianom towarzyszy także wyraźne przyspieszenie tempa życia – np. cechą XXI wieku jest wykonywanie przez przeciętnego człowieka znacznie większej liczby czynności, niż
wykonywali je rówieśnicy Czytelnika 15–20 lat temu.
Współczesny człowiek ma w ciągu miesiąca kontakt z większą ilością
ludzi niż jego przodek w ciągu całego życia. Dzięki rozwojowi tzw. portali
„społecznościowych” można mieć tysiące znajomych, których w większości nie było nam dane poznać w tzw. realu, czyli prawdziwym świecie. Dociera do nas także nieporównywalnie większa liczba informacji, które nie
tylko słyszymy ale także segregujemy, analizujemy i weryfikujemy.
Nowe techniczne możliwości pozwalają na zaoszczędzenie olbrzymich
ilości czasu i środków finansowych. Niestety, owe ułatwienia niosą ze sobą
„haczyk”, a jest nim proporcjonalny wzrost wymagań wobec ludzi, począwszy
od próby sprostania własnym zainteresowaniom a skończywszy na potrzebie
dostosowania się do wymagań innych. Dodatkowo współczesne czasy wymagają od nas posiadania zatem wielu umiejętności. Zmieniły się też realia pracy
zawodowej – np. zwiększyła się odległość między pracą a domem, wydłużył
się czas pracy, pojawiła się masowa migracja ekonomiczna, zmieniły się ramy
czasowe pracy (rozpoczynamy ją później, i później kończymy) itd.
Gwałtowny rozwój technologiczny wyprzedza naturalne możliwości
człowieka. Przykładowo, przeciętny mieszkaniec wielkiego miasta ma
w domu nawet kilkanaście urządzeń, za pomocą których może przekazywać-odbierać informacje; może słuchać dowolnej muzyki czy obejrzeć
dowolny film, ściągając go z Internetu, a w międzyczasie przygotować wypracowanie na dowolny temat, bez potrzeby udawania się w tym celu do
biblioteki. Może odnaleźć i obejrzeć wystawę czy przedstawienie teatralne
bez wychodzenia z domu. Lecz z drugiej strony, w dalszym ciągu musi
regenerować swoje siły poprzez sen, znaleźć czas, aby dbać o higienę
osobistą, o odpowiednie jedzenie; zminimalizować podatność na choroby.
Słowem, biologicznie nie jest on stworzony do ciągłego działania na „wysokich obrotach”. Współczesne czasy wymagają od coraz większej liczby
ludzi, aby byli nieustannie zadbani, piękni, spełnieni materialnie i gotowi na
nowe wyzwania, wypoczęci i nieustannie gotowi do pracy.
Pojawia się zatem pytanie: jak temu sprostać? Wielu ludzi zastanawia
się: Co zrobić, jeśli trzeba każdego dnia pokonywać kilkaset kilometrów
samochodem, aby w nienagannie śnieżnobiałej koszuli, kompetentnie
i sprawnie intelektualnie, z uśmiechem wykonać określone zadanie.
Ten „dylemat” technologiczno-społeczny rodzi pytanie, w jaki sposób
pogodzić te dwie sfery, jak reagować na tę rzeczywistość, aby z jednej
strony zyskać z niej to, co najbardziej potrzebne, z drugiej zachować przy
tym zdrowie, a na pewno go nie stracić. Jak się wydaje – w świetle dorobku współczesnej pedagogiki – możliwości jest kilka:
• uporządkowanie – polegające na starannym zaplanowaniu czasu interakcji z technologiami. Takie działanie wymaga dużo samodyscypliny
107
Od 15–20 lat gwałtownie
wzrasta tempo życia
w Polsce. Widać to
szczególnie w młodym
pokoleniu oraz wśród osób
w wieku średnim. Wydłuża
się czas pracy, liczba
urządzeń które codziennie
obsługujemy. Świat multi
przestrzeni zachęca nas
do poświęcania mu coraz
większej ilości czasu. Stąd
pojawia się poszukiwanie
środków wzmacniających
wytrzymałość
psychofizyczną.
108
Coraz więcej młodych
ludzi ma problem
z wyborem tego co
ważne, co kluczowe dla
ich przyszłości. Coraz
więcej żyje w świecei
„elektronicznych
bibelotów”, które ani nie
czynią ich mądrzejszymi,
ani sprawniejszymi.
Ich świat, to przestrzeń
wirtualnej fikcji.
Jednym z podstawowych
problemów współczesnego
człowieka jest
brak zdolności do
samoograniczania się
w pędzącym świecie. Jest
ono wyższe wśród ludzi
młodych, dla których nowe
technologie mają statusy
„spersonalizowane”.
Urządzenia zyskują pozycję,
jaką do tej pory zajmowali
ludzi i przejmują wiele
funkcji w kontaktach
interpersonalnych.
oraz systematycznej i dobrze zaplanowanej pracy;
• selekcja – polegająca na starannym wybieraniu działań i rezygnacji
z jednych na rzecz drugich. Takie działania wymagają umiejętności odnajdywania tych elementów w świecie techniki, które są istotne z punktu
widzenia zainteresowań czy pracy;
• odrzucenie – polegające na rezygnacji z niektórych dóbr i wymagań, jakie niesie za sobą rozwój technologiczny. Postępowanie takie przejawia
się poprzez:
→ nieszukanie i niewchodzenie w interakcję w nowymi technologiami,
jeśli nie są rzeczywiście niezbędne. Niestety, dla wielu ludzi konsekwencją takiej postawy jest nienadążanie za tempem pracy, zmniejszeniem szans na rynku pracy, a także znacznym ograniczeniem interakcji z innymi ludźmi;
→ rezygnacji z dóbr technologicznych i skupienie się na znanych, sprawdzonych rozwiązaniach. Takie działanie jest jednym z najczęstszych
sposobów, z których korzystają na ogół ludzie starsi, nie mogąc odnaleźć się w „nowych technologiach”;
→ rezygnacji z dóbr technologicznych na rzecz szukania sposobów, które pozwalają usunąć nieprzyjemne (subiektywnie oceniane) uczucie
niemożliwości sprostania tempu technologicznemu. Jednym ze sposobów unikania takiego stanu jest sięganie po różnego typu środki
psychoaktywne.
Jednym z coraz częściej obserwowanych zachowań (zwłaszcza wśród
ludzi młodych i średniego pokolenia) jest przeangażowanie – polegające
na szukaniu drogi na skróty, która teoretycznie umożliwia sprostanie wymaganiom rosnącego postępu technologiczno-społecznego. Takim rozwiązaniem jest „oszukanie” organizmu, sygnalizującego konieczność odpoczynku, poprzez sięganie po różnego typu wzmacniające specyfiki. Ich
stosowania pozwala na sztuczne, krótkotrwałe wzmocnienia organizmu,
oczywiście kosztem poniesienia konsekwencji w czasie późniejszym.
Prawdopodobieństwa sięgnięcia po współczesne dopalacze pojawia się
w przypadku wystąpienia dwóch ostatnich modeli zachowań rozwiązywania „dylematu techniczno-społecznego”: „odrzucenia” i „przeangażowania”.
W sytuacji „odrzucenia” osoby będą sięgały po dopalacze, które działają
otępiająco, euforyzująco lub halucynogennie. Działania tych substancji pozwalają na chwilowe oderwanie się od obecnych problemów, tymczasowe
przytłumienie myśli o konieczności ich rozwiązywania lub zastąpienie tych
myśli innymi sztucznymi odczuciami, będącymi następstwem działania zażytej substancji. W drugim przypadku dopalacze pełnić będą rolę czynnika
wydłużającego zdolność do funkcjonowania z nowymi technologiami i zachowaniami (np. bardzo długie przebywanie w sieci internetowej, dyskoteka, ćwiczenia na siłowni). W sytuacji „przeangażowania”, osoby będą
sięgały po dopalacze, których działanie powoduje skuteczne pobudzenie
organizmu do działania (np. w przypadku fizycznego lub psychicznego
zmęczenia).
4.4. „Funkcje” dopalaczy
Wzrost popularności dopalaczy jest bezpośrednią pochodną ich właściwości. Ponieważ wywołują one (szybko i efektywnie – z punktu widzenia
biorcy) oczekiwane efekty, nie są prawnie zabronione, ich cena jest re-
109
latywnie niska, brak jest szerszego społecznego oporu przed ich stosowaniem – ich przyjmowanie staje się coraz powszechniejsze. Wzrostowi
popularności sprzyja niewątpliwie ich rosnąca dostępność.
Współczesnym dopalaczom udało się „wcisnąć” między legalne i bardzo
popularne używki (takie jak alkohol i papierosy), a nielegalne substancje,
czyli narkotyki. Posiadają one cechy, które łączą je z wyżej wymienionymi
legalnymi używkami tj: legalność, dostępność, niska cena, różnorodność,
akceptacja ich stosowania. Z kolei wspólną cechą z narkotykami jest niemal analogiczne działanie na organizm.
W świetle tego usytuowania zasadnym wydaje się stwierdzenie, że
współczesne dopalacze zaczynają wypełniać rolę pomostu i (być może?)
łagodnego przejścia między legalnymi używkami a nielegalnymi narkotykami. Można założyć, że osoba, która używa już legalnych używek, a obawia się sięgania po narkotyki, może zacząć stosować właśnie dopalacze.
Taka sytuacja nie wywołuje natychmiastowych negatywnych konsekwencji
ich używania (np. odrzucenie społeczne, negatywne skutki zdrowotne), ale
z kolei może skłaniać do poszukiwania silniejszych wrażeń. Następstwem
takiej sytuacji może być również mniejszy opór wewnętrzny w sięganiu po
narkotyki.
Rys. 35. Pozycja dopalaczy wśród innych używek
W naszej ocenie dopalacze
nie wyprą z rynku
narkotyków, lecz będą
stymulowały ich zażywanie,
zwłaszcza przez osoby
uzależnione.
SUBSTANCJE PSYCHOAKTYWNE
ALKOHOL,
KOFEINA,
PAPIEROSY
WSPÓŁCZESNE
DOPALACZE
Dostępność, niska
cena, szeroki marketing
i efektywne oddziaływanie
na organizm, to zasadnicze
przyczyny wzrostu
popularności dopalaczy.
W przestrzeni społecznej,
zwłaszcza wśród młodych
ludzi funkcjonuje
przekonanie, że jak coś nie
jest zabronione, nie może
być niebezpieczne.
HEROINA,
AMFETAMINA,
KOKAINA,
MARIHUANA ITP.
Rys.36. Nowe dopalacze, jako łagodne przejście między alkoholem i papierosami a narkotykami
alkohol
i papierosy
nowe dopalacze
narkotyki
110
Rys. 37. Nowe dopalacze, jako zamiennik narkotyków
nowe dopalacze
alkohol
i papierosy
narkotyki
narkotyki
4.5. Dopalacze – nowy problem społeczny
4.5.1. Dopalacze – konteksty społeczne
W szerokich kręgach
społecznych panuje
przekonanie, że dopalacze
są nieszkodliwymi
substancjami, efektywnie
wspomagającymi ludzi
w sytuacjach zmęczenia
i stresu. Przypisuje im
się funkcję „złotego
środka” umożliwiającego
dostosowanie się do tempa
zachodzących zmian.
Problemem społecznym
staje się przyjmowanie
dopalaczy bez analizowania
ich składu – w tym pod
kątem dopuszczalnych
dawek dziennych oraz
sięganie po nie przez dzieci.
Środki te są masowo
stosowane zarówno przed
wysiłkiem, jak
i wykonywaniem
normalnych zadań,
w sytuacji pracy bez
obciążenia.
Jak już wspomnieliśmy, od tysięcy lat ludzie szukali zamienników, czyli
substancji, których działanie jest zbliżone do narkotyków, ale są łatwiej
dostępne. Zatem pojawia się pytanie, dlaczego dopiero niedawno zaczęło
się mówić o tych substancjach? Na pewno na taki stan rzeczy wpłynęło
wiele czynników, z których istotną rolę odegrała zmiana społeczna (zmian
relacji pracowniczych), oraz niemal powszechny do nich dostęp. Chociaż
większość opisywanych w tej pracy substancji była znana od wielu lat,
a ich specyficzne właściwości były już wykorzystywane, to dopiero przełom wieku XX i XXI doprowadził do ich umasowienia. Zauważmy w tym
miejscu, że:
→ przez długie lata wiedza na temat dopalaczy była dostępna dla wąskiej
grupy ludzi,
→ wiele roślin było dostępnych jedynie sezonowo, co wpłynęło wydatnie
na ograniczenie popytu na takie substancje,
→ niektóre substancje były dostępne jedynie poza granicami naszego
kraju,
→ wiele substancji nie miało wcześniej takiego zastosowania jak obecnie,
→ większość tych substancji nie była dostępna w wolnej sprzedaży,
→ z dostępnych roślin (substancji) niezwykle ciężko było odizolować takie
ilości substancji aktywnej, która pozwalała na zmianę stanu psychofizycznego,
→ substancje te nie były promowane.
Społeczny wymiar dopalaczy jest związany z następującymi problemami: ich powszechna dostępność dla wszystkich bez względu na wiek, brak
pełnej informacji o wpływie substancji zawartych w tych środkach na zdrowie i zachowania człowieka (tak w przypadku zażycia jednorazowego jak
i brania przez dłuższy czas); upowszechnienie się modelu sięgania po
te substancje (zarówno w czasie rozrywki i wypoczynku jak i pracy pod
dużym obciążeniem psychofizycznym); łączenie dopalaczy z innymi substancjami, zwłaszcza alkoholem.
111
4.5.2. Konsumenci dopalaczy
Z socjologicznego (społecznego) punktu widzenia grupy osób sięgających po współczesne dopalacze są różnorodne. Nie istnieje tutaj
jeden klucz, według którego można by wskazać potencjalnych biorców.
Chociaż uprawnionym jest stwierdzenie, że zjawisko to ma masowy
charakter, to można wyspecyfikować grupy społeczne, w których przyjmowanie tych substancji jest częstsze (nierzadko ma charakter „subkulturowy”). Poszukując typologii biorców należałoby wskazać m.in.
na następujące czynniki: ich wiek, środowisko socjalizacji, sytuację
materialną, czas sięgania po dopalacze oraz dostępność do informacji
o środkach.
Wiek osoby zażywającej dopalacze bardzo często determinuje typ
przyjmowanego środka:
→ osoby w wieku 13–16 lat sięgają w pierwszej kolejności po napoje
energetyczne. Takiej przyczyny można upatrywać w cenie, która jest
akceptowalna dla kieszeni młodego człowieka. Napoje energetyczne są
dostępne praktycznie w każdym sklepie, nie ma ograniczeń wiekowych
przy ich kupowaniu;
→ osoby w wieku 17–25 lat sięgają po wszystkie typy dopalaczy a także
napoje energetyzujące;
→ w grupie osób w wieku 26 – 45 lat najpopularniejsze są napoje energetyzujące oraz różnego typu środki, które działają pobudzająco i wzmacniająco;
→ osoby w wieku powyżej 45 lat rzadko należą do użytkowników tego typu
substancji.
Środowisko, w jakim przebywa określona osoba ma wpływ na typ zażywanej substancji. Niektóre dopalacze zażywane są jedynie w wąskich grupach społecznych, zorientowanych na osiągnięcie specyficznych celów.
Wśród kulturystów popularne są sterydy, wśród części modelek substancje o działaniu zbliżonym do amfetaminy, wśród osób uprawiających sport
popularne są środki wzmacniające i pobudzające. Wśród przedstawicieli handlowych i zawodowych kierowców dominuje sięganie po preparaty
typu „no sleep” oraz środki energetyzujące.
Jednym z „atutów” współczesnych dopalaczy jest sposób, w jaki wpływają one na organizm człowieka. Osoby, które będą chciały pobudzić organizm do działania, sięgną po substancje o działaniu pobudzającym (np.
syropy z efedryną, napoje energetyczne). Osoby, które będą oczekiwały
nastrojów euforycznych lub halucynacji będą poszukiwały szałwii meksykańskiej bądź syropów zawierające DXM. Osoby pragnące polepszyć
swoje możliwości intelektualne sięgną po tabletki typu „sesja”, bądź inne
preparaty kofeinowo-guaranowe. Osoby chcące rozbudować masę mięśniową używają sterydów, natomiast poszukujące pobudzenia seksualnego środki zwiększające potencję.
Możliwości finansowe są jednym z ważnych czynników determinujących
sięganie po poszczególne rodzaje dopalaczy. Osoby, które dysponują niewielkimi funduszami będą używały napojów energetycznych (mniej renomowanych firm, często w większych pojemnościach), czasami syropów
(efedryna, DXM) i sezonowo zaś rośliny o działaniu psychoaktywnym.
Osoby lepiej sytuowane będą korzystały ze wszystkich dostępnych współczesnych dopalaczy.
ŚRODOWISKO, W KTÓRYM
PRZEBYWA OSOBA
SPODZIEWANY EFEKT
DZIAŁANIA
SYTUACJA MATERIALNA
112
PRZEDZIAŁ CZASOWY
DOSTĘP DO INFORMACJI
STAN PSYCHOFIZY-CZNY
Po pewne grupy substancji sięga się jedynie w określonym czasie. Tabletki typu „sesja” lub substancje wzmacniające stosowane są częściej
przez uczniów i studentów w okresie egzaminów. Natomiast grupy środków sterydowych i działających podobnie używane są w okresie treningów
siłowych. Wśród kierowców wielkich ciężarówek napoje eneregetyzujące
pite są w godzinach nocnych przed wyruszeniem w długie trasy. Z kolei
wśród pracowników instytucji bezpieczeństwa (wojsko, policja, straż) obserwujemy używanie napojów energetycznych w trakcie służby oraz pracy
pod dużym obciążeniem psychofizycznym. Sterydy – popularne wśród kulturystów – są „rozchwytywane” szczególnie wiosną i latem (chodzi o tzw.
rzeźbę ciała).
Internet i prasa są źródłem, które umożliwiły upowszechnienie wiedzy o nowych dopalaczach. Na forach internetowych można z powodzeniem zamówić
niemal każdą legalną substancję. Internet oferuje także informacje o zasadach stosowanie tych substancji oraz przewidywanych efektach użycia.
Jednym z czynników, które wpływają na możliwość użycia tej a nie innej
substancji, jest stan psychofizyczny danej osoby. Osoba, która czuje się
wyczerpana i niepewna własnych umiejętności będzie szukała „drogi na
skróty” próbując nadrobić swoje niepowodzenia „magiczną pigułką”. Drugi
typ, to pewne siebie osoby, które szukają nowych, silnych emocji. Wspólnym mianownikiem są niedoskonałości formacji emocjonalnej i zaburzona
osobowość.
4.5.3. Niektóre problemy – rozwój zjawiska dopalaczy
Problematyka diagnozy używania współczesnych dopalaczy jest bardzo złożona. W polskiej literaturze pedagogicznej i psychologicznej ten
temat został po raz pierwszy podjęty niespełna 3 lata temu (M. Jędrzejko,
W. Janiszewski). Pierwsze polskie badania dotyczące tej problematyki pochodzą z roku 2007 (Fundacja Pedagogium). Kłopot z przeprowadzeniem
wielopłaszczyznowej analizy zjawiska dopalaczy jest związany z następującymi czynnikami:
Profilaktyka dopalaczowa
powinna być integralną
częścią profilaktyki
uzależnień na poziomie
szkół podstawowych,
gimnazjalnych i średnich
a także w środowisku
studentów
→ ograniczona wiedza na temat współczesnych dopalaczy
Informacje o tych substancjach ograniczają się jedynie do niewielkiej
liczby artykułów w prasie oraz kilku opracowań naukowych dotyczących
jedynie opisu poszczególnych składników wchodzących, w skład dopalaczy. Brak dotychczas przeglądowych longitudialnych badań na temat tego
zjawiska;
→ zmniejszenia naukowego zainteresowaniem tematem z powodu legalności dopalaczy
Współczesne dopalacze nie są kontrolowane (ich posiadanie i obrót jest
w pełni legalny). Nie docenia się zatem potrzeby popularyzowania pełnej
wiedzy o konsekwencjach ich stosowania. Dodatkowo zainteresowanie
specjalistów z dziedziny uzależnień tymi substancjami jest znikome (nie
nadążają oni z diagnozą i terapią problemu narkotykowego). Do tej pory
nie powstało żadne całościowe opracowanie na ten temat. Pojawiają się jedynie głosy mówiące o potrzebie delegalizacji poszczególnych substancji,
wchodzących w skład niektórych dopalaczy (obrót niektórymi z nich został
ograniczony). Niestety na ich miejsce pojawiają się substancje o zbliżonym
działaniu, ale różniące się jedynie (nieznacznie) składem chemicznym;
→ szeroka gama substancji, które można zakwalifikować, jako dopalacze
Dopalacze to wielka liczba substancji o różnym działaniu. Niektóre są
znane już od dłuższego czasu, a inne zaś są środkami nowymi i ich właściwości nie zostały jeszcze w pełni zbadane. Sytuacja ta utrudnia pełne
scharakteryzowanie problemu;
→ częste zmiany w składzie substancji klasyfikowanych, jako dopalacze
Odpowiedzią producentów dopalaczy na pojawiające się przepisy prawne, wprowadzające restrykcję na jeden ze składników jest komputerowe
projektowanie substancji o podobnym działaniu, ale i innym składzie chemicznym (nierzadko różniącym się jedynie jedną cząstką). Dodatkowo
producenci dodają różne nowe substancje do znanych produktów w celu
przyciągnięcia nowej grupy odbiorców. Sposobem na pozyskanie klienta
jest także zmiana nazwy produktu;
113
Na rynku dopalaczy
każdego roku pojawia
się kilkanaście nowych
środków i substancji,
których składu nie znamy.
Wprowadza się do nich
nieznane dotąd substancje
pochodzenia roślinnego
z egzotycznych krajów.
Z badań i lecznictwa
wiemy, że substancje
mają porównywalną siłę
działania do narkotyku.
→ wysoki stopień społecznej akceptacji (destygmatyzacja)
Znaczna grupa dopalaczy traktowana jest jako substancje mające pozytywny wpływ na organizm, a reklamy nadawane w mediach dodatkowo ten
wizerunek utrwalają. Dodatkowo reklamowanie produktu przez znanych
celebrytów utwierdza odbiorcę w jego pozytywnej ocenie. Do odbiorcy nie
docierają rzetelne informacje o długofalowych skutkach przyjmowania tych
substancji.
→ utrwalona mylna opinia na temat pozytywnego działania współczesnych dopalaczy
Dzięki masowej promocji dopalaczy niezmiernie trudno jest podejmować polemikę z osobami, które nie dostrzegają negatywnych konsekwencji ich działania.
4.5.4. Dopalacze – fenomen popularności
Dopalacze weszły przebojem na większość europejskich (i nie tylko)
rynków. Niektóre z nazw dopalaczy stały się markami o światowym zasięgu, także przez to, że są dystrybuowane przez potężne koncerny spożywcze. Do tego, w ich popularyzację wciągnięto potężne narzędzie medialnej reklamy. Środki jakimi dysponują producenci dopalaczy pozwoliły
na podejmowanie wielkich kampanii marketingowych w telewizjach oraz
w trakcie imprez masowych. Odpowiedzią rynku stało się rosnące zapotrzebowanie na ten towar, skrzętnie wykorzystywane przez sprzedawców.
Uzasadnionym jest postawienie tezy, że ten trend będzie się rozwijał, ze
względu na istniejące warunki:
Najefektywniejsze
działania antydopalaczowe
obserwujemy tam gdzie
organizują je władze
samorządowe
w następującym układzie:
– wielkoformatowe
i medialne kampanie
informacyjne adresowane
do wszystkich
mieszkańców;
– zajęcia edukacyjne
z uczniami;
–pedagogizacja rodziców;
– ustawiczna
(wieloczynnikowa) kontrola
sklepów z dopalaczami;
– nakłanianie właścicieli
lokali do niewynajmowania
ich pod taką działalność.
→ dostępność
Zdecydowana większość współczesnych dopalaczy jest dostępna legalnie w pubach, na dyskotekach i w niemal wszystkich sklepach. Aby je
nabyć nie trzeba legitymować się dowodem osobistym. Ilość środków, którą można nabyć jest ograniczona jedynie zasobnością portfela, bądź ilością dostępną w magazynie sklepu. Brak widocznych informacji o składzie
oraz dziennych maksymalnych dawkach a także ich wpływie na organizm,
sprzyja konsumpcji dopalaczy;
114
→ działanie
Sposób, w jaki dopalacze działają na organizm (szybkość, odczuwalność, w krótkiej perspektywie brak widocznych negatywnych skutków
ubocznych), powoduje, że stają się one o wiele atrakcyjniejszym towarem,
niż na przykład napoje owocowe (w już kilka chwil po spożyciu danego
produktu pojawiają się oczekiwane efekty. Pozytywne działanie soku owocowego nie jest tak widoczne);
→ pozytywny odbiór
Dopalacze kojarzą się z pozytywnym działaniem na organizm, a w niektórych środowiskach mają także pozycję niemal kultowego środka. Niejednokrotnie są do nich dodawane uzupełniające dodatki, takie jak grupy
witamin, co przyczynia się do uatrakcyjnienia tego towaru na tynku;
→ cena
Ilość pieniędzy, jakie trzeba przeznaczyć na zakup współczesnych dopalaczy jest stosunkowo niewielka, nierzadko niższa niż innych napojów,
a zdecydowani niższa niż środków nielegalnych lub prawnie ograniczonych. Wiele dopalaczy działa podobnie do znanych narkotyków pobudzających (są przy tym tańsze);
→ różnorodność oferty
Rynek dopalaczy ulega ciągłym przeobrażeniom. Pojawiają się nowe
produkty, substancje o lekko zmodyfikowanym składzie lub podobnym
składzie, ale innej nazwie. Legalność i popularność tych substancji pozwoliła na rozwinięcie silnej konkurencji między producentami. Rynek wygenerował produkty ndostosowane do możliwości finansowych klienta, jak
również „ścieżki używania” (np. środki sprzedawane tylko i wyłącznie na
stacjach benzynowych, więc dedykowane są dla kierowców).
4.5.5. Negatywne konsekwencje społecznej akceptacji dla
dopalaczy
Większość współczesnych dopalaczy zostało tak zaprojektowanych (co
do składu i mechanizmu działania), aby szybko wspomóc działanie organizmu. Miały być rozwiązaniem, które pozwoli na szybkie zwiększenie fizycznych lub/i psychicznych (intelektualnych) możliwości organizmu, bądź
uzyskanie odmiennego stanu psychofizycznego. Dodatkowo, cały model
marketingu tych substancji jest tak skonstruowany, aby podtrzymywał
przekonanie, iż klient dostaje do rąk cudowny, a na dodatek, bezpieczny
środek (vide Red Bull doda Ci skrzydeł).
Podejmując się krytycznej oceny zjawiska jakim są dopalacze podkreślić należy, iż niektóre z nich zawierają wiele składników bardzo wartościowych dla człowieka. Część tych środków stosowana zgodnie z przeznaczeniem (i w ilościach odpowiadających dawkom dziennym) będzie
miała pozytywny wpływ na funkcjonowanie organizmu człowieka. Niektóre
są wręcz niezbędne dla naszego prawidłowego funkcjonowania. Do tych
pozytywnych (tak je nazwijmy) składników znajdujących się w niektórych
dopalaczach zaliczać będziemy2:
2
Zaznaczmy jednak – jeśli w składzie dopalacza znajduje się jakakolwiek substancja
szkodliwa dla zdrowia człowieka, nie ma żadnego znaczenia, że zawiera ona równolegle
substancje służące naszemu zdrowiu.
115
→ witaminy i minerały
W napojach energetycznych i środkach wzmacniających znajdują się
witaminy głównie z grupy B. Już sam odbiór społeczny słowa „witaminy”
ma wydźwięk jednoznacznie pozytywny. Zatem picie takiego napoju kojarzy się z uzupełnianiem dziennej dawki witamin. Tymczasem przyjmowanie dodatkowych ilości witamin powinno mieć uzasadnienie medyczne;
→ egzotyczne rośliny (zioła)
W wielu typach współczesnych dopalaczy znajdują się dodatki w postaci różnego typu egzotycznych roślin (np. wyciąg z korzenia żeń-szenia). Dzięki takiemu zabiegowi marketingowemu odbiorca ma wrażenie,
że spożywa substancje, których pozytywne działanie jest znane od stuleci.
Często są to wyciągi, które rzeczywiście nie mają bezpośreniego wpływu
na nasz organizm.
Pozytywne (a zarazem specyficzne) właściwości współczesnych dopalaczy wynikają nierzadko z ich pierwotnego, głównie medycznego zastosowania. W przypadku przyjmowania takich środków mamy do czynienia ze
zjawiskiem mniej czy bardziej świadomego samookłamywania się biorcy:
Człowiek ma w sobie
dziwną skłonność do
samookłamywania się oraz
„poprawiania” natury. Jest
nierzadko przekonany, że
jest kimś wyjątkowym, wobec którego nie zadziałają
prawidłowości biologiczne
i medyczne.
→ syropy i tabletki na kaszel
Mimo że substancje te – z zasady i zastosowania medycznego – są używane w innym celu niż przewidują to producenci, to w świadomości biorcy
kształtuje się przekonanie: przecież spożywam leki a nie niewidomego pochodzenia substancje. Jeśli są to leki, to nic mi nie będzie;
→ sterydy
Efekty działania tych substancji (przynajmniej w początkowej fazie) wydają się być zaspokojeniem potrzeb i nadziei klientów. Niestety, pierwsze
pozytywne wyniki zaburzają dalszą ocenę środków przez klientów.
Jeśli przeanalizujemy stosowanie dopalaczy, zauważymy, że z jednej
strony mamy do czynienia z mylnym przekonaniem o ich zbawiennej roli,
z drugiej zaś, coraz więcej osób dostrzega niebezpieczeństwa, jakie wiążą
się z niekontrolowanym ich spożyciem. Znaczna większość opisywanych
w niniejszej pracy współczesnych dopalaczy, używana zgodnie z przeznaczeniem i w zalecanych dawkach, nie stanowi zagrożenia dla życia
bądź zdrowia człowieka. Ich efekty działania mają najczęściej charakter
niewidoczny, bądź dostrzegany w kategorii poprawy zdrowia. Natomiast
przyjmowanie dopalaczy w dawkach przekraczających normę (medyczną)
prowadzi do widocznych zmian. Skutkiem jest najczęściej:
→ w krótkim okresie czasu: uzyskania oczekiwanych specyficznych doznań, jakie są spodziewane przez biorcę (np. poprawa nastroju, większa odporność na sen, poczucie większej siły, dłuższa efektywność fizyczna, zmiany w budowie ciała);
→ w dłuższym okresie czasu: prowadzi do pojawienia się wielu niekorzystnych efektów, które są spowodowane reakcją organizmu na toksyczne
(bądź uboczne) działanie poszczególnych składników dopalacza (np.
bóle, wysypki, objawy uzależnienia i abstynencji, deformacje ciała).
Z punktu widzenia interesu
społecznego zasadnym jest,
aby profilaktyka dopalaczy rozpoczęła się już na
poziomie starszych klas
(5–6.) szkoły podstawowej.
Działania w tym zakresie
powinny być kierowane
równolegle do rodziców
i uczniów.
116
4.6. Wybrane konteksty używania dopalaczy
4.6.1. Aspekty zdrowotne, społeczne i moralne
Zjawisko stosowania dopalaczy ma już masowy charakter. Z jednej
strony, jest to rynek wart wiele miliardów złotych rocznie, z drugiej, mamy
do czynienia z destygmatyzacją zagrożeń wynikających z sięgania po takie środki, zwłaszcza przez dzieci. Podejmowane dotychczas działania,
szczególnie wobec takich środków jak napoje energetyzujące, spotykają
się z pobłażliwymi uśmiechami, pomniejszaniem konsekwencji zdrowotnych związanych z ich używaniem, a w najlepszym przypadku niedowierzaniem, iż mogą stanowić jakiekolwiek zagrożenie zdrowotne. Tymczasem, sięganie po dopalacze, poza spodziewanymi przez biorcę efektami,
wiąże się z wieloma konsekwencjami.
KONSEKWENCJE
ZDROWOTNE
KONSEKWENCJE
SPOŁECZNE
• Konsekwencje zdrowotne
Działanie dopalaczy na organizm człowieka nie jest jeszcze dokładnie
zbadane. Praktycznie każdy produkt sprzedawany na rynku polskim jest
szczegółowo badany i jego ogólne działanie jest znane. Niestety działanie
tej samej substancji, ale w dawce wielokrotnie wyższej niż została przewidziana przez producenta, jest niezmiernie trudne do oszacowania. Podobnie można powiedzieć o łączeniu niektórych z tych substancji.
Można założyć, że wielokrotne przekroczenie zalecanej dawki przyczyni się do zwiększenia siły działania całej substancji. Jednocześnie poza
zwiększeniem siły działania, pojawiają się również inne (uboczne) nieprzewidziane działania poszczególnych składników. Wynikiem takiego działania mogą być:
→ zmiany androgenne (np. u osób sięgających po sterydy, np. ginekomastia);
→ bóle głowy, klatki piersiowej czy biegunka (u osób, które nadużywają
napojów energetycznych);
→ problemy ze snem (u osób zażywających duże porcje substancji zawierających kofeinę i guaranę);
→ oznaki silnego niepokoju lub depresji (u osób zażywających w nadmiernych ilościach tabletki na kaszel zawierające efedrynę);
→ halucynacje, dość często o nieprzyjemnym przebiegu (u osób zażywających w nadmiernych ilościach tabletki na kaszel zawierające DXM);
→ problemy z zaspokojeniem napięcia seksualnego, w sposób naturalny bez użycia sztucznego wspomagania (przez osoby, które zażywają
w nadmiernych ilościach środki popędowe);
→ uzależnienia;
→ negatywne zmiany w wyglądzie (np. owrzodzenia skóry).
Tematyka zagrożeń zdrowotnych występujących przy kontakcie z dopalaczami zostanie omówiona szerzej w kolejnych rozdziałach.
• Konsekwencje społeczne
Człowiek jest istotą społeczną, zatem swoje relacje z otaczającym go
światem powinien konstruować nie tylko w perspektywie „do siebie, dla
siebie” ale także w perspektywie „ja wobec innych”. Znacząca część przypadków sięgania po różnego typu dopalacze jest zaburzeniem obu tych
relacji. W perspektywie „do siebie” człowiek zatraca zdolność oceny swo-
117
ich prawdziwych (naturalnych) możliwości i poszukuje sposobu poprawy
tej natury. W perspektywie „ja wobec innych” chce aby został oceniony
jako ktoś inny, niż jest nim by nature. Wskutek dojrzewania zmienia się
też społeczna pozycja człowieka oraz jego relacje z innymi ludźmi. Chociaż nierzadko w perspektywie własnego ja skutki są pozytywne (szybciej
dojadę do celu, zarobię więcej pieniędzy, zyskam aplauz), to w szerszej
perspektywie dostrzegać należy koszty społeczne (dłuższa i szybsza jazda to większe ryzyko wypadku; wielka muskulatura to kolejny rencista
i pacjent; intensywna praca może przerodzić się w niezdrową rywalizację
i pracoholizm).
Do społecznych konsekwencji zaliczamy także kształtowanie się przekonania biorcy, że osiągnięcie celów jest uwarunkowane wspomaganiem
takiego typu środkami (dopalaczami).
Używanie czy nadużywanie współczesnych dopalaczy nie skutkuje potępieniem społecznym. Wielu ludzi podchodzi bardzo pobłażliwie do osób,
które spożywają bądź eksperymentują ze współczesnymi dopalaczami. Te
substancje rzadko kiedy spotykają się ze stygmatyzacją, z jaką spotykają
się narkomani. Biorcy nie dostrzegają ryzyka degradacji społecznej lub naznaczenia (np. ABS – czyli absolutny brak szyi), a młodzi mężczyźni dążący do „pięknej muskulatury” nie widzą problemu potencjalnej impotencji.
Do zasadniczych zaburzeń społecznych (szczególnie zaburzających relacje interpersonalne) zaliczyć należy:
→ zatracanie oceny swoich możliwości naturalnych oraz niezdolność do
sprawnego funkcjonowania bez dopalaczy (ich brak skutkuje agresją,
napięciem);
→ niezdolność do oceny prawdziwego stanu rzeczywistej sytuacji (przy
środkach halucynogennych);
→ nienaturalne zachowanie wywołujące nieprzychylne reakcje społeczne;
→ popadanie w uzależnienia niechemiczne (np. pracoholizm);
→ zmiany relacji z innymi ludźmi (zwężanie się kręgu znajomych do osób
o podobnych zachowaniach);
→ stygmat społeczny generujący inne problemy np. problemy z otrzymaniem lub zachowaniem pracy.
• Konsekwencje moralne
Poszukiwanie przez ludzi substancji wzmacniających ma długą tradycję.
Analiza tego problemu z perspektywy moralnej wymaga zauważenia, że
różnego rodzaju nienaturalne wzmocnienia kształtują przekonanie o możliwości zmiany natury (zdolność, wytrwałość, wytrzymałość), skutkiem czego
w człowieku zaczyna kształtować się przekonanie, iż może takim sposobem
osiągnąć znacznie więcej. Tymczasem przyjęcie zasady o nienaruszaniu
natury człowieka jest jedną z najważniejszych humanistycznych przesłanek
naszego funkcjonowania. Ingerencja w naturę (jeśli nie ma w niej tła medycznego związanego z ratowaniem ludzkiego życia) jest niedopuszczalna
moralnie. Otwiera bowiem wrota do modyfikacji ciała i umysłu człowieka, co
może prowadzić do ich głębokich wynaturzeń (np. widok „mistrzów bicepsu”, ciężkie zaburzenia emocjonalne sportowców „na dopalaczach”; barbarzyńskie metody „dopalania” sportowców przez wymuszone ciąże i aborcje).
Dodajmy do tego jeszcze problem niekontrolowanych zachowań wskutek
przedawkowania niektórych dopalaczy. Do zasadniczych moralnych konsekwencji nadużywania dopalaczy zaliczyć powinniśmy:
KONSEKWENCJE MORALNE
118
→ przekraczanie barier własnych możliwości, czyli człowiek, jako
Bóg…
Sięgając po współczesne dopalacze człowiek próbuje „dorównać Bogu”
wznieść się ponad ograniczenia fizyczne i będące wynikiem wieloletniego
procesu socjalizacji, wychowania i edukacji zdolności intelektualne. Takie
zachowanie przypomina mityczny „lot Ikara”. Kreowanie się na kogoś innego, niż wynika to ze stanu naturalnego (silniejszy, sprawniejszy, wydajniejszy), jest niemoralne;
→ ucieczka od rzeczywistości, czyli człowiek a poszukiwanie innego
świata
Żyjemy w realnym świecie, który jest mierzalny różnymi narzędziami. Jest
także (w zasadzie) przewidywalny. Tymczasem pewne substancje, których
specyficzne właściwości pozwalają odbiorcy na zmiany w percepcji odbioru
rzeczywistości, wprowadzają człowieka do świata, który nie istnieje. W stanach uzależnienia oraz oddziaływania danej substancji pojawia się sytuacja,
w której biorca ma problemy z odróżnieniem tego, co jest fikcją a co Real
World. Ów nowy świat jest zlepkiem iluzji i plątaniną wyobrażeń, które są jedynie chwilową fikcją, kończącą się już po kilku chwilach, nierzadko bolesnym
otrzeźwieniem. W przypadku substancji o silnym działaniu halucynogennym
(szałwia meksykańska, tabletki zawierające DXM) poza halucynacjami, może
pojawić się uczucie opuszczenia ciała (przez niektóre osoby opisywane jest
jako stan, w którym nasza dusza «my» odrywa się od ciała, mamy wrażenie,
że świat doczesny i fizyka już nas nie dotyczy, jesteśmy ponad to, co dla wielu ludzi jest takie ważne). Na skutek zmian wywoływanych w ośrodkowym
układzie nerwowym biorca zatraca zdolność do oceny świata w perspektywie
praw innego człowieka (liczę się tylko ja i moje potrzeby).
→ niestosowanie obowiązujących norm etycznych, czyli człowiek
a kłamstwo, fałsz, przestępstwo…
W stanach uzależnienia biorca podejmie każde działanie dla pozyskania
kolejnej porcji substancji. Jeśli są to środki dostępne w obiegu handlowym
może je kupić. Gdy nie ma tych środków może podjąć działania naruszające wolność i prawa innych ludzi (np. kradzieże, okłamywanie, napaść).
4.6.2. Współczesne dopalacze i substancje wzmacniająco-pobudzające
Mimo że dopalacze obejmują swą definicją szeroką gamę substancji, to
ze względu na specyficzne przeznaczenie tej publikacji, skupiono się na
charakterystyce jedynie tych z nich, o których wiedza będzie przydatna
z punktu widzenia nauczyciela, wychowawcy, pedagoga w szkole lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, pracownika instytucji resocjalizacyjnej,
bądź rodziców czy opiekunów.
Jak już wskazano wcześniej, współczesne dopalacze występują pod
wieloma postaciami, typami, formami. Przygotowując założenia tej pracy
i konsultując je z wieloma naukowcami przyjęto, że najlepszym kryterium, według którego należy dokonać podziału dopalaczy będzie kryterium efektu działania. Mimo, że niektóre grupy (rodzaje środków) będą
się powtarzać np. syropy czy paranarkotyki, to ten typ podziału umożliwia
szybszą identyfikację substancji, jej wpływu na zachowania człowieka,
konsekwencje jej użycia, jak również powodów, dla których została uży-
119
ta. Zanim zostanie zaprezentowany szerszy opis działania substancji,
istotnym jest określenie grupy, z której się wywodzą.
W literaturze tematu spotykamy się z czterema grupami produktów,
w skład których wchodzą współczesne dopalacze.
• Pierwszą grupę tworzą napoje energetyzujące, a w jej skład wchodzą
napoje energetyczne, które działają pobudzająco oraz napoje izotoniczne działające wzmacniająco.
NAPOJE ENERGETYZUJĄCE
NAPOJE ENERGETYCZNE
NAPOJE IZOTONICZNE
• Do drugiej grupy zaliczymy tabletki (cukierki, pastylki) zawierające w sobie składniki, wpływające na określone funkcje organizmu. Do tej grupy
zaliczają się takie substancje jak: tabletki typu „no sleep” (których działanie polega na zmniejszeniu potrzeby snu); tabletki typu „sesja” (działające
stymulująco na możliwości intelektualne biorcy); preparaty witaminowe;
tabletki zawierające jako główny składnik takie substancje jak L-karnityna,
żeń-szeń czy tauryna; tabletki zawierające składniki wpływające na ciało
człowieka (odchudzające, zwiększające masę);
• Trzecią grupę tworzą leki (i paramedyki), używane niezgodnie z medycznym przeznaczeniem (i w wielokrotnie większych dawkach, niż
przewiduje zastosowanie medyczne). Do tej grupy zalicza się: syropy
i tabletki o działaniu pobudzającym zawierające efedrynę; syropy i tabletki o działaniu pobudzającym zawierające dekstrometorfan – DXM;
sterydy anaboliczno-androgenne.
LEKI
LEKI NA BAZIE
EFEDRYNY I POCHODNYCH
LEKI NA BAZIE DXM
STERYDY
• Z kolei czwarta grupa to paranarkotyki, czyli substancje dostępne legalnie, których działanie jest zbliżone do działania narkotyków. Dostępne w specjalnych sklepach tzw. funshopach bądź za pośrednictwem
Internetu. Do tej kategorii należą substancje o bardzo zróżnicowanym
działaniu na organizm: substancje działające pobudzająco zawierające
BZP (benzylopiperazynę), jej pochodne lub mieszanki ziołowe o zbliżonym działaniu; substancje działające euforyzująco lub halucynogennie,
zawierające takie substancje jak szałwia meksykańska, grzyby halucy-
120
nogenne, atropina lub inne substancje o działaniu euforyzującym bądź
halucynogennym.
DOPALACZE
SUBSTANCJE POBUDZAJĄCE
SUBSTANCJE EUFORYZUJĄCE
SUBSTANCJE HALUCYNOGENNE
Zgodnie z przyjętym kryterium działania dopalaczy do pierwszej kategorii dopalaczy zaliczono: napoje energetyczne; syropy i tabletki na kaszel
o działaniu pobudzającym zawierające w swoim składzie pochodną efedryny; środki zawierające w swym składzie BZP (benzylopiperazynę).
POBUDZACZE
NAPOJE ENERGETYCZNE
LEKI Z EFEDRYNĄ
DOPALACZE Z BZP
Do drugiej kategorii zaliczono: tabletki (pastylki) zawierające w swoim
składzie takie substancje jak L-karnityna, żeń-szeń czy tauryna; tabletki
mające zwiększyć możliwości intelektualne (typu „sesja”); preparaty witaminowe; napoje izotoniczne.
Trzecią kategorię tworzą: syropy na kaszel o działaniu dysocjacyjno-euforyzującym zawierające w swoim składzie DXM (dekstrometorfan); legalne odpowiedniki narkotyków (paranarkotyki) zawierające w sobie substancje bądź rośliny halucynogenne np. szałwię meksykańską, grzyby i rośliny
halucynogenne, atropinę.
PSYCHODELIKI
LEKI ZAWIERAJĄCE DXM
DOPALACZE ZAWIERAJĄCE
Z SZAŁWIĘ MEKSYKAŃSKĄ,
MUCHOMORA CZERWONEGO,
ATROPINĘ LUB PODOBNIE
DZIAŁAJACE SUBSTANCJE
121
Do czwartej kategorii zostały zaliczone substancje takie jak: leki zawierające w swoim składzie testosteron lub inną substancję działającą androgennie; preparaty (wysokobiałkowe lub zawierające inne legalnie dostępne substancje wpływające na zwiększenie masy ciała) pozwalające
zwiększyć muskulaturę lub wagę ciała; substancje pozwalające na uzyskanie tzw. „rzeźby”.
4.6.3. Charakterystyka współczesnych dopalaczy
4.6.3.1. Pobudzacze – czyli środki pobudzające
Jak wcześniej zasygnalizowano, przyjmowanie środków pobudzających
wiąże się z oczekiwaniem zwiększenia aktywności, przezwyciężenia uczucia zmęczenia, znużenia lub senności. Tę grupę tworzą środki ogólnie podobne w działaniu, jednak możemy zaliczyć je do zupełnie odmiennych
typów. Tak samo jest z ich dostępnością, jedne z nich będą oferowane
w otwartej sprzedaży sklepowej, inne zaś tylko w sklepach specjalistycznych, a zakup niektórych wymaga recept.
Napoje energetyczne
Są substancjami zyskującymi największą popularności wśród tzw.
nowych produktów spożywczych. Ich produkcja i podaż rynkowa rośnie
w Polsce o kilkanaście procent rocznie. Można założyć, ze jest to jedna
z najbardziej rozwijających się grup produktów spożywczych w Polsce.
Producenci zalecają ich spożycie w celu odzyskania lub utrzymania na
wysokim poziomie energii fizycznej i sprawności psychicznej. Z badań wynika, że napoje energetyczne piją głównie uczniowie i studenci podczas
przygotowań do egzaminu i bezpośrednio przed nim, kierowcy udający się
w długie trasy, przedstawiciele handlowi, przedstawiciele zawodów biznesowych, a także osoby pracujące w godzinach nocnych. Są bardzo popularne wśród zawodów mundurowych, a także jako dodatek do drinków
w pubach, na dyskotekach. Można powiedzieć, że jest to jeden z najpopularniejszych współczesnych napojów młodzieżowych.
Nowym zjawiskiem, jest spożywanie środków energetyzujących jeszcze
przed intensywnym wysiłkiem oraz przyjmowanie ich w trakcie spotkań
towarzyskich (często w połączeniu z alkoholem). Zaobserwowano także
wzrost spożycia tych napojów przez młodzież ćwiczącą na siłowniach; są
również bardzo popularne wśród bywalców dyskotek3. Połączone z alkoholem są wyjątkowo niebezpieczną mieszanką, gdyż składniki zawarte w napojach energetycznych wzmagają działanie alkoholu. Osoba pod wpływem sporządzonej mieszanki napoju, mimo, że jest w stanie nietrzeźwym
i są u niej widoczne oznaki upojenia alkoholowego, podejmuje aktywne
zachowania, mając błędną ocenę swojego stanu psychofizycznego a także sytuacji zewnętrznej. Spożywanie napojów energetycznych w ilościach
większych niż zalecane4, może wywołać oprócz bezpośredniego zagrożenia dla układu krwionośnego, także komplikacje w funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego (nadmierne pobudzenie, agresja). Na skutek
przedawkowania może pojawić się uczucie niepokoju, wysoka drażliwość
Napoje energetyzujące
są dostępne w postaci
płynnej, tabletek
musujących oraz gum do
żucia. Jedno opakowanie
zawiera często dawkę
substancji i minerałów
przekraczających dzienne
zapotrzebowanie
człowieka. Mamy do
czynienia z problemem
nadużywania tego typu
środków
3
M. Jędrzejko, (red.) Narkotyki - Vademecum, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2008. s. 98.
Określenie „zalecane” odnosi się do zalecanych medycznie dziennych dawek poszczególnych składników wchodzących w skład tych napojów.
4
122
oraz nadmierne pobudzenie, zaś powrotowi do fizjologicznej równowagi
organizmu nierzadko towarzyszy stan rozstrojenia, stany lękowe i depresyjne, a także zaburzenia pamięci i koncentracji5.
Popularność napojów energetycznych utrzymuje się od kilku lat na bardzo wysokim poziomie, z wyraźną tendencją zwyżkową. Dostępność i różnorodność produktów jest tak duża, że nie sposób wymienić wszystkich
marek i nazw.
Charakterystyka
najpopularniejszych napojów energetycznych
Przedstawione poniżej oceny sporządzone zostały na podstawie analizy sprzedaży poszczególnych marek. Podkreślenia wymaga fakt, iż dynamika zmian na tym rynku jest wielka, a każdego roku do sprzedaży wprowadzane są nowe marki.
• Red Bull – zawiera między innymi kofeinę, taurynę, glukuronolakton,
witaminy z grupy B oraz inozytol.
Jego pierwotna receptura pochodzi z Azji6. W polskich sklepach sprzedawany od 1994 roku, a jego pojawieniu się towarzyszyła bardzo sugestywna
telewizyjna kampania reklamowa, której przewodnim hasłem był zwrot Red
Bull doda Ci skrzydeł (co miało na celu proste scharakteryzowanie działania
napoju)7. Obecnie w sprzedaży dostępne są dwa rodzaje tego produktu „Red Bull Energy Drink”, czyli klasyczna wersja napoju oraz „Red Bull Sugar
Free” – wersja bez cukru. Sprzedawany jest w puszkach, a także butelkach
o pojemności 250 ml. Wielkość obrotu tego produktu na rynku światowym
jest szacowana na ok. 2 mld puszek rocznie (są dostępne już w ponad 100
krajach). Z powodu zbyt wysokiej ilości tauryny i kofeiny napój ten został
wycofany ze sprzedaży w Norwegii, Danii oraz Francji.
• Tiger energy drink – w którego składzie znajdują się substancje takie
jak kofeina, tauryna, oraz witaminy z grupy B.
Swoją popularność zawdzięcza niewielkiej cenie w stosunku do podobnych produktów, a także skutecznej telewizyjnej kampanii reklamowej promującej produkt pod hasłem Tiger – power is back. Dostępny jest w puszkach (250 ml), szklanych i plastikowych butelkach (do poj. 1 litra) oraz
w formie tabletek musujących o różnych smakach. W litrowych butelkach
napój zawiera substancje aktywne, których ilość wielokrotnie przekracza
zapotrzebowanie człowieka.
źródło zdjęcia: http://www.e-drinks.com.pl/images/energy_drink.jpg
5
D. Szukała, Napoje energetyzujące, Biuletyn Agencji Promocji Zdrowia, 02/05 (4), s. 9.
http://www.redbull.pl/#page=CompanyPage.AsTimeGoesBy 21.01.2009 godz. 13:46
7
Uzależnienie od tzw. energy drinks: opis przypadku, J. A. Matysiakiewicz, K. Dobrowolska, R. Pudlo, P. W. Gorczyca, Postępy psychiatrii i neurologii, 2000, 9, suplement 3
(11), s. 43-46.
6
123
• Burn – napój zawierający w swoim składzie taurynę, kofeinę, glukuronolakton, teobrominę, inozytol oraz ekstrakt z guarany dodatkowo
wzbogacony witaminami z grupy B.
Popularność swą zdobył dzięki intensywnej kampanii reklamowej nakierowanej na odróżnienie go od innych napojów w tej kategorii. Reklamowany jest pod hasłem – Burn – niech cię pochłonie. Dostępny jest w większości polskich sklepów spożywczych w wersji butelkowej (250 ml) oraz
w puszkach o tej samej pojemności.
• R20+ – napój zawierający oprócz kofeiny, tauryny i witamin z grupy B,
również ekstrakty z roślin wykorzystywanych, na co dzień w medycynie
naturalnej, np. guarany, miłorzębu japońskiego i korzenia żeń szeń.
Dostępny jest powszechnie w puszkach i butelkach o pojemności 250 ml.
• Cocaine Stimulation – napój ten charakteryzuje się aż dwukrotnie
większą dawką kofeiny, niż inne napoje tego typu (64 mg na 100 ml
napoju).
Poza tym jego skład jest podobny do prezentowanych wyżej napojów i zawiera: taurynę, guaranę, inozytol, witaminy z grupy B oraz dekstrozę, (glukozę), która ma sprawić, że działanie napoju odczuwalne jest już po kilku minutach, a nie, jak w przypadku innych napojów tego typu, po 30–40 minutach.
Jedną z przyczyn dużego zainteresowania tym produktem jest jego nazwa
(nawiązująca do silnego narkotyku) oraz szata graficzna opakowań (przedstawiająca białe „ścieżki” na czarnym tle puszki, podobne do „ścieżek” formowanych z kokainy). Hasłem przewodnim reklamy tego narkotyku jest Cocaine
– dwa razy więcej. Produkt jest dostępny w puszkach o pojemności 250 ml.
• XL Energy Drink – napój zwierający m.in. kofeinę, taurynę i witaminy
z grupy B.
Kampania reklamowa tego produktu nastawiona jest przede wszystkim
na osoby studiujące oraz osoby uczęszczające na dyskoteki.
• Shell V-Power Energy Drink – napój przypominający składem inne
tego typu środki.
Należy to tzw. grupy produktów firmowych, wykorzystując znane powszechnie logo koncernu petrochemicznego Shell oraz ich wzmocnione
paliwa V-Power. Sprzedawany jest jedynie na stacjach benzynowych tej
firmy. Produkt został pomyślany, jako napój adresowany do kierowców.
• Energy Drink Ozone – jego głównymi składnikami są woda nasycona
CO2 cukier, glukoza, regulatory kwasowości (kwas cytrynowy i cytrynian
sodu), tauryna, kofeina, barwniki (karmel E 150 c), aromaty oraz witaminy (niacyna, B6, kwas pantotenowy, B2, B12).
Napój jest dostępny w puszkach o pojemności 250 ml.
• Do innych popularnych tego typu produktów zalicza się napoje: Bullit,
Carrefour, Black Dragon, Kick i RX.
Związki chemiczne wchodzące w skład napojów energetycznych
Aby dokładnie scharakteryzować działanie omawianych tu napojów, opisano poszczególne składniki wchodzące w ich skład. Przedstawiona lista
nie wyczerpuje jednak w pełni wszystkich składników dostępnych w napojach energetycznych. Ze względu na charakter opracowania opisane
zostały jedynie składniki najpopularniejsze.
124
Rys. 38. Główne składniki wchodzące w skład napojów energetycznych
WĘGLOWODANY
GLUKURONOLAKTON
KOFEINA
KARNITYNA
TAURYNA
GUARANA
WITAMINY B
INOZYTOL
STABILIZATORY
CYTRYNIAN SODU
• Kofeina
Kofeina należy do alkaloidów roślinnych występujących w liściach, nasionach i owocach takich roślin jak kawa, herbata i ziarno kakaowe. Kofeina została wyodrębniona z nasion kawy w 1820 roku, a zsyntetyzowana
w 1895 roku8. Kofeina działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy,
rozszerza naczynia krwionośne, zwiększa wydzielanie serotoniny, dopaminy, adrenaliny i norepinefryny. Kofeina zwiększa sprawność myślenia
opóźnia sen, zmniejsza uczucie zmęczenia, zwiększa przemianę materii,
pobudza wydzielanie soku żołądkowego oraz działa moczopędnie.
Kofeina ma właściwości
uzależniające – prowadzi
do uzależnienia
o charakterze fizycznym.
Szczególną ostrożność
w podawaniu zwiększonych
dawek kofeiny stosować
należy wobec dzieci,
kobiet w ciąży oraz osób
z nadciśnieniem tętniczym.
Spożywanie większych
dawek kofeiny w godzinach
wieczornych zaburza sen.
Właściwości kofeiny:
• maksymalne stężenia kofeiny we krwi następuje po ok. 20–30 minutach
od momentu spożycia. Czas połowicznego rozpadu kofeiny u osób dorosłych wynosi 4–5 godzin;
• u osób palących czas rozkładu kofeiny jest o 30–50% krótszy, niż u osób
niepalących;
• u kobiet stosujących doustne środki antykoncepcyjne czas rozkładu kofeiny jest 2-krotnie wyższy, a u kobiet ciężarnych nawet 3-krotnie i dochodzi do 18 godzin w zaawansowanej ciąży. W przypadku osób uzależnionych od alkoholu okres połowicznego wydalania kofeiny wydłuża
się kilkukrotnie;
• u osób z wrażliwością na kofeinę można zaobserwować zbytnią pobudliwość, uczucie niepokoju, czy przyspieszone oddychanie;
• nadużywanie kofeiny prowadzi do przyzwyczajenia z objawami niewielkiego zwiększenia tolerancji.
Kofeina jest najbardziej rozpowszechnionym, pobudzającym alkaloidem
na całym świecie, także w Polsce. Głównym źródłem tego alkaloidu jest kawa
i herbata, ale może być syntetyzowany przez 63 gatunki roślin. Alkaloidy są
to naturalne substancje pochodzenia roślinnego. Występują w nasionach, liściach, łodygach i korzeniach roślin. Nie posiadają właściwości odżywczych,
a spożywane są z powodu właściwości pobudzających. Uznaje się, że dominującymi czynnikami sprzyjającymi rozpowszechnieniu się picia kawy są jej walory
smakowe oraz efekty pobudzające. W ziarnie kawy, poza kofeiną, znajduje się:
błonnik (25%), substancje żywiczne (20%), tłuszcze (13%), białko (12%), oraz
cukier, garbniki, sole mineralne i woda. Przyjemny zapach kawy świeżo palonej,
zachęcający do picia, zależy od ulotnej i nietrwałej substancji zwanej kofolem
8
Żywienie człowieka i metabolizm, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2003, XXX
nr 3/4, Warszawa 2003, s. 1234 .
125
(olejek eteryczny). Filiżanka kawy zawiera 70–200mg kofeiny, i działa 5–6 godzin. Wypita po godzinie 17-tej może być przyczyną bezsenności.
Pozytywne działanie kofeiny:
Pobudza ośrodkowy układ nerwowy (wpływa bezpośrednio na korę mózgową), likwiduje zmęczenie psychiczne i fizyczne, przyspiesza reakcje
psychiczne, polepsza koordynację myśli, usprawnia pamięć. Jednocześnie
kurczy naczynia mózgowe i może być stosowana przy migrenowych bólach
głowy. Podnosi także nieznacznie ciśnienie krwi, co bywa niekiedy zbawienne dla niskociśnieniowców lub meteoropatów.
Wystąpienie negatywnych następstw: przy nadmiernym dawkowaniu
kofeiny ma charakter osobniczy i jest uzależnione od takich czynników jak:
dzienna dawka, wielkość ciśnienia tętniczego, czy nałóg związany z piciem
kawy9. Przy zatruciach kofeiną pojawia się uczucie silnego pobudzenia psychicznego i ruchowego, połączonego z drżeniem mięśni, nudnościami, bólem głowy, bezsennością, tachykardią. Widoczne objawy zatrucia to: światłowstręt, bóle głowy, rozszerzenie źrenic, lęk, pobudzenie, bezsenność.
Działanie kofeiny w połączeniu z innymi substancjami:
→ potęguje działanie leków przeciwbólowych;
→ zmniejsza skuteczność środków uspokajających;
→ niektóre antybiotyki powodują zmniejszenie hamowania wydalania kofeiny z organizmu.
Kawy i napojów o wysokiej zawartości kofeiny nie powinny pić
osoby, które mają zaawansowaną miażdżycę, zaburzenia czynności serca (częstoskurcz, niemiarowość), nerwicę (nadpobudliwość), nadciśnienie tętnicze, osteoporozę; będące w okresie
przekwitania, cierpiące na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy, zapalenie żył, hemoroidy oraz mające niedobór magnezu.
Do surowców, w których znajduje się kofeina zaliczamy10: nasiona kawy
– zawierają do 2,5% kofeiny; zarodek kola – do 5% kofeiny; pasta Guarana
– do 5% kofeiny; herbata chińska do 4,5% kofeiny; herbata paragwajska
Mate – ok. 2% kofeiny.
Najczęściej występującymi
objawami nadużywania
kofeiny są:
- choroby serca,
- nadciśnienie tętnicze,
- osteoporoza
(wypłukiwanie wapnia
i magnezu),
- zwiększenie wydzielania
kwasu solnego w żołądku,
- bóle w nadbrzuszu,
- nudności i zgaga,
- choroba refleksowa
przełyku (zmniejszenie
napięcia dolnego zwieracza
przełyku powodującym
zarzucanie treści
żołądkowej do przełyku).
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem kofeiny w organizmie:
→ wysokie spożycie kofeiny powoduje trudności z zajściem w ciążę i zagrożenie ciąży;
→ kofeina działa niekorzystnie na osoby chore na jaskrę lub z nadciśnieniem ocznym;
→ prowadzone są badania dotyczące wpływu kofeiny na powstanie niektórych nowotworów;
→ systematyczne codzienne przyjmowanie kofeiny przez dłuższy czas
w dawce większej niż 500 mg może spowodować uzależnienie psychiczne i fizyczne11. Śmiertelna doustna dawka kofeiny wynosi 10–12 gramów.
Zgon następuje w wyniku porażenia układu ośrodka oddechowego12.
9
W. Semczuk (red), Toksykologia współczesna, PZWL, Warszawa 2005, s. 305.
„Leki wspomagające uczenie się” mgr farm. Grzegorz Carowicz w „Świat farmacji”,
luty 2008, s. 24-25
11
Z. Juczyński, Narkomania podręcznik dla nauczycieli wychowawców i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 98.
12
W. Seńczuk, Toksykologia... poz. cyt.
10
126
• Tauryna
Właściwości tauryny:
Tauryna jest kwasem aminoetylosulfonowym13 (produkt dekarboksylacji
kwasu cysteinowego) i naturalnie występuje w organizmie ludzkim w mięśniach, wątrobie i mózgu, w płytkach krwi i żółci, gdzie z kwasami żółciowymi tworzy kwasy taurocholowe.
Tauryna ogranicza produkcję hormonów odpowiedzialnych za spalanie
i wydalanie tłuszczów między innymi serotoniny, która – w warunkach fizjologicznych – przenosi do mózgu informacje z prac mięśni (o ich przeciążeniu). Tauryna, blokując tę informację sprawia, że nawet podczas dużego wysiłku nie odczuwamy zmęczenia, co jest niebezpieczne dla układu
krążenia. Tauryna spełnia w organizmie szereg funkcji, w tym: modulacji
wewnątrzkomórkowej homeostazy wapnia; stabilizacji błon komórkowych;
osmoregulacji; zmiatania wolnych rodników; ochrony komórek nerwowych
przed uszkodzeniami; hamowania neurotransmisji.
Liczne badania wykazały, że tauryna jest konieczna do prawidłowego
rozwoju i funkcjonowania siatkówki ssaków. Tauryna bierze udział w mechanizmie termoregulacji, wykazując działania hipotermiczne oraz nasila podstawowe wydzielanie wazopresyny i oksytocyny w części nerwowej przysadki przez pobudzenie receptorów GABA-ergicznych. Tauryna
chroni również komórki przed uszkodzeniami wywołanymi przez niektóre
ciężkie metale, a ekspozycja organizmu na te metale, np. ołów, zmniejsza
stężenie tauryny w osoczu. Niektórzy autorzy uważają, że tauryna wspomaga wchłanianie wszystkich witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz
wspomaga regenerację mięśni po wysiłku14. Tauryna dodatkowo wzmacnia działanie kofeiny.
• Witaminy grupy B
Witaminy dodawane do napojów pełnią różne funkcje. Są wykorzystywane jako substancje barwiące (np. witamina B2 – E101), jako element „wabiący” odbiorców, sugerujący lecznicze działanie danej substancji, ze względu
na jej pozytywny wpływ na organizm. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem
jest dodawanie przez producentów do napojów takiej ilości witamin, która
wielokrotnie przekracza zalecane dzienne spożycie RDA15. Ma to miejsce
szczególnie w produktach pakowanych do opakowań jednorazowych (np.
puszki bez możliwości ich zakręcenia lub zamknięcia), co niejako zmusza
kupującego do wypicia całej zawartości. Przekraczaniu spożywania dozwolonych dawek sprzyja także niewłaściwe informowanie o ilości witamin – opis
bardzo małymi literkami w przeliczeniu nie na całą zawartość opakowania
lecz 100 ml.
Witamina B1 (tiamina)
Witamina B1 w połączeniu ze specyficznymi białkami enzymatycznymi
uczestniczy głównie w przemianie pośredniej węglowodanów. Jedną z najważniejszych reakcji jest oksydacyjna dekarboksylacja alfa-ketokwasów,
a szczególnie kwasu pirogronowego i alfa-ketoglutarowego. Jako koenzym
układu transketolazy pirofosforan tiaminy uczestniczy w reakcjach cyklu pentozowego, w którym powstaje ryboza niezbędna do syntezy nukleotydów.
13
G.Kulasek, M. Jank, E. Sawosz, Biologiczna rola tauryny u ssaków, „Życie weterynaryjne”, 2004, 79 (11), s. 606
14
T. Mrozowski, Kac – syndrom dnia następnego, „Świat farmacji”, luty 2008, s. 27.
15
Por. RDA (Recommended Daily Allowance), S. Ball, Toksykologia żywności bez
tajemnic, Oficyna Medyk, Warszawa 1998.
127
Właściwości witaminy B1
Witamina B1 jest składnikiem tkankowych układów enzymatycznych
(np. kwasu pirogronowego i ketoglutarowego). Współuczestniczy w prawidłowym działaniu układu nerwowego; wspomaga pracę układu sercowo-naczyniowego; wpływa na układ pokarmowy (uczestniczy w procesie
spalania cukrów); wspomaga proces wzrostu.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B1 w organizmie:
→ zawroty głowy;
→ nadwrażliwość;
→ drżenie mięśni;
→ zaburzenia rytmu serca;
→ pojawienie się reakcji alergicznych.
Z badań medycznych wiadomo, że witaminy są niezbędnym produktem
do właściwego funkcjonowania organizmu. Istotne jest nie tylko dostarczenie odpowiedniej ilości witamin, ale również nieprzekraczanie ich dobowego, jak i całkowitego poziomu. Poniżej prezentujemy tabelaryczne zestawienie zalecanych dobowych ilości witamin (dla dorosłego człowieka).
Tab. 29. Zalecane dzienne spożycie RDA16
Zalecane dzienne spożycie (RDA) dla witamin i składników mineralnych –
wartości referencyjne przyjęte przez Unie Europejską
Nazwa
Jednostka
RDA
Witamina A
µg
800
Witamina D
µg
5
Witamina E
Mg
10
Witamina C
Mg
60
Tiamina
Mg
1,4
Ryboflawina
Mg
1,6
Niacyna
Mg
18
Witamina B6
Mg
2
Kwas foliowy
µg
200
Witamina B12
µg
1
Biotyna
Mg
0,15
Kwas pantotenowy
Mg
6
Wapń
Mg
800
Fosfor
Mg
800
Żelazo
Mg
14
Magnez
Mg
300
Cynk
Mg
15
Jod
µg
150
Witamina B2 (ryboflawina)
Witamina B2 (dodawana do produktów spożywczych i oznaczana symbolem E101) jest zaliczana do witamin z grupy B, gdyż jest prekursorem
dwóch ważnych koenzymów: FMN – mononukleotyd flawinowy, powstały
wskutek fosforylacji ryboflawiny; FAD – dinukleotyd flawoadeninowy, powstały wskutek reakcji FMN z ATP. B2 odgrywa bardzo ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego oraz przebiegu procesów
utleniania i redukcji.
Właściwości witaminy B2:
→ współuczestniczy z witaminą A w prawidłowym funkcjonowaniu błon
śluzowych, dróg oddechowych, śluzówki przewodu pokarmowego, na16
Dyrektywa KE 90/496/EEC z 24 września 1990 roku dotycząca znakowania produktów
spożywczych.
128
błonka naczyń krwionośnych i skóry;
→ uczestniczy w przemianach aminokwasów i lipidów;
→ odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu narządu wzroku.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B2 w organizmie: nudności, wymioty.
Witamina B5 (kwas pantotenowy)
Kwas pantotenowy składa się z beta-alaniny oraz z kwasu pantoinowego. Jako jeden z elementów składowych koenzymu A bierze udział w syntezie i rozkładzie kwasów tłuszczowych, syntezie cholesterolu i hormonów
steroidowych. Witamina B5 uczestniczy także w syntezie hemu do hemoglobiny i cytochromów. Do innych zadań B5 zalicza się udział w regeneracji komórek skóry i błon śluzowych.
Witamina B5 jest jedną z kluczowych witamin dla zrównoważonego
funkcjonowania organizmu człowieka. Obok wymienionych wyżej zadań:
→ uczestniczy w wytwarzaniu przeciwciał;
→ wspomaga proces pigmentacji włosów;
→ wpływa na prawidłowy wzrost.
→ nieznaczny rozstrój układu pokarmowego;
→ biegunka;
→ pojawienie się objawów uczulenia.
Zaburzenia neurologiczne
powstające wskutek
przedawkowania witaminy
B6:
- brak koordynacji mięśni;
- zwyrodnienia tkanki
nerwowej;
- słabość mięśni;
- niepewny chód;
- uczucie mrowienia;
- nadmiar witaminy B6
odbija się niekorzystnie na
obecności
aminokwasów we krwi.
Witamina B6
Nazwa witamina B6 obejmuje grupę trzech naturalnych związków pirydynowych ulegających w organizmie wzajemnym przekształceniom i wykazujących podobne działanie biologiczne.
Właściwości witaminy B6:
→ uczestniczy w przemianie aminokwasów i syntezie białek oraz w metabolizmie kwasów tłuszczowych;
→ jest niezbędna w syntezie porfiryn (synteza hemu do hemoglobiny niezbędnej w produkcji krwinek czerwonych) i hormonów (np. histaminy, serotoniny);
→ wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego;
→ podnosi odporność immunologiczną organizmu i uczestniczy w tworzeniu przeciwciał.
Spożywana w ilości większych niż 2 g dziennie może być przyczyną
zaburzeń neurologicznych.
Witamina B12
Witamina B12 jest ogólną nazwą związków określanych jako krynoidy,
o zbliżonej budowie chemicznej i podobnej funkcji fizjologicznej. Wspólnym elementem budowy tych związków jest układ pierścieniowy, składający się z czterech zredukowanych pierścieni pirolowych połączonych
trzema mostkami węglowymi tzw. koryna. B12 bierze udział w przemianie
węglowodanowej, białkowej, tłuszczowej oraz innych ważnych procesach
funkcjonowania organizmu.
Witamina B12 uczestniczy w wytwarzaniu czerwonych ciałek krwi, przeciwdziała niedokrwistości, umożliwia syntezę kwasów nukleinowych w ko-
129
mórkach, przede wszystkim szpiku kostnego; wpływa na funkcjonowanie
układu nerwowego, uczestniczy w tworzeniu otoczki mielinowej ochraniającej komórki nerwowe i neuroprzekaźników nerwowych, zapewnia dobry
nastrój, równowagę psychiczną, pomaga w uczeniu się, skupieniu uwagi; odgrywa ważną rolę przy odtwarzaniu kodu genetycznego; dzięki niej
zmniejsza się poziom lipidów we krwi; wpływa na układ kostny, pobudza
apetyt.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B12 w organizmie: objawy uczuleniowe przy długotrwałym używaniu; krwotoki z nosa;
wyjątkowo wstrząs anafilaktyczny17.
Sorbinian potasu (E-202) jest organicznym związkiem chemicznym,
używanym jako środek konserwujący do żywności, między innymi do serów, jogurtu, napojów i ciast. W zastosowaniu spożywczym bardzo często
występuje razem z benzoesanem sodu. Zdarzają się przypadki pseudoalergicznej reakcji na tę witaminę18.
• Witamina C
Witamina C (kwas askorbinowy) należy do grup witamin rozpuszczalnych w wodzie. Główne wskazania do tej witaminy to zapobieganie i leczenie gnilca. Jest powszechnie stosowana w przemyśle spożywczym
(napoje, słodycze) i farmaceutycznym (środki antyprzeziębieniowe, kompleksy witaminowe, samodzielnie). Stosowana medycznie zwiększa odporność organizmu, przyspiesza gojenie się ran oraz zrastanie się kości,
odgrywa istotną rolę w metabolizmie tłuszczów, cholesterolu i kwasów
żółciowych. Witamina C ma także właściwości bakteriostatyczne, a nawet bakteriobójcze w stosunku do niektórych drobnoustrojów chorobotwórczych19.
Właściwości witaminy C:
→ udział w biosyntezie hormonów kory nadnerczy;
→ udział w regeneracji witaminy E;
→ udział procesach metabolicznych jako substancja przenosząca elektrony;
→ ułatwianie przyswajania niehemowego żelaza;
→ udział w wytwarzaniu krwinek czerwonych;
→ hamowanie powstawania w żołądku rakotwórczych nitrozoamin;
→ przeciwdziałanie procesowi utleniania wywołanemu przez wolne rodniki.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy C:
→ w dużych dawkach działa moczopędnie;
→ powoduje zakwaszanie moczu, co może upośledzić wydalanie słabych
kwasów oraz zasad i prowadzi do krystalizacji szczawianów, moczanów, cytrynianów;
→ podstawowym zagrożeniem związanym z nadmiarem witaminy C w organizmie jest ryzyko powstawania kamieni szczawianowych w drogach
moczowych20.
• Witamina PP
Jest to witamina (kwas nikotynowy) niezbędna do syntezy hormonów
płciowych: estrogenów, progesteronu, testosteronu, oraz do syntezy kor-
17
W. Seńczuk, Toksykologia, PZWL, Warszawa 1999, s. 384
http://www.food-info.net/pl/e/e202.htm
19
http://www.zdrowie.med.pl/witaminy/witc_2.html
20
W. Seńczuk, Toksykologia współczesna, PZWL, Warszawa 2005, s. 301
18
130
tyzonu, tyroksyny i insuliny21. Witamina PP uczestniczy także w procesach utleniania i redukcji w organizmie (jako składnik koenzymów)22.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy PP w organizmie: uszkodzenie wątroby; arytmia serca; dolegliwości skórne (pieczenie i swędzenie);23 podniesienie poziomu glukozy we krwi; bóle i zawroty
głowy; wymioty; hipotonia ortostatyczna24.
• Witamina H
Biotyna (witamina H) bierze udział w metabolizmie białek i tłuszczów25.
Pod względem chemicznym biotyna składa się z dwóch pierścieni, tiofenolowego i imidazolowego oraz łańcucha bocznego kwasu walerianowego. Biotyna jest bardzo odporna na ogrzewanie oraz na działanie kwasów
i zasad, stąd obróbka kulinarna ma nieznaczny wpływ na zawartość tej
witaminy. Związki utleniające inaktywują biotynę. Biotyna odgrywa ważną
rolę w właściwym funkcjonowaniu skóry oraz włosów26.
Właściwości biotyny:
→ wpływa na właściwe funkcjonowanie skóry oraz włosów;
→ uczestnictwo w syntezie kwasów tłuszczowych;
→ współdziałanie w przemianie aminokwasów i cukrów;
→ wpływ na układ immunologiczny;
→ uczestnictwo z witaminą K w syntezie protrombiny (odpowiedzialna za
krzepliwość krwi);
→ udział reakcjach przenoszenia grup karboksylowych27.
• Karnityna
Karnitynę odkryto w 1905 roku28. Jednak swoje szersze zastosowanie,
jako jeden z produktów zaliczanych do współczesnych dopalaczy, znalazła dopiero w ostatnim dziesięcioleciu. Jest pochodną aminokwasu lizyny. Po raz pierwszy została wyizolowana z mięsa, od czego pochodzi jej
nazwa (łac. carnis – mięso). Jest związkiem optycznie czynnym, posiada
więc dwa izomery, z których tylko jeden – L-karnityna – jest biologicznie
aktywny29. Jako organiczny związek chemiczny, który jest syntetyzowany
w wątrobie, nerkach i mózgu, pełni ważną rolę w transporcie kwasów
tłuszczowych. Stosuje się ją w celu redukcji tłuszczu w organizmie przez
zwiększone jego spalanie. Karnityna ma również eliminować wolne rodniki, wspomagać witalność, spowalniać procesy starzenia i przyspieszać
regenerowanie organizmu po wysiłku. Jednak te właściwości nie znajdują pełnego potwierdzenia medycznego. W niektórych zastosowaniach
medycznych pojawiły się objawy wskazujące na poprawę koncentracji
i zdolności motorycznych. Ma pewne cechy sprzyjające uzyskiwaniu poprawy przy leczeniu stanów depresyjnych30, 31. Obecnie jest promowana,
21
E. Mindel, poz. cyt., s.75
http://www.zdrowie.med.pl/witaminy/witpp_2.html
23
E. Mindel, poz. cyt., s.76
24
C. J., Hiatt G. F. S., Meyers F. H., Podręczny spis leków, Wydawnictwo Kram, Warszawa 1997, s. 302-303
25
E. Mindel, poz. cyt., s. 57.
26
http://www.zdrowie.med.pl/witaminy/with_2.html
27
http://www.zdrowie.med.pl/witaminy/with_2.html
28
Uzależnienia dopingowe w sporcie wyczynowym; N. Iwanitzky, Z. Madeja w „Problemy
narkomani”; nr. 1 09, Warszawa, s. 28
29
Na podstawie artykułu autorstwa Elizy Łącznej pod tytułem: Być jak Schwarzenegger..., czyli biochemiczna strona popularnych składników odżywek dla sportowców. Umieszczonego na stronie http://bioinfo.mol.uj.edu.pl/articles/Laczna06
30
tamże
31
http://www.resmedica.pl/zdart4015.html, Moc karnityny, Piotr Derentowicz, Żyjmy dłużej, 04.04.2001r.
22
131
jako substancja witaminopodobna, co może wprowadzać w błąd odbiorców. Współczesne badania nie potwierdzają jej znaczącego wpływu na
spalanie tłuszczu.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem karnityny w organizmie:
→ chociaż karnityna jest ogólnie dobrze tolerowana przez organizm, w niektórych przypadkach może powodować zaburzenia ze strony układu
pokarmowego (wymioty, nudności, biegunka i skurcze brzuszne);
→ stosowanie nadmiernej dawki może powodować, że ciało zaczyna wydzielać „rybi zapach”, co ma znaczenie estetyczne32.
• Guarana
Guarana jest zielonym krzewem wytwarzającym czarne nasiona, zawierające dużą ilość kofeiny (4%), trzykrotnie więcej niż kawa. Rośnie w całym dorzeczu Amazonki i Orinoko. Jej odkrywcą był, żyjący w XVIII wieku,
niemiecki botanik J. Paullini33. Ludność tubylcza zażywała ją pod różnymi
postaciami dla poprawienia sprawności fizycznej i psychicznej, zwłaszcza
po dużym wysiłku. Wysoka zawartość kofeiny powoduje, że jest coraz częściej stosowana w różnych produktach wzmacniających34.
Właściwości guarany:
→ Guarana posiada potwierdzone naukowo właściwości energetyzujące i witalizujące oraz podnoszące poziom odporności immunologicznej,
a także inne – w odpowiednich ilościach – cenne walory lecznicze (np.
analgetyczne i łagodzące migrenę, co znalazło zastosowanie w tabletkach przeciwbólowych), a także antydepresyjne czy psychostymulacyjne. Te cechy stawiają roślinę w rzędzie najbardziej interesujących
leczniczych roślin zielarskich i używek;
→ Guarana jest środkiem bardzo silnie pobudzającym ośrodkowy układ
nerwowy, a zwłaszcza korę mózgu. Zawarta w niej kofeina ułatwia percepcję wrażeń i ich kojarzenie;
→ Wskutek stosowania guarany postrzeganie staje się łatwiejsze, procesy
myślowe przebiegają szybciej i sprawniej. Jednak w większych dawkach
upośledza jednak koncentrację, powoduje tzw. gonitwę myśli – kojarzenie jest tak szybkie, że przy braku możliwości koncentrowania uwagi na
jednym przedmiocie dochodzi do stanu ogólnego rozbicia myślowego;
→ W zbyt dużych dawkach powoduje długotrwałą, męczącą bezsenność.
Działanie guarany na inne ośrodki przejawia się głównie w pobudzeniu ośrodka naczynioruchowego, skurczu naczyń krwionośnych jelit, nieznacznym podwyższeniu ciśnienia tętniczego krwi, skurczu naczyń mózgowych35.
Niebezpieczeństwa związane z przedawkowaniem guarany:
→ zatrucie guaraną (dokładniej kofeiną) charakteryzuje się silnym pobudzeniem psychoruchowym, przyspieszeniem akcji serca, biegunką i wymiotami. W literaturze tematu zostały opisane przypadki wystąpienia silnych
zaburzeń rytmu serca nawet po niewielkich ilościach guarany 36.
W badaniach naukowych
dowiedziono, że
przedawkowanie guarany
może wywoływać
bardzo niebezpieczne
konsekwencje dla
zdrowia człowieka. Na
szczególnie negatywny
wpływ przedawkowania
guarany narażone jest serce
(zaburzenia rytmu pracy).
32
Na podstawie artykułu autorstwa Elizy Łącznej pod tytułem: Być jak Schwarzenegger..., poz. cyt.
33
Uzależnienia dopingowe w sporcie wyczynowym; N. Iwanitzky, Z. Madeja w „Problemy
narkomani”; nr. 1 09, Warszawa, s. 27
34
Dane za stroną internetową: http:// www.psychologia.edu.pl
35
Biuletyn Informacyjny „Problemy Narkomanii” nr 2/2007, s. 84.
36
Cannon M. E., Cooke C.T., McCarthy J.S.: Medical Journal of Australia, 174(10), 520-1,
2001.
132
• Inozytol
Inozytol w postaci naturalnej występuje w cielęcinie, fasoli, grochu, mleku, orzechach, owocach cytrusowych, ryżu, soczewicy, wieprzowinie i produktach pełnoziarnistych. Inozytol jest alkoholem cukrowym zaliczanym do
witaminy z grupy B37, 38, 39.
Właściwości inozytolu:
→ Inozytol bierze udział w metabolizmie tłuszczów i cholesterolu;
→ uruchamia przemiany tłuszczu, bierze udział w przekazywaniu bodźców nerwowych, tworzy ważną część fosfolipidów wytwarzanych w organizmie, zwiększa energię organizmu.
Jego przedawkowanie nie zostało dokładnie zbadane.
• Węglowodany
Węglowodany (sacharydy, cukry) są związkami organicznymi, wielowodorotlenowymi alkoholami składającymi się z węgla, wodoru i tlenu, w których stosunek wodoru do tlenu jest taki sam jak w wodzie (H2O), czyli 2:1.
Znajdują się we wszystkich powszechnie występujących roślinach: zbożach, ziemniakach, roślinach strączkowych, owocach, a także w organizmach zwierzęcych.
Każdy węglowodan zawarty w napojach zamieniany jest ostatecznie
w organizmie w glukozę. Glukoza jest zasadniczym paliwem dla pracujących mięśni, jej brak negatywnie wpływa na pracę mięśni. Dla człowieka
są podstawowym źródłem energii, koniecznej do podtrzymania procesów
życiowych. Organizm ludzki może tworzyć niewielkie zapasy tych związków w postaci glikogenu. Węglowodany, spożyte w napojach razem z kofeiną, dają szybko duży przypływ energii.
Węglowodany dzielimy na 3 grupy:
→ Cukry proste (np. glukoza, fruktoza, galaktoza)
Są najprostszą formą węglowodanów. Najszybciej absorbują do organizmu przez jelita;
→ Dwucukry (np. sacharoza, laktoza, maltoza)
Dwucukry składają się z dwóch połączonych wzajemnie pojedynczych
cząsteczek cukru (cukru prostego). Przed absorpcją do organizmu cząsteczka dwucukru musi być rozbita do postaci jednocukru;
→ Cukry złożone, wielocukry (np. skrobia, glikogen)
Wielocukry składają się z wielu połączonych ze sobą cząsteczek cukrów prostych (najczęściej glukozy).
Trawienie i absorpcja węglowodanów przebiega bardzo szybko. Gdy
glukoza absorbowana jest do krwiobiegu, od razu dostępna jest dla komórek, jako źródło energii. Glukoza jest również niezbędnym źródłem energii dla mózgu, systemu nerwowego a także czerwonych komórek krwi,
dlatego jej regularne dostarczanie jest niezmiernie istotne dla witalności.
Węglowodany dzięki posiadaniu licznych grup wodorotlenkowych są dobrze rozpuszczalne w wodzie40. Nadmiar węglowodanów magazynowany
jest w organizmie, jako glikogen, część jego odkłada się jednak w postaci
tłuszczu.
37
Narkotyki i narkomania, (red.) M. Jędrzejko, W. Bożejewicz, Wydawnictwo Pedagogium, Warszawa 2007, s. 107.
38
E. Mindel, poz. cyt., s.72.
39
Lewicki P. (red.), Leksykon nauki o żywności i żywieniu człowieka, Wydawnictwo
SGGW, 2008, s.185.
40
J. Namieśnik, J. Jaśkowski, Zarys EKO toksykologii, EKO-Pharma, Gdańsk 1995,
s. 38.
133
• Cytrynian sodu
Cytrynian sodu stanowi sól sodową hydroksykwasu trikarboksylowego
(kwasu 2-hydroksy – 1, 2, 3-propanotrikarboksylowego). Otrzymywany jest
syntetycznie m.in. przez zobojętnienie kwasu cytrynowego wodorowęglanem sodowym. Cytrynian sodu jest stosowany przede wszystkim w celu
zniesienia krzepliwości krwi in vitro dla celów laboratoryjnych, w celu
konserwacji krwi przeznaczonej do przetaczania, jako haemosubstituens
(w preparatach złożonych)41.
Właściwości cytrynianu sodu:
→ Podawany w roztworze per os wywiera działania alkalizujące mocz
i płyny ustrojowe;
→ Posiada właściwości konserwujące;
→ Poza lecznictwem używany jest w przemyśle spożywczym (regulator
kwasowości) oraz przy produkcji wielu kosmetyków.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem cytrynianu sodu w organizmie: znosi krzepliwość krwi, co w przypadku urazów ciała może zakończyć się śmiercią z powodu zbyt dużego odpływu krwi z organizmu.
• Żeń-szeń
Żeń-szeń jest dziko rosnącą rośliną, uprawianą głównie w Japonii, Chinach i na Półwyspie Koreańskim. Słowo żeń-szeń w wolnym tłumaczeniu
z języka chińskiego oznacza „człowiek – korzeń”, gdyż wygląd tejże rośliny
przypomina małego człowieka. Jest produktem naturalnym szeroko wykorzystywanym w tzw. medycynie ludowej oraz jako środek uzupełniający
w wielu produktach medycznych, paramedycznych i spożywczych. Jego
najważniejszy składnik to ginsenozydy. Ich działanie polega na zwiększeniu możliwości hemoglobiny do przyłączania tlenu. Wzrasta wtedy energia
i zdolność organizmu do wysiłku, poprawia się koncentracja oraz pamięć,
rośnie odporność na stres. Żeń-szeń stymuluje wydzielanie enzymów biorących udział w procesie przemian alkoholu42.
Od kilku lat środki zawierające żeń-szeń zyskują na popularności w Polsce i innych krajach. W samych Chinach tradycja stosowania korzeni żeńszeń ma około 4000 lat. Według chińskiej medycyny ten naturalny środek
ma dodawać energii, poprawiać pamięć i koncentrację, wzmacniać ogólną
odporność organizmu i wspomagać walkę z nadwagą. Chociaż dowiedziono wielu wspomagających właściwości tej rośliny, to są one znacząco niższe niż powszechnie głoszą to reklamy.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem żeń-szenia w organizmie:
→ tzw. „zespół żeń-szeniowy”, objawiający się sennością i osłabieniem
organizmu, zmianami skórnymi, bólami głowy, a także biegunką;
→ przedawkowanie przez osoby cierpiące na znaczne skoki ciśnienia
oraz choroby sercowe, ponieważ znacznie podwyższa bądź obniża on
ciśnienie krwi;
→ może wywoływać arytmię serca, bezsenność oraz wpływać na pojawienie się reakcji alergicznych;
→ nie może być stosowany przez osoby chore na hemofilię, gdyż wykazuje silne działanie przeciwzakrzepowe;
→ należy zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu preparatów
z żeń-szenia przez dzieci i kobiety w ciąży43.
41
http://www.pharma-cosmetic.com.pl/index.php?strona,doc,pol,glowna,0,0,216, 1,0,ant.
html
42
43
Kac – syndrom dnia następnego, poz. cyt, s. 27
http://www.mediweb.pl/alternative/wyswietl.php?id=903, 22.12.2007, godzina 15:30.
134
Miłorząb japoński
spożywany w bardzo
dużych dawkach może być
przyczyną wylewu krwi
do mózgu. Stosowanie
preparatów zawierających
wyciągi z miłorzębu
powinno odbywać się po
konsultacji medycznej lub
farmaceutycznej.
• Miłorząb japoński
Miłorząb japoński jest gatunkiem drzewa należącego do rodziny miłorząbowatych i jest obecnie jedynym żyjącym reprezentantem tego gatunku. Pochodzi z Chin, a w Europie pojawił się w XVIII wieku. W dogodnych
warunkach rośnie na wysokość 30-40 metrów. Od wielu lat jest szeroko
wykorzystywany w medycynie i paramedycynie, ze względu na swoje
właściwości lecznicze. Zawiera flawonidy glikozydowe i terpeny, mające
właściwości antyoksydacyjne (antyutleniacze). Substancje te, używane
w bezpiecznych dawkach, usuwają z organizmu wolne rodniki, chroniąc
go przed miażdżycą i spowalniając procesy starzenia.
Właściwości miłorzębu japońskiego:
→ spożywanie w dawkach medycznych wyciągów miłorzębu japońskiego
jest szczególnie zalecane osobom starszym, jako że spowalnia proces
starzenia się i zmniejsza jego dolegliwości, głównie poprzez wzmacnianie naczyń krwionośnych, co wspomaga profilaktykę choroby wieńcowej serca czy udaru mózgu;
→ chroni organizm przed miażdżycą, a chorym na tę chorobę poprawia
wadliwe już krążenie;
→ zapobiega pogarszaniu się zdolności intelektualnych i umysłowych
u osób w podeszłym wieku.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem miłorzębu japońskiego:
→ u pewnej grupy osób po spożyciu miłorzębu japońskiego pojawić się
może rozstrój żołądka, bóle oraz zawroty głowy;
→ nie zaleca się łączenia miłorzębu z takimi lekami jak aspiryna, ze względu na jego właściwości zmniejszające agregację płytek krwi, co skutkować może ryzykiem krwotoków wewnątrzczaszkowych;
W aptekach pojawiło się wiele suplementów leków zawierających miłorząb. Farmaceuci ostrzegają jednak przed pochopnym i nieodpowiedzialnym ich stosowaniem. Należy bezwzględnie przestrzegać dawkowania podanego na opakowaniu bądź zalecanego przez lekarza, ponieważ
przyjęcie zbyt dużej dawki leku skutkować może pojawieniem się działań
ubocznych, takich jak bezsenność, nudności i wymioty, a także krwotoków
i niesłychanie niebezpiecznych wylewów krwi do mózgu.
Negatywny wpływ miłorzębu na zdrowie człowieka, w przypadku jego niewłaściwego przyjmowania zaobserwowano w trakcie badań prowadzonych
w Stanach Zjednoczonych. W celu zbadania właściwości miłorzębu przeprowadzono szczegółowe badania 134 osób w wieku 84 lat. Podzielono je na
dwie grupy, z których pierwsza przyjmowała preparaty z wyciągiem z miłorzębu, a druga placebo. Celem przeprowadzonych badań było sprawdzenie
wpływu preparatów miłorzębu na upośledzenie funkcji poznawczych u osób
starszych. W trakcie stosowania suplementu diety okazało się, że w grupie
przyjmującej wyciąg z miłorzębu wystąpiło aż siedem przypadków zawałów
serca, bądź stanów przedzawałowych i ze względów etycznych (nienarażania kolejnych pacjentów na utratę zdrowia lub nawet życia) badania zostały
przerwane44.
• Glukuronolakton
Jest węglowodanem występującym naturalnie w ludzkim organizmie,
gdzie uczestniczy w usuwaniu toksyn, wspierając proces wydalania pro44
W. Grzeszkowiak, na podst. czasopisma Neurology and Medical News Today.
135
duktów przemiany materii. Glukuronolakton jest także obecny w różnych
artykułach spożywczych (np. ziarna, czerwone wino)45.
Właściwości glukuronolaktonu:
→ uczestnictwo w syntezie kwasów tłuszczowych;
→ współdziałanie w przemianie aminokwasów i cukrów;
→ wpływ na układ immunologiczny;
→ uczestnictwo z witaminą K w syntezie protrombiny;
→ jest odpowiedzialny za krzepliwość krwi;
→ udział w reakcjach przenoszenia grup karboksylowych.
• L-alanina
Należy do aminokwasów endogennych. Produkowana jest w wątrobie
i wchodzi w skład tkanki mięśniowej. Gdy organizm potrzebuje energii - zostaje przetworzona w glukozę. L-alanina jest ważnym źródłem energii dla
układu mięśniowego i nerwowego (pomaga w regeneracji komórek nerwowych, a także stymuluje produkcję przeciwciał). Występuje w produktach
bogatych w białko: mięsie, serach, jogurtach, owocach. Sprzyja również
wydalaniu toksyn z organizmu.
• GABA
Kwas gamma-aminomasłowy; jest neuroprzekaźnikiem. Odgrywa ważną rolę w metabolizmie tkanki mózgowej i ulega przemianie do kwasu glutaminowego, który jest stosowany m.in. przy osłabieniu pamięci. GABA
pobudza także produkcję endorfin działających przeciwbólowo.
Syropy i tabletki na kaszel o działaniu pobudzającym
Liczba produktów medycznych i paramedycznych należących do tej
grupy obejmuje ponad sto środków. Syropy i drażetki, których główne działanie skierowane jest na uzyskanie efektu rozszerzenia oskrzeli są stosowane przy takich dolegliwościach jak: kaszel, zapalenie oskrzeli, dychawica oskrzelowa, a także przy bolesnych miesiączkach. Jak zauważono,
ich stosowanie pozamedyczne zmierza do uzyskania stanu pobudzenia
organizmu do wytężonego wysiłku lub jego wzmocnienie w trakcie takiego
wysiłku. Z analizy sprzedaży wynika, iż spożycie tych substancji wyraźnie
rośnie w miesiącach styczeń, luty oraz maj, czerwiec, co nie jest przypadkowe. Są to miesiące sesji egzaminacyjnych na studiach, egzaminów
gimnazjalnych i maturalnych.
Poniżej przedstawiono najpopularniejsze produkty dostępne w aptekach, jednak lista ta nie wyczerpuje całej oferty tego typu substancji.
• Allergasthmin
Substancje czynne w tabletkach to fenazolina, chlorowodorek efedryny,
teofilina, fenobarbital.
Zastosowanie medyczne: jest stosowany przy stanach skurczowych
oskrzeli, zwłaszcza na tle alergicznym, astmie, rozedmie płuc, stanach zapalnych dróg oddechowych.
Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym
używaniem: bóle i zawroty głowy, niepokój, drżenie ciała, bezsenność,
kołatanie serca, podwyższenie ciśnienia krwi.
45
http://www.redbull.pl/pl/ProductPage.Ingredients/htmlProductPage.action?ingredientI
ndex=1
136
W badaniach klinicznych stwierdzono, że upowszechniane informacje
o pobudzających właściwościach allergastluminu są nieprawdziwe, bardzo rzadko wywołuje on wzbudzenie psychiczne. Leku nie mogą stosować
pacjenci cierpiący na nadczynność tarczycy, podwyższone ciśnienie krwi,
zaawansowaną miażdżycę tętnic, niewydolność naczyń wieńcowych. Lek
jest przeciwwskazany również w razie uczulenia na którykolwiek z jego
składników. Oczekiwany skutek leczenia może ulec zmianie, jeśli preparat
stosuje się jednocześnie z innymi lekami46.
• Astmin
Substancjami czynnymi są nalewki z biedrzeńca, stroiczki i grindelii,
a także chlorowodorek efedryny. Dostępny jest w formie kropli.
Zastosowanie medyczne: jest stosowany przy stanach skurczowych
oskrzeli, zwłaszcza na tle alergicznym, astmie, rozedmie płuc, stanach zapalnych dróg oddechowych.
używaniem: efedryna zawarta w kroplach może wywołać liczne działania
niepożądane np. przyspieszone bicie serca, niepokój, bezsenność, trudności z oddawaniem moczu, zawroty oraz bóle głowy, nudności, drżenie rąk.
Z badań medycznych jednoznacznie wynika, że leki zawierające efedrynę
powinny być używane z bardzo dużą ostrożnością przez osoby z poważniejszymi chorobami serca, niedoborem potasu oraz powiększeniem stercza47.
• Belladrinal
Substancjami czynnymi w tym leku są – teofilina, kofeina, efedryna oraz
wyciąg suchy z pokrzyku wilczej jagody. Lek dostępny jest w formie tabletek. Zastosowanie medyczne: stosuje się go przy dolegliwościach takich
jak astma, chroniczny bronchit, bóle głowy, zespół Meniereà (zaburzenia
zmysłu równowagi z zaburzeniami słuchu), kolka jelitowa i żółciowa, bóle
menstruacyjne.
używaniem: teofilina, efedryna oraz pozostałe składniki zawarte w leku powodują liczne działania uboczne: zaburzenia akomodacji oka, palpitacje serca, niepokój, bezsenność, bóle głowy, mdłości, brak apetytu, wysypki i świądu, trudności z oddawaniem moczu, skurcze mięśni, częstoskurcze serca.
Ze względu na zawartość wyciągu z pokrzyku oraz efedryny, leku nie
wolno podawać pacjentom z powiększonym sterczem. Oczekiwany skutek
leczenia może ulec zmianie, jeśli preparat stosuje się jednocześnie z innymi lekami. Lek może upośledzać sprawność psychofizyczną, dlatego
nie należy prowadzić pojazdów mechanicznych ani wykonywać czynności
precyzyjnych w trakcie jego stosowania48.
• Kelastmin
Substancje czynne – wyciąg z biedrzeńca, wyciąg stroiczki, wyciąg grindelii, wyciąg aminku egipskiego, chlorowodorek efedryny. Lek dostępny jest
w postaci płynnej.
Zastosowanie medyczne: ułatwia odkasływanie gęstej wydzieliny
z górnych dróg oddechowych. Stosuje się pomocniczo w stanach zapalnych oskrzeli, astmie oraz rozedmie płuc.
46
47
48
http://medycyna.anauk.net/1-0-95-ALLERGASTHMIN.Encyklopedia.Lekow.html
http://medycyna.anauk.net/1-0-253-ASTMIN.Encyklopedia.Lekow.html
http://medycyna.anauk.net/1-0-298-BELLADRINAL.Encyklopedia.Lekow.html
137
używaniem: wchodząca w skład leku efedryna może wywołać przyspieszenie akcji serca. Dodatkowo mogą się pojawić liczne dolegliwości: niepokój,
bezsenność, trudności w oddawaniu moczu, zawroty i bóle głowy, nadmierne pocenie się, mdłości i wymioty, słabość mięśni, drżenia ciała, wzmożone
pragnienie. Duże dawki leku, ze względu na zawartość biedrzeńca, mogą
spowodować silne skurcze macicy i ewentualnie poronienie49.
• Tussipect
Substancje czynne tussipectu to chlorowodorek efedryny, wyciąg z lukrecji, korzeń lukrecji sproszkowany, saponina, tymol, benzoesan sodu
(drażetka); amoniak, chlorowodorek efedryny, wyciąg tymiankowy, sól
amonowa prymuliny, kwas benzoesowy, kwas mrówkowy, nipagina A. Tussipect dostępny jest w formie drażetek lub syropu.
Zastosowanie medyczne: stosowany jest w przewlekłych nieżytach
górnych dróg oddechowych, zwłaszcza oskrzeli, u palaczy. W zapaleniach
gardła i krtani. W suchym kaszlu i podrażnieniu błon śluzowych.
używaniem: podwyższenie ciśnienia krwi, pobudzenie psychiczne, bezsenność, zaburzenia rytmu serca, bóle i zawroty głowy, suchość błony śluzowej jamy ustnej, zaburzenia w oddawaniu moczu, zaburzenia trawienne.
Preparatu nie wolno podawać w uczuleniu na którykolwiek z jego składników. Leku nie wolno stosować w chorobie wrzodowej żołądka lub dwunastnicy. Oczekiwany skutek leczenia może ulec zmianie, jeśli Tussipect
stosuje się jednocześnie z innymi lekami50.
Substancje aktywne znajdujące się w syropach i tabletkach na kaszel
o działaniu pobudzającym
• Efedryna
Głównym składnikiem pobudzającym zawartym w środkach omówionych
w poprzednim punkcie jest efedryna (chlorowodorek efedryny). Efedryna
jest alkaloidem roślinnym (pierwszy raz została wyizolowana z rośliny Ephedra vulgaris w XIX wieku przez japońskiego chemika Nagayoshi Nagi)51.
W formie wstrzyknięć była podawana japońskim pilotom kamikadze w czasie II wojny światowej52. Stosowana jest w celu zwiększenia pobudzenia organizmu, zmniejszenia apetytu, jako środek, który ma zwiększyć koncentrację i uwagę, lekarstwo na nieżyt nosa oraz do leczenia niedociśnienia
związanego z narkozą. Występuje w roślinach z rodzaju przęśl (Ephedra
equisetina, Ephedra sinica, Ephedra olistachya), oraz cisie (Taxus baccata).
Jest najczęściej dostępna w formie chlorowodorku i siarczanu. Pochodne
efedryny stanową czynnik ryzyka udaru krwotocznego u kobiet, zagrożenie
to istnieje nawet przy pierwszorazowym użyciu preparatu53.
Właściwości efedryny:
Działa bezpośrednio, pobudzająco na układ współczulny (na receptory α-adrenergiczne i β-adrenergiczne) oraz pośrednio poprzez uwalnianie
noradrenaliny z zakończeń nerwowych. Z tego względu przy powtarzanym
podawaniu występuje zjawisko tachyfilaksji. Każda następna dawka podawana w krótkim czasie powoduje mniejszy skutek farmakologiczny.
49
http://medycyna.anauk.net/1-0-1192-KELASTMIN.Encyklopedia.Lekow.html
http://medycyna.anauk.net/1-0-2199-TUSSIPECT.Encyklopedia.Lekow.html
51
W. Semczuk, Toksykologia współczesna, Warszawa 2005, PZWL, s. 320
52
Tamże, s. 321.
53
Działania niepożądane fenylopropanoloaminy i pochodnych efedryny, Agnieszka Meszaros-Tutak, „Terapia i leki” nr. 6/2000 s.11.
50
138
Do najważniejszych
skutków działania efedryny
zalicza się: podwyższenie
ciśnienia tętniczego krwi
(skurcz naczyń oporowych),
zwiększenie siły skurczu
mięśnia sercowego,
przyspieszenie akcji serca,
rozszerzenie oskrzeli,
pobudzenie ośrodkowego
układu nerwowego,
zwiększenie przepływu krwi
przez tętnice wieńcowe,
mózgowe i zaopatrujące
mięśnie prążkowane.
Przedawkowanie może
prowadzić do śmierci.
Dawka śmiertelna efedryny
wynosi
2 gramy przy podaniu
doustnym. Przyjmowanie
wysokich dawek efedryny
może prowadzić do
uszkodzenia mózgu
z powodu ciągłego
oddziaływania na
neurotransmitery.
Efedryna może być
przyczyną uszkodzenia
naczyń krwionośnych
z powodu towarzyszącego
nadciśnienia.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem efedryny:
Efekty uboczne mają miejsce najczęściej w przypadku używania efedryny niezgodnie z przeznaczeniem w dużych ilościach wielokrotnie przekraczających dawkę terapeutyczną.
Do głównych negatywnych objawów nadużywania zaliczamy:
→ zaburzenia pracy układu sercowego i krwionośnego: tachykardia, arytmia serca, choroba wieńcowa czy nadciśnienie;
→ zmiany skórne: zaczerwienienie skóry, pocenie się, trądzik (wysypki
skórne);
→ w układzie trawiennym: nudności, nieżyt żołądka,54 utrata apetytu;
→ w układzie moczowo-płciowym: zwiększone wydalanie moczu z powodu zwiększonego ciśnienia krwi;
→ w układzie nerwowym: niepokój, chaotyczność, bezsenność, umiarkowana euforia, manie i rzadko halucynacje, wrogość, mrowienie, paranoja, pobudzenie psychomotoryczne;
→ w układzie oddechowym: duszności, obrzęk płuc;
→ pozostałe niepożądane objawy: wzrost temperatury ciała średnio o 1°C,
zawroty głowy, ból głowy, drżenie mięśniowe55, hiperglikemia, suchość
w ustach.
Efedryna może powodować także zmniejszenie napięcia mięśniowego oraz psychozy paranoidalne. Obserwowane psychozy są podobne do
wywołanych przez amfetaminy (paranoja, halucynacje wzrokowe i słuchowe)56. Badania na zwierzętach wskazują na możliwość uszkodzeń mózgu,
mogących prowadzić do „tików” podobnych do występujących w chorobie
Parkinsona. Efedryna i pseudoefedryna są surowcami do produkcji methaamfetaminy przez narkotyczne gangi przestępcze57.
Komentarz opisujący działanie Tussipectu zamieszczony na forum
internetowym hyperreal.info: https://hyperreal.info/node/396?page=5
pisownia oryginalna.
„Tragedia! Wczoraj wzięłam 16 tabletek popijając browarem i do
dzisiaj się z tym męczę. Zaczęło się po półtorej godziny od spożycia,
najpierw zwiotczały mi wszystkie mięśnie, prawie nie mogłam stać,
ani ruszać rękami. Potem potworny ból kręgosłupa. Bezsenna noc,
oczy szeroko otwarte i ciągła chęć wymiotowania. Nie mówiąc już o
biciu serca, które waliło jak oszalałe;/.Wstałam rano, przeszłam kawałeczek i upadłam od zawrotów głowy i ‘mroczków’. I jeszcze ten
ślinotok i ‘gluty’ w gardle. Serdecznie odradzam!”
Dopalacze zawierające w swym składzie BZP (benzylopiperazynę)
Pełna charakterystyka substancji wchodzących w skład poszczególnych
dopalaczy jest trudna do dokonania bez wnikliwych badań laboratoryjnych.
Wielu oferentów tych środków na opakowaniach podaje tylko niektóre substancje bazowe. Tymczasem w wielu przypadkach zaobserwowano także,
że skład rzeczywisty różni się od deklarowanego. Określeniami mylący54
W. Semczuk, Toksykologia, Warszawa 1999, PZWL, s. 416.
Gean C. J., Hiatt G. F. S., Meyers F. H., Podręczny spis leków, Wydawnictwo Kram,
56
W. Seńczuk, Toksykologia współczesna, Warszawa 2005, PZWL, s. 321
57
D. Wojnicka-Szuba, Bezpieczeństwo stosowania leków, w „Aptekarz” Vol 16 Nr ½
2008, s.39
55
mi jest także umieszczanie na opakowaniu nazw, których nie znajdujemy
w żadnych opracowaniach naukowych lub zestawieniach składników chemicznych (np. „indiański wojownik”, „niebieski lotos”). Najprawdopodobniej część ze składników, to nieznane lub mniej znane na polskim rynku
ekstrakty z roślin o cechach psychoaktywnych. Być może, że dodawanie
ich do dopalaczy ma zwiększyć siłę lub długość działania podstawowych
składników bazowych np. BZP.
Termin dopalacze, które opisujemy w tym punkcie oznacza substancje,
które można legalnie kupić w Polsce w kilkudziesięciu punktach sprzedaży, a także w sieci internetowej. Główną przyczyną powodzenia tychże
substancji jest powszechna ich dostępność, ogromne zainteresowanie
mediów tymi środkami, a także popularyzowanie informacji o ich działaniu na organizm człowieka. Niektórzy twierdzą wręcz, że ich działanie
jest silniejsze, a przeżycia są bardziej intensywne, niż po zażyciu ich
nielegalnych odpowiedników. Należy także wyraźnie podkreślić, że spożywanie dopalaczy może prowadzić do trudnych do przewidzenia reakcji
psychicznych a także tragicznych konsekwencji zdrowotnych. Powodów
uzasadniających tak kategoryczne ocenienie problemu jest wiele, ale
najważniejszymi są: po pierwsze chemiczny skład tych środków (zawierają substancje działające tak samo jak narkotyki, nierzadko w ilościach
większych niż „klasyczne działki”; po drugie zawartość związków, których
wpływ na zachowanie i zdrowie człowieka nie jest do końca zbadany,
choć już obecnie wiadomo, że wywołują szkody zdrowotne. Nie znamy
też wszystkich interakcji składników „dopalaczy” z alkoholem i lekami.
Już teraz lekarze ostrzegają, że mix „dopalaczy” z alkoholem może być
tragiczny w skutkach, łącznie ze śmiercią. W połączeniu z alkoholem
czy innymi substancjami odurzającymi „dopalacze” mogą powodować porażenie ośrodka oddechowego i ośrodka krążenia, poważne
zaburzenia rytmu serca, do zatrzymania jego akcji włącznie, gwałtowne skoki ciśnienia prowadzące do utraty przytomności, udarów
mózgu lub zawałów serca58.
139
Tzw. dopalacze właściwe
w większości działają
tak samo jak narkotyki
(niektóre silniej).
Odnotowujemy już
pierwsze przypadki
uzależnienia od dopalaczy
o przebiegu podobnym do
narkomanii.
• Diablo – (dostępny w formie tabletek) – w jego składzie znajduje się
między innymi BZP i TFMPP. Charakteryzuje się działaniem euforyczno-pobudzającym59.
Źródło: http://www.dopalacze.com/
• Exotic – jest kolejną popularną substancją w omawianej grupie środków
wzmacniająco-pobudzających. Zawiera jeden ze szczególnie niebez58
Na podstawie artykułu Toksykolog ostrzega: Dopalacze mogą zabić, autorstwa Karoliny Łagowskiej, który ukazał się w „Gazecie Wyborczej”, Wrocław z dnia. 2009-01-04.
59
http://www.dopalacze.com/image.php?image=509&type=main
140
piecznych składników tj. BZP (benzylopiperazynę) i jej pochodne. Ma
działanie euforyczno-pobudzające. Dostępny jest w formie pastylek60.
Źródło: http://www.dopalacze.com/
Substancje aktywne znajdujące się w dopalaczach o działaniu pobudzającym
• BPZ
BPZ – benzylopiperazyna po raz pierwszy została zsyntetyzowana w 1944 roku w Wielkiej Brytanii, jako potencjalny środek zwalczający pasożyty u zwierząt61. BZP należy do grupy arylopodstawionych pochodnych piperazyny, tej samej, do której należą mCP, TFMPP, pMeOPP,
PPPP, DBZP, i MDBP62. Wszystkie te substancje zaliczane są do grupy
tak zwanych benzylopiperazyn. BZP i jej pochodne występujące w wielu
dopalaczach, to substancje wyłącznie syntetyczne, produkowane w laboratoriach. Najczęściej występuje w dwóch formach chemicznych: chlorowodorku (biały proszek) lub wolnej zasady (jasna żółto-zielona ciecz)63.
Sprzedawane są głównie w formie tabletek lub kapsułek. Ponieważ od kilku lat rośnie popularność tej substancji, Unia Europejska zareagowała na
rosnące jej spożycie zlecając ocenę zagrożeń dla zdrowia i ryzyka społecznego stworzonych przez te substancję64. Od 2009 roku substancja ta
jest zabroniona w sprzedaży.
Właściwości benzylopiperazyny:
BZP jest stymulantem centralnego układu nerwowego. Jej działanie jest
podobne do działania amfetaminy, tylko jest 10-krotnie słabsze. Jednocześnie badania wykazały, że mieszanka BZP i TFMPP wykazuje podobne
działanie jak MDMA (ecstasy).
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem benzylopiperazyny
w organizmie:
Przy średnich dawkach oscylujących w granicach pomiędzy 75 mg a 150
mg, powoduje uczucie euforii, zwiększenie czujności, subiektywnie poprawia samopoczucie i powoduje samozadowolenie. W dawkach większych lub
w połączeniu z innymi substancjami może wywołać bardzo niebezpieczne
następstwa. Osoby używające BPZ narażone są na: potęgujące się poczucie niepokoju, problemy ze snem, ogólne osłabienie, „czarne myśli”, zmien60
Źródło zdjęcia: http://www.dopalacze.com/image.php?image=77&type=add
Serwis informacyjny narkomania nr 2 (37) 2007, BZP – Nowy narkotyk czy tylko przejściowa moda, Waldemar Krawczyk, s. 2.
62
Kolejno: mCPP – 1-3-chlorofenylopiperazyna, TFMPP- m-trifluorometylofenylopiperazyna, pMeOPP- 1-4-metoksyfenylopiperazyna, PPPP- p-flurofenylopiperazyna, DBZP- dibenzylpiperazyna, i MDBP- 1-[3,4-metylenodioksybenzylo] piperazyna.
63
64
Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Sprawozdanie roczne
2007, Stan problemu narkotykowego w europie, s. 72
61
141
ność nastroju od uczucia radości po przygnębienie, dezorientację, osłabiony
apetyt, uderzenia na zmianę ciepła i zimna, nadmierna potliwość, mdłości,
bóle głowy, drżenie mięśni i dreszcze65, pokrzywkę na skórze66.
Przyjmowanie BZP i pochodnych powoduje poważne konsekwencje
fizjologiczne, m.in. zaburzenia funkcjonowania mózgu czy układu krążenia. Opisywano również uszkodzenia nerek po zażywaniu tego typu środków odurzających67.
q Wzmacniacze – środki wzmacniające (typy, działanie i zagrożenia)
Wzmacniacze – jest to szeroka grupa substancji, które zostały zaprojektowane w celu wzmocnienia jednej z funkcji organizmu. Niektóre preparaty
pozwalają na zwiększenie odporności na sen, inne uzupełniają niedobór
określonej substancji, jeszcze inne pobudzają funkcje fizjologiczne.
Napoje izotoniczne
Zostały zaprojektowane do użycia po intensywnym wysiłku fizycznym,
głównie przy wykonywaniu ciężkiej pracy fizycznej lub aktywnego (wymagającego dużego wysiłku) uprawiania sportu, kiedy organizm intensywnie
wydala wraz z potem wodę i elektrolity. Zatem ich podstawowym celem
jest szybkie uzupełnienie niedoboru tych produktów, w celu zachowania
sprawności i właściwego funkcjonowania organizmu. Napoje izotoniczne
dostępne są w postaci tabletek, batonów, jak również proszku do samodzielnego przygotowania końcowego produktu. Na rynku dostępne są
w sklepach spożywczych, sklepach z odżywkami dla sportowców oraz
w Internecie.
Do najpopularniejszych napojów izotonicznych należą:
→ Isostar, który zawiera w swoim składzie m.in. węglowodany (sacharoza, maltoza), sód, potas, wapń, magnez. Ich producent zaleca stosowanie napojów podczas rozgrzewki (150 do 300 ml), w trakcie i po
wysiłku (150 ml co 15 minut)68;
→ Gatorade zawiera m.in. sód, chlorki, potas, magnes;
→ Powerade zawiera większe ilości węglowodanów, witaminy E, witamin
z grupy B, elektrolitów i konserwantów.
Rys. 11. Główne składniki wchodzące w skład napojów izotonicznych
CUKRY
BIOTYNA
NIACYNA
CYTRYNIAN S ODU
WITAMINA E
KWAS P ANTOTENOWY
WITAMINA B6
CYTRYNIAN P OTAS U
S TABILIZATORY
65
66
W. Semczuk, Toksykologia, PZWL, Warszawa 1999, s. 390.
67
Zob. K. Łagowska, Toksykolog ostrzega: dopalacze mogą zabić, „Gazeta Wyborcza”,
4.01.2009.
68
http://www.isostar.pl/produkty/n_puszka.asp
142
Napoje izotoniczne nie zyskały, w odróżnieniu od napojów energetycznych, większej popularności, gdyż ich spożycie nie wywołuje żadnych
zmian w zachowaniu, a ich rola ogranicza się jedynie do uzupełniania
niedoborów wody i minerałów, powstałych w organizmie po intensywnym
wysiłku. Jak się wydaje, przyczyn mniejszej popularności tych napojów
upatrywać należy także w ich specyficznym smaku.
Preparaty witaminowe
Preparaty witaminowe są to tabletki, w skład których wchodzą różnego typu witaminy i minerały. Z założenia takie specyfiki mają urozmaicać
dietę człowieka bądź uzupełniać niedobory, które powstają na skutek diety, zazwyczaj ubogiej w poszczególne witaminy i minerały. Taka kuracja
jest szczególnie ważna podczas zimy, kiedy dieta jest mniej urozmaicona.
W związku z tym, że po użyciu środków z tej grupy substancji, nie pojawiają się szybkie zmiany, nie są one tak popularne.
Zasadnym jest uczenie
dzieci kiedy i w jakich
ilościach można spożywać
napoje izotoniczne. Ich
nadużywanie może być
szkodliwe dla zdrowia.
Preparaty witaminowe – niebezpieczeństwa:
→ prawdopodobieństwo przedawkowania witamin lub minerałów znajdujących się w składzie preparatu. Taka sytuacja powoduje, że pozytywny efekt działania tych substancji zmoże zmienić się w szkodliwy
zdrowotnie;
→ preparaty te stają się w praktyce często jedynym źródłem uzyskania
witamin i minerałów. Należy pamiętać, że syntetyczne odpowiedniki
substancji występujących w naturze nie muszą działać tak jak powstające w sposób naturalny (nie każdy organizm przyswaja je tak, jak organiczne). U osoby, która zażywa takie preparaty również może dojść
do awitaminozy;
→ W przypadku przyjmowania leków przeciwzakrzepowych lub hamujących agregację płytek krwi przed spożyciem produktu należy skontaktować się z lekarzem;
→ Nie zaleca się stosować tego typu produktów w okresie ciąży i karmienia piersią.
Preparaty zmniejszające potrzebę snu
Preparaty ograniczające potrzebę snu zyskują coraz większą popularność. Kierowcy oraz osoby pracujące w godzinach nocnych są szczególnymi adresatami tego produktu. Używanie tych środków pozwala m.in. na
wydłużenie czasu między postojami, efektywniejszą pracę w godzinach
nocnych. Ich częstsze stosowanie odnotowano również wśród studentów,
pracowników sektora bankowo-finansowego, a także w służbach mundurowych.
Po preparat najczęściej sięgają dwa typy kierowców:
→ kierowcy zawodowi (kierowcy ciężarówek lub przedstawiciele handlowi), którzy pokonują bardzo duże odległości, oszczędzają na noclegach
w hotelach oraz chcą przyspieszyć dojazd do celu;
→ kierowcy, którzy jadą (bądź wracają) na wyjazdy wakacyjne (dość często
zagraniczne). W tym wypadku preparaty te są używane tylko okresowo.
Osoby te najczęściej próbują forsować organizm, sięgając po zwielokrotnioną dawkę (np. żeby za jednym razem pokonać trasę PolskaAdriatyk). Dodatkowo substancje te wzmacniane są dużymi ilościami
kawy. Zwielokrotnienie dawki prowadzi do bezsenności i niemożliwości
odpoczynku na postoju, co tworzy zagrożenie w ruchu drogowym.
143
Niebezpieczeństwa: zmniejszenie ilości snu przez dłuższy czas prowadzi do trudności w koncentracji na drodze i drażliwości; niemożność
odpoczynku; przeforsowanie organizmu.
• L-Alanina
L-Alanina naturalnie produkowana jest w wątrobie. Jest składnikiem
tkanki mięśniowej, zostaje przetworzona w glukozę, jeśli organizm potrzebuje energii. L-Alanina produkowana jest dzięki różnym procesom metabolizmu.
Właściwości L-Alaniny: to ważne źródło energii dla tkanki mięśniowej,
mózgu i centralnego układu nerwowego. Bierze udział w procesie metabolizmu cukrów i kwasów organicznych oraz wspomaga produkcję przeciwciał, przez co wzmacnia system odpornościowy organizmu. L-Alanina ma
wielkie znaczenie w syntezie białek, jest niezbędna w prawidłowym działaniu systemu nerwowego. Pomaga w regeneracji komórek nerwowych.
Stwierdzono, że L-Alanina wpływa stymulująco na system odpornościowy69. Pomaga utrzymać prawidłowy poziom cukru we krwi.
Rys. 40. Środek typu „No sleep”
Nadużywanie substancji
zmniejszających potrzebę
snu prowadzi do
bezsenności.
Źródło: http://www.aptekaslonik.pl/images/prod/2741/NO%20SLEEP.jpg
Substancje mające pobudzić organizm do wytężonej pracy umysłowej
Substancje typu „Sesja” i „Memo Speed” są adresowane głównie do
uczniów szkół średnich i studentów. Jaki pisze producent: Preparat Sesja
przeznaczony jest dla osób uczących się, pracujących umysłowo, a także
osób z zaburzeniami koncentracji i kłopotami z pamięcią. Według zapewnienia producenta mają one: wspomagać pamięć i koncentrację uwagi;
usprawniać myślenie; wzmacniać układ nerwowy i odporność na stres;
uzupełniać dietę w magnez.
W skład tych środków wchodzi m.in.: mleczan magnezu, lecytyna, skrobia ziemniaczana, ekstrakt z miłorzębu japońskiego, kofeina, dwutlenek
krzemu (subst. przeciwzbrylająca), stearynian magnezu (substancja prze69
Żaden z oferowanych
na rynku preparatów
nie zwiększa zdolności
przyswajania wiedzy lub jej
lepszego zrozumienia.
http://www.aminocare.pl/aminocare_ingredients.htm
144
ciwzbrylająca), fosforan diwapniowy (substancja wypełniająca), poliwinylopirolidon (substancja wypełniająca), celuloza mikrokrystaliczna (substancja wypełniająca).
Nie zostało jednoznacznie udowodnione, że te substancje rzeczywiście
pomagają w nauce. Producent posiłkuje się słowem „wspomagają”, co należy rozumieć, że są jakimś elementem pomocniczym, a nie właściwym
przy nauce.
Niebezpieczeństwa:
Środek ten ma dostarczyć do organizmu daną dawkę minerałów i z racji
składu ma pobudzać organizm do większej aktywności (kofeina). Żadna
tabletka nie zastąpi systematycznej pracy. W przypadku zmieszania tej
substancji z alkoholem efekt może być odwrotny.
Rys. 41. Preparat „Sesja”
Źródło: http://www.aptekaotc.pl/photo/product_info/8/9/a/1_89a49989292b.jpg
Rys. 42. Preparat „Memo Speed”
Źródło: http://zdrowoteka.pl/photo/product_info/d/7/2/1_d722e00bc308.jpg
3.2.5. Substancje wzmacniające organizm
Opisywane tutaj preparaty są przeznaczone do wzmocnienia organizmu, zatem ich zadaniem jest poprawienie fizycznej i psychicznej wydolności organizmu, zminimalizowanie uczucia zmęczenia lub zwyczajnie
pobudzanie określonych funkcji organizmu. Wskazane poniżej środki zawierają w znacznej części omówione już składniki występujące w innych
typach dopalaczy, różnią się od nich stężeniem tych substancji lub ich samodzielnym występowaniem.
Niebezpieczeństwa: ponieważ występują głównie w tabletkach, istnieje większe prawdopodobieństwo ich przedawkowania (poprzez spożycie
kilku tabletek jednocześnie); może pojawić się reakcja uczuleniowa na jakąś
145
substancję aktywną, mimo że obecność jej w preparatach wieloskładnikowych (napoje energetyczne) nie była odczuwalna; w przypadku mieszania
z alkoholem może dojść do zatrucia; spożycie tych substancji pozwala na
chwilowe oszukanie organizmu, jednak częste nadużywanie ich prowadzić
może do niebezpiecznych zmian zwyrodnieniowych w organizmie; należy
zachować ostrożność ich przyjmowania u osób z nadciśnieniem, cukrzycą i chorobami układu krążenia; nie zaleca się stosowania u kobiet w ciąży
i w czasie karmienia piersią.
Rys. 43. Preparat
„Bodymax Żeń-Szeń”
Rys. 44. Preparat Taurine
Źródło: http://pol-bid.pl/taurine900_60.jpg
Rys. 45. Preparat Caffeine
W przypadku preparatów
kofeinowych istnieje
realne niebezpieczeństwo
przedawkowania tej
substancji. Grozi to
poważnymi problemami
zdrowotnymi.
W tym preparacie stężenie kofeiny w jednej tabletce wynosi 200 mg czyli jest to
odpowiednik 3–4 filiżanek kawy.
Spożycie 5 tabletek odpowiada wypiciu
nawet 20 filiżanek kawy.
Źródło: http://www.sfd.pl/sklep/pics/lukasz/promocje14czerwca/Inner_
Armour_Caffeine_200tabletek.jpg
Rys. 46. Preparat Power Guaranoza
Źródło: http://e-medest.home.pl/images/guaranoza_dr.jpg
4.6.3.3 Środki o działaniu psychodelicznym
Jak wynika z przeprowadzonych badań, coraz większą popularność
wśród młodzieży (zwłaszcza z problemami osobistymi, rodzinnymi i edukacyjnymi) zyskują tzw. psychodeliki. Substancje te nierzadko przyjmowa-
146
ne są w zastępstwie narkotyków. Wzrostowi popularności tych środków
sprzyjają: wzrost podaży, brak sankcji karnych za posiadanie oraz popularyzowanie (głownie w Internecie) efektów ich działania.
• Syropy na kaszel o działaniu dysocjacyjno-euforyzującym
Mowa tutaj o grupie leków, które są przepisywane przez lekarza osobom cierpiącym na uciążliwy, ostry suchy kaszel różnego pochodzenia
(niezwiązanego z zaleganiem wydzieliny w drogach oddechowych).
Preparaty te dostępne są w kilku postaciach (syrop, tabletki, kapsułki).
Użycie kilkunastokrotnie wyższej dawki niż terapeutyczna powoduje wystąpienie otępienia, z lekkim pobudzeniem i halucynacjami. Na stronach
internetowych zamieszczane są niebezpieczne (często nieprawdziwe)
informacje promujące ten lek, jako substancję paranarkotyczną. W przypadku nadużywania tego leku istnieje możliwość wystąpienia uzależnienia fizycznego.
4.6.3.4. Środki o działaniu dysocjacyjno-euforyzującym
Do grupy tych leków zalicza się przede wszystkim środki zawierające
dekstrometrofan. Wymienione poniżej syropy nie zawierają pełnej listy
tych substancji.
Jako środki „dopalające” coraz
częściej stosuje się duże dawki
znanych leków. Uzależnienie
od tych substancji będzie więc
postaciową formą lekomanii.
• Dexatussin
Dostępny jest w postaci syropu. 5 ml syropu zawiera 10 mg bromowodorku dekstrometorfanu oraz substancje pomocnicze (sorbitol, roztwór niekrystalizujący 70%, glicerol 86%, kwas cytrynowy jednowodny, benzoesan
sodu, aromat owoców tropikalnych i wodę oczyszczoną)70.
Zastosowanie medyczne: leczenie objawowe suchego kaszlu różnego
pochodzenia (nie związanego z zaleganiem wydzieliny w drogach oddechowych).
używaniem: senność, zawroty głowy, nudności, wymioty, zaparcia, bóle
brzucha. Odnotowano (na razie nieliczne) przypadki psychicznego uzależnienia od tego leku. Dexatussin zawiera benzoesan sodu, który może
powodować reakcje alergiczne. Nie należy go także podawać w przypadku stwierdzenia nietolerancji fruktozy. Może powodować senność i zawroty
głowy, dlatego należy zachować ostrożność podczas prowadzenia pojazdów i obsługiwania maszyn. W przypadku przyjęcia bardzo dużych dawek
mogą wystąpić objawy hamowania ośrodka oddechowego, omamy, wysoka gorączka71.
• Tussal Antitussicum
Występuje w formie tabletek powlekanych. Medycznie używany jest
w leczeniu objawowym suchego kaszlu.
używaniem: zawroty głowy, senność, dolegliwości żołądkowo-jelitowe
(nudności, wymioty, bóle żołądka)72. Lek może wpływać na zdolność prowadzenia pojazdów mechanicznych.
70
71
72
http://www.espefa.com.pl/pl/oferta/szczegolowe/dexatussin.html
http://www.espefa.com.pl/pl/oferta/szczegolowe/dexatussin.html
http://www.apteka.gda.pl/tussal-antitussicum-tabl-p-1109.html
147
• Tussidex
Dostępny w formie kapsułek lub pastylek powlekanych. Jest wykorzystywany w doraźnym leczeniu ostrego, suchego kaszlu, nie związanego
z zaleganiem wydzieliny w drogach oddechowych.
Niebezpieczeństwa związane z używaniem: senność, zawroty głowy,
nudności, wymioty, bóle żołądka, zaparcia lub biegunka, reakcje alergiczne (wysypka, pokrzywka, umiejscowiona głębiej wysypka skórna, skurcz
oskrzeli). Preparat może zaburzać zdolność kierowania pojazdami mechanicznymi. Objawy te pojawiają się już przy małych dawkach.
• TussiDrill
Dostępny jest w postaci syropu. Medycznie stosowany jest przy doraźnym leczeniu ostrego i suchego kaszlu.
Niebezpieczeństwa związane z używaniem: senność, zawroty głowy, zaparcia, nudności, wymioty, reakcje alergiczne (wysypka, pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy, skurcz oskrzeli).W przypadku równoległego
podania leków przeciwhistaminowych pojawiają się nudności, wymioty,
zawroty głowy, pobudzenie, dezorientacja, senność, wykwity skórne typu
pokrzywki, nieostre widzenie i oczopląs. Po znacznym przedawkowaniu
można zaobserwować śpiączkę, zahamowanie czynności ośrodka oddechowego i drgawki. Lek zaburza prowadzenie pojazdu.
Do zasadniczych przeciwwskazań w jego stosowaniu zalicza się prowadzenie pojazdów oraz obsługiwanie skomplikowanych maszyn i urządzeń
(problemy z ocena sytuacji, zasypianie, nudności)73. Objawy powyższe
mogą pojawić się już przy standardowych dawkach zaleconych przez lekarza.
• Acodin
Dostępny w postaci tabletek. W celach medycznych używany jest do
okresowego hamowania nieproduktywnego kaszlu różnego pochodzenia
np. w przebiegu infekcji, przy urazach klatki piersiowej, przy kaszlu wywołanym wdychaniem substancji drażniących.
używaniem: nudności, senność, uczucie zmęczenia, zawroty głowy. Objawy te pojawiają się już przy stosowaniu dawek zalecanych przez lekarza.
Rys. 47. Tabletki Acodin
Acodin, jeden z najpopularniejszych leków na kaszel,
który w dawkach kilkunastokrotnie większych (niż
zalecenia lekarza) wykazuje
działanie dyscjacyjnoeuforyzujące.
Źródło: http://www.aptekaslonik.pl/images/prod/333/acodin.jpg
Charakterystyka substancji aktywnych zawartych w syropach
Syropy zawierają często po kilkanaście różnych substancji. W związku
z rozwojem produkcji farmaceutyków i parafarmaceutyków każdego roku
na rynek trafia co najmniej kilka nowych substancji (wyciągów, środków
uzupełniających, towarzyszących) wykorzystywanych do produkcji syro73
http://www.drolivia.pl/product/id/9425,tussidrill-150-ml-but-
148
pów. Część z nich nie jest do końca przebadana, zwłaszcza w reakcjach
z innymi substancjami. Coraz bardziej popularnych zjawiskiem jest poszukiwanie przez producentów nowych roślinnych, w tym egzotycznych baz
do produkcji farmaceutyków.
• Dextrometorfan
Dekstrometorfan (DXM) jest syntetyczną pochodną morfiny. W medycynie używany jest pod postacią bromowodoru, jako lek przeciw suchemu kaszlowi. Dawka śmiertelna wynosi powyżej 20–25 mg/kg masy ciała.
W większych dawkach, znacznie przekraczających dawki terapeutyczne,
wykazuje działanie narkotyczne charakterystyczne dla dysocjantów oraz
lekko euforyzujące.
Właściwości dekstrometrofanu i działania szkodliwe:
Dekstrometorfan działa ośrodkowo, tłumiąc suchy kaszel w zapaleniu gardła, oskrzeli czy krtani. Maksymalna dawka dobowa wynosi 120
mg. Jako działania niepożądane mogą wystąpić: senność, zawroty głowy, nudności, biegunka, wzrost ciśnienia tętniczego. W niższych dawkach
powoduje pobudzenie i halucynacje przy zamkniętych oczach, natomiast
przyjmowany w większych ilościach może powodować wrażenia całkowitego „oderwania” od ciała i depersonalizacje. Powoduje także niezborność
(ataksję), zaburzenia równowagi, kłopoty z mówieniem jak i widoczne
opóźnienie reakcji.
Działanie DXM przebiera fazowo, tzn. w zależności od wielkości dawki,
w pierwszej kolejności pojawiają się takie odczucia jak zaburzenia wizji,
euforia, pobudzenie psychoruchowe, osłabienie zmysłów słuchu, dotyku
i smaku, halucynacje przy zamkniętych oczach (często przy udziale muzyki), swędzenie oraz nudności.
W kolejnych fazach pojawiają się zaburzenia z prawidłowym przetwarzaniem obrazu, nasilenie halucynacji, zamiast euforii pojawia się wrażenie
wglądu w głąb siebie, pobudzenie ruchowe jest zastąpione problemem z poruszaniem się, a w niektórych przypadkach bezruchem, pojawia się uczucie
silnego znieczulenia, któremu towarzyszy wrażenie śmierci74, mogą pojawić
się także doznania „opuszczenia” ciała. Stany takie nierzadko kończą się
śmiercią osoby nadużywającej DXM.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem dekstrometorfanu w organizmie: w połączeniu z narkotycznymi lekami przeciwbólowymi, alkoholem etylowym oraz innymi środkami o działaniu depresyjnym na ośrodkowy układ nerwowy, DXM może nasilać depresję ośrodka oddechowego.
Z kolei spożywanie DXM ze stymulantami (efedryna, amfetamina) może
znacznie zwiększać ciśnienie tętnicze. Istnieją udokumentowane przypadki śmierci poprzez połączenie dekstrometorfanu z innymi substancjami
(efedryna)75.
Dekstrometorfan staje się toksyczny w dawkach między 25 a 30 mg/kg
masy ciała76. Pojawiają się wówczas problemy z pamięcią i koncentracją.
Bardzo częste używanie tego środka może prowadzić do poważnych zaburzeń psychicznych. Przedawkowanie DXM objawia się depresją układu
oddechowego. Po dekstrometorfanie pojawiają się zamiast oczekiwanych
74
M. Łukasik-Głębocka, „Serwis informacyjny narkomania” nr 2 (41) 2008, Dekstrometorfan i Benzydamina – nowe substancje odurzające, s. 17.
75
Tamże
76
Na podstawie artykułu The Dextromethorphan Faq autorstwa Williama E. White dostępnego na stronie internetowej: http://www.erowid.org/chemicals/dxm/faq/dxm_side_effects.shtml#toc.6.7
149
przyjemnych halucynacji, tzw. bad tripy, „złe podróże”, czyli „negatywne odczucia”, którym towarzyszy silny lęk i niepokój.
4.6.3.5.. Dopalacze (właściwe)
• Spice DIAMOND stanowi „kombinację różnych roślin oraz aromatycznych ekstraktów”77. Dostępny jest w formie ziół do palenia. Wykazuje
głównie działanie psychodeliczne.
Źródło:dopalacze.com
• Smoke jest także kombinacją roślin i aromatycznych ekstraktów. Środek dostępny jest w postaci ziół do palenia.
Źródło:dopalacze.com
• 3 Soma Spliff’s – według oferujących go firm jest mieszanką szałwii i ekstraktu z kapelusza muchomora czerwonego (!!!)78. Ma działanie euforyczno-halucynogenne. W formie handlowej ma postać „skrętów” do palenia.
4.6.4. Niektóre substancje wchodzące w skład dopalaczy
• Muchomor czerwony i inne grzyby o działaniu halucynogennym
Muchomor czerwony obok muchomora tygrysowatego jest grzybem,
który swe właściwości halucynogenne zawdzięcza zawartości psylocyny,
psylocybiny, baeocystyny, norbaeocystyny, mykoatropinamuścimolu, muskardyny i bufoteminy79. Z badań medycznych wynika, że substancje chemiczne zawarte w grzybach halucynogennych działają w systemie nerwowym bezpośrednio na synapsy,80 gdzie przekazywana jest czynność z jednego neuronu do drugiego, albo w metabolizmie związku nośnego – serotoniny chemicznie spokrewnionego z halucynogenami. Halucynogeny obniżają selektywność mózgu na bodźce81 Przyjmowanie halucynogennych
grzybów prowadzi do utraty kontaktu z realną rzeczywistością, co utrudnia
(lub wręcz uniemożliwia) ocenę sytuacji, zaburza reakcje oraz prowadzi
77
http://www.dopalacze.com/spice-diamond-3g/produkt/535.html
http://www.dopalacze.com/3-soma-spliffs/produkt/501.html
79
Serwis informacyjny narkomania nr 2 (37) 2007, Problematyka grzybów halucynogennych w Polsce, Jan Szymański. s. 31
80
Synapsy – miejsca funkcyjnych połączeń między włóknami nerwowymi.
81
Serwis informacyjny... tamże. s. 31
78
150
Dekstrometorfan może
powodować uzależnienie
psychiczne. Przedawkowanie DXM może doprowadzić do śmierci na skutek
depresji układu oddechowego. Wzrostowi popularności DXM sprzyjają opinie,
że swoim działaniem
przypomina oddziaływanie
etaminy i PCP.
do podejmowania zachowań ryzykownych. Reakcje pogrzybowe dzieli się
na tzw. „good trips”(dobre podróże) i „bad trips”(złe podróże). „Good trips”
to najczęściej pojawianie się barwnych obrazów o zamglonych ruchomych
konturach, dziwnych formach i niespotykanych kolorach. Z relacji wynika,
iż osoba będąca pod wpływem takiej substancji ma wrażenie, że w otaczającym świecie nie ma żadnego punktu oparcia (odczucie unoszenia się
w powietrzu).82 Z kolei „bad trips” polegają na pojawieniu się takich objawów jak zaburzenia percepcji własnego ciała, poczucie utraty kontroli nad
sytuacją, przerażające wizje, strach przed obłędem i myśli samobójcze83.
Główne objawy przedawkowania to: nudności i wymioty, uszkodzenie nerek i wątroby, utratę pamięci, bóle głowy i żołądka, podwyższenie temperatury ciała, utrata kontaktu z otoczeniem, a nawet zachowania agresywne.
Spośród innych skutków pojawiają się skurcze i bóle brzucha, zaparcia,
biegunka84. Przedawkowanie może mieć skutki śmiertelne.
• Szałwia meksykańska (tzw. szałwia wróżbitów)
Salvia divinorum jest byliną z rodziny jasnotowatych Lamiaceae pochodzącą z południowego Meksyku, stanu Oaxaca, gdzie bywa wykorzystywana do
obrzędów ludowych i obrzędów religijnych85. Występuje na obszarze gór Sierra Mazateca w strefie wysokości ok. 1500 m n.p.m. Roślina ta łatwo krzewi
się za pomocą sadzonek, a w stanie naturalnym rozrasta się głównie wegetatywnie z gałązek pokładających się po glebie. Rzadko wytwarza nasiona, jej
krzew osiąga długość około 1–1,5m wysokości a jajowatolancetowate liście
osiągają długość 20 cm, kwiaty białe z purpurowymi kielichami86.
Rys. 48. Szałwia meksykańska
Źródło: http://herbarium.0-700.pl/Images/sa_div_flo2.jpg
Działanie halucynogenne tej rośliny jest związane z produkowaną przez
nią endogennie substancją terpenową tj. Salvinorinem A. Według niektórych farmakologów jest on uznany za najpotężniejszy z dotychczas odkrytych naturalnych środków psychoaktywnych. Należy podkreślić, że jedynie
półsyntetyczne LSD wykazuje większą aktywność, przy czym mechanizm
działania farmakologicznego tego diterpenu jest zbliżony do działania
82
Jędrzejko M., red. Narkotyki Vademecum, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2008, s.
62.
83
Szukalski B., Narkotyki kompendium wiedzy o środkach uzależniających, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, s.135.
84
Z. Juczyński, Narkomania podręcznik dla nauczycieli wychowawców i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 103.
85
Szukalski B., Narkotyki kompendium wiedzy o środkach uzależniających, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, s. 145.
86
K. Jędrzejko, C. Ruszkiewicz, Szałwia Meksykańska Salvia Divinorum Epling & Jativa Nowe zagrożenie narkotyczne i zdrowotne oraz jego implikacje społeczne w Polsce, Biuletyn
Informacyjny „Problemy Narkomanii” nr 1/2007. s. 53.
151
LSD87. Konsekwencje stosowania tej substancji mogą być bardzo niebezpieczne, ze względu na utratę kontroli zachowania.
Niebezpieczeństwa związane z używaniem szałwii meksykańskiej:
→ halucynacje, czasami połączone z odbiorem różnego typu głosów88;
→ uczucie „opuszczenia” ciała;
→ uczucie podróżowania w czasie i przestrzeni;
→ pojawianie się synestezji89;
→ przyjmujący narkotyk stają się introwertyczni i niechętni do kontaktów
z otoczeniem;
→ brak zdolności do oceny pojawiających się zagrożeń zewnętrznych;
→ utrata kontroli nad własnym ciałem;
→ wyższe dawki powodują utratę przytomności i zaburzenia pamięci90.
Z dotychczasowych badań i obserwacji wynika, że podstawową formą
przyjmowania szałwii jest jej palenie, co zmniejsza ryzyko przedawkowania, bowiem szybko pojawiają się halucynacje. Z drugiej jednak strony reakcje halucynacyjne zaburzają zdolność oceny sytuacji i wywołują niebezpieczeństwo niekontrolowanych zachowań (brak oceny sytuacji na drodze,
opóźnione reakcje na sytuacje niebezpieczne). U osób palących szałwię
meksykańską mogą pojawić się także ukryte psychozy.
Niektóre państwa, jak Australia czy Szwajcaria, zaczęły już stosować
politykę prohibicji. Szałwia meksykańska jest wpisana na listę nielegalnych
środków odurzających i zaliczona do najwyższej kategorii razem z heroiną i kokainą91.
• Atropina
Przez wiele lat nie odnotowano przypadku użycia atropiny jako środka paranarkotycznego. Poniżej prezentujemy opis zdarzenia jakie miało miejsce
w Łodzi, a które zasugerowało uwzględnienie tego leku w tym rozdziale92.
„37-letni mężczyzna sam przyszedł do Instytutu Medycyny Pracy
w Łodzi. Miał powiększone źrenice, przyspieszone bicie serca, wysokie ciśnienie, był niespokojny, drętwiały mu ręce i nogi. Lekarze
sądzili, że jest pod wpływem narkotyków – wskazywały na to charakterystyczne objawy. Mężczyzna powiedział lekarzom, że wziął dwie
tabletki kupione w sklepie z tzw. dopalaczami. To drugi przypadek
zatrucia dopalaczami w Łodzi. Na początku listopada do tej samej
kliniki trafił 40-letni mężczyzna. Miał podobne objawy: podwyższone
ciśnienie, zawroty głowy, kołatanie serca. Tłumaczył, że wziął tabletki
z ciekawości, bo chciał sprawdzić, jak działają. Po ostatnim zatruciu
lekarze stwierdzili w organizmie chorego obecność atropiny.” Okazało się, że na opakowaniu nie było informacji, że substancja zawiera
atropinę.
87
Tamże. s. 50
B. Kiełbasa, Profilaktyka uzależnień „Uzależnienia” Narkotyki, alkohol i sterydy, dla
pedagogów i terapeutów, Projekt-kom, Sosnowiec 2007, s. 53
89
Synestezje – polegają na odbieraniu bodźców dźwiękowych jako kolorów, a zapachowych jako dźwięków.
90
B. Szukalski, Narkotyki kompendium wiedzy o środkach uzależniających, Instytut
Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, s.145.
91
K. Jędrzejko, C. B. Ruszkiewicz, Szałwia Meksykańska, poz. cyt. s. 50
92
Na podstawie artykułu, Kolejna ofiara dopalaczy autorstwa Joanny Barczykowskiej
który ukazał się w „Gazecie Wyborczej”, Łódź dnia 2008-12-08.
88
152
Właściwości atropiny:
Atropina w ośrodkowym układzie nerwowym pobudza rdzeń przedłużony i wyższe ośrodki nerwowe. Działa także przeciwwymiotnie oraz
nasila podstawową przemianę materii93. Atropina działa pobudzająco na
OUN, natomiast porażająco na układ przywspółczulny. W diagnozie medycznej stwierdzono następujące skutki działania atropiny: zahamowanie
wydzielania potu, zahamowanie wydzielania śluzu i soków żołądkowych,
rozszerzenie źrenic. Przez porażenie nerwu błędnego atropina wywołuje
przyspieszenie pracy serca, zmniejszenie napięcia mięśni gładkich pęcherzyka żółciowego, pęcherza i jelit94.
Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem atropiny w organizmie:
pobudzenie psychoruchowe i pojawienie się znacznego niepokoju, halucynacje, tachykardia95, podwyższona temperatura, drgawki, rozszerzenie
źrenic, którym towarzyszy zniesienie reakcji na światło, zaburzenia widzenia oraz wzrost ciśnienia śródgałkowego96, znaczne przyspieszenie akcji
serca (częstoskurcz97), podwyższenie ciśnienia tętniczego, obserwuje się
również utrudnienie mowy i połykania98. W postaci siarczanu atropiny jest
substancją o wysokiej toksyczności, co przy wyższych dawkach może doprowadzić do uszkodzenia mózgu. Do śpiączki i zgonu może dojść w wyniku porażenia ośrodka oddechowego99, przy dawce: dla dorosłych ok. 100
mg, a dla dzieci ok. 10 mg.
Atropina występuje w pokrzyku wilczej jagodzie. Roślina ta rośnie w lasach, zaroślach leśnych, w zwaliskach starych murów, na gruzach i w zaciemnionych miejscach100.
4.7. Sterydy – typy, działanie, zagrożenia
Powodem, dla którego sterydy zostały umieszczone w tej publikacji jest
fakt, iż substancje te spełniają wszystkie warunki, jakie znajdują się w definicji współczesnych dopalaczy. Ludzie młodzi sięgają po te specyfiki poszukując przyspieszonego sposobu poprawienia swojej sylwetki.
Pojęcie sterydy ma wielorakie znaczenie
→ w języku medycznym przyjęło się definiować sterydy, jako leki;
→ natomiast w języku kulturystów sterydy są rozumiane, jako grupa środków posiadających zdolności do sterowania anabolizmem organizmu.
Na potrzeby tej publikacji sterydy zostały zdefiniowane, jako legalne
substancje wpływające na metabolizm organizmu zaliczone do „współczesnych dopalaczy”.
93
M., Jędrzejko, (red.) Narkotyki Vademecum, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2008,
s. 67
94
W. Seńczuk, Toksykologia współczesna, Warszawa 2005, PZWL, s. 812
J. K. Piotrowski, red. Podstawy toksykologii Kompendium dla studentów szkół wyższych, Wydawnictwa Nukowo-Techniczne, Warszawa 2008, s. 399.
96
M. Jędrzejko, red. poz. cyt., s. 67
97
C. J., Hiatt G. F. S., Meyers F. H., Podręczny spis leków, Wydawnictwo Kram, Warszawa 1997, s. 192
98
W. Seńczuk, Toksykologia, Warszawa 1999, PZWL, s. 377
99
Tamże, s. 377
100
M. Jędrzejko, (red.) Narkotyki... poz. cyt. , s. 67
95
153
4.7.1. Leki zawierające testosteron
Substancje te są dostępne na receptę. Ich pierwotnym zadaniem jest
wspomaganie organizmu do regeneracji, w trakcie lub po ciężkiej chorobie.
Mechanizm działania sterydów polega w głównej mierze na pobudzaniu wzrostu masy mięśniowej. Głównym składnikiem odpowiedzialnym za działanie
anaboliczne w tych substancjach jest testosteron, pełniący też rolę męskiego
hormonu płciowego. Podstawą jego działania jest aktywowanie receptorów
androgenowych obecnych na powierzchni błon komórkowych. Efekty tego pobudzania dzieli się zwykle na ogólnie anaboliczne i androgeniczne 101.
Rys. 49. Podział na efekty anaboliczne i androgenne
t
EFEKTY
ANABOLICZNE
t
t
t
t
t
t
t
t
t
EFEKTY
ANDROGENICZNE
t
t
zwiększona produkcja krwinek czerwonych,
wzrost tempa przyrostu kości,
wzmożona synteza białek,
wzrost tempa przyrostu masy ciała,
wzrost siły i wytrzymałości mięśni,
wzrost apetytu.
wzrost rozmiarów klatki piersiowej
u chłopców,
wzrost piersi i bioder u dziewcząt,
zwiększenie owłosienia na całym ciele
u mężczyzn,
zwiększenie owłosienia sfer
erogennych u kobiet,
przyspieszenie efektu mutacji głosu
u chłopców,
wzrost rozmiarów penisa i łechtaczki
u dzieci (u osób dorosłych podawanie
jakichkolwiek sterydów nie ma już najmniejszego wpływu na wzrost rozmiaru
organów płciowych).
Skutki używania sterydów
występujące u młodzieży
płci męskiej to:
- zaburzenia wydzielania
plemników w postaci
zmniejszenia ich liczby
i ruchliwości,
- zanik jąder, impotencja
(zaburzenia wzwodu)
po okresie wzmożonej
potencji,
- bolesne i przewlekłe
wzwody prącia (priapizm),
- bezpłodność,
- powiększenie gruczołów
sutkowych (ginekomastia),
- podwyższenie brzmienia
głosu,
- przerost gruczołu krokowego.
Niebezpieczeństwa związane z zażywaniem sterydów
Działania niepożądane związane ze stosowaniem sterydów anabolicznych u sportowców i osób wspomagających ćwiczenia wysiłkowe są często
znacznie bardziej nasilone, niż w sytuacjach leczniczego ich przyjmowania. Wynika to z faktu, że sportowcy (parasportowcy) stosują dużo wyższe
dawki sterydów w stosunku do tych stosowanych w lecznictwie. Często
przyjmują kilka preparatów sterydowych jednocześnie, a okres przyjmowania ich jest dłuższy niż w sytuacjach leczniczego ich podawania.
Sterydy anaboliczne są lekami hormonalnymi i dlatego na czoło objawów
niepożądanych związanych z ich stosowaniem wysuwają się zaburzenia układu hormonalnego. Dochodzi do zaburzenia funkcjonowania osi podwzgórze
– przysadka – gonady, co powoduje spadek stężenia hormonów przysadkowych FSH i LH, a w konsekwencji spadek testosteronu endogennego.
101
Kompendium wiedzy o profilaktyce, Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1997, s.74
154
Rys. 23. Niepożądane efekty działania sterydów anaboliczno-androgennych.
Pozamedycznie stosuje się
metanabol w dawkach
przekraczających nierzadko
50 mg na dobę, najczęstsze
skutki stosowania w takiej
ilości to:
- nieodwracalne
uszkodzenia organów
wewnętrznych (wątroby,
trzustki i nerek),
- nadciśnienie,
- obrzęki,
- przeciążenie serca
spowodowane szybszym
przyrostem wagi,
- łysienie,
- zmiany zapalne skóry,
- ginekomastia.
ginekomastia – powiększenie się sutka u mężczyzny, na skutek
rozrostu tkanki gruczołowej, włóknistej i tłuszczowej. Gruczoł
piersiowy ulega jednostronnemu lub obustronnemu powiększeniu, jest obrzmiały i może być bolesny.
zwiększenie szybkości starzenia się tkanek – szczególnie
zauważalne w u młodych ludzi, u których poprzez używanie sterydów doszło do zahamowania rozrostu kości długich, uniemożliwiając uzyskanie prawidłowego wzrostu.
zachwianie równowagi hormonalnej – objawia
się u mężczyzna spadkiem popędu seksualnego
a u kobiet sztucznym jego wzrostem.
• Leki o działaniu anaboliczno-androgennym
Niżej zostały zaprezentowane jedynie przykłady sterydów anaboliczno
androgennych. Ilość dostępnych na rynku tego typu substancji jest bardzo
duża. Zdecydowana większość ma podobny skład i dają podobne efekty.
Różnią się jedynie składem (dodatkowe substancje pomocnicze) i ceną
(zależna od producenta i kraju pochodzenia)
Zastosowanie pozamedyczne Metanabolu i skutki jego przyjmowania
Najczęściej jest przyjmowany doustnie w tabletkach po 5 miligramów.
Polscy kulturyści sięgający po ten steryd najczęściej korzystają z jego odpowiednika Metandrostenolonu, który jest dostarczany na czarny rynek
zza wschodniej granicy. Popularność tego sterydu wynika głównie z: ceny
(szczególne wschodnie odpowiedniki); szybkich efektów działania; dostępności; niewiedzy na temat skutków ubocznych.
Niebezpieczeństwa związane z używaniem Metanabolu: zmniejszenie masy ciała, ogólne osłabienie, częste przeziębienia i nudności,
wymioty.
4.7.2. Sterydy dostępne w wolnej sprzedaży
• Kreatyna
Kreatyna jest suplementem używanym przez kulturystów w celu powiększania masy mięśniowej i siły.
Właściwości kreatyny:
Kreatyna kwas β-metyloguanidynooctowy – organiczny związek chemiczny, tworzy się w trakcie przemiany materii, występuje głównie w mięśniach. Służy do magazynowania i uwalniania energii niezbędnej do wielu
procesów chemicznych zachodzących w komórkach, w tym do syntezy
białek mięśniowych. Kreatyna jest stałym składnikiem tkanki mięśniowej
155
i odgrywa zasadniczą rolę w przemianach chemicznych powodujących
skurcz mięśniowy. Wytworzona kreatyna łączy się w tkankach z kwasem
fosforowym tworząc kwas kreatynofosforowy (fosfagen) niezbędny do procesów życiowych w tkankach zwierzęcych.
• HMB
– czyli beta-hydroksy – metylomaślan jest metabolitem leucyny. Jest
w naturalny sposób produkowany przez organizm człowieka w ilościach
zależnych od podaży białka. Występuje również w niektórych produktach
spożywczych m.in. grejpfrutach.
Właściwości HMB
HMB hamuje rozpad tkanki mięśniowej poddanej ciężkiemu treningowi.
W organizmach nie poddanych treningowi fizycznemu HMB nie powoduje
żadnych reakcji zarówno anabolicznych jak i katabolicznych.102
Rys. 51. HMB
Źródło: http://www.suplementy.pl/galerie/h/hmb-fc-440-kapsulek-seri_25.jpg
• Tribulom
– to skoncentrowany ekstrakt zioła Tribulus Terrestris, które w sposób naturalny stymuluje produkcje hormonu anabolicznego – testosteronu103.
Rys. 52. Tribulon
Źródło: http://sklep.fbb.pl/s_img//trec/2/tribulon.jpg
Właściwości Tribulonu
Substancja ta stymuluje produkcję testosteronu, nie jest polecana ludziom młodym którzy nie mają zaburzeń związanych z produkcją tych
substancji przez własny organizm. Dodanie zewnętrznego wspomagacza
może przyczynić się do zahamowania lub znacznego zmniejszenia produkcji testosteronu w sposób naturalny. To może prowadzić do niebezpiecznych dla zdrowia skutków.
102
http://www.provital.pl/hmb.html
http://mojeodzywki.pl/index.php?p1052,tribulon-skoncentrowany-ekstrakt-ziola-tribulus-terrestris-60-kaps
103
156
• ZMA
– jest kombinacją chelatowanych pierwiastków: cynku, magnezu oraz
witaminy B6 w odpowiednio dobranych proporcjach.
• Substancje wpływające na uzyskanie „rzeźby”
Do tej grupy „sterydów” zaliczają się substancje, których działanie polega głownie na wspomaganiu spalania tłuszczu lub zmniejszania ilości
wody w organizmie (moczopędne).
4.8. Propozycje działań profilaktycznych
Na poziomie szkoły
profilaktyka zagrożeń
wynikających z obecności
wymaga prowadzenia
działań dwupoziomowych:
skierowanych do rodziców
(wiedza o konsekwencjach
zdrowotnych, uczenie
asertywności dzieci)
oraz uczniów (wiedza
o skutkach zdrowotnych,
kształtowanie umiejętności
asertywnych, wyjaśnienie
faktycznej postaci
dopalaczy oraz ich ścisłego
związku z narkotykami,
kształtowania zachowań
asertywnych).
Diagnoza i profilaktyka używania dopalaczy przez dzieci i młodzież jest
nowym wyzwaniem dla pedagogiki społecznej i resocjalizacyjnej. Jak wynika
z przeprowadzonych już badań i analiz, problemy jakim poświęcone jest to
opracowanie narastają i mogą stać się nie mniejszym zagrożeniem niż obecnie
narkotyki. Jak już zauważyliśmy problem dopalaczy jest społecznie niedostrzegany, bagatelizowany a przez wiele osób wprost destygmatyzowany. Masowe
kampanie reklamowe sprzyjają poszukiwaniu i spożywaniu tych substancji.
Podjęcie tego problemu w niniejszym opracowaniu związane jest z naszym przekonaniem, iż dopalacze w realnej perspektywie mogą urosnąć do rangi problemu społecznego z widocznymi komplikacjami (następstwami) zdrowotnymi, wymagającymi specjalistycznego leczenia.
Za postawieniem takiej tezy przemawiają następujące argumenty:
• po dopalacze sięgają coraz częściej dzieci, przyjmując dawki środków
znacznie przekraczające wielokrotnie dopuszczalne dawki dzienne;
• część ze składników dopalaczy ma właściwości uzależniające;
• w niektórych grupach stosujących dopalacze (np. kulturyści) już obserwujemy zmiany zdrowotne, nierzadko wymagające skomplikowanych
interwencji medycznych;
• ponieważ niektóre z dopalaczy rzeczywiście zwiększają zdolności człowieka do dłuższego (efektywniejszego) działania rozszerza się przekonanie, iż jest to „złoty środek” w czasach wymagających wysokiej efektywności zawodowej. Będzie to prowadziło do problemów zdrowotnych
(przedawkowania) i psychicznych (uzależnienia) a także społecznych
(zmian relacji interpersonalnych)/
Z tego punktu widzenia za kluczowe w profilaktyce przyjąć należy poszerzenie wiedzy o skutkach stosowania tych środków, podjęcie zorganizowanych działań wobec uczniów oraz ich rodziców a także ograniczanie
dostępu do takich substancji.
4.8.1. Poszerzenie wiedzy na temat dopalaczy
Współczesne dopalacze są substancjami powszechnie dostępnymi,
więc zdawać by się mogło, że wiedza na ich temat jest bardzo szeroka.
Tymczasem jest to wiedza powierzchowna, reklamowa, marketingowa,
a nie rzetelna, naukowa. W związku z powyższym, należałoby zintensyfikować działania zmierzające do upowszechnienia wiedzy o negatywnych
konsekwencjach stosowania dopalaczy. Głównym ich adresatem powinni
być uczniowie szkół podstawowych i gimnazjalnych, ich rodzice i/lub opiekunowie oraz nauczyciele i pedagodzy szkolni.
157
Edukacja w tym zakresie powinna mieć w dużej mierze charakter kampanii oświatowo-zdrowotnych.
Bezwzględnym warunkiem realizacji działań edukacyjnych powinno być
wycofanie ze sprzedaży dopalaczy ze wszystkich sklepików funkcjonujących w placówkach oświatowych.
4.8.2. Monitoring nowych substancji
W aspekcie badawczym pożądane jest monitorowanie rynku tych produktów, forów internetowych poświęconych tej problematyce oraz prowadzenie
badań społecznych co do skali i charakteru ich używania.
Istnieje potrzeba, aby substancje, które zaliczane są do współczesnych
dopalaczy, zostały objęte większym zainteresowaniem przez państwo. Takie
działanie pozwoli na łatwiejszy dostęp do informacji na ich temat oraz zwiększenie szybkości reakcji na pojawianie się nowych substancji.
Przeciwdziałanie zjawisku dopalaczy jest zadaniem złożonym organizacyjnie, prawnie i społecznie. Mamy bowiem do czynienia z produktami
prawnie dopuszczonymi do obiegu i silnie propagowanymi. Obecny stan
jest klasycznym przykładem bardzo niskiej świadomości zdrowotnej Polaków oraz braku skoordynowanej polityki prozdrowotnej, która dysponowała by narzędziami monitoringu wyprzedzającego zagrożenia.
159
ROZDZIAŁ V
Rozpoznawanie zachowań
narkotykowych
i paranarkotykowych
MARIUSZ JĘDRZEJKO
Polską profilaktykę narkotykową na poziomie szkół cechują pewnego
rodzaju „zamieszanie” oraz „zawierzenie”. Otóż nauczyciele i rodzice wiedzą, iż prowadzenie działań edukacyjno-profilaktycznych jest koniecznie,
niechętnie jednak podejmują działania zdecydowane, jednoznaczne. Nierzadko pojawia się argument: ale czy to co chcemy zrobić nie narusza wolności dzieci. Pracując od wielu lat w przestrzeni profilaktyki uzależnień autor
stoi na stanowisku, że punktem wyjścia oraz odniesienia powinno być dobro
społeczne – ogólne. Nie może być bowiem tak, że wolność jednostki narusza wolność i prawa innych ludzi – do życia w poczuciu bezpieczeństwa.
Wszelkie działania profilaktyczne na poziomie szkoły powinny zatem
uwzględniać:
– diagnozy zjawiska, w tym określenie jakiego typu zachowania (substancje) stanowią rzeczywiste zagrożenie;
– edukacja nauczycieli, w tym nabywanie przez nich umiejętności metodycznych;
– edukacja rodziców (pedagogizacja);
– edukacja i profilaktyka wśród uczniów;
– wprowadzenie rozwiązań organizacyjnych wspierających profilaktykę.
Najpewniejszym sposobem weryfikacji stanu pod wpływem narkotyków
są testy narkotykowe, przy czym naszym zdaniem najskuteczniejsze i najbardziej bezpieczne są testy ślinowe – na uwagę zasługują zwłaszcza
testy wielonarkotykowe (np. Ortatec). Istnieje jednak wiele nie chemicznych sposobów rozpoznawania zachowań ponarkotykowych. Poniżej prezentujemy kilka z nich, opracowanych na podstawie materiałów polskiej
i niemieckiej policji oraz własnych doświadczeń.
Narkotyki i środki działające
podobnie dają wyraźne objawy somatyczne
i psychiczne. Ich znajomość
może ułatwić diagnozę
osoby oraz podjęcie kroków
ratujących jej zdrowie i życie. Nie trzeba używac testu
chemicznego aby z wysokim prawdopodobieństwem ocenić, czy osoba
znajduje się pod wpływem
narkotyku (paranarkotyku)
oraz jaki jest to środek
(grupa środków).
5.1. Obserwacja zachowań osoby podejrzewanej
o stan narkotykowy
Narkotyki ze względu na zaburzające działanie na ośrodkowy układ
nerwowy wywołują wiele niekontrolowanych przez biorcę reakcji, szcze-
160
gólnie rozpoznawalnych na jego twarzy i w gestach. W praktyce medycznej i policyjnej dowiedziono następujących podstawowych zachowań:
• niemal wszystkie narkotyki wywołują wyraźną zmianę wielkości źrenic;
• narkotyki prowadzą do zmiany percepcji czasu;
• narkotyki zaburzają oczne reakcje świetlne;
• narkotyki zaburzają zrozumienie słów, zwłaszcza wypowiedzi o złożonym charakterze;
• narkotyki zaburzają koordynację ruchową.
Poniżej prezentujemy wyglądy twarzy (mimika, oczy) dające postawę do
stwierdzenia zaburzenia będącego skutkiem działania narkotyku lub substancji podobnej. Pamiętać jednak należy, że ostateczne potwierdzenie jest możliwe dopiero po zastosowaniu testu lub badania krwi. Stwierdzenie jednego
z poniższych objawów jest jednak ważne dla policjanta (żandarma, kontrolera
ruchu drogowego, instruktora nauki jazdy, nauczyciela i wychowawcy), bowiem umożliwia podjęcie istotnych dla jego bezpieczeństwa działań.
Warto również pamiętać o następujących kontekstach użycia narkotyku:
- osoba będąca pod wpływem kokainy i amfetaminy ma znacznie zmniejszony próg bólu i silnie pobudzony OUN – nie wolno z taką osobą siłować się (posiada zdolności korzystania z tzw. ukrytych zapasów siły);
- zasadnym jest doprowadzenie osoby znajdującej się pod wpływem narkotyku do pozycji siedzącej (zmniejszenie jej zdolności fizycznych, większa
kontrola zachowania, zmniejszenie pobudzenia psychoruchowego),
- pierwsze oznaki mogą być mylące (np. zapach marihuany nie wyklucza agresji, bowiem często do tego narkotyku dodaje się amfetaminę; nie ma tzw. czystych narkotyków, a coraz większa ich część zawiera nowe wypełniacze).
Zachęcamy także do zwrócenia uwagi na typ i sposób przyjęcia narkotyku, zwłaszcza uwzględnienie następujących zasad:
Bardzo duże źrenice mogą - snifowanie zwiększa szybkość działania narkotyku i pobudliwość chorego;
świadczyć o stanie pod
wpływem silnych środków - kokaina oraz amfetamina w dużych dawkach obniżają próg bólu (brak
pobudzających lub substan- odczuwania);
cji zawierającej THC. Z kolei - kokainiści skłonni są do skrajnych zachowań ryzykownych;
bardzo małe źrenice, to
- amfetaminiści skłonni są do zachowań agresywnych, a ich siła jest nienajczęściej skutek przyjmowspółmiernie wysoka (wykorzystywanie pełnych zapasów energii).
wania substancji spowalniających, tłumiących.
5.2. Wygląd twarzy i oczu
Jak wynika z analizy licznych zachowań osób znajdujących się pod
wpływem narkotyku, obok braku koordynacji ruchu i zaburzeń psychotycznych, najistotniejszym wskaźnikiem stanów ponarkotykowych są oczy. Do
klasycznych rekacji ocznych zaliczamy:
- bardzo duże powiększenie źrenic, najczęściej powyżej 6 mm, co może
świadczyć o stanie wskazującym na oddziaływanie narkotyków pobudzających lub marihuany i jej pochodnych;
- bardzo silne zmiejszenie źrenic pon. 2-3 mm – stan po zażyciu opiatów
lub dużych dawek leków uspokających;
- zaróżnowione białka oczne – palenie marihuany lub substancji podobnych;
- zaczerwienione krawędzie powiek – używanie narkotyków przez snifowanie (wciąganie nosem).
161
Rys. 53–62. Oznaki zażywania narkotyków
162
163
164
5.3. Bezprzyrządowe metody rozpoznawania
zachowań narkotykowych i paranrkotykowych
Doświadczenia
z praktyki pedagogicznej
Mazowieckiego Centrum
Uzależnień:
– w szkołach, gdzie
wprowadzono chemiczne
testy narkotykowe odsetek
eksperymentów spadł
o ponad 37% w ciągu roku;
– podnad 70% rodziców
zgadza się na stosowanie
testów narkotykowych,
a niemal wszyscy optują za
prowadzeniem specjalnych
zajęć dla uczniów;
– zajęcia z zakresu
profilaktyki i narkomanii
powinny prowadzić osoby
spoza szkoły;
– zajęcia z uczniami
powinny być prowadzone
co najmniej raz w roku,
najlepiej tuż przed
wakacjiami letnimi.
5.3.1. Sprawdzenie wielkości źrenic i reakcji na światło
•
•
•
•
•
•
•
•
• duże średnice źrenic (pow. 6 mm)
mogą wskazywać na zażycie subBadając oczy oceniamy:
stancji pobudzającej (amfetamina,
średnicę źrenic,
kokaina, efedryna, marihuana).
reakcję na światło,
• małe źrenice (pon. 3 mm mogą
oczopląs,
wskazywać na zażycie marihuany
zaczerwienienie spojówek,
(rzadko)
łzawienie oczu,
i jej pochodnych lub jednego z
opadnięcia powieki,
opiatów).
zaczerwienienie brzegów powiek, • osoba pod wpływem narkotyków
niechęć zdjęcia okularów
ma opóźnioną reakcję na światło
przeciwsłonecznych,
– wolniej zwężają się źrenice po
kontakcie
z silnym źródłem światła.
Uwaga: badając oczy należy brać pod uwagę, iż osoba badana może
zażywać krople do oczu np. z atropiną.
5.3.2. Badania oczu i źrenic
Istnieje kilka cech (zachowań) oczu, które mogą świadczyć o przyjmowaniu narkotyków:
• zaczerwienione białka (palenie marihuany),
• brązowe otocznie oczu – ziemiste (zażywanie opiatów),
• powiększone źrenice (zażywanie amfetaminy lub kokainy),
• silnie zmniejszone źrenice (zażywanie opiatów),
• powiększone źrenice (palenie marihuany),
• silnie zaczerwienione brzegi powiek (snifowanie kokainy lub amfetaminy).
badanie oczu polega na skierowanie strumienia światła na źrenice. Przesuwając światło latarki od lewego oka do prawego i odwrotnie, obserwujemy
jednocześnie reakcję źrenic (rozszerzanie, zwężanie lub brak reakcji). Takie
badanie może dostarczyć wstępnych wskazówek, co do rodzaju zażytego
środka odurzającego. Cechą charakterystyczną dla stanów ponarkotykowych jest brak reakcji na silne światło lub zaciemnienie (źrenice pozostają
nie zmienione lub zmiana jest niewielka).
• Oczopląs poobrotowy
Badanego zakręca się 5 razy przez 10 sek. wokół osi ciała. Następnie
badający winien unieruchomić palec wskazujący w odległości ok. 20-25
cm przed nosem badanego i zmierzyć czas w sekundach następującego
po nim mimowolnego drżenia oka, aż do bezruchu. Normalny czas drżenia
wynosi do 6 sekund. Uwaga: lekkie drżenie oczu jest naturalne.
165
• Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok
Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok to drżenie oka przy
nieruchomym spoglądaniu w bok. W tym przypadku mamy do czynienia
z procesem nieświadomym, osoba badana nie może wywierać żadnego wpływu na jego przebieg. Wpływ alkoholu i leków sprzyja wystąpieniu oczopląsu, który daje się wówczas stosunkowo łatwo zaobserwować
i ocenić. Podczas ruchu gałek ocznych w bok kąt, przy którym rozpoczyna
się drżenie oczu, zmniejsza się wraz z rosnącym stopniem oddziaływania
alkoholu lub leków.
W pierwszej kolejności sprawdza się reakcje oczu przy ruchu w pozycji
poziomej. W tym przypadku należy zwracać uwagę na:
skaczące ruchy oczu przy obserwacji przedmiotu (prawe oko, lewe
oko),
silne drżenie oczu (występowanie oczopląsu poziomego) przy maksymalnym odchyleniu (prawe oko/lewe oko),
wczesne drżenie oczu przy kącie odchylenia mniejszym niż 30o.
Jeśli, przy maksymalnym wychyleniu oka, wystąpi silne drżenie tzw.
oczopląs poziomy, wówczas może to być uznane za sygnał, że badany pozostaje pod wpływem środków działających na ośrodkowy układ nerwowy
lub znajduje się pod wpływem alkoholu.
• Oczopląs pionowy
Badanego prosimy o przyjęcie postawy pionowej i patrzenie przed siebie. Stając przed badanym ustawiamy wskazujący palec prawej dłoni 20 cm
przed jego oczami prosząc aby: nie ruszając głową podążał wzrokiem za
palcem. Palec przesuwamy w lewo, kolejny raz w prawo (czynność powtarzamy 4-5 razy), tak aby oko znalazło się w maksymalnym lewym (prawym)
położeniu. Przy ostatnim ruchu pozostawiamy palec z lewej lub prawej strony i obserwujemy oko przez ok. 8-9 sekund. Jeśli po 6-7 sekundach pojawi
się mimowolne drżenie oka, może to świadczyć o stanie po użyciu substancji narkotycznej (zaburzającej OUN).
5.3.3. Test Romberga - badanie czynności ruchu i koncentracji
Testy te można prowadzić ze wszystkimi badanymi, niezależnie od ich
wieku. Celem testu jest sprawdzenie dokładności wewnętrznego „zegara”
badanego. Bardzo silnie przyspieszone lub zwolnione poczucie czasu może
wskazywać na spożycie niektórych narkotyków i leków. W badaniu sprawdza się także zmysł równowagi. Zaburzenia uwidaczniają się w trakcie testu
poprzez chwianie głowy lub kołysanie całego ciała.
Przebieg testu:
Aby przeprowadzić badanie poleca się badanemu:
• złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia;
• utrzymać tę pozycję w czasie, gdy udzielane są kolejne instrukcje;
• po sygnale rozpoczęcia testu badany powinien oprzeć głowę na karku
i zamknąć oczy. Gdy, jego zdaniem, minie 30 sek. winien podnieść głowę do normalnej pozycji, otworzyć oczy i powiedzieć „stop”. Nie należy
sugerować liczenia do 30, nie wolno jednak tego zabronić.
166
W trakcie testu należy mierzyć czas, który minął. Po ponownym otwarciu oczu przez badanego i powiedzeniu słowa „stop” zadaje się mu pytanie, jak długo pozostawał w tej pozycji. Test można przerwać po 90 sek.,
gdy nie uczyni tego sam badany.
Ocena przebiegu testu:
• znaczne różnice pomiędzy szacunkowym a rzeczywistym czasem (pow.
30 sek.), mogą świadczyć o stanie pod wpływem substancji psychoaktywnej;
• drżenie całego ciała lub drżenie powiek;
• wiotka postawa (niewielkie napięcie mięśniowe);
• zachwiania postawy pionowej;
• chwianie głowy lub kołysanie całego ciała z boku na bok lub przód – tył;
• mimowolne ruchy całego ciała, zwłaszcza wykonywanie kroków, w celu
utrzymania postawy pionowej.
5.3.4. Próba palec – nos
Większość narkotyków i paranarkotyków zaburza koordynację ruchową. Wykorzystując tę wiedzę prosimy badanego, aby stanął przed nami
z opuszczonymi rękami, złączył stopy, wyprostował sylwetkę i patrzył
przed siebie. Następnie prosimy aby trzymając ręce wzdłuż ciała wyciągnął palce wskazujące obu dłoni a pozostałe zacisnął i zamknął oczy. Po
wykonaniu tych czynności przez badanego wydajemy mu następujące
polecenie:
- proszę na moją komendę „lewa” dotknąć palcem wskazującym lewej
dłoni czubka nosa, a na komendę „prawa” odpowiednio palcem wskazującym prawej dłoni;
- komendę powtarzamy 9 razy obserwując czy palec trafia dokładnie
w czubek nosa.
Jeśli na 9 prób więcej niż 3 będą błędne, oznacza to, że badany znajduje
się pod wpływem jakiejś substancji zaburzającej jego koordynację.
Dokładna metodyka badania jest następująca – osoba badana powinna otrzymać w kolejności następujące polecenia:
• złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia,
• obydwie ręce zacisnąć w pięść wyciągając przy tym palce wskazujące,
• głowę lekko oprzeć na karku i zamknąć oczy,
• po otrzymaniu polecenia „lewa” lub „prawa”, przesunąć palec wskazujący odpowiedniej ręki do czubka nosa i dotknąć go,
• po dotknięciu czubka nosa ułożyć rękę wzdłuż tułowia,
• oczy pozostawić zamknięte do czasu zakończenia testu.
Po zakończeniu badany może otworzyć oczy.
charakterystyczne nieprawidłowości występujące podczas tego testu to:
• chybienie w czubek nosa,
• używanie niewłaściwej ręki,
• używanie niewłaściwego palca.
167
5.3.5. Test dziewięciu kroków
Sposób przeprowadzenia testu:
Osoba badana stoi na linii (może to być chodnik, linia na korytarzu),
jedna stopa ustawiona jest bezpośrednio przed drugą, ręce winny być ułożone po bokach wzdłuż tułowia – najlepiej przyciągnięte do tułowia. Badany proszony jest o nie rozpoczynanie testu, zanim nie zostaną udzielone
wszystkie instrukcje i nie zostaną one przez niego dobrze zrozumiane.
Uwaga: w tej pozycji można zaobserwować chwianie się lub całkowity
brak umiejętności stania w takiej postawie, co wskazuje na zaburzenie
OUN oraz błędnika.
Badany otrzymuje następujące polecenia:
proszę postawić lewą stopę na linii,
bezpośrednio przed nią postawić prawą stopę,
w trakcie całego testu trzymać ręce ułożone po bokach wzdłuż tułowia,
stać w tej pozycji do czasu udzielenia wszystkich instrukcji,
nie rozpoczynać realizacji testu zanim nie zostanie do tego wezwany,
po wydaniu polecenia rozpoczynamy test,
w trakcie wykonywania powyższych czynności badany powinien
kierować spojrzenie cały czas na stopy, ręce pozostawić w pozycji
wzdłuż tułowia i głośno liczyć wszystkie kroki.
Jeśli w trakcie udzielania instrukcji badany opuści pozycję wyjściową,
wówczas należy zaczekać z kontynuowaniem wyjaśnień, aż przyjmie on
znów pozycję wyjściową. Gdy badany podczas testu zapomni o głośnym
liczeniu kroków, albo o patrzeniu na stopy, wówczas należy mu o tym przypomnieć. Zadania te stanowią stały element testu.
Metodyka prowadzenia testu jest następująca:
na komendę badającego badany wykonuje 9 kroków wzdłuż linii, przy
czym należy stawiać jedną stopę bezpośrednio przed drugą. Badany
powinien przy tym głośno liczyć swoje kroki.
• po wykonaniu 9 kroków badany wykonuje obrót o 180 stopni, na stopie, którą wykonany został ostatni krok. Badanemu nie wolno przy tym
zejść z linii. Podczas obrotu badanemu wolno wykonać kilka małych
pomocniczych kroków drugą stopą.
•
na fakt zażycia substancji działającej podobnie do alkoholu mogą wskazywać
następujące symptomy:
• zaburzenia równowagi w trakcie wysłuchiwania instrukcji,
• zbyt wczesne rozpoczęcie wykonywania poleceń,
• zatrzymanie się podczas wykonywania testu,
• chwiejny krok w trakcie testu,
• nieustawienie stóp bezpośrednio jedna przed drugą (trudność w wykonaniu tej czynności),
• zejście z linii prostej,
• używanie rąk do utrzymania równowagi,
• zaburzenia równowagi podczas wykonywania obrotu,
• nieprawidłowe wykonanie obrotu,
• nieprawidłowa liczba wykonywanych kroków.
168
Zaprezentowane powyżej testy nie dają całkowitej pewności, co do stanu ponarkotykowego, ale wskazują na wystąpienie zaburzenia OUN oraz
zdolności psychomotorycznych. Tak jak wskazano wcześniej, zasadnym
jest ostateczne potwierdzenie stanu testem narkotykowym. Ale nawet
w przypadku jego braku, dają prowadzącemu test podstawy do podjęcia
dalszych działań (wezwanie lekarza, powiadomienie rodziców, zastosowanie testu chemicznego).
Podkreślmy także, że praktyka zapobiegania narkomanii jednoznacznie
wskazuje, iż pojawiają się w nim nowe zagrożenia wynikające z używania
przez młodych ludzi substancji działających podobnie do narkotyków. Jak
wskazano wcześniej są to przede wszystkim tzw. dopalacze oraz środki
wzmacniająco-pobudzające. Ich sprzedaż w Polsce rośnie gwałtownie,
tak jak ich rodzaje i typy. Ich produkcja oparta jest o dopuszczone do użycia substancje (kofeina, tauryna, niacyna, witaminy) lub też producenci
stosują „kruczki” prawne poprzez stosowanie opisów typu „Środek kolekcjonerski, nie przeznaczony do użycia”. Skutkiem jest szybkie pojawienie
się mechanizmu uzależnienia, zmuszającego do sięgania po kolejne porcje danej substancji.
Rys. 63. Psychologiczne mechanizmy uzależnienia
nałogowej regulacji emocji
mechanizmy
iluzji i zaprzeczenia
rozproszenia i rozdwojenia „ja”
Analizując problematykę zachowań narkotykowych warto także zwrócić
uwagę na nastęujące sygnały:
- bełkotliwa mowa;
- szybkie odpowiadamie na zadawane pytania, w tym agresywne przerywanie wypowiedzi;
- słodkawe lub intensywnie kwaśne zapachy;
- problemy z koncentracją uwagi na rozmówcy;
- trudności w utrzymaniu postawy pionowej;
- brak zrozumienia zachowań kulturowych – podania ręki, gestykulacji
zachęcającej do zatrzymania się;
- przecieranie oczu;
- łzawienie oczu;
- brak reakcji oczu na silne światło (brak widcznego zmniejszania się źrenic);
- zaróżowione białka oczne.
169
ROZDZIAŁ VI
Narkotyki i narkomania
– jako wyzwanie dla zdrowia
publicznego
PIOTR JABŁOŃSKI
Zdrowie, zgodnie z Konstytucją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO),
jest stanem zupełnej pomyślności fizycznej i psychicznej, a nie jedynie
brakiem choroby czy ułomności1. Definicja powyższa odnosi się przede
wszystkim do kategorii zdrowia indywidualnego. Wiążą się z nim dwa ważne w naukach medycznych i społecznych terminy: norma i brak normy.
O ile w naukach medycznych są one ściśle definiowane, o tyle w naukach
społecznych ich określenie napotyka na wiele trudności i barier. W medycynie brak normy określany jest jako stan patologiczny (chorobowy), natomiast w naukach społecznych przywołuje się terminy anomia lub patologia
społeczne2.
I tak w medycynie możemy bardzo ściśle określić granice między zdrowiem a chorobą, natomiast w pedagogice czy socjologii przychodzi to dużo
trudniej, choćby ze względów kulturowych i społecznych. Zdaniem autorów
wskazanie tej kwestii ma duże znaczenie, bowiem skutkuje to rozlicznymi
problemami w prowadzeniu zabiegów profilaktycznych i terapeutycznych,
zwłaszcza wobec osób uzależnionych.
O ile zdrowie indywidualne ma duży wymiar konkretności, o tyle zdrowie zbiorowości jest z jednej strony pojęciem abstrakcyjnym, z drugiej
zaś strony nie jest tylko prostą sumą zdrowia poszczególnych jednostek.
Zdrowie publiczne możemy zdefiniować jako zespół działań i aktywności
ukierunkowanych na rozwiązywanie problemów zdrowotnych zbiorowości
i ostatecznie na poprawę stanu zdrowia populacji. Wskażmy w tym miejscu – za Poździochem i Włodarczykiem – że działania zdrowia publicznego podporządkowane są zasadzie maksymalizowania efektu zdrowotnego za minimalną cenę przy akceptowanym poziomie jakości. Odmiennie
zatem niż w praktyce klinicznej, w której dobro indywidualnego pacjenta
ma uzasadniony priorytet, w zdrowiu publicznym poszukiwana jest miara
jakiegoś dobra ponad indywidualnego3.
Wszelkie działania w zakresie zdrowia publicznego są ściśle powią-
Zjawisko narkomanii (wraz
z alkoholizmem jako jej
podtypem) uznać powinniśmy za zagrożenie cywilizacyjne. W szeroko pojętym
interesie społecznym jest:
– utrzymywanie prawnych
zakazów obrotu narkotykami;
– zdecydowane przeciwdziałanie rynkowi dopalaczy;
– prowadzenie zdecydowanej profilaktyki w całym
społeczeństwie;
– społeczne i medyczne
wspieranie uzależnionych
na ich drodze powrotu do
zdrowego trybu życia;
– zdecydowane zwalczanie nielegalnej dystrybucji
narkotyków.
1
Zakłady Psychiatrycznej oraz Neurologicznej Opieki Zdrowotnej, Rocznik statystyczny
2005, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2006.
2
R. Merton, Socjologia, Warszawa 2002, s. 18.
3
Włodarczyk, C., Poździoch, S., Pojęcie i zakres zdrowia publicznego [w:] Zdrowie Publiczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.
170
zane ze zjawiskami chorób społecznych. Pojęcia „choroba społeczna” nie
da się ściśle określić. Aby chorobę uznać za społeczną musi ona odnosić się do stosunkowo dużej liczby członków społeczeństwa i wywierać
społeczne skutki. Chorobami społecznymi są np. uzależnienie od alkoholu
(potocznie: alkoholizm) i narkomania. Choroby społeczne są przedmiotem
zainteresowania nie tylko medycyny. Interesują się nimi także przedstawiciele innych nauk, zwłaszcza socjologii, psychologii i pedagogiki oraz
politycy, ponieważ jednym z czynników ich powstawania są warunki społeczno-ekonomiczne4. Zasygnalizowania w tym miejscu wymaga istotny
fakt. Otóż definicje choroby społecznej (patologii społecznej) mają ścisłe
uwarunkowania kulturowe, społeczne, a nierzadko religijne. To co w Polsce może być uznawane za chorobę społeczną (np. przyjmowanie narkotyków), w innym regionie będzie traktowane jako czynność akceptowana
kulturowo i religijnie (np. palenie haszyszu na Bliskim Wschodzie).
Istnieje wiele definicji zdrowia. Ta zaproponowana z pozycji teorii
zdrowia publicznego obejmuje następujące kategorie pojęć (rys.):
Rys. 64. Zdrowie publiczne - kategorie pojęć
Zdrowie
Zdolność do normalnego funkcjonowania organizmu, mając
na względzie wszystkie jego
organy i funkcje.
Zdolność do adaptacji
w zmiennym środowisku.
Potencjał fizyczny i psychiczny
dający możność rozwijania
aktywności.
Wyraz równowagi i harmonii możliwości fizycznych, psychicznych
i społecznych osoby ludzkiej
Inną próbą określenia relacji „zdrowie jednostki - zdrowie zbiorowości”
jest koncepcja tzw. „pól zdrowia” Lalonde’a, które obejmują:
czynniki genetyczne;
czynniki środowiskowe;
zachowania jednostki (styl zdrowia);
działania służby zdrowia5.
W obu powyższych koncepcjach istotne miejsce zajmuje zachowanie jednostki jako siły kształtującej kondycję zdrowotną danej osoby.
Szczególnie ważna jest kontrola jednostki nad polem zachowań. Jeżeli
przyjmiemy założenie, że w znacznej części przypadków wystąpienie ryzyka utraty zdrowia związane jest z działaniem jednostki, to automatycznie zwrócić powinniśmy uwagę na problem tzw. zawinionego złego stanu
zdrowia i powiązane z nim zagadnienie odpowiedzialności każdego człowieka za jego stan zdrowia6.
Ta kwestia podnoszona jest także coraz częściej w etyce, zwłaszcza
4
Brzeziński, T., Historia Medycyny. WL PZWL, Warszawa 2000.
Lalonde, M., A new perspective on health of Canadians. Ministry of Supply and Service
of Canada, Ottawa. 1978.
6
Włodarczyk, C., Poździoch, S.: Pojęcie i zakres zdrowia publicznego [w:] Zdrowie Publiczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.
5
171
w analizie etyczno-moralnych zagrożeń uzależnieniami7. Zawinione działania, prowadzące do ryzyka utraty życia czy zdrowia, są szczególnie
widoczne i akcentowane w perspektywie zachowań osób używających
różnych substancji psychoaktywnych. Jednakże odpowiedzialność indywidualna za zdrowie nie jest cechą powiązaną tylko z osobami używającymi narkotyków. Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zdrowia,
odnoszące się do warunków środowiskowych, warunków zamieszkania,
wykonywanej pracy, niskich dochodów i ubóstwa, a także podatności na
ryzykowne zachowania kończące się wypadkami, urazami czy chorobą,
obecne są we wszystkich przejawach życia społecznego.
Rys. 65. Uwarunkowania powstawania uzależnień chemicznych
w świetle współczesnego piśmiennictwa.
Wzorce środowiskowe
- rówieśnicze
Dostępność substancji
– rosnąca podaż
Wzorce
rodzinne
Człowiek
Socjalizacja
patologiczna
Wzorce
kulturowe
Inne patologie
społeczne (interakcje)
Narkotyki i narkomania, choć ważne dla obrazu kondycji psychozdrowotnej społeczeństw, nie zajmują dominującej pozycji wśród negatywnych
zjawisk kształtujących stan zdrowia i bezpieczeństwa populacji. Analiza
liczby zgonów (wg przyczyn) mężczyzn w wieku 15-70 lat w USA (obliczana na 100 tys. mieszkańców) wykazała, że znacznie więcej osób umiera
z przyczyn innych niż narkotyki, a szczególnie istotne są w tych wskaźnikach liczby zgonów powodowanych przez inne substancje psychoaktywne, zwłaszcza zaś alkohol, który jako przyczyna bezpośrednia lub pośrednia, obok tytoniu, stanowi zasadniczą przyczynę zgonów osób dorosłych.
Porównanie przyczyn zgonów przedstawia się następująco8:
nadużywanie narkotyków – 250 zgonów;
zabójstwa – 300;
samobójstwa – 600;
AIDS – 750;
wypadki komunikacyjne – 770;
spożycie alkoholu – 2 200;
palenie tytoniu – 11 700.
Wyniki tych badań wydają się być wystarczającą rekomendacją do bezdyskusyjnego uwzględniania w działaniach profilaktycznych, terapii i polityce ochrony zdrowia łącznego podejścia do problematyki uzależnień bez
dzielenia ich według statusu prawnego – ich legalności, np. karalności za
ich posiadanie, czy kontekstu kulturowego – np. zwiększonej akceptacji
społecznej w przypadku tytoniu czy alkoholu. Uzasadnionym wydaje się
7
Hołówka, J., Etyka w działaniu. Prószyński i Spółka, Warszawa 2000.
Pająk, A., Topór-Mądry, R., Ocena stanu zdrowia populacji. [w:] Zdrowie publiczne.
Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.
8
172
Każdego roku na świecie,
na skutek przedawkowania
narkotyków umiera
ok. 200 tys. osób.
W niektórych częściach
naszego globu z tego
powodu umiera każdego
roku 2–4% obywateli.
Trudno ocenić jest
ekonomiczne i społeczne
skutki narkomanii. Są
one ogromne. Narkotyki
to podstawowy „motor
napędowy” przestępczości
zorganizowanej
i terroryzmu.
także stwierdzenie, że zagrożenia zdrowotne, jako następstwa przyjmowania substancji psychoaktywnych, powinny być rozpatrywane nie tylko
jako skutek bezpośredni (śmiertelność), lecz także w szerszym kontekście
społecznym. Dowiedziono bowiem, że narkotyki i narkomania wywołują
zarówno szerokie konsekwencje pośrednie jak i bezpośrednie np. konsekwencje utraty pracy, kosztownego leczenia osób uzależnionych, problemy współuzależnienia, społeczno-ekonomicznych skutków przestępczości
narkotykowej.
Odnosząc się do doświadczeń innych krajów należy podkreślić, iż podejście takie potwierdzają badania brytyjskie nad obszarami stylu życia
przynoszącymi główne szkody zdrowotne. Pokazały one, że są to przede
wszystkim tytoń, nieprawidłowe odżywianie, alkohol, ryzykowne zachowania seksualne i stan bezpieczeństwa na drogach. Z kolei według opublikowanych w 2002 roku danych globalnie około 0,4% zgonów – 0,2 miliona
i 0,8-11,2 miliona „DALY” (disability-adjusted life year – suma lat utraconych z powodu przedwczesnego zgonu i lat życia z utraconą zdolnością
do sprawnego i zdrowego życia) – generowanych jest przez sytuacje związane z szerokim kontekstem używania narkotyków. Istotnym jest w tym
miejscu podkreślenie, że wskaźniki te są wielokrotnie wyższe w populacji
mężczyzn niż kobiet. W pewnych rejonach świata choroby związane z narkotykami stanowią od 2% do 4% wszystkich przyczyn zachorowań występujących wśród populacji męskiej 9.
Rozpatrywanie profilaktyki uzależnień chemicznych oraz skutków
i szkód przez nie powodowanych winno więc być nade wszystko dokonywane z pozycji szeroko rozumianej perspektywy zdrowotnej, choć ciągle
rozpowszechniona jest w pewnych środowiskach tendencja – ignorująca
powszechność uznawania uzależnienia za chorobę – do lokowania tych
problemów wyłącznie w obszarze zwalczania patologii społecznych, albo
– jeszcze węziej – jako jednej z form przestępczości. Skrajnie opozycyjną koncepcją do podejścia prozdrowotnego jest nastawienie upatrujące
dominującego priorytetu działań w rozlicznych mechanizmach rozwiązań
siłowych i egzekwowaniu prawa, często określane mianem walki z narkotykami (war on drugs).
Podjęty wyżej problem ma także ważne znaczenie w przestrzeni formułowania teorii powstawania i przebiegu uzależnień. Otóż liczne współczesne teorie, zwłaszcza pedagogiczne i socjologiczne, omijały medyczne
aspekty narkomanii, co skutkowało niską efektywnością prowadzonych
zabiegów profilaktycznych. Dopiero w ciągu ostatniej dekady zdają się
przeważać koncepcje wskazujące na konieczność interdyscyplinarnego
diagnozowania tego problemu.
Waga koncepcji przeciwdziałania uzależnieniom, jako niezbędnego elementu polityki zdrowia publicznego, znajduje swoje potwierdzenie w tekście Konstytucji Europejskiej, w której stwierdza się, że Unia Europejska
uzupełnia, zgodnie z zasadą subsydiarności, działania krajów członkowskich, mające na celu zmniejszenie szkodliwości działania narkotyków na
zdrowie, poprzez informowanie i zapobieganie [Konstytucja UE].
Coraz więcej państw akceptuje profilaktykę, terapię, redukcję szkód
i egzekwowanie prawa jako cztery filary strategii prowadzenia polityki antynarkotykowej. Trzy z tych elementów związane są bezpośrednio z tematyką zdrowotną i stanowią bazową część reakcji państw na problemy gene9
World Health Organization, Raport o stanie zdrowia na świecie 2002, wyd. PARPA,
Warszawa 2003.
173
rowane przez używanie narkotyków, definiowaną jako koncepcja zdrowia
publicznego.
Generalnie w krajach europejskich praktykowane są różne modele reakcji na problem narkotyków i narkomani, ale w ostatnich latach obserwowane są tendencje do zawężania podejść do zagadnienia do trzech
wzorów:
model terapeutyczny, w którym uzależnienie jest uznawane głównie za
chorobę i implikuje przede wszystkim działania lecznicze skierowane
do pacjentów;
model kontroli społecznej, skoncentrowany na idei społeczeństwa wolnego od uzależnień, dla którego celem jest abstynencja;
model ograniczania szkód, który akceptuje fakt, że narkotyki są elementem rzeczywistości społecznej.
Cechą charakterystyczną ostatnich lat staje się tendencja do integracji
powyższych modeli i podejść10.
Dyskusje dotyczące polityki narkotykowej wyzwalają zwykle wiele emocji – zarówno na poziomie indywidualnym jak i społecznym – gdyż odnoszą
się do ważnych dla obywateli zagadnień, postaw tak w odniesieniu do indywidualnych konsumentów narkotyków, jak do zjawiska jako całościowego
elementu rzeczywistości społecznej. Nie bez znaczenia jest także wskazanie, iż problematyka narkotykowa jest problematyką medialną, a zainteresowanie opinii publicznej obejmuje szerokie spektrum zagadnień, np.
przestępstwa popełniane przez osoby uzależnione lub dokonywane pod
wpływem substancji odurzającej, tzw. „pranie brudnych pieniędzy” – pochodzących spoza prawnego obrotu narkotykami, nielegalne laboratoria,
przestępczość zorganizowaną, itp. Niektóre z tych problemów prezentuje
rysunek).
Rys. 66. Interakcje między narkomanią a innymi problemami i patologiami społecznymi.
Rozwój przestępczości
narkotykowej
Narastanie agresji
i przemocy
Prostytucja i ryzykowne
zachowania seksualne
Narkotyki i narkomania
Rozwój
„szarej strefy”
Sekty i destrukcyjne
kulty
HIV/AIDS oraz choroby
weneryczne
W obszarze omawianej w tej części pracy problematyki mieści się również problem kosztów terapii uzależnień. Osoby uzależnione są typowym
przykładem pacjentów wymagających długoterminowego zaangażowania
publicznych instytucji sektora ochrony zdrowia; poprawa ich zdrowia jest
korzystna dla całości społeczeństwa, ale nie jest bezpośrednio odczuwalna przez poszczególnych członków zbiorowości11. Dodatkowo leczenie
10
Pompidou Group Ministerial Conference, Dublin, Ireland, 16-17 Oct 2003, Council of
Europe 2004.
11
Public health policy in evidence-based management of drug addiction. Technical file for
Ministerial Conference. Pompidou Group 2003.
174
uzależnień jest często opisywane jako mało efektywne, a jednocześnie,
głównie ze względu na długi czas trwania, za drogie i pochłaniające środki,
które mogłyby być zużyte w innych dziedzinach służby zdrowia. Jak wykazuje praktyka, medyczna terapia narkomanii jest procesem długotrwałym,
a nawroty choroby są niepożądanymi, ale trwale obecnymi w procesie rehabilitacji elementami. Uzależnienie, tak jak inne przewlekłe choroby, posiada względnie niski poziom sukcesu, bez względu na metodę leczenia12.
Jednakże istnieją dowody badawcze wspierające koncepcję inwestowania
w formy terapii osób uzależnionych. Podczas dwóch lat prowadzenia badań George De Leon zaobserwował u wszystkich klientów w trakcie terapii
poprawę w takich obszarach, jak: zażywanie narkotyków, przestępczość
(aresztowania), poziom zatrudnienia. Kiedy sukces terapeutyczny został
zdefiniowany jako nie używanie heroiny przez 75% czasu spędzonego po
wyjściu z programu, przy jednoczesnym podjęciu pracy i braku zachowań
przestępczych, De Leon zaobserwował istotny związek pomiędzy poziomem skuteczności a długością pobytu w programie13.
Wiele badań nad skutecznością terapii odpowiada pozytywnie na pytanie: czy leczenie uzależnień ”działa”? Miller i Sanchez-Craig w swojej
„regule trzech części” wskazują, że wyniki terapii zarówno alkoholików jak
i narkomanów uzyskują podobne rezultaty: około 1/3 klientów uzyskuje
abstynencję, około 1/3 uzyskuje poprawę, ale bez osiągnięcia abstynencji, a pozostała 1/3 nie uzyskuje żadnej poprawy14.
Wysokie koszty leczenia uzależnień powinny być więc rozpatrywane
w szerszej społecznej perspektywie. O ile znacznie szybciej akceptowane społecznie są, często tylko pozorne lub krótkotrwałe, rezultaty działań antynarkotykowych osiągane przez stosowanie represji i egzekwowanie prawa, o tyle leczenie medyczne i psychospołeczne przynosi daleko
lepsze rezultaty długofalowe. Dowiedziono bowiem, że koszty penalizacji
sprawców oraz społeczne koszty zaniechania leczenia narkomanii są daleko wyższe. Jednak rozpowszechnianie się tendencji do „karnistycznego”
traktowania problemu narkomanii oraz rosnące koszty opieki zdrowotnej,
obserwowane we wszystkich krajach świata, powodują, że coraz trudniej
jest uzyskiwać fundusze na terapię wymagającą długofalowych oddziaływań. W konsekwencji tego nasilają się próby zastępowania ich wyłącznie
programami redukcji szkód i ograniczania ryzyka konsumpcji narkotyków.
Z takich m.in. pozycji wypływa coraz częściej artykułowany postulat
opierania działań, w tym przypadku terapii, na udokumentowanych dowodach potwierdzających efektywność i skuteczność podejmowanych
interwencji – rozumianych również w kategoriach finansowych. Szeroko
rozumiane kryteria szacowania kosztów ekonomicznych uzależnień obejmują zarówno badanie całościowych społecznych kosztów problemów
narkotykowych, jak i porównywanie nakładów finansowych ponoszonych
na rzecz różnych, alternatywnych form leczenia i opieki. Z punktu widzenia
ekonomiki zdrowia warty uwagi jest problem częstszego korzystania przez
osoby używające narkotyków z usług placówek pomocowo-leczniczych
w porównaniu do osób nie intoksykujących się. Monitorowanie kosztów
terapii służyć może jako jedno ze wstępnych narzędzi pomiaru możliwości
12
Kooyman, M., Społeczność terapeutyczna dla uzależnionych. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002.
13
De Leon, G., Społeczność terapeutyczna. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2003.
14
Hendriks, V., Evaluating drug-abuse treatment. Current and future perspective. [w:]
Evaluating the treatment of drug abuse in the European Union. EMCDDA 1997.
oddziaływań opiekuńczych, poprzedzających pogłębione badania nad wynikami terapii lub ewaluacją ich sprawności ekonomicznej15.
Profilaktyka uzależnień dotyczy zdrowia społeczności w tym wymiarze,
w jakim odnosi się do losów indywidualnych każdego członka zbiorowości
oraz do wpływu, jakie jednostkowe i grupowe zachowania narkotykowe
wywierają na stan zdrowia społeczeństwa jako całości. Reakcje państw
i rządów na problem narkotyków i narkomanii przyjmują różne formy
prawne i organizacyjne. Modele polityk narkotykowych obejmują szerokie
spektrum rozwiązań od tzw. zera tolerancji dla narkotyków poczynając,
na liberalizacji, depenalizacji posiadania czy legalizacji używania narkotyków kończąc. Podejście – bazujące na koncepcji zdrowia publicznego
– daje pierwszeństwo działaniom zapobiegawczym, leczeniu uzależnień
i redukcji ryzyka konsumpcji różnych substancji psychoaktywnych.
Działania prewencyjne postrzegane są również jako czynności pozwalające zaoszczędzić na późniejszych, ewentualnych kosztach leczenia
osób używających substancji psychoaktywnych i dlatego postrzegane są
jako priorytetowe. Osoba uzależniona traktowana jest jako osoba chora
i wymagająca opieki. Również sprzedawcy narkotyków postrzegani są
jako osoby nie tylko niosące zagrożenie innym, ale i jako potencjalne
ofiary.16 Celem generalnym tej koncepcji jest ograniczenie konsumpcji
narkotyków.
Jako strategia samodzielna lub też będąca elementem polityki zdrowia
publicznego wymieniana jest koncepcja redukcji ryzyka, dla której celem
podstawowym jest zmniejszenie rozmiarów konsumpcji narkotyków a nie
jej zaprzestanie, jak również redukcja niebezpieczeństwa wystąpienia chorób i szkód, które powoduje używanie substancji psychoaktywnych17.
Z perspektywy zdrowia publicznego staje się coraz bardziej oczywiste
i uzasadnione dostrzeganie w używaniu narkotyków przyczyny wzrostu
wskaźników śmiertelności i zachorowalności w skali światowej. Pomimo
wysiłków, jakie na rzecz kontroli podaży i rozwijania profilaktyki pierwotnej
podejmują rządy i instytucje, powszechnie widocznym staje się problem
wzrastającej liczby osób, które rozwinęły w sobie szkodliwe wzory używania narkotyków i które dotknięte są uzależnieniem oraz wymagają lub
potrzebują leczenia rozumianego jako specyficzna działalność skierowana
do osób, które mają problemy z przyjmowaniem narkotyku lub alkoholu,
realizowana z nadzieją na poprawę ich stanu zdrowia i jakości życia.
Określenie „leczenie” odnoszone jest do różnych aktywności i procesów
zorientowanych na pomaganie osobom żyjącym z problemami skorelowanymi z używaniem narkotyków. Leczenie uzależnienia zostało zdefiniowane przez ekspertów WHO jako proces, który rozpoczyna się od momentu,
gdy użytkownik substancji psychoaktywnej wchodzi w kontakt z osobą lub
instytucją dostarczającą usług zdrowotnych i może być kontynuowany poprzez udział w specyficznych formach interwencji i procedur aż do stanu
uzyskania najwyższego możliwego do osiągnięcia poziomu zdrowia i poprawionego samopoczucia18. Leczenie i rehabilitacja są postrzegane jako
15
Costs and effects of treatment for psychoactive substance use disorders: A framework
for evaluation. WHO 1996.
16
Potwierdzenie takiego stanu rzeczy znajdujemy w licznych badaniach przeprowadzonych w latach 2006-2007 przez Akademię Humanistyczną im. Aleksandra Gieysztora, Jędrzejko, M., „Skala i charakter zjawiska eksperymentowania z narkotykami na Mazowszu”
17
Jędrzejko, M., Bożejewicz, W., Zjawisko eksperymentowania z narkotykami wśród
dzieci i młodzieży na Mazowszu. Fundacja Pedagogium, Warszawa 2007, s.17 i dalsze
18
UNODC, Drug abuse treatment and rehabilitation: a practical planning and implementation guide. UN, New York 2003.
175
Z polskich doświadczeń
w tej sferze wynika,
że najczęściej osoby
uzależnione kierują
swoje kroki do placówek
prowadzonych
przez organizacje
pozarządowe. Wynika
to najprawdopodobniej
(brak jest w jest sferze
wiarygodnych badań
społecznych) z trzech
zasadniczych powodów:
po pierwsze – ewidentnie
placówki te są znacznie
powszechniej dostępne
niż placówki publiczne
i prywatne, po drugie
– ze względu na formę
działania, zapewniają
większą anonimowość
swoim klientom, oraz
pracujący w nich specjaliści
prezentują mniej formalne
podejście do osoby chorej.
Osoby z problemem
uzależnienia prezentują
szerokie spektrum
potrzeb życiowych, gdyż
często przebywają one
w środowisku zagrożonym
ryzykiem HIV i innymi
chorobami zakaźnymi,
doświadczają wielu
współwystępujących
problemów somatycznych
i psychiatrycznych, używają
kombinacji substancji
psychoaktywnych,
zaangażowane są
w działania kryminalne,
prezentują problemy
powiązane z relacjami
interpersonalnymi
i społecznymi,
zatrudnieniem
i zamieszkaniem.
176
kompleksowe podejście do zagadnienia terapii, zawierające w sobie identyfikację problemu, dostarczenie wsparcia, dostarczenie opieki zdrowotnej
oraz możliwości integracji społecznej osobie prezentującej problemy spowodowane przez używanie jakiejkolwiek substancji psychoaktywnej19.
Tak zdefiniowane zagadnienie upoważnia do stwierdzenia, że użytkownik narkotyku posiada prawo do bycia otoczonym opieką zgodnie z zasadami
humanitaryzmu i szacunku dla jego godności jako osoby. Ma prawo do życia
w swojej społeczności, do osiągania zadowolenia i satysfakcji ze stanu swego
zdrowia. Ważne jest również zagwarantowanie prawa do udziału w aktywnościach związanych z edukacją, życiem społecznym i kulturalnym, działalnością rekreacyjną, religijną, ekonomiczną i polityczną. Zagadnienia te obejmują
również zagwarantowanie dostępu do aktywności ekonomicznych i do edukacji dla dzieci dotkniętych problemami używania substancji psychoaktywnych
w ramach standardowych form dostępnych w społeczeństwie.
Dlaczego takie podejście wydaje się być najskuteczniejszym? Otóż
wskazują na to dwie zasadnicze przesłanki, dowiedzione w praktyce zapobiegania narkomanii. Po pierwsze – osoby, którym stworzono warunki
nie tylko do leczenia, ale także społecznej aktywności, lepiej radzą sobie
z pokonywaniem psychicznych następstw uzależnienia od narkotyków, po
drugie zaś – wsparcie społeczne jest nie mniej ważne jak medyczne w pokonywaniu tzw. skutków ubocznych choroby20. Z praktyki terapii narkotykowej wskazać należałoby na następujące doświadczenia potwierdzające
zasadność takiej koncepcji:
wszelkie formy pozytywnej aktywności ograniczają kontakt ze środowiskami patologicznymi;
własna aktywność edukacyjna i zawodowa zwiększa szanse na samodzielne funkcjonowanie społeczne;
traktowanie osoby uzależnionej jako chorej a nie patologicznej zmniejsza zjawisko stygmatu (etykiety), tym samym zaś ogranicza zjawisko
wykluczenia społecznego i jego konsekwencje (por. teoria anomii Roberta Mertona);
osoby akceptowane lepiej radzą sobie z pokonywaniem następstw
uzależnienia od narkotyków.
Jak wiadomo różnorodność podejścia do rozwiązywania problemu narkotykowego ma uwarunkowania prawne, kulturowe, a nierzadko religijne.
Niemniej jednak przy tych różnicach ekspertyzy WHO sugerują postrzeganie celów polityki antynarkotykowej w dziedzinie terapii w trzech szerokich
grupach zagadnień:
redukcji uzależnienia od substancji psychoaktywnej;
redukcji zachowań ryzykownych i zejść śmiertelnych spowodowanych
przez lub związanych z używaniem substancji;
zapewnienie użytkownikowi substancji osiągnięcia jego maksymalnych
możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych, możliwości dostępu
do instytucji pomocowych i osiągnięcia pełnej społecznej reintegracji.
Generalnie leczenie jest uważane za podstawowy i konstruktywny
komponent prawidłowo zaplanowanej i profesjonalnie realizowanej strategii ograniczania popytu na substancje psychoaktywne.
19
Costs and effects of treatment for psychoactive substance use disorders: A framework
for evaluation. WHO 1996
20
Berthel, T., Jabłoński, P., Łazuga-Koczurowska, J., Leczenie i rehabilitacja. [w:] Młodzież i narkotyki. Terapia i rehabilitacja. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2007.
177
Skuteczna terapia redukuje konsumpcję i głębokość uzależnienia od
substancji psychoaktywnych znaczących grup populacji, które w pewnych
krajach są odpowiedzialne za większość zużywanych na nielegalnym
rynku substancji takich, jak heroina czy kokaina. Badania i oszacowania
przeprowadzone w USA dowodzą na przykład, że 1/4 populacji osób używających kokainę zażywa 2/3 konsumowanej substancji ogółem. Oszacowania sugerują, że w przypadku heroiny mogą to być nawet większe wielkości. Jeżeli więc możliwości leczenia są dostępne i uzależnieni korzystają
z nich, może to oznaczać znaczące zmniejszenie popytu na substancje
nielegalne w danym społeczeństwie. Taki proces zmniejsza również liczbę nieleczonych narkomanów, dla których jedną z form aktywności jest
„wciąganie” nowych osób do subkultury narkomańskiej i obszaru anomii
społecznej.
Aby leczenie mogło być postrzegane jako efektywna i sprawna część
ogólnej strategii ograniczenia popytu na substancje psychoaktywne, zapewnione powinny być co najmniej dwa czynniki prezentowane na rysunku.
Rys. 67. Kryteria skuteczności leczenia uzależnień narkotykowych.
Leczenie musi ograniczać
używanie narkotyków
Wynik leczenia
Duże grupy osób uzależnionych muszą mieć dostęp do instytucji leczniczych i pomocowych
Jak wynika z międzynarodowych doświadczeń, gdy leczenie spełnia oba
te zadania, wywiera ono znaczący wpływ na nielegalny rynek narkotykowy21.
Można więc stwierdzić, że brak dostępu do instytucji otwartych na potrzeby
uzależnień przekłada się na większą uciążliwość dla społeczeństwa, jaką
generują osoby używające substancji odurzających, które nie chcą wchodzić w kontakt lub nie mają dostępu do placówek pomocowych.
Analizowanie problematyki relacji pomiędzy profilaktyką i terapią uzależnień a zagadnieniami zdrowia publicznego, rozpatrywanego w kontekście związków ekonomii ze zdrowiem, prowadzi do wniosku, że zapobieganie narkomanii stanowi tylko jeden z wielu elementów kształtowania
obrazu życia społecznego. Aby możliwe było skuteczne prowadzenie strategii profilaktycznych potrzebny jest nie tylko dostęp do wyspecjalizowanych programów realizowanych przez kompetentne kadry, czy do usług
terapeutyczno-leczniczych. Konieczne jest przede wszystkim redukowanie przyczyn niekorzystnych zjawisk. Ograniczanie stref biedy, dostęp do
edukacji, stwarzanie realnych szans na osiągnięcie sukcesu indywidualnego i finansowego – stworzyć może alternatywne do narkotyków i narkomanii, atrakcyjne dla młodych ludzi obszary ich aktywności życiowych.
W tym kontekście oczywistym staje się stwierdzenie, że zagrożenia narkomanią mają czterowymiarowy charakter: społeczny, zdrowotny, społeczno-moralny i prawny. Nie ulega też wątpliwości, że zapobieganie skutkom
niekorzystnych zjawisk nigdy nie jest nigdy tak efektywne, jak zapobieganie przyczynom (również w kontekście zaangażowanych środków finansowych). Jeżeli więc jako zbiorowość chcemy, również w obszarze sub21
World Drug Report 2000. United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention
2000.
178
stancji psychoaktywnych, realnie kształtować zachowania prozdrowotne
obywateli, musimy znaleźć metody ograniczania i eliminowania stref wyzwalających sięganie po narkotyki jako po alternatywę dla bezpiecznego
i satysfakcjonującego życia społecznego.
Jeśli przyjmiemy założenie, że uzależnienie od substancji chemicznej jest chronicznym i powracającym zaburzeniem, wtedy również leczenie powinniśmy rozpatrywać raczej jako trwający w czasie, dynamiczny proces niż jako przyjęty za wzór punkt końcowy, do którego
zmierzamy, a – co za tym idzie – możliwy staje się również pomiar
wyników leczenia i porównywania poniesionych na terapię kosztów
z osiąganymi zyskami22.
W tym kontekście odnieść należy się także do problemu skuteczności leczenia osób uzależnionych. Leczenie uzależnień jest postrzegane
– zarówno przez opinię publiczną i polityków – jako skuteczne, tzn. osiągające istotne dla użytkowników narkotyków i społeczeństwa cele, tylko wtedy, gdy pozwala realizować ważne dla zdrowia publicznego i bezpieczeństwa społecznego zadania. Do zadań tych zalicza się przede wszystkim:
redukcję przestępczości;
redukcję używania substancji psychoaktywnych;
redukcję występowania przemocy domowej;
zmniejszenie ryzyka rozprzestrzeniania chorób zakaźnych;
wzmacnianie pozytywnych zmian w osiąganiu wartości społecznych;
podnoszenie możliwości podjęcia zatrudnienia;
przywracanie w wypełnianiu ról społecznych.
Jedną z takich prób weryfikacji skuteczności leczenia był projekt badawczy Study Outcomes Research Services przeprowadzony w Stanach
Zjednoczonych. Pozwolił on ocenić, jakie zmiany nastąpiły w populacji
osób leczonych w pięć lat po zakończeniu leczenia. I tak wśród 976 012
osób leczonych pięć lat po terapii było:
156 000 mniej nielegalnych użytkowników narkotyków;
187 000 mniej przypadków użytkowników kokainy;
152 000 mniej użytkowników marihuany;
101 000 mniej przypadków sprzedaży substancji nielegalnych;
165 000 mniej przypadków kierowania pojazdami pod wpływem substancji23
Przytoczone badania i liczby uprawniają do wyrażania opinii, że strategie antynarkotykowe, w tym opieka i terapia, przynoszą efekty merytoryczne, oszczędzają koszty ponoszone przez społeczeństwo na rzecz zapobiegania narkotykom i narkomanii, jak również są korzystne dla samych
użytkowników substancji uzależniających. Z pewnością też koszty profilaktyki są niższe od kosztów leczenia i terapii. Inne badania – przytaczane np.
w raportach Office of National Drug Control Policy – wskazują na nie mniej
ważne, uszczegółowione z poziomu społecznego wskaźniki ewentualnej
skuteczności leczenia. Zalicza się do nich:
liczbę aresztowań;
czas spędzony w areszcie;
czas (dni) aktywności przestępczej;
22
Hartel, Ch.R., Glantz, M.D.: The Treatment of Drug Abuse: Changing the Paths [w:] Drug
Abuse, Origin and Intervention. American Psychological Association, Washington D.C., 1998.
23
Office of National Drug Control Policy. Treatment Protocol Effectiveness Study. Journal
of Substance Abuse Treatment 1996.
179
procent dochodów czerpanych z przestępstw..
Poszukując wskaźników istotnych dla terapii ze względów ściśle leczniczych, warto wskazać na badania nad poprawą skuteczności leczenia,
które pokazały, że zarówno w programach ambulatoryjnych, jak i substytucyjnych, sami odbiorcy świadczeń wskazywali na trzy główne, w ich rozumieniu, pozytywne cechy (następstwa) procesu leczenia:
abstynencja;
stabilne relacje rodzinne;
zdrowie fizyczne.
Warte zaznaczenia jest, że cel zdefiniowany jako tzw. odpowiedzialne
używanie narkotyków otrzymał niskie noty jako cel terapii24. Natomiast próba wypracowania wspólnej perspektywy leczniczej pacjenta i społeczeństwa pozwala na wskazanie następujących priorytetów:
redukcja używania substancji;
poprawa indywidualnego i społecznego funkcjonowania;
poprawa stanu zdrowia publicznego;
poprawa stanu bezpieczeństwa społecznego25.
Rekomendacje dla programów leczniczych, prezentowane przez środowiska związane z terapią substytucyjną, wskazują również na ważne
elementy, często decydujące dla efektywnych interwencji realizowanych
z pozycji tzw. redukcji szkód czy też redukcji ryzyka, jakie wywołuje zażywanie narkotyków. Z tego punktu widzenia dla wzmacniania zdrowia zbiorowości istotne wydają się być zakresy działań związane z:
zmniejszeniem dawek przyjmowanego narkotyku;
rezygnacją z używania lub redukcją sięgania po narkotyki tzw. uliczne;
zmianą drogi używania narkotyków, z dożylnej na doustną;
zmniejszenie ilości iniekcji;
ograniczeniem incydentów używania wspólnego sprzętu do iniekcji;
zmniejszeniem liczby ryzykownych zachowań seksualnych26.
Problematykę narkomanii widzianą z perspektywy wzmacniania ochrony i kształtowania bezpieczeństwa publicznego znajdujemy
również w kontekście terapii przymusowej, która jest realizowana na
różną skalę w wielu krajach. Oprócz przyczyn związanych z chorobą
psychiczną, która może być podstawą skierowania na leczenie przymusowe, właśnie w obszarze ochrony zdrowia publicznego upatruje się
większości przyczyn sięgania po ten środek oddziaływań. Do grupy takich zjawisk zalicza się:
ochronę osób doświadczających niebezpiecznych zachowań związanych z uzależnieniem (nienarodzonych lub karmionych piersią niemowląt, zaniedbywanych lub źle traktowanych dzieci, zagrożonych
współmałżonków);
potrzebę ochrony bezpieczeństwa (zapobieganie pożarom i wypad24
Price, R.H., What we know and what we actually do: Best practise and their prevelance
in substance abuse treatment [w:] Treating Drug Abusers Effectivly, Milbank Memorial Fund,
Oxford 1997.
25
McLellan, A.T. i wsp., Evaluating the effectiveness of addiction treatment: Reasonable
expectation, approciate comparisons [w:] Treating Drug Abusers Effectivly, Milbank Memorial
Fund, Oxford 1997.
26
Verster, A., Bunning, E., Training manual. Key aspects of substitution treatment for
opiats dependence. EuroMethwork 2003.
180
kom powodowanym przez osoby będące pod wpływem środków psychoaktywnych);
redukcję przestępczości (zachowania agresywne, złodziejstwo, zbrodnie, handel narkotykami);
prewencję rozprzestrzeniania się zachowań narkotykowych27.
Monitorowanie i ewaluacja terapii uzależnień powinny również wskazywać do jakiego stopnia możliwa jest zmiana stylu życia osoby poddanej
leczeniu – zarówno pojawiająca się w trakcie terapii, jak i możliwa do
utrwalenia po jej zakończeniu. Zmiany stylu życia mogą być mierzone
takimi wskaźnikami, jak:
• adaptacja do warunków pracy i zdobycie zatrudnienia;
• podjęcie/powrót do edukacji;
• zmniejszenie zachowań charakterystycznych dla niedostosowania
społecznego;
• reintegracja społeczna (stabilne warunki zamieszkania, niepatologiczne formy spędzania czasu wolnego, sprostanie wymaganiom codzienności, wejście w sieć powiązań społecznych);
• kontakty ze sceną narkotykową i osobami uzależnionymi;
• styl interakcji społecznych.
W Polsce istnieją
uzasadnione przesłanki
do postrzegania
politoksykomanii
jako zjawiska trwale
obecnego w subkulturze
osób używających
chemicznych substancji
psychoaktywnych.
Dodatkowymi czynnikami istotnymi dla rozważań nad skutecznością
leczenia mogą być zachowania związane z konsumpcją innych substancji,
szczególnie legalnych, oraz postawy, motywacje i zachowania zmierzające do uzyskania pełnej abstynencji28. Jest to istotne z punktu widzenia
postrzegania alkoholu jako narkotyku „furtkowego” oraz nasilenia się zjawiska politoksykomanii.
Nowoczesna i konsekwentna polityka antynarkotykowa pozwala zarówno na łagodzenie skutków i obciążeń, jakie ponosi społeczeństwo z powodu konsumpcji substancji psychoaktywnych, jak i jest realną szansą na
uzyskanie poprawy zdrowia dla osób uzależnionych czy używających substancji szkodliwie. Obecny stan wiedzy uprawnia do stwierdzenia, że choć
uzależnienie jest chroniczną, nawracającą chorobą, to poprzez dostęp do
różnorodnych form pomocy możemy ją kontrolować, a także w przypadku
zastosowania zweryfikowanych metod działania, nawet zmniejszać. Z jednej strony możemy stwierdzić, że terapia uzależnień jest skuteczna i stale
poprawia swą efektywność, z drugiej zaś warto zauważyć, że zaniechanie
oferty terapeutycznej pociąga za sobą skutki takie, jak: wzrost przemocy,
przestępstw, osłabienie generalnego stanu zdrowia, osłabienie stanu rodziny i wiele innych negatywnych skutków społecznych, a w efekcie wzrost
kosztów społecznych zjawiska, w tym wzrost nakładów na leczenie29.
Zgodnie z przytaczanymi analizami własnymi, bazującymi na danych
IPiN w Warszawie, dotyczącymi przyjęć do lecznictwa ambulatoryjnego
i stacjonarnego osób z rozpoznaniem uzależnienia, zasadnym staje się
badanie rozmiarów zjawiska. Znane badania i analizy zachęcają także
do wychwycenia cech charakterystycznych i konsekwencji zdrowotnych
i społecznych oraz siły oddziaływania politoksykomanii na stan zdrowia
i bezpieczeństwa populacji, jak również możliwości przedsięwzięcia dzia27
Preventing and controling drug abuse. WHO, Geneva 1990.
The Medical Prescription of Narcotics. Swiss Federal Office of Public Health, Hogrefe
and Huber Publishers, 1997.
29
Effectiveness of substance abuse treatment. US Department of Health and Human
Services, Public Health Services, 1995.
28
181
łań profilaktycznych i zaradczych w skali regionalnej i krajowej.30
Z punktu widzenia zdrowia publicznego rozpowszechnienie używania
narkotyków w danej populacji może powodować dla niej poważne ryzyko
i wymaga zastosowania strategii zapobiegawczych zmierzających m.in.
do ograniczenia liczebności użytkowników substancji poprzez zredukowanie dostępności do narkotyków, opóźnienie wieku inicjacji narkotykowych
oraz wzmożenie wysiłków w celu uzyskania całkowitego zaprzestania konsumpcji lub obniżenia liczby tych osób które już rozpoczęły przyjmowanie
substancji psychoaktywnych31.
Przedstawione powyżej uwarunkowania i problemy uzasadniają potrzebę podjęcia w dyskursie naukowym i badaniach problematyki politoksykomanii, w jej rozległych reperkusjach powiązanych z problematyką zdrowia
populacji generalnej. Wydaje się bowiem oczywistym, że nie tylko mamy
do czynienia z rozwojem tego typu zagrożeń, ale coraz bardziej widocznymi są ich konsekwencje dla osób uzależnionych, zarówno zdrowotne,
jak i społeczne. Nie podlegają także dyskusji szeroko rozumiane koszty
ogólnospołeczne konsumpcji substancji psychoaktywnych.
30
Za takim stanowiskiem przemawiają również wyniki tzw. „badań mokotowskich” prowadzonych przez Pracownię Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M” IPiN. Obejmowały one badanie
stanu zdrowia psychicznego i zachowań ryzykownych 15-latków, według którego ponad 30%
badanych nadużywało substancji psychoaktywnych: upijało się, paliło codziennie papierosy
lub sięgało, w ostatnim roku, po środki narkotyzujące [Bobrowski, K., Zdrowie psychiczne
i zachowania ryzykowne 15-latków – badania mokotowskie. Alkoholizm i Narkomania 2006
t. 19 nr 3 s. 237].
31
Uchtenhagen, A., Okulicz-Kozaryn, K., Evaluating drug prevention [w:] Evaluation research in regard to primary prevention of drug abuse. European Commission 1998
183
ROZDZIAŁ VII
Narkomania z perspektywy
osoby ludzkiej
WIESŁAW BOŻEJEWICZ, MARIUSZ JĘDRZEJKO
W najnowszych opracowaniach naukowych, badaniach i analizach
narkomania traktowana jest jako najgroźniejsza z patologii społecznych
zagrażających młodzieży. Wskazuje się przy tym, że narkomania jako problem społeczny generuje różnorodne zagrożenia, wśród których wymienia
się m.in. problemy zdrowotne (choroby, zaburzenia, mniejszą odporność
organizmu, defekty organizmu dzieci narkomanek, patologiczna ciąża),
prawne (czyny przestępcze, demoralizacja), społeczne (wykluczenie, stygmatyzacja, rozbicie rodziny, dysfunkcje, utrata szans zawodowych) oraz
etyczno-moralne. Z coraz liczniejszych badań wynika, że eksperymentami narkotykowymi może być dotknięty co piąty młody człowiek w grupie
licealistów, studentów oraz osób w wieku do 25 lat. Według najnowszych
(2006, 2009) badań realizowanych pod patronatem Krajowego Biura ds.
Zapobiegania Narkomanii niebezpiecznym zjawiskiem jest wzrost zagrożeń narkotykowych wśród osób w wieku średnim. Jak zauważa Piotr Jabłoński – dyrektor KBZN – przy zauważalnym wyhamowaniu narkomanii
dziecięcej i młodzieżowej obserwuje się wzrost tego problemu wśród osób
w wieku 25-45 lat32. Badacze tej problematyki zwracają także uwagę na
obniżanie się wieku pierwszych eksperymentów narkotykowych (wskazuje
się, że w Polsce dotyczą one już dzieci w wieku 12-13 lat). Jeszcze innym
problemem jest sięganie po środki psychoaktywne przez studentów i pracowników, którzy stosują je jak stymulatory wzrostu aktywności intelektualnej lub zawodowej oraz coraz częstsze przypadki sięgania po tego typu
substancje przez kierowców.
Badacze współczesnych problemów narkomanii zwracają uwagę, że
narkotyki docierają niemal do wszystkich grup zawodowych, stają się coraz częstszym „dodatkiem” do rozrywki, są używane dla zwiększenia wydolności zawodowej (kierowcy, przedstawiciele handlowi, pracownicy tzw.
nowych zawodów), ograniczenia zmęczenia (żołnierze, studenci) lub odreagowania stresu. Nie ulega wątpliwości, co podkreślają tacy naukowcy, jak
Czesław Cekiera, Brunon Hołyst, Zbigniew Gaś, Bronisław Urban, Elżbieta
Łuczak, Iwona Niewiadomska, Zygfryd Juczyński, Iwona Niewiadomska,
Teresa Zawilska czy Anthony Giddens33, że narkomania urasta do jednego
Efektywna profilaktyka
narkomanii i dopalaczy
wymaga aby obok
problemów społecznych,
prawnych i zdrowotnych
podejmować także kwestie
etyczne. Narkotyki przede
wszystkim niszczą osobę
ludzką.
32
P. Jabłoński, wystąpienie na konferencji „Człowiek w sieci zniewolonych dróg”, Pułtusk
13.02.2007.
33
Zob. Cz. Cekiera. Ryzyko uzależnień. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994;
Z. Gaś, Rodzina wobec uzależnień, Michaelineum, Warszawa 1993; A. Giddens, Socjologia,
184
z najpoważniejszych zagrożeń początku XXI wieku. Udowodnionym jest powiązanie produkcji i dystrybucji narkotyków z terroryzmem, marginalizacją
i wykluczeniem społecznym, korupcją oraz takimi patologiami, jak prostytucja i handel ludźmi. Produkcja i uprawa narkotyków stała się także sposobem zarobkowania przez setki tysięcy biednych ludzi np. w Afganistanie,
Maroku czy Kolumbii. Otwartą jest ciągle ocena zasadniczych źródeł narkomanii. K. Frieske i R. Sobiech jako pierwsi zwrócili uwagę, że nie da się
wskazać na jeden dominujący czynnik rozszerzania się tej patologii, bowiem
jest ona warunkowana wieloczynnikowo i wielopłaszczyznowo.34 Można ją
analizować tak w perspektywie psychologicznej, biomedycznej i socjokulturowej. Jednak żadna ze znanych teorii nie wyjaśnia w pełni tego problemu.
Jak zauważa Zygfryd Juczyński, z jednej strony konieczne jest postrzeganie
narkomanii w trójkącie – człowiek-narkotyk-środowisko, z drugiej zaś strony holistyczne widzenie tego problemu. Podkreślenia przy tym wymaga, że
klasyczne teorie rozwoju narkomanii jako patologii społecznej (teoria anomii
Mertona, czy teorie rozwoju subkultur Ohlina i Clowarda nie przystają do
„narkotykowej rzeczywistości”).
Rys. 68. Zjawiska wpływające na rozszerzanie się narkomanii
Rozwój narkomanii w sferach społecznego
spełnienia – yuppies, środowiska artystyczne
Szybki rozwój sfery paranarkotyków oraz
dopuszczonych do obrotu substancji wzmacniających
Związek terroryzmu z produkcją
i dystrybucją narkotyków
(Afganistan, Irak)
Nieskuteczność programów produkcji alternatywnej (Maroko, Afganistan, Kolumbia)
Wsparcie dla produkcji (uprawy) narkotyków lub ochranianie tego procederu przez skorumpowanych urzędników
(Korea Płn., Wenezuela, Uzbekistan, Tadżykistan)
Szybkie narastanie wielkich obszarów wykluczenia i marginalizacji społecznej (Meksyk,
Brazylia, republiki proradzieckie)
Treścią rozdziału jest jeden z rzadziej podnoszonych aspektów narkomanii – perspektywa antropologiczna i jej konsekwencje etyczno-moralne.
Tematyka ta jest od wielu lat sygnalizowana przez teologów, filozofów, etyków oraz psychologów. Do ważniejszych uwag w polskiej literaturze zaliczyć należy niewątpliwie wskazania M.A. Krąpca, S. Olejnika, C. Cekiery,
J. Hołówki oraz K. Wojtyły. Problematyka, o której tutaj mówimy, została
PWN, Warszawa 2004; R. Curtis, Crack, Cocaine and Heroin, Addiction Research and Theory, Brooklyn 2003; B. Hołyst, Kryminalistyka, Wydawnictwo Prawnicze LexNexis, Warszawa
2004; B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
34
Zob. K. Frieske, R. Sobiech, Narkomania. Interpretacja problemu społecznego, Warszawa 1987, s. 265-289.
także podjęta w licznych dokumentach kościelnych. Przypomnienia wymagają choćby opracowania Papieskiej Rady ds. Rodziny (Od rozpaczy
do nadziei. Rodzina i narkomania). Głównym wyznacznikiem prezentowanych tez i wniosków jest nasze przekonanie, że narkomania jest problemem cywilizacyjnym.
Przegląd literatury przedmiotu prowadzi do wniosku, że nie przeprowadzono dotychczas pogłębionej analizy problemu uzależnienia od narkotyków na gruncie antropologii filozoficznej i etyki. Należy podkreślić,
iż antropologia filozoficzna – ,,wyjaśniająca interpretacja bytu ludzkiego,
człowieka i jego istotnie ludzkiego działania”35 ma dla zrozumienia problemu narkomanii znaczenie kluczowe, ponieważ pozwala na pełniejsze
ukazanie skali depersonalizacji osoby uzależnionej. Uwzględnienie aspektu antropologicznego w przypadku narkomanii jest niezbędne, ponieważ
uzależnienie w dużym stopniu determinuje rozwój człowieka, jego postawę
wobec siebie, innych ludzi i rzeczywistości. Trzeba również zaznaczyć, że
u podłoża zjawiska narkomanii znajduje się zniekształcenie prawdy o człowieku oraz celu i sensie jego życia. Słuszną wydaje się uwaga, rzadko wykorzystywana w profilaktyce uzależnień, wynikająca z następującej tezy:
jeżeli ktoś nie zna pełnej prawdy o sobie lub ją odrzuca, to tym samym traci
sens swej egzystencji, łatwiej ulega manipulacji i staje się zagrożeniem dla
samego siebie i innych. Już na wstępie artykułu pragniemy wskazać, że
powyższą tematykę analizujemy w perspektywie personalistycznego pojmowania człowieka oraz jego rozwoju. Uwaga ta jest niezwykle ważna.
Przeprowadzony wywód przyjmuje z jednej strony za podstawę stwierdzenie, że człowiek jest bytem nadnaturalnym i nadkulturowym, tj. wykracza
poza granice, jakie określa nam status reprezentanta gatunkowego, z drugiej zaś strony personalizację człowieka rozumiemy jako przekraczanie
granic, które są określone rozwojem biologicznym i kulturowym.36
W świetle współczesnych badań uzasadnionym jest stwierdzenie, że
źródło narkomanii znajduje się w człowieku, a zwłaszcza w tym, jak rozumie on siebie, sens i cel swego życia oraz jakimi wartościami kieruje
się w swoim postępowaniu. Siła narkomanii wzrasta wraz z niedostatkami
wewnętrznej formacji człowieka oraz destrukcją relacji i zaspokajania potrzeb społecznych. Istotne są oczywiście genetyczne czynniki uwarunkowania, lecz jeśli nie dojdzie do pierwszego eksperymentu, nie wywołują
one związków przyczynowo-skutkowych o podłożu somatycznym (fizycznym i psychicznym). Stawiając tę tezę, nie odrzucamy także społecznych
uwarunkowań narkomanii, zwłaszcza wzorców środowiskowych (rówieśniczych), uważamy jednak, że problemu rozwoju narkomanii nie można
tłumaczyć tylko wzorcami zewnętrznymi.
Zauważamy – analizując problemy wychowania dzieci i młodzieży – że
w ostatniej dekadzie mamy do czynienia z zakrojonym na szeroką skalę
zaniechaniem działań wychowawczych i edukacyjnych. Związane jest to
m.in. z preferowaniem nowego modelu życia, jego „medializacją” i konsumpcjonizmem. Istotnym przyczynkiem potwierdzającym sprawczą rolę
zaniechania może być prezentowane poniżej zestawienie:
185
Kluczowym problemem
w zapobieganiu narkomanii
jest ukształtowanie
mechanizmu odmowy
(asertywności), który
oparty powinien
być na przesłankach
merytorycznych (wiedzy)
o konsekwencjach
w wymiarze osobistym
i społecznym. Tę wiedzę
otrzymuje się w procesie
wychowania. Można zatem
postawić tezę – ważną
z pedagogicznego punktu
widzenia – że źródeł
zachowań narkotykowych
nie należy poszukiwać
w modnym ostatnio haśle
„złej młodzieży”, bowiem
jest ona dokładnie taka,
jakie zastosowano wobec
niej formy i metody oraz
treści wychowania.
35
M. A. Krąpiec, S. Kamiński, Antropologia filozoficzna, w: Powszechna encyklopedia filozofii, SITA Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2000, s. 251; Por. też: G. Dogiel,
Antropologia filozoficzna, Kraków 1992, s. 5.
36
Studentów zainteresowanych szerzej personalistyczną perspektywą w wychowaniu
zachęcamy do zapoznania się z pracą. Schulza „Wykłady z pedagogiki ogólnej. Perspektyw
światopoglądowe w wychowaniu”, Wydawnictwo UMK, Toruń 2003.
186
Tab. 29 Deklarowany czas spędzany z dziećmi (uczniowie szkół podstawowych/gimnazjalnych) przez rodziców z rodzin z problemem narkotykowym i bez problemu narkotykowego.37
Rodziny z problemem
Rodziny bez problemu
narkotykowym
narkotykowego
Dobrze sytuowane Z obszaru biedy Dobrze sytuowane Z obszaru biedy
materialnie
i ubóstwa
materialnie
i ubóstwa
2004
1,5/1
2/1,5
4/2,5
2/1
2006
1,5/0,5
Nie ulega wątpliwości,
że w ostatnich latach
obserwujemy wyraźne
zmiany, które cechuje
zmniejszenie czasu
spędzanego z dziećmi.
Co ciekawe, większe
zmniejszenie obserwujemy
w rodzinach dobrze
sytuowanych materialnie,
gdzie pojawiły się problemy
narkotykowe.
1/0,5
2,5/2
1,5/1
W procesie kształtowania postawy odpornej na działanie negatywnych
(destrukcyjnych) czynników niezbędne jest dążenie do odkrywania prawdy o sobie samym, ponieważ jak wielokrotnie pokazało doświadczenie,
zbłądzenie na poziomie antropologii niesie ze sobą szczególnie groźne
skutki dla człowieka i świata.38 Dlatego czytelna odpowiedź na pytanie, kim
jest człowiek i jaka jest jego natura, decyduje o jego stosunku do siebie
i świata, rozwoju osobowym oraz postawach wobec otaczającej rzeczywistości społecznej. Wydaje się, że współcześnie wśród młodzieży obserwujemy narastającą trudność w refleksji nad tak postawionymi pytaniami.
Pogłębiona refleksja nad bytem ludzkim, nad jego celowością, poznawanie obiektywnej prawdy o sobie i świecie, pozwala ponadto na stworzenie
trwałych podstaw profilaktyki w zakresie przeciwdziałania narkomanii oraz
wychowania w wymiarze integralnym. Przyjęta koncepcja człowieka ma
również duże znaczenie w obszarze praktycznym wychowania (kształtowania postaw)39, gdzie stawiane są pytania: jak uczynić człowieka podmiotem swego życia oraz jak pokazać i uświadomić mu możliwości sterowania
własnym rozwojem, bez ryzyka zachowań destrukcyjnych.
Podejmując etyczne problemy narkomanii, należy odnieść się do personalistycznej interpretacji człowieka, która mieści się w ramach antropologii
filozofii klasycznej nurtu realistycznego. Punktem wyjścia w tym nurcie filozofii jest odpowiedź na pytanie: kim jest człowiek i jakie jest jego miejsce
w porządku istniejących bytów? Odpowiedź na tak postawione pytanie decyduje o stosunku człowieka do świata i innych ludzi oraz wyznacza sens
nie tylko moralności, lecz także pracy, kultury i rozwoju osobowego.
7.1. Osoba i jej podstawowe cechy
Etymologicznie pojęcie „,osoba” wyprowadzone zostało od łacińskiego
słowa ,,persona’’, sięgającego swoimi korzeniami do greckiego terminu
,,prósopon’’ (tzn. maski wkładanej przez aktora w starożytnym dramacie
greckim, a w języku Etrusków określanej jako ,,phersu”)40. Następnie osobą
37
Badanie luty 2004 - styczeń 2009 – próba badawcza 228/235 osób (Warszawa, powiaty północnego Mazowsza).
38
Jan Paweł II, Centesimus annus, Wrocław 1991, p. 37; M. A. Krąpiec, Osoba ludzka
i jej błędy w rozumieniu, w: Błąd antropologiczny. Zagadnienia współczesnej metafizyki, red..
A. Maryniarczyk i K. Stępień, Lublin 2003.
39
L. Pytka podkreśla, że postulaty automizowania zachowań wychowanków oraz akceptowania ich podmiotowości, mają w praktyce wychowawczej duże znaczenie i wynikają
z uprzednich założeń antropologicznych. Por. L. Pytka, O istocie resocjalizacji w: Opieka,
Wychowanie, Terapia. Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizującego, nr 4 (24), Warszawa
1995, s. 6; A. Czapów, Antropotechniczne i antropologiczne aspekty wychowania w: Socjotechnika. Jak oddziaływać skutecznie? pod. red. A. Podgóreckiego, Warszawa 1970, s. 204.
40
W. Granat, Personalizm chrześcijański, Poznań 1985, s. 55-86.
187
zaczęto określać każdego człowieka jako istotę rozumną i wolną. Termin ten
spotkać można już w dawnych słownikach języka polskiego np.„Słowniku
Brucknera”. Dla określenia „faktu ludzkiego” stwierdza A. Bruckner Słowianin
urobił od zwrotu „o sobie (samym) przysłówek ,,osob”. Definicja ta wskazuje
na fakt pewnego doświadczenia samego siebie, immanencji „ja” w „moich
aktach”. Podstawowe doświadczenie siebie jest doświadczeniem faktu istnienia osobowego („bycia osobą”), tzn. „bycia podmiotem istniejącym w sobie”41. Kategoria „osoba” stanowi współcześnie punkt wyjścia dla kierunku
myślenia, który od pojęcia „osoba” jest określany „personalizmem”42. Podstawą i filozoficznym założeniem procesu tworzenia siebie i świata jest w myśli
personalistycznej osoba. Powstaje zatem pytanie: kim ona jednak jest i jak
należałoby ją określić? Odpowiedź na tak postawione pytanie nie jest jednak
łatwa i prosta. Osoby nie możemy rozumieć w kategoriach przedmiotowych.
Nie jest ona czymś stałym, a więc nie można jej charakteryzować w sposób,
w jaki charakteryzuje się rzeczy. Osoba – pisze Mounier – jest „jedyną rzeczywistością, którą poznajemy i zarazem tworzymy od wewnątrz. Wszędzie
obecna, nigdy nie jest dana. Jest [...] przeżywaną działalnością autokracji,
komunikacji i przynależności, którą daje się uchwycić i poznać w swoim akcie jako ruch personalizacji”43. Z kolei Karol Wojtyła uważa, że człowiek jest
przedmiotowo kimś44- i to go wyodrębnia wśród reszty bytów realnie istniejącego świata, które przedmiotowo są zawsze tylko czymś. Kiedy mówimy
o człowieku, to zawsze mówimy o nim jako o kimś, kto w sposób zasadniczy
różni się od rzeczy; dla których zarezerwowane jest słowo ,,coś”. Wojtyła wyraźnie podkreśla rozróżnienie człowieka od rzeczy. Człowiek posiada
w sobie coś więcej, posiada szczególną pełnię i doskonałość bytowania, dla
wyrażenia której odpowiednim terminem jest słowo osoba. Racją uzasadniającą tę tezę jest fakt, że człowiek posiada rozum, który sprawia, że jest
bytem rozumnym, czego nie można stwierdzić w przypadku żadnego innego
bytu w otaczającym nas świecie.
W personalistycznej wizji człowieka podkreśla się, że każdy człowiek
ma jednostkowy charakter. M. Buber pisze o tym tak: każda przychodząca
na świat osoba przynosi ze sobą coś nowego, co nigdy przedtem nie istniało, coś oryginalnego i niepowtarzalnego … Najważniejszym celem człowieka jest urzeczywistnianie swych unikalnych możliwości, tych, których
przedtem nie było i nigdy potem nie będzie.45 Czy powyższa uwaga może
mieć zastosowanie przy analizie tak odległej problematyki, jaką jest narkomania. Tak, okazuje się bowiem przy analizie indywidualnych przypadków, że źródła wielu zaburzeń tkwią w braku lub ograniczeniu możliwości
samorozwoju, osiągania celów życiowych i zawodowych, niedostrzeganiu
indywidualności człowieka i potrzeby jej urzeczywistniania.
Na gruncie personalizmu podkreśla się tezę, że człowiek nie jest istotą raz na zawsze określoną. Za M. Schellerem moglibyśmy powiedzieć, że
sposób istnienia człowieka jest kwestią otwartej wciąż decyzji. Wynika z tego
ważna pedagogiczna (wychowawcza) przesłanka, wskazująca na potrzebę
permanentnego oddziaływania na człowieka, jak i jego samego na siebie.
41
M. A. Krąpiec, Kim jest człowiek?, w: Wprowadzenie do filozofii, pod red. M. A. Krąpca,
S. Kamińskiego, Z. J. Zdybickiej, A. Maryniarczyka, P. Jaroszyńskiego, Lublin 1992, s. 313.
42
F. Adamski (red.), Poza kryzysem tożsamości. Ku pedagogice personalistycznej, Kraków, 1993, s. 9-15.
43
E. Mounier, Co to jest personalizm? Wybór i redakcja Andrzej Krasiński, tł. D. Eska,
44
K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986, s. 24.
45
Za: R. Szultz, Wykłady z pedagogiki ogólnej. Perspektywy światopoglądowe w wychowaniu, Toruń 2003, s. 251.
188
Uzależnienie
narkotykowe wprowadza
w rzeczywistość człowieka
niebezpieczną kategorię
„wolności”. Jest to
wolność bez obowiązków
osobistych, rodzinnych
i społecznych. Można
nazwać ją „wolnością
niezależną”. Nie jest to
wolność dla rozwoju
i samorozwoju, a jedynie
ten rodzaj wolności, który
zwalnia ze wszelkiego
wysiłku i starań
w samodoskonaleniu.
Osoby uzależnione cechuje
zaburzone rozumienie
wolności.
Z osobą ludzką związana jest również wolność i zdolność do miłości
a także samoświadomość będąca podstawą aktów rozumnych i wolnych.46
Osoba ludzka posiada dwa wymiary: materialno-cielesny oraz psychiczno-duchowy. Nie jest ona efektem specyficznej organizacji struktur materialnych i swoistym zwieńczeniem życia biologiczno-wegetatywnego, lecz
bytem dwuwymiarowym, psychofizyczną całością.47. Należy również podkreślić, że specyfiką ludzkiej osoby nie jest posiadanie „mieć”, lecz nowy
sposób istnienia „być”. Tym samym człowiek to nie „coś”, lecz „ktoś”. Jest
to przede wszystkim ktoś osobowy, nadrzędny względem własnych działań a także odpowiedzialny za swe czyny. Wszelka wolność, powinność,
odpowiedzialność, poprzez które widać niejako prawdziwość, czyli przyporządkowanie do prawdy nie tylko w myśleniu, ale także w działaniu - stanowi realną i konkretną osnowę życia osobowego człowieka48. Zauważamy ją
nie tylko u osób uzależnionych, a więc wymagających leczenia, lecz także
u tych, którzy eksperymentują z narkotykami. Narasta u nich przekonanie,
że posiadają pełne prawo do czynienia wszelkich działań, które ich zdaniem są spełnieniem osobistych oczekiwań. Często decyzje te są pozbawiane analizy na gruncie rzetelnej wiedzy oraz zdolności do działania odpowiedzialnego. A przecież człowiek dzięki swoim specyficznym cechom
„to nie tylko indywiduum ludzkiego gatunku, ale to pewna duchowa treść
ściśle niepowtarzalna, właściwa tylko tej jednostce, treść, której nie da się
przypisać innemu ,,ja”, do niego odnieść, w nim jako własną uświadomić,
za nią wreszcie jako za własną ponieść odpowiedzialność’’49. Problem odpowiedzialności ma szerszy wymiar. Wydaje się, że przy ocenie problemu
zagrożeń narkotykowych uwidacznia się kwestia braku odpowiedzialności
w rozumieniu, jakie nadał jej Roman Ingarden - narkoman nie jest w stanie
odpowiadać przed sobą, za siebie, jak i za konsekwencje swoich czynów.
Nie czuje się odpowiedzialny i współodpowiedzialny. Odpowiedzialność
człowieka wiąże się bezpośrednio z rozumieniem integralności osoby
ludzkiej. Możemy przedstawić jej następującą definicję: integralna osoba
ludzka jest to jednostkowy substancjalny i całkowity podmiot cielesno-duchowy zdolny działać w sposób rozumny, dobrowolny i społeczny50. Przytoczona definicja mówi o jednostce, a więc o bycie konkretnym, obdarzonym wieloma przymiotami, które rozpatrywane łącznie są czymś jedynym
i niepowtarzalnym51.
Konkludując powyższe rozważania, należy podkreślić, iż człowiek jest
„złożeniem” psychosomatycznym, a więc jedną całością różnorodnych
elementów, całością heterogeniczną, nie zaś homogeniczną. Istniejące
w człowieku różnorodne elementy - materialne, wegetatywne, biologiczne,
psychiczno-umysłowe - nie są izolowane, lecz tworzą jedność strukturalno- ontyczną i funkcjonalną.
7.2. Integralny rozwój osobowy a narkomania
W świetle prezentowanej wizji osoby ludzkiej można stwierdzić, że jej
aktywność nie jest bezprzedmiotowa, lecz kieruje się zawsze ku określonym rzeczom i wartościom. Człowiek rozpatrywany egzystencjalnie, sta46
47
48
49
50
51
W. Szewczyk, Kim jest człowiek, Zarys antropologii filozoficznej, Tarnów 1993, s.113.
S. Kowalczyk, Człowiek a społeczność, Lublin 1994, s. 112.
K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969, s. 190 – 188.
K. Wojtyła, Rozważania o istocie człowieka, dz., cyt., s. 96.
W. Granat, Osoba ludzka., dz. cyt., s.224.
Tamże, s.245.
nowi nie tylko konkretną rzeczywistość istniejącą w przestrzeni i czasie,
lecz jest jednocześnie rzeczywistością, którą cechuje dynamizm. Wyrazem
i rezultatem tego faktu jest rozwój osobowy, nierozłącznie związany z egzystencją każdego człowieka. Przyjmujemy, że struktura ontyczna człowieka została ukierunkowana na ciągły rozwój i ma charakter dynamiczny.
Fakt ten sprawia, że każdy człowiek zarówno w swoich zamierzeniach, jak
i w postępowaniu pragnąłby osiągnąć możliwie największą pełnię życia,
optymalny stopień swego osobowego rozwoju.52 Rozumność człowieka,
jego osobowy charakter sprawia, że jest on w pewien sposób skazany na
rozwój, czyli na postęp w kierunku pełniejszego uczestnictwa w prawdzie
i dobru, a zatem i w bycie.53 Dlatego osoba ludzka uważana jest za istotę wciąż się rozwijającą. Rozwój jest jednak determinowany przez wiele
czynników – narkomania jest tym, który go hamuje lub wstrzymuje. Analiza
sytuacji, w jakich znalazły się osoby uzależnione, pozwala na postawienie
tezy, iż posiadają one bardzo ograniczone możliwości samorozwoju, wysiłku autokreacyjnego, maleją w nich chęci samodzielnego wyznaczania
sobie, a następnie osiągania dalekosiężnych celów, a tym samym samodzielnego kształtowania siebie. Człowiek uzależniony jest z jednej strony
człowiekiem minimalistycznym, z drugiej zaś strony ma mniejsze zdolności
do „zmierzania” się z nowymi wyzwaniami.
Termin „rozwój” oznacza pewien określony kierunek zmian ku lepszemu,
a więc dotyczy takich przeobrażeń, które prowadzą do coraz doskonalszej
formy istnienia. Jak uważa J. Majka, rozwój ma miejsce tylko w sytuacji, kiedy zachodzące zmiany we współżyciu społecznym są bezpośrednio zależne
od doskonałości osobowej podmiotów życia społecznego.54 Pojęcie rozwoju swoim zakresem obejmuje nie tylko uczestnictwo człowieka w procesie
zmian przez wpływanie na nie i kierowanie nimi, lecz także jego osobisty
wysiłek i doskonałość osobową. Rozwój zatem u człowieka ma wielorakie
wymiary i zawsze zmierza ku pełniejszemu człowieczeństwu. Zauważmy
w tym miejscu, że wielu młodych ludzi dorasta w „kulturze” uzależnień,
w tym od substancji psychoaktywnych. Ponieważ wiele z nich jest socjalizowanych jako coś „naturalnego”, nie stanowi bariery osobisty z nimi kontakt,
w tym poprzez zażywanie (w badaniach prowadzonych przez autorów dowiedziono np. że w rodzinach palących tytoń dzieci szybciej eksperymentują z papierosami, a w rodzinach z problemem narkotykowym obserwujemy
związek pomiędzy eksperymentami narkotykowymi rodzeństwa).
Rozwój osobowy, jeżeli chcemy, żeby był autentyczny, powinien być
integralny, a więc obejmować wszystkie wymiary człowieka. Rozwój integralny winien więc obejmować wszystkie sfery człowieka: sferę fizyczną, zdolności spostrzegania i kojarzenia, aktywność intelektualną, życie
uczuciowo-emocjonalne, a także zdolność wyboru właściwych wartości
i realizacji zamierzonych celów.55 Można w tym miejscu wskazać na niektóre konsekwencje narkomanii, które zaburzają lub wręcz uniemożliwiają ten rozwój:
• następuje zanik wartości wyższych;
• potrzeby zostają sprowadzone do działań popędowych i zaspo- kajających narkotykowy głód;
• zanikają potrzeby kulturalne i estetyczne;
189
Człowiek rozwija się
w zarówno w sferze
fizycznej i psychicznej,
jak i cielesnej i duchowej.
Rozwój cielesny człowieka
dokonuje się w środowisku
społeczno-kulturalnym.
Natomiast rozwój
duchowy, ujawnia się
w rozwoju umysłu i woli,
kultury, uczuć i bycia,
świadomości, ocen
i postaw moralnych oraz
religijnych. Szczególną
jednak rolę w rozwoju
duchowym człowieka
odgrywa kultura. W niej
bowiem mobilizują się
wszystkie siły stanowiące
o duchowym wymiarze
ludzkiej egzystencji.
Jak zauważa Jan Paweł
II ,,Kultura jest tym,
przez co człowiek jako
człowiek, staje się bardziej
człowiekiem: bardziej
,,jest’’ (...). Człowiek i tylko
człowiek się w niej wyraża
i w niej się potwierdza’’.
52
R. Rosik, Chrześcijański wymiar rozwoju osobowego, ZNKUL 23 (1980), nr 2 s. 63.
J. Majka, Etyka życia gospodarczego, Wrocław 1982, s. 38.
54
J. Majka, dz. cyt., s. 36 – 39.
55
J. Majka, Wychowanie personalistyczne – wychowaniem integralnym, w: Człowiek,
Wychowanie, Kultura. Wybór Tekstów, red. F. Adamski, Kraków 1993. s.103.
53
190
Pełnia rozwoju bytu
osobowego nie może
mieć miejsca u człowieka
uzależnionego od
narkotyków. Istota tego
uzależnienia znajduje
bowiem swój wyraz
w zawężeniu pola życiowej
aktywności człowieka,
aż do ograniczenia jej
wyłącznie do nałogu.
Nałogowa aktywność ma
to do siebie, że chociaż
często traktowana jest
jako niepożądana, to
jednak coraz bardziej
wypełnia życie człowieka,
podporządkowując sobie
wszystkie jego dziedziny.
Sprawy rodzinne, obowiązki
szkolne czy zawodowe są
relatywizowane i coraz
bardziej spychane na
margines, a uzależniony
poświęca im coraz mniej
czasu i uwagi.56
• wyraźnie zmniejszają się potrzeby w zakresie kultury fizycznej;
• zmniejszeniu ulega zainteresowanie własnym zdrowiem;
• następuje zawężenie rzeczywistości do egoistycznego „ja”.
56
Jak wynika z wielu analiz naukowych i doświadczeń terapii wśród narkomanów powoli zanikają relacje społeczne i zainteresowania, zacierają
się też indywidualne rysy osoby uzależnionej. Człowiek uzależniony od
narkotyków, pomimo szkód, jakie ponosi w związku z nałogiem, nie jest
w stanie z niego zrezygnować57. Potrzeba zażycia narkotyku staje się tak
silna, że w przypadku jej niezaspokojenia może dojść nawet do podjęcia
zamachu na własne życie.58 Wszelkie czynności związane z tym uzależnieniem „zawierają w sobie przeakcentowanie znaczenia obecnej chwili
istnienia”. Dla narkomana ważne jest teraz i tutaj. Aktualne samopoczucie staje się dla osoby uzależnionej najistotniejsze i jest nawet ważniejsze
od jej własnego rozwoju osobowego oraz dobra innych ludzi. Wewnętrzny
świat narkomana kurczy się, aż w końcu ogranicza się wyłącznie do czynności uzależniającej i zapewnienia sobie możliwości jej powtarzania. Koncentrując się przede wszystkim na obecnych przeżyciach, narkoman „zatrzymuje się” i nie jest w stanie przemieniać swego życia w sposób twórczy
z korzyścią dla społeczeństwa oraz własnego rozwoju osobowego. Prowadzi to w konsekwencji do poważnego osłabienia lub zaniku więzi społecznych, aspiracji i celów życiowych oraz kryzysu wartości. Sytuacja uzależnienia od narkotyków powoduje także utratę kontroli nad własnym życiem,
co między innymi prowadzi do zachowań aspołecznych i przestępczych.59,
a w skrajnych przypadkach nawet do całkowitej autodestrukcji człowieka.
7.3. Etyczne aspekty narkomanii
Narkomania stanowi
szczytową i jednocześnie
pełną tragicznego
wymiaru formę
autodestrukcji człowieka.
Urzeczywistniają się
w niej wszystkie elementy
zła indywidualnego
i społecznego,
które w formie tylko
perspektywicznego
zagrożenia czy też
późniejszych jego
kształtów pojawiają się na
poszczególnych etapach
działań narkotyzujących,
prowadzących do
uzależnienia.
Narkomanię poza wewnętrznym złem, tkwiącym już w jej wstępnych
jeszcze dobrowolnych aktach, charakteryzują istotne zmiany osobowościowe, do których zalicza się m.in. osłabienie woli, dezintegrację duchowego życia jednostki, inklinację do aktów niezgodnych z prawem czy moralnością (np. samobójstwo). Pociąga to za sobą cały szereg ujemnych
reperkusji, przede wszystkim niebezpieczne procesy demoralizacji i degeneracji młodego pokolenia. Narkomania – obiektywnie rzecz biorąc – jest
ciężkim złem moralnym.60 Jeżeli więc narkomania niesie ze sobą negatywne konsekwencje zarówno w wymiarze indywidualnym i społecznym
(zarówno dla osób uzależnionych, jak i ich najbliższego środowiska oraz
całego społeczeństwa), to uzasadnione staje się szersze zaprezentowanie
etycznej strony tego problemu.
Zawodowe obserwacje i badania upoważniają nas do stwierdzenia,
że uzależnienie narkotykowe uniemożliwia spełnienie trzech elementów
wyróżniających dorosłość: dobre rozwinięcie obrazu siebie, obiektywnej
56
Z. Thille, L. Zgierski, Toksykomanie, Zagadnienia społeczne i kliniczne, Warszawa
1976, s. 111.
57
C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, Lublin 1993, s. 17; Zob. też. J. Sierosławski, T. Szymanowski, A. Zieliński, Społeczne znaczenie narkomanii, w: Patologia społeczna. Wybrane problemy, pod red. T. Szymanowskiego, Warszawa 1991, s. 105 – 106; M. Jarosz, S. Cwynar, Podstawy psychiatrii,
Warszawa 1983, s. 181 – 182; K. Frieske, R. Sobiech, Narkomania. Interpretacja problemu
społecznego, Warszawa 1987, s. 215; A. Stankowski, Narkomania, narkotyki, narkomani,
Katowice 1983, s. 53.
58
E. Łuczak, Przemiany w rozwoju zjawiska narkomanii, dz. cyt., s. 13.
59
A. Muszyńska, Narkomani sprawcy czynów karalnych, Kraków 2004, s. 52 – 53.
60
Tamże, s 147.
191
postawy wobec siebie i skrystalizowanego światopoglądu. Kolejną konsekwencją jest niemożliwość bądź trudność w odróżnianiu dobra od zła.
Zauważmy, że pojęcie dobra jest diametralnie różne u osoby normalnej
i uzależnionej. Dla tej pierwszej dobro nie jest zawężone tylko do „ja”, lecz
ma wiele ważnych wymiarów – dobro rodziny, dobro społeczne, dobro moralne. Narkoman perspektywę dobra zawęża do prostego mechanizmu zaspokojenia głodu narkotykowego. Jeśli mówimy, że narkomania jest złem,
to dodać należy, że w działaniach złych nie ma moralności. W odniesieniu
do narkomanii można przypomnieć słowa Jana Pawła II: „Skoro człowiek
sam, bez Boga, może stanowić o tym, co jest dobre, a co złe, może też
decydować, że pewna grupa ludzi powinna być unicestwiona”. W tym kontekście ludzie sprzedający lub namawiający do zażywania narkotyków powinni mieć świadomość, że uczestniczą w zabijaniu.
7.4. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków
Pierwszem kryterium etycznej oceny narkomanii jest jej destrukcyjny
charakter. Należy bowiem podkreślić, że skutki uzależnienia od narkotyków niezależnie od zażywanego środka zawsze są negatywne, a ich
przejawy uwidaczniają się w stanie zdrowia osoby uzależnionej, rozwoju
jej osobowości oraz społecznym funkcjonowaniu. Przede wszystkim trzeba podkreślić fakt, że osoby uzależnione poszukują coraz mocniejszych
„wrażeń”, co przejawia się w sięganiu po coraz większe dawki oraz środki
wywołujące silniejsze reakcje. Konsekwencją takiego stanu rzeczy są: wyniszczenie organizmu, zaburzenia funkcjonowania wszystkich jego układów, liczne choroby (zwiększenie podatności na infekcje i zakażenia) oraz
degradacja psychofizyczna i społeczna. W wielu przypadkach następuje
ponadto poszerzenie się przejawów patologii społecznej (np. związek narkomanii z przestępczością, prostytucją itp.).61 Skala negatywnych skutków
zdrowotnych zależy przede wszystkim od rodzaju zażywanego narkotyku,
częstotliwości i czasu jego zażywania oraz wieku narkomana.
Podkreślenia wymagają psychiczne skutki zażywania narkotyków,
które najczęściej polegają na: upośledzeniu funkcji poznawczych, zaburzeniach nastroju, tzw. flashbackach – (spontaniczne powracanie bez
zażycia środka przebytych doznań psychotycznych, zmianach osobowości, objawach psychotycznych lub zespołach otępiennych). W literaturze
przedmiotu podkreśla się, że problemy psychiczne związane z zażywaniem substancji psychoaktywnych spowodowane są najczęściej zaburzeniami krążenia mózgowego lub nieprawidłowego funkcjonowania neuroprzekaźników mózgowych.62 Konsekwencją długotrwałego zażywania
narkotyków są zmiany osobowościowe przejawiające się w zawężeniu
sfery zainteresowań (koncentrowanie ich na sposobie zdobywania narkotyku), osłabieniu sprawności intelektualnej, osłabieniu woli, egoizmie,
instrumentalnej i manipulacyjnej postawie wobec innych ludzi oraz zaniku
uczuciowości wyższej. Sytuacja taka powoduje wtórnie wiele negatywnych skutków w sferze społecznego funkcjonowania osoby uzależnionej.
Znajduje to zwłaszcza odzwierciedlenie w rezygnacji z kolejnych, pełnio-
Narkotyki wpływają bardzo
silnie na sferę emocjonalną
człowieka. Zaburzenia
emocji przyjmują
najczęściej formę lęków,
nadpobudliwości, depresji,
także nagłych zmian
nastrojów.
61
D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, Rzeszów 2003, s.142;
Z. B. Gaś, Osobowość a agresja w uzależnieniach, Rzeszów 1978, s. 73; A. Muszyńska,
Narkomani sprawcy czynów karalnych, Kraków 2004, s. 52–53; Prostytucja jako problem
społeczny, zdrowotny i moralny. Red. M. Jędrzejko, WSH Pułtusk 2006.
62
G. Nahas Physiopathology of lllcit Drugs. Introduction, w: Internationales Symposium
gegen Drogen, Zurich 1990, Psychologischen Menschenkenntnis VPN , s. 497, cyt., za I.
Niewiadomska, P. Stanisławczyk, Narkotyki, Lublin 2004 s. 132.
192
nych dotychczas ról (dziecka, ucznia, kolegi, ojca, pracownika itp.) czego
efektem jest coraz większa izolacja społeczna oraz utrata celu i sensu
życia. W praktyce zawodowej obserwowaliśmy zaburzenia ważne ze
społecznego punktu widzenia: zmniejszenie aktywności zawodowej prowadzące do porzucenia pracy lub jej utraty; przechodzenie do kolejnych
– w tym poważnych – czynów o charakterze przestępczym, jako następstwo konieczności zdobycia środków na narkotyki; postępująca demoralizacja, w tym prostytuowanie się; porzucenie rodziny. Analiza studium
14 przypadków z grup tzw. wyższych grup społecznych diagnozowanych
przez M. Jędrzejko, pozwoliła autorom na skonstruowanie następującej
piramidy narkotykowego upadku:
• 1-6 miesięcy przyjmowania narkotyków – eksperymentowanie z zw.
lekkimi narkotykami;
• 6-12 miesięcy – przejście od regularnego przyjmowania tzw. lżejszych
narkotyków; pierwsze próby z silniejszymi środkami; pierwsze problemy rodzinne;
• 2 rok – regularne sięganie po narkotyki; pierwsze problemy zawodowe; trwałe leczenie lub przerywane próby leczenia uzależnień;
• 3-4 rok – wystąpienie objawów silnego uzależnienia; sięganie po
środki alternatywne; wyraźne pogorszenie sytuacji rodzinnej; rozpad
rodzin – porzucenie; utrata pracy zawodowej;
• Kolejne lata – pełna destrukcja życia zewnętrznego i wewnętrznego
(4 przypadki); wyjście z problemu narkotykowego jako następstwo leczenia i terapii (6 przypadków); powroty do narkotyków (4 przypadki).
Jeszcze innym problemem są szkody społeczne. Dotyczą one wymiaru osobistego (utrata szans zawodowych i życiowych, minimalizacja), jak
i wymiaru grupowego (rozkład rodziny, konflikty środowiskowe). Poniżej
prezentujemy jeden ze schematów tych szkód.
Rys. 69. Szkody społeczne jako następstwo narkomanii
Narastanie zachowań konfliktowych i dysfunkcji
Choroby, rozpad rodziny, utrata pracy,
wykluczenie społeczne
Narastanie konfliktów z prawem, szybki kontakt
z innymi patologiami
Konflikty środowiskowe i rówieśnicze
Kłamstwa i pierwsze konflikty z prawem
(kradzieże)
Problemy z nauką i wypełnianiem zadań
zawodowych
Czas zażywania
193
Reasumując krótką refleksją dotyczącą destruktywnego charakteru oddziaływania narkotyków, należy stwierdzić, że przedstawiony w zarysie wieloaspektowy wymiar konsekwencji działań narkotyzujących, przejawiający
się zwłaszcza w niszczeniu zdrowia fizycznego i psychicznego, stopniowej
autodestrukcji osoby uzależnionej oraz szkodach społecznych, skłania do
jednoznacznie negatywnej etycznie oceny zjawiska narkomanii.
7.5. Narkomania jako forma ograniczenia wolności
Osoba uzależniona nie jest w stanie żyć i funkcjonować w sposób ,,niezdeterminowany przez narkotyk”, a tym samym stanowić o sobie, dokonując
świadomych wyborów, ukierunkowanych na integralny rozwój osobowy, pożądaną hierarchię wartości czy obowiązujące normy prawne i społeczne.
Wolność utożsamiana jest najczęściej z ,,postępem” i samo- realizacją.
Wiele osób jest również przekonanych, że wystarczy przezwyciężyć społeczno-polityczne systemy zniewolenia, czyli osiągnąć wolność zewnętrzną (np. słowa, zrzeszania, wyznania), aby automatycznie żyć w wolności
wewnętrznej. Innym przejawem uproszczonego pojmowania wolności jest
oderwanie jej od norm moralnych, prawnych lub społecznych i tym samym
traktowanie jako wartości najwyższej, prowadzącej do spontanicznej i nieograniczonej niczym z zewnątrz aktywności człowieka. Dlatego w wypowiedziach niektórych narkomanów, jak i osób eksperymentujących z narkotykami można spotkać np. takie stwierdzenia: ,,byłem wreszcie wolny,
poczułem wolność, czułem się jak ptak lecący w przestworzach, to było
niebiańskie uczucie, nigdy nie było mi tak dobrze”.63 Spotyka się również
o wiele ostrzejsze sformułowania, które sprowadzają się do tezy, że narkomania daje jedyną i niczym nieograniczoną wolność.64 Należy jednak zaznaczyć, że autentyczna wolność to przede wszystkim zdolność podejmowania decyzji zarówno w oparciu o świadomość motywów, jak i skutków
własnego działania65. Wolność nie oznacza dowolności działania, ponieważ realizuje się w ramach określonych możliwości i ograniczeń materialnych, intelektualnych, psychicznych, moralnych, duchowych i społecznych,66 lecz oznacza działanie odpowiedzialne i świadome. Istota wolności
polega na zdolności do podejmowania decyzji i zobowiązań, w realizacji
których jest się konsekwentnym i którym dochowuje się wierności.
Podstawowe znaczenie wolności człowieka, wolność woli nakazuje
widzieć w niej przede wszystkim ,,tę szczególną samo-zależność, która
występuje razem ze samostanowieniem’’.67 Człowiek wolny – to znaczy,
że w dynamizowaniu swego podmiotu zależy sam od siebie.68 Kiedy osoba
działa, kiedy dynamizuje się w sposób właściwy, wówczas spontanicznie,
niejako odruchowo, w działaniu tym pojawia się samostanowienie, czyli
wolność, zarówno w podstawowym, jak i rozwiniętym znaczeniu tego wyrazu.69 Samostanowienie jest bowiem czymś dla osoby właściwym i wrodzonym – czymś dla niej naturalnym. Wolność jest podstawą rozwoju osobowego człowieka (stawania się dobrym lub złym poprzez dokonywanie
63
64
65
66
67
68
69
Wolność związana
jest z istotą osoby, jej
godnością, prawami
i obowiązkami, a także
sensem i celem ludzkiego
życia. Stanowi fundament
struktur międzyludzkich
oraz rozwijanych na
ich podstawie różnego
rodzaju kontaktów
międzyosobowych,
jest zdolnością do
decydowania o samym
sobie jako całości oraz
jedną z fundamentalnych
wartości człowieka, która
specyfikuje ludzki byt
oraz stanowi jego trwały
fundament i sens.
M. Jędrzejko, Człowiek zniewolony. Moralne aspekty narkomanii, Warszawa 2003, s. 105.
Tamże, s. 105.
M. Dziewiecki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, dz. cyt., s. 23.
Tamże, s. 25.
K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1984, s. 148.
Tamże, s. 149.
Tamże, s. 151.
194
wyborów), która nie tylko stanowi o samym działaniu człowieka, którego
osobowe ,,ja” jest sprawcą lecz także o dobru lub złu moralnym.70
Natomiast istotnym elementem uzależnienia od narkotyków, jak podkreślano wcześniej, jest odczuwany przymus dokonywania i ponawiania
czynności nałogowej. Człowiek uzależniony, pomimo poważnych szkód,
jakie ponosi w związku uzależnieniem od narkotyków, pomimo związanych
z tym wielu negatywnych doznań i skutków nie jest w stanie zrezygnować z ich zażywania. Przymus ten wiąże się z postępującym wraz z rozwojem uzależnienia, osłabieniem siły woli. Pojawiająca się progresywna
utrata kontroli nad własnym życiem oraz przymus zażywania narkotyków
oczywiście dociera do świadomości osoby uzależnionej. Przyznanie się
jednak do tego faktu deprecjonuje poczucie godności narkomana.71 Dlatego człowiek dotknięty uzależnieniem zaczyna się samooszukiwać oraz
zapewniać o ,,sile” swej woli, która umożliwia mu pełną kontrolę nad swym
postępowaniem oraz innych ludzi. Osoby uzależnione lub też zagrożone
uzależnieniem są bowiem przekonane, że poradzą sobie same, co pozostaje najczęściej w sferze życzeniowej, ponieważ zwykle nie radzą sobie
i ponownie zaczynają zażywać narkotyki. Spowodowane jest to przede
wszystkim silną i trudną do opanowania potrzebą związaną z psychicznym
i fizycznym przymusem przyjmowania i kontynuowania zażywania określonego środka. Jest to silnie utrwalony stereotyp – odruch warunkowy, stała
tendencja do szukania za pomącą środków psychoaktywnych ulgi w stanach depresyjnych (pod wpływem środka zapomina się o tym, co dręczy,
życie wydaje się bogatsze i bardziej interesujące).
Osoba uzależniona od narkotyków traci w konsekwencji część swej
autonomii i nie jest w stanie dysponować w sposób wolny swym postępowaniem. Stan taki staje się zaprzeczeniem wolności i prowadzi do „czasowego zawieszenia wolności”.
70
71
Tamże, s. 126.
W. Połoz, Etyczne aspekty uzależnień, dz. cyt., s. 82.
195
ROZDZIAŁ VIII
Podstawy pomocy przedlekarskiej
w przypadku zażycia narkotyku
i paranarkotyku
HENRYKA JĘDRZEJKO, JAROSŁAW KLIMCZAK
8.1. Pojęcie pierwszej pomocy i zasady jej
udzielania osobom, znajdującym się pod
wpływem narkotyków
Pierwsza pomoc to zespół czynności podejmowanych w celu ratowania
osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, wykonywanych przez
osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia, w tym również z wykorzystaniem udostępnionych do powszechnego obrotu wyrobów medycznych
oraz produktów leczniczych.
Na każdym obywatelu naszego kraju spoczywa obowiązek prawny
udzielenia pomocy, co wynika on z Artykuł 162.§1 Kodeksu Karnego:
Każdy z nas może znaleźć się w sytuacji, kiedy będzie musiał podjąć natychmiastowe działania związane z udzieleniem pomocy osobie, która znalazła się w poważnym zagrożeniu życia, zdrowia z powodu zażycia środków
odurzających. Warto mieć świadomość tego, że taki stan zagrożenia może
wystąpić już w momencie jednokrotnego przyjęcia dużej dawki środka odurzającego, zwłaszcza jeżeli problem ten dotyczy dzieci, młodzieży. Podjęcie
działań ratowniczych natychmiast w miejscu zdarzenia przed przyjazdem
wezwanych służb medycznych jest w wielu przypadkach najważniejsze i decydujące o życiu osoby poszkodowanej.
Norma prawna stanowi:
,,Kto człowiekowi
znajdującemu się
w położeniu grożącym
bezpośrednim
niebezpieczeństwem
utraty życia, ciężkiego
uszkodzenia ciała lub
ciężkiego rozstroju zdrowia
nie udzieli pomocy mogąc
jej udzielić bez narażenia
siebie lub innej osoby na
niebezpieczeństwo utraty
życia lub poważnego
uszczerbku na zdrowiu
podlega karze pozbawienia
wolności do lat trzech”.
Przystępując do udzielania pomocy poszkodowanemu będącemu pod wpływem środków odurzających, bardzo ważne jest
przestrzeganie kilku podstawowych zasad.
Należy:
• opanować zdenerwowanie, strach,
• pamiętać o bezpieczeństwie własnym,
• wezwać pomoc medyczną – pogotowie,
• dokonać oceny mechanizmów zdarzenia (co się stało?, jeżeli jest to
możliwe ustalić jaki narkotyk został wprowadzony do organizmu i tę
informację przekazać służbom medycznym),
• nie pozostawiać poszkodowanego samego,
• w momencie kiedy posiadasz informację o tym, że poszkodowany
196
•
•
•
•
•
przed chwilą zażył doustnie środek odurzający, możesz wywołać
u niego wymioty,
jeżeli poszkodowany znajduje się w pomieszczeniu gdzie jest tłok,
głośna muzyka, hałas, pulsujące światło, jeżeli jest to możliwe, należy go stamtąd przetransportować do innego pomieszczenia,
sprawdzić czy poszkodowany nie posiada przy sobie środków odurzających, które zażył; jeżeli tak, przekazać je służbom medycznym,
zabezpieczyć wszelkie wydzieliny np. wymiociny i przekazać je zespołowi pogotowia,
jeśli nie wiemy kiedy poszkodowany zażył narkotyk i jakiego rodzaju jest to substancja, nie prowokować wymiotów. Nie wolno również
prowokować wymiotów u poszkodowanego z poważnym zaburzeniem
świadomości; stanowi to niebezpieczeństwo zachłyśnięciem,
dokonać oceny stanu osoby poszkodowanej i zastosować czynności
doraźnie zabezpieczające – ratujące życie.
Dokonując oceny stanu osoby poszkodowanej będącej pod
wpływem narkotyków musimy zwrócić uwagę na:
stan świadomości poszkodowanego, która może być w znacznym stopniu zaburzona aż po utratę przytomności,
stan aktywności – pobudzenie – spowolnienie,
oddech – przyspieszony, spowolniony, brak,
mowę, która może być spowolniona niekiedy bełkotliwa,
motorykę – spowolnienie ruchowe lub pobudzenie, zaburzenie
równowagi – zataczanie się, problem z utrzymaniem pozycji pionowej (depresja mięśniowa),
zwrócić uwagę na wygląd źrenic, które mogą wskazywać na
rodzaj przyjętego środka odurzającego.
8.2. Algorytmy
Algorytm czynności pomocy przedmedycznej
Co zrobić w przypadku kiedy u dziecka stwierdzasz widoczny spadek aktywności doprowadzający do utraty przytomności ?
1. Upewnij się czy w miejscu twoich działań ratowniczych jest bezpiecznie.
2. Sprawdź reakcję poszkodowanego na bodźce zewnętrzne:
- delikatnie potrząsaj za ramiona,
- głośno pytaj: „co się stało”, „czy wszystko w porządku” itp… .
CO SIĘ STAŁO?
OTWÓRZ OCZY
197
3. Jeżeli występuje brak reakcji ze strony osoby poszkodowanej i jest ona
nieprzytomna a jesteś sam, wołaj o pomoc.
RATUNKU!
POMOCY!
4. Udrożnij drogi oddechowe:
- dwa palce jednej dłoni ułóż na brodzie,
- drugą dłoń ułóż na czole poszkodowanego,
- rękoczynem broda – czoło delikatnie odchyl głowę do tyłu.
5. Utrzymując drożność dróg oddechowych w ciągu 10. sekund, pochylając głowę nad twarzą poszkodowanego, sprawdź czy poszkodowany
oddycha.
• Oceń wzrokiem ruchy klatki piersiowej.
• Nasłuchuj szmerów oddechowych poszkodowanego.
• Wyczuj ruch powietrza wydychanego na swoim policzku.
198
6. Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny ale oddycha, wezwij pomoc.
Zrób to sam lub poleć innej osobie.
Numer alarmowy tel. 999, lub 112*
• Mów spokojnie.
• Powiedz:
GDZIE? (ulica, nr szkoły, piętro, nr klasy);
CO? się stało (np. dziecko po zażyciu narkotyku,
nieprzytomny, oddychający);
KTO? zgłasza – swój numer telefonu i dane osobowe.
• Odpowiadaj ściśle na pytania dyspozytora.
7. W oczekiwaniu na przyjazd wezwanej karetki, poszkodowane dziecko
ułóż w pozycji bezpiecznej, która zabezpiecza drożność dróg oddechowych.
8. Jeżeli stwierdzasz u dziecka znaczny spadek ciepłoty ciała, zadbaj
o komfort termiczny – okryj dostępnymi środkami np. kocem, kurtką lub
profesjonalnym kocem termoizolacyjnym.
199
Natomiast w sytuacji kiedy podejrzewasz, że u poszkodowanego wystąpił znaczny wzrost temperatury, pozostaw go bez okrycia. Na okolicę
głowy zastosuj chłody okład.
9. Co 2–3min. sprawdzaj podstawowe funkcje życiowe oddech, świadomość.
Algorytm czynności ratowniczych w sytuacji
stwierdzenia utraty przytomności i braku oddechu u
osoby będącej po zażyciu środka narkotycznego
Resuscytacja krążeniowo–oddechowa, wytyczne 2005 ERC.
(dzieci w okresie pokwitania)
1. Natychmiast po stwierdzeniu braku przytomności i oddechu, wezwij pomoc
medyczną, tel. 999, 112 lub poleć zrobić to innej osobie dorosłej.
2. Ułóż osobę poszkodowaną na plecach na twardym podłożu.
3. Usuń odzież z klatki piersiowej.
4. Przystąp do Resuscytacji oddechowo-krążeniowej.
200
Ułóż dłonie na środku klatki piersiowej przyjmując odpowiednią pozycję (łokcie wyprostowane, barki w pionie nad klatką poszkodowanego). Płynnie z siłą 4-5 cm, uciskaj klatkę piersiową poszkodowanego
– 30 RAZY
Udrożnij drogi oddechowe (rękoczynem broda-czoło).
201
Wykonaj dwa oddechy ratownicze.
(powietrze wprowadzaj w każdym oddechu bardzo spokojnie nie dłużej niż 1 sek.)
Ponownie wróć do uciskania klatki piersiowej – 30 RAZY.
Resuscytację prowadzimy zachowując stosunek 2 oddechów do 30
uciśnięć.
202
Czynności resuscytacyjne prowadź do :
powrotu oddechu samoistnego;
przyjazdu karetki;
wyczerpania sił.
UWAGA !
Zgodnie z wytycznymi ERC 2005 r. dopuszcza się również możliwość
prowadzenia resuscytacji z pominięciem oddechów, natomiast stałym
jednostajnym prowadzeniem uciśnięć klatki piersiowej.
Algorytm resuscytacji krążeniowo – oddechowej
(dzieci młodsze)
1. Upewnij się, czy poszkodowane dziecko i wszyscy świadkowie zdarzenia są bezpieczni.
2. Sprawdź reakcje dziecka:
delikatnie potrząśnij dzieckiem za ramiona i głośno zapytaj:
„Czy wszystko w porządku ?”
Nie potrząsaj dzieckiem, kiedy podejrzewasz uraz kręgosłupa szyjnego.
3. Jeżeli dziecko nie reaguje:
głośno wołaj o pomoc,
udrożnij drogi oddechowe rękoczynem broda-czoło.
4. Utrzymując drożność dróg oddechowych, pochyl się nad twarzą dziecka, wzrokiem, słuchem i dotykiem oceń, czy występuje prawidłowy oddech przez ok. 10 sek.
obserwuj ruchy klatki piersiowej,
nasłuchuj uchem szmerów oddechowych,
staraj się wyczuć ruch powietrza na swoim policzku.
5. Jeżeli stwierdzasz brak prawidłowego oddechu:
wykonaj 5 oddechów spokojne wdmuchnięcia przez
1-1,5sek. w ilości do widocznego uniesienia klatki.
203
8. W przypadku braku oznak krążenia przejdź do:
uciskania klatki piersiowej 30 razy.
Nadgarstek jednej dłoni ułóż w jednej trzeciej dolnej części mostka,
jeden palec powyżej wyrostka mieczykowatego:
• ustaw się pionowo nad klatką wyprostuj ramiona i łokcie,
• uciskaj mostek do około jednej trzeciej głębokości klatki piersiowej,
• po każdym ucisku relaksuj klatkę nie odrywając dłoni od mostka,
• powtarzaj uciski z częstotliwością ok. 100/ min.,
• okres ucisku i zwalniania nacisku ( relaksacji) powinien być taki sam.
9. Po wykonaniu 30 – uciśnięć klatki piersiowej, wykonaj 2 oddechy ratownicze.
10. Po wykonaniu 2 oddechów ponownie przejdź do 30 uciśnięć mostka.
11. Czynności naprzemiennie w stosunku 30 : 2 prowadź przez 1minutę.
12. Po 1.min. wzywasz pomoc jeżeli jesteś sam i dotychczas pomoc nie
została wezwana.
13. Po wezwaniu pomocy prowadź resuscytację do momentu :
powrotu oznak krążenia u dziecka (spontaniczny oddech, tętno, ruch),
przybycia wykwalifikowanej pomocy,
wyczerpania sił.
W sytuacji, kiedy u dziecka będącego pod działaniem środków odurzających stwierdzasz stan wzmożonej aktywności, która objawia się :
pobudzeniem ruchowym, a w wielu przypadkach agresją,
szybką nie zrozumiałą mową – potok słów bez logicznego ciągu,
204
lękiem,
dziwnym zachowaniem, bardzo często niebezpiecznym dla samego poszkodowanego,
omamami, urojeniami wzrokowymi, słuchowymi.
Uwagi końcowe
Udzielając pomocy musisz:
zadbać o bezpieczeństwo własne, osoby poszkodowanej oraz innych osób znajdujących się w najbliższym otoczeniu, wezwać pomoc medyczną,
spokojnie rozmawiać, wystrzegać się krytyki dziecka, które jest po
wpływem narkotyków,
zapewnij sobie pomoc innych osób, gdyż w sytuacji wzmożonej agresji i próby podjęcia działań niebezpiecznych np. ucieczka, próba skoku z okna, piętra musisz zdecydować się na unieruchomienie dziecka. Połóż go na podłodze unieruchom przytrzymując za kończyny, nie
stosuj ucisku na klatkę piersiową, szyję, głowę.
Jeżeli u dziecka pojawią się drgawki przypominające atak padaczki, staraj się go zabezpieczyć przed agresywnym upadkiem, połóż na podłodze
i w szczególności chroń głowę aby nie doszło do urazu. Najlepszym sposobem
jest umieszczenie głowy osoby poszkodowanej między kolanami – udami.
Wezwij wtedy pomoc. Pozostałych części ciała nie krępuj, jak i nie
wkładaj niczego w usta, między zęby. Po ustaniu drgawek ułóż go w pozycji bocznej bezpiecznej, zapewnij mu spokój, komfort termiczny, nadzoruj
jego stan do przyjazdu zespołu pogotowia.
Zabezpieczając poszkodowanego, u którego doszło do powstania urazów, obrażeń, należy zadbać o własne bezpieczeństwo, głównie w kontakcie z krwią; starać się zabezpieczyć osobę w pozycji pourazowej. Należy
pamiętać, że w takiej sytuacji zaburzenie świadomości może być również
spowodowane urazem głowy, wstrząsem a nie tylko działaniem narkotyku.
Uwaga! Priorytetem w udzielaniu pomocy poszkodowanym,
będącym pod wpływem działania środków odurzających, jest bezpieczeństwo własne oraz poszkodowanego, szybkie rozpoznanie
stanu zagrożenia życia, wezwanie pomocy i podjęcie czynności,
doraźnie ratujących życie.
205
Konkluzje
Narkomania jest chorobą w potrójnym wymiarze – chorobą w somatycznym tego słowa znaczeniu, atakującą psychikę i organy wewnętrzne
człowieka oraz zwiększającą możliwość rozwoju innych chorób; chorobą
społeczną – niszczy tkankę społeczną, zwłaszcza rodzinę oraz umiejętności społecznego funkcjonowania; wreszcie jest chorobą moralną. W tym
ostatnim rozumieniu pozostaje w sprzeczności z trzema fundamentalnymi
wartościami – pięknem, dobrem i miłością, jak i cnotami kardynalnymi –
sprawiedliwością, roztropnością, męstwem i umiarkowaniem.
Jak się wydaje, narkomania (zwłaszcza charakteryzyjący ją stan uzależnienia) degraduje człowieka, uniemożliwiając mu korzystanie z cechy
bytu osobowego, przede wszystkim zaś wolności i zdolności do poznania.
Zważywszy na szybki rozwój narkomanii – zwłaszcza młodzieżowej – a także zjawiska niemal powszechnego korzystania ze środków określanych
umownie jako paranarkotyki, zasadnym jest analizowanie tej problematyki
nie tylko w perspektywie zagrożeń medycznych, lecz także etyczno-moralnych. O ile działania medyczne skierowane są na likwidowanie skutków
i tzw. profilaktykę drugo- i trzeciorzędową, o tyle ukazywanie narkomanii
w perspektywie etyczno-moralnej powinno stanowić ważną część profilaktyki pierwszorzędowej.
Rys. 70. Potencjalne kierunki rozwoju zagrożeń narkotykowych
w pierwszej dekadzie XXI wieku
Umiędzynarodowienie zorganizowanej
przestępczości narkotykowej – struktury
ponadpaństwowe
Narastanie przyzwolenia na produkcję bazy
narkotykowej w krajach biednych i niestabilnych
Poszerzanie się oferty narkotykowej oraz
wzrost podaży dopalaczy
Coraz silniejszy związek przestępczości
narkotykowej z terroryzmem
Dalsza destygmatyzacja narkomanii
marihuanowej. Zorganizowane działania na
rzecz jej legalizacji
Zagrożenia narkotykowe początku XXI wieku
206
Na poziomie szkoły można
znacznie ograniczyć lokalne
zagrożenia wynikające
z zażywania narkotyków
i środków działających
podobnie.
Szkolna profilaktyka
narkotykowa powinna być:
– ciągła
– dostosowana do
lokalnych zagrożeń
– dostosowana do
percepcji dzieci i młodzieży;
– wolna od budowy
atmosfery strachu
i przesady;
– połączona z programami
lokalnymi;
– skierowana na uczniów
i ich rodziców.
Zaliczając narkomanię do tych chorób, które prowadzą do zachowań
samowyniszczających i destrukcyjnych, podkreślenia wymaga, że w przeciwieństwie do innych uzależnień powoduje ona dużo głębsze konsekwencje i przyjmuje za cel unicestwienie człowieka w wymiarze moralnym, jak
i fizycznym. Podejmowane przez lekarzy, psychologów i terapeutów próby
skonstruowania „mechanizmu chorobowego” w poszczególnych rodzajach
uzależnień wskazują jednoznacznie, że narkomania jest najbardziej brzemiennym w skutki przejawem uzależnienia, którego skutki obecne są w
całym życiu. Trzeba bowiem powiedzieć trudną prawdę: do tej pory nie
znaleziono lekarstwa na narkomanię, jest to choroba, której nie można
wyleczyć, a jedynie nauczyć człowieka życia z nią. Przerwanie zażywania
narkotyków nie kończy choroby.
Zdawać by się więc mogło, że oceny medyczne i społeczne skutkować
powinny pozytywnymi wynikami działań profilaktycznych oraz obniżaniem
poziomu zagrożeń. Tymczasem mamy do czynienia z odmiennymi trendami. Istnieją co prawda przesłanki do stwierdzenia, że zahamowaniu ulega rozwój narkomanii wśród dzieci i młodzieży, jednak towarzyszy temu
wyraźna tendencja wzrostu spożywania narkotyków w starszych grupach
wiekowych. W pracy opisaliśmy szeroko nowej zagrożenie - dopalacze.
Uprawnionym jest zatem pytanie, czy istnieje inna – poza medycyną,
działaniami prawnymi – płaszczyzna poszukiwania skutecznych sposobów przeciwdziałania tej patologii. Już na wstępie artykułu autorzy stawiają tezę, iż narkomania jest następstwem moralnego upadku człowieka,
dokonującego się w świecie, który posiada coraz więcej środków, aby życie czynić łatwiejszym, bardziej przewidywalnym oraz przyjaznym. To zderzenie zwiększania się szans i braku umiejętności korzystania z nich, jest
jedną z ważnych przyczyn rozwoju zagrożeń i zaburzeń wychowawczych
XXI wieku. Często nadaje się im nazwę „człowieka w wielkiej sieci nowych
uzależnień”.
Narkomania jest jednym z najbardziej widocznych przejawów kryzysu
współczesnego świata, dodajmy jeszcze raz - kryzysu moralnego. Jest
wpisana w liczne polityczne, ekonomiczne i społeczne konflikty. Staje
się skutkiem określonych działań podejmowanych przez świat przestępczy, ale narkotyki są środkiem-narzędziem nie tylko wzbogacania grup
przestępczych, ale i walki cywilizacyjnej. I tak Afganistan można z jednej
strony postrzegać jako światowe centrum produkcji heroiny i marihuany,
z drugiej zaś strony należy wskazać, że uprawa i produkcja są tam zdominowane przez organizacje terrorystyczne (islamskie) stawiające sobie
za cel m.in. niszczenie kultury zachodzniej, łacińskiej, chrześcijańskiej.
Tym samym zakupienie każdej porcji tych narkotyków jest przejawem
swoistego samobójstwa kulturowego (cywilizacyjnego) oraz wspierania
tych destrukcyjnych ruchów. Jednak argument powyższy z trudnością
przebija się do języka edukacji antynarkotykowej, a przez niektórych jest
nawet całkowicie odrzucany. Tymczasem w ocenie zagrożeń narkotykowych zasadne jest jednoznaczne formułowanie ocen. Trudno oczywiście
byłoby wprowadzić zakaz używania emblematu marihuany, wydaje się
jednak prawdziwą teza, że upowszechnianie tzw. symboliki narkotykowej
sprzyja destygmatyzowaniu części narkotyków oraz „zmiękczaniu” grup
potencjalnego ryzyka narkotykowych eksperymentów.
Narkotyki i narkomania stają się jednym z najważniejszych wyzwań początku XXI wieku. Wpisują się one w libertyńskie podejście do systemu
wartości, norm i zasad życia społecznego, w którym panuje coraz szersze
207
przyzwolenie dla „przekraczania norm”. Jak zauważył w pracy „Pamięć
i tożsamość” Jan Paweł II, w naszym życiu ujawnia się z jednej strony wiele procesów pozytywnych, twórczych i konstruktywnych, z drugiej jednak
jesteśmy świadkami negatywnych zjawisk i procesów społecznych, ekonomicznych oraz zagrożeń moralnych. Odnosząc się do różnych przejawów współczesnego nam zła, pisze on: „zło jest zawsze brakiem jakiegoś
dobra, które w danym bycie powinno się znajdować, jest niedostatkiem
... W różnych epokach i w różnym znaczeniu »pszenica« rośnie razem
z »kąkolem«, a »kąkol« razem z »pszenicą«. Dzieje ludzkości są widownią
koegzystencji dobra i zła”1.
Przedstawione opracowanie nie wyczerpuje w pełni podjętego zagadnienia, lecz stanowi jedynie przyczynek do podejmowania dalszych badań
problemu narkomanii w obszarze pedagogiki, psychologii oraz antropologii
filozoficznej i etyki.
1
Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Kraków 2005, s. 11-12.
208
Załączniki
I. Porównanie faz uzależnienia alkoholowego i narkotykowego
Kolejne fazy:
Fazy uzależnienia
alkoholowego:
Fazy uzależnienia
narkotykowego:
Cechy kluczowe faz
uzależnień:
Stadium przedalkoholowe
Poznawanie stanu
odurzenia.
Stadium zwiastunów
Wrażenie korzystnego
Stan odurzenia staje się
wpływu substancji na
(łączy się z) przyjemnością. organizm – pozytywne
odczucia.
Faza 3:
Stadium ostre
Stan odurzenia celem
nadrzędnym. Pozyskanie
substancji celem
kluczowym.
Faza 4:
Stadium przewlekłe
Stan odurzenia normą. Bark Uwarunkowanie
możliwości funkcjonowania normalnego funkcjonowania
bez substancji.
zażywaniem substancji.
Faza 1:
Faza 2:
Towarzyskie używanie
substancji.
Całkowita utrata kontroli
zażywania substancji.
209
II.1. Uwarunkowania zażywania narkotyków i substancji podobnych w świetle współczesnych
teorii
MAKROSTRUKTURALNE
U
W
A
R
U
N
K
O
W
A
N
I
A
•
•
•
•
•
Cywilizacja konsumpcyjno-przemysłowa
Gwałtowana zmiana społeczna w obszarze funkcjonowania rodzin
Współczesne trendy kulturowe
Narkotyk jako towar masowego obrotu handlowego
Wzorce kultury masowej
MIKROSTRUKTURALNE
•
•
•
•
•
Środowisko sąsiedzkie
Środowisko rówieśnicze
Środowisko szkolne
Środowisko pracy
Dostępność narkotyków (substancji działających podobnie)
RODZINNE
• Występowanie uzależnienia w rodzinie (dziadkowie, rodzice, najbliższa rodzina)
• Patologie i zaburzenia życia rodzinnego (przemoc, alkoholizm, rozwody, rodzinne
środowisko przestępcze, zaniedbania, porzucenia) – rodzina dysfunkcyjna
• Traumy, urazy, choroby somatyczne, choroby i zaburzenia psychiczne
• Zaburzenia procesu wychowania (brak wzorów pozytywnych, zaburzenia komunikacji
rodzice – dziecko)
• Brak lub wadliwe kompetencje wychowawcze rodziców (niewydolność wychowawcza)
INDYWIDUALNE - PERSONALNE
•
•
•
•
•
•
Niedojrzałość emocjonalna
Niska samoocena
Brak odporności na stres i problemy
Niska wiedza
Negatywne przekonania
Niskie kompetencje interpersonalne
210
II.2. Uwarunkowania zażywania narkotyków i substancji podobnych w świetle współczesnych
teorii naukowych i praktyki terapii uzależnień
Uwarunkowania MAKROSTRUKTURALNE
Uwarunkowania MIKROSTRUKTURALNE
DEZINTEGRACJA SYSTEMU
WARTOŚCI HUMANISTYCZNYCH
– NOWY „WYMIAR” WOLNOŚCI
DEZINTEGRACJA WIĘZI
SPOŁECZNYCH DEZINTEGRACJA
– ZANIKA „JA” OSOBOWEGO
Zderzenia
DYSFUNKCJE RODZINY – RODZINA
PATOLOGICZNA; SAMOWYCHOWANIE,
SAMOEDUKACJA DZIECI
Uwarunkowania RODZINNE
NIEDOJRZAŁA OSOBOWOŚĆ
Uwarunkowania
INDYWIDUALNE
211
Wybrana literatura tematu
1. Adamski F.(red.), Poza kryzysem tożsamości. Ku pedagogice personalistycznej. Kraków, 1993.
2. Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, red. M. Bińczycka-Anholcer, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2001.
3. Baran-Furga H., Substancje psychoaktywne, Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, Koszalin 1997.
4. Baran-Furga H., Chmielewska K., Zburzenia psychiczne i zaburzenia
zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych,
Stowarzyszenie Profesjonalistów Psychoterapii i Psychoedukacji „Wspólna”, Warszawa 2006.
5. Becker H.S., Outsiderzy, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2009.
6. Biuletyn Informacyjny Problemy Narkomanii nr 2/2007
7. Berthel T., Jabłoński P., Łazuga-Koczurowska J.: Leczenie i rehabilitacja [w:] Młodzież i narkotyki. Terapia i rehabilitacja. Krajowe Biuro ds.
Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2007.
8. Bergmeyer H.U., Grabl M & Walter H. in Methods of Enzymatic
Analysis, 3rd ed. Vol.II, ed. by Bergmeyer, H.U., Verlag Chemie, Weinheim, 1983, P.143.
9. Blanke R.V. in Fundamentals of Clinical Chemistry, ed. by Tietz,
N.W., W.B. Saunders Co., Philadelphia, 1970, P. 114.
10. Bobrowski K.: Zdrowie psychiczne i zachowania ryzykowne 15-latków – badania mokotowskie. Alkoholizm i Narkomania 2006 t.19
11. Caplan Y. and Goldberger, B., Alternative Specimens for Workplace
Drug Testing, J. Analytical Toxicology, vol. 25, 2001.
12. Cekiera C.: Toksykomania. PWN, Warszawa 1985.
13. Cekiera Cz., Ryzyko uzależnień. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994.
14. Cekiera C., Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Lublin 1993.
15. Chmielewska K., Furga-Baran H., Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych, Warszawa 1995.
16. Costs and effects of treatment for psychoactive substance use disorders: A framework for evaluation. WHO 1996.
17. Curtis R., Crack, Cocaine and Heroin. Addiction Research and Theory. Brooklyn 2003.
18. Człowiek i uzależnienia, red. M. Jędrzejko, D. Sarzała, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010.
19. Dimoff T., Carper S., Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki,
Elma Books, Warszawa 1993.
20. Dziewiecki M., Integralna profilaktyka uzależnień w szkole, Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2003.
21. De Leon G.: Społeczność terapeutyczna. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2003.
22. Effectiveness of substance abuse treatment. US Department of
Health and Human Services, Public Health Services, 1995.
212
23. European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Annual
report on the state of the drugs problem in the European Union and Norway, 2002.
24. Gaś Z.B., Rodzina wobec uzależnień, Michalineum, Warszawa 1993.
25. Goodyer P., Dzieciaki + naroktyki. Praktyczny poradnik dla rodziców, Wydawnictwo Mada, Warszawa 1999.
26. Giddens A., Socjologia. PWN. Warszawa 2004.
27. Hartel Ch.R., Glantz M.D.: The Treatment of Drug Abuse: Changing
the Paths [w:] Drug Abuse, Origin and Intervention. American Psychological Association, Washington D.C., 1998.
28. Harkin A.M., Anderson P., Goos C.: Smoking, drinking and drug taking in European Region. WHO, Copenhagen 1997
29. Hendriks V.: Evaluating drug-abuse treatment. Current and future
perspective. [w:] Evaluating the treatment of drug abuse in the European
Union. EMCDDA 1997.
30. Hołówka J.: Etyka w działaniu. Prószyński i Spółka, Warszawa 2000.
31. Hołyst, B.: Przywróceni życiu. PWN, Warszawa 1991.
32. Frieske K., Sobiech R., Narkomania. Interpretacja problemu społecznego. Warszawa 1987.
33. International Narcotics Control Board: Report 2007. UN, New York 2008
34. International Drug Policy. Sensil Council. Maklu Publishers 2003.
35. Jędrzejko M., Bożewicz W.: Narkotyki i narkomania. Fundacja Pedagogium, Warszawa 2007.
36. Jędrzejko M., Piórkowska K., Leksykon narkomanii, WSH, Pułtusk 2004.
37. Jędrzejko M., Bożejewicz W.: Zjawisko eksperymentowania z narkotykami wśród dzieci i młodzieży na Mazowszu. Fundacja Pedagogium,
Warszawa 2007.
38. Juczyński Z., Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002.
39. Juczyński Z., Narkomania – podręcznik dla wychowawców i rodziców, PZLek, Warszawa 2002.
40. Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia, Dziennik Urzędowy
1048, nr 1, poz. 477.1948
41. Kooyman M.: Społeczność terapeutyczna dla uzależnionych. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002.
42. Krąpiec M.A., Kamiński S. Antropologia filozoficzna, w: Powszechna Encyklopedia filozofii.
43. Krąpiec M.A., Osoba ludzka i jej błędy w rozumieniu, w: Błąd antropologiczny. Zagadnienia współczesnej metafizyki. Lublin 2003.
44. Kotański M., Ty zaraziłeś ich narkomanią, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1994.
45. Lalonde M.: A new perspective on health of Canadians. Ministry of
Supply and Service of Canada, Ottawa. 1978.
46. Łuczak E., Przemiany w rozwoju zjawiska narkomanii, WSH, Pułtusk 2004.
47. Machel K., Kawula S., Młodzież a współczesne dewiacje i patologie
społeczne, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2001.
48. Mandatory Guidelines for Federal Workplace Drug Testing Programs, April 13, 2004.
49. Malczewski A., Przestępczość narkotykowa oraz działania instytucji zaangażowanych w redukcję podaży, Serwis Informacyjny Narkomania
nr 3 (34) 2006.
213
50. Martin J., Pour la sante publique. Lousanne 1987.
51. Markiewicz A., Halucynogeny, Wydawnictwo Wiem Wszystko, Koszalin 2001.
52. Markiewicz A., „Klejenie się” czyli co warto wiedzieć o inhalantach,
Wydawnictwo Wiem Wszystko, Koszalin 2001.
53. McCall K.E.L., Whiting B., Moore M.R. & Goldberg A., CLIN. SCI.,
56, , 1979.
54. McLellan A.T. i wsp. Evaluating the effectiveness of addiction treatment: Reasonable expectation, approciate comparisons [w:] Treating Drug
Abusers Effectivly, Milbank Memorial Fund, Oxford 1997.
55. Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna. PWN, Warszawa 2002.
56. Morawiec E. O filozoficznym pojęciu sensu ludzkiego życia, w: Filozoficzne orientacje w wyborze sensu życia. Warszawa 2000.
57. Narkomania: wybrane zagadnienia, red. Z.B. Gaś, Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, Lublin 1997.
58. Niewiadomska I., Stanisławczyk P., Narkotyki, Wydawnictwo „Gaudium”, Lublin 2004.
59. Pająk A., Topór-Mądry R.: Ocena stanu zdrowia populacji. [w:] Zdrowie publiczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków
2000.
60. Pompidou Group Ministerial Conference, Dublin, Ireland, 16-17 Oct
2003, Council of Europe 2004.
61. Połoz W., Etyczne aspekty uzależnień, w: Między życiem a śmiercią. Uzależnienia, eutanazja, sytuacje graniczne, red. W. Bołoz i M. Ryś.
Warszawa 2002.
62. Price R.H.: What we know and what we actually do: Best practise and their prevelance in substance abuse treatment [w:] Treating Drug
Abusers Effectivly, Milbank Memorial Fund, Oxford 1997.
63. Przewoźnik L.: Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zdrowia.
[w:] Zdrowie publiczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius,
Kraków 2000.
64. Preventing and controling drug abuse. WHO, Geneva 1990.
65. Protocol Effectiveness Study. Journal of Substance Abuse Treatment 1996. Office of National Drug Control Policy. Treatment
66. Public health policy in evidence-based management of drug addiction. Technical file for Ministerial Conference. Pompidou Group 2003.
67. Rogala-Obłękowska J., Narkomania w rodzinie: wskazania do terapii, ISNS Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002.
68. Ruden A.R., Byalick M., Żarłoczny mózg. Pułapki uzależnień, Wydawnictwo Fokus, Warszawa 2003.
69. Schramm W., Smith R. and Craig P., Drugs of Abuse in Saliva:
A Review, J. Analytical Toxicology, vol. 16, p. 1-9, 1992.
70. Sierosławski J., Substancje psychoaktywne – postawy i zachowania, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii, Warszawa 2003.
71. Sierosławski J., Substancje psychoaktywne – postawy i zachowania, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii Krajowe Biuro ds.
Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002.
72. Sierosławski J., Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież
szkolną, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005.
73. Stochmal S., Borkowski M., Sabatowski S., Krawczyń, W., Woć L.,
Przestępczość narkotykowa w Polsce w roku 2001, Komenda Główna Po-
214
licji, Warszawa 2002.
74. Stan problemu narkotykowego w Europie. Raport EMCDDA, Warszawa-Lizbona 2006.
75. Szewczyk W., Kim jest człowiek. Zarys antropologii filozoficznej.
Tarnów. 1998.
76. The Medical Prescription of Narcotics. Swiss Federal Office of Public Health, Hogrefe and Huber Publishers, 1997.
77. Thille Z., Zgirski L. Toksykomanie, Zagadnienia społeczne i kliniczne. Warszawa 1976.
78. Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2000.
79. Włodarczyk C., Poździoch S.: Pojęcie i zakres zdrowia publicznego
[w:] Zdrowie Publiczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius,
Kraków 2000.
80. Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986.
81. Wojtyła K., Osoba i czyn. Kraków 1969. Wong, R. On-site Oral Fluid
Drug Testing by Oratect, in Drugs of Abuse: Body Fluid Testing, Wong, R
and Tse, H ed., Humana Press, p146-158, 2005.
82. Wong R. The Current Status of Drug Testing in the US Workforce,
American Clinical Laboratory, vol. 21(1), page 21-23, 2002.
83. World Health Organization: Raport o stanie zdrowia na świecie
2002, wyd. PARPA, Warszawa 2003.
84. World Health Report 2001. Mental health: New understanding, new
hope. WHO 2001.
85. Waal H.: Redukcja ryzyka jako element całościowego i multidyscyplinarnego podejścia do problemu narkomanii. Serwis Informacyjny Narkomania Nr 1(15) 2001.
86. World Drug Report 2000. United Nations Office for Drug Control
and Crime Prevention 2000.
87. Woronowicz B.T., Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2003.
88. UNODC: Drug abuse treatment and rehabilitation: a practical planning and implementation guide. UN, New York 2003
89. Verster A., Bunning E., Training manual. Key aspects of substitution
treatment for opiats dependence. EuroMethwork 2003.
90. United Nations Office on Drugs and Crime: World Drug Report
2004, vol. 1, s. 8.
91. Young People and Drugs. Care and Treatment, Council of Europe,
Bruksela, Warszawa 2006.
92. Zajączkowski K., Uzależnienia od substancji psychoaktywnych,
WSiP, Warszawa 2003.

Człowiek wobec uzależnień - Centrum Profilaktyki Społecznej

Transkrypt

Podobne dokumenty

raport z kursu obsługi komputera dla dzieci ze

MS Outlook