STRESZCZENIE

STRESZCZENIE
Muzyka i muzyczność prozy japońskiej okresu Heian (794-1192)
W niniejszej pracy przedstawiono zagadnienie muzyki i muzyczności
w japońskiej twórczości prozatorskiej okresu Heian (794-1192) − złotego
wieku kultury arystokratycznej (ōchō bunka), który dał początek kształtowaniu
się unikalnej kultury muzycznej i literackiej Japonii. W okresie Heian muzyka
stanowiła nie tylko temat przewodni wielu utworów prozatorskich, ale również
wywierała bezpośredni wpływ na elementy estetyczne i strukturalne dzieł
literackich, takie jak forma, estetyka czy świat przedstawiony.
Zagadnienie muzyki i muzyczności prozy japońskiej okresu Heian
zanalizowano na przykładzie trzech popularnych utworów epoki: Utsubo
monogatari (Opowieść o dziupli, X w.), najprawdopodobniej autorstwa
Minamoto no Shitagō (911-983), Makura no sōshi (Zapiski spod wezgłowia,
1002) Sei Shōnagon (ok. 965-1024) oraz Genji monogatari (Opowieść
o księciu Genjim, 1008) Murasaki Shikibu (987-1025 lub 1031). Na ich
podstawie dokonano klasyfikacji motywów i symboli muzycznych, ich
interpretacji oraz analizy pod względem strukturalnym i symbolicznym.
Skonfrontowano rzeczywisty obraz muzyki okresu Heian z jego literackim
odzwierciedleniem. Określono rolę muzyki w tworzeniu kategorii estetycznych,
zanalizowano sposoby muzycznej ekspresji, a także przybliżono muzyczne
aspiracje
i zainteresowania
twórców.
Dzięki
wielopłaszczyznowej
charakterystyce sposobów przejawiania się muzyki i muzyczności w tych
najwyżej cenionych dziełach epoki, ukazano, jaką rolę odegrała muzyka
w kształtowaniu się prozy japońskiej okresu Heian.
Rozważania rozpoczęto od genezy związków muzyczno-literackich
w Japonii od czasów przedpiśmiennych do okresu Heian. Na podstawie
najstarszej kroniki japońskiej Kojiki (712) omówiono popularne obrzędy
religijne, jak: zwyczaj wymiany pieśni w modlitwie o wysokie plony (utagaki),
szamańskie rytuały uspokojenia duszy (chinkon), widowisko kagura oraz
shintoistyczne inwokacje norito. Wszystkie z nich miały szeroko rozbudowany
element muzyczny oraz stanowiły zalążek powstałej w późniejszych wiekach
twórczości dramatycznej. Najwięcej miejsca poświęcono analizie popularnych
pieśni ludowych kayō będących najwcześniejszym przykładem integrowania
muzyki i literatury, a także starożytnych instrumentów muzycznych. Analiza
pozwoliła dowieść, że przedstawiona w Kojiki muzyka była przede wszystkim
aktem społecznym, tworzonym przez wspólnotę jako integralna część
obrzędów, zaś najważniejszą jej funkcją było komunikowanie się ze światem
pozaziemskim.
Z Kojiki wynika, że we wczesnej starożytności oprócz muzyki sakralnej
istotne znaczenie miała muzyka o charakterze wojennym, biesiadnym
i miłosnym, charakteryzująca się wszechpotężną siłą magiczną, dzięki której
wojownicy odnosili sukcesy w walce, książęta zasiadali na tronie, szamani
komunikowali się z bóstwami, zaś kochankowie odnajdywali wieczną miłość.
Japończycy przypisywali szczególne znaczenie pieśniom kayō, które
towarzyszą wspaniałym czynom legendarnych bohaterów, są wyrazem miłości
i przywiązania, a także mają charakter profetyczny.
Analiza obrazu muzyki w Kojiki była niezbędna dla zrozumienia
problematyki muzyki i muzyczności w dwóch popularnych utworach okresu
Heian
Opowieści o dziupli i Zapiskach spod wezgłowia.
Rozważania
rozpoczęto od przedstawienia życia muzycznego na dworze cesarskim
w ówczesnej stolicy Heian (obecne Kioto) i omówiono warunki, w jakich
kształtowały
się
muzyczne
inspiracje
pisarzy.
W
tej
części
pracy przedstawiono kolejno: szczegółową analizę motywów muzycznych
występujących w Opowieści o dziupli, omówiono związek muzyki z filozofią
buddyjską, taoistyczną i konfucjańską; przedstawiono symbolikę popularnych
instrumentów, scharakteryzowano muzyczne rytuały, jak między innymi rytuał
przekazywania tradycji muzycznej (denju), nadania nazwy instrumentom
(nanori) czy ofiarowywania ich potomnym
(zōtō). Szczególnie zaś
skoncentrowano się na opisie tajemnej cytry hikin, historii jej powstania
i wpływie na losy bohaterów. Ponadto zwrócono uwagę na opisy muzyki
przyrody i niewytłumaczalne zjawiska (kizui), towarzyszące grze na cytrze
hikin. Analizę Opowieści o dziupli wieńczą rozdziały poświęcone: znaczeniu
muzyki w walce o władzę polityczną, roli poezji w muzycznym ukształtowaniu
tekstu literackiego, a także zagadnieniu kanonu muzyki w Opowieści o dziupli.
Szczegółowa analiza muzyki w Opowieści o dziupli pozwoliła uchwycić
zupełnie odmienny od przedstawianego w Kojiki świat muzyki, w którym
prymat wiodła elegancka muzyka dworska gagaku, będąca wyrazem fascynacji
kulturą kontynentalną. W Opowieści o dziupli muzyka staje się swoistą ścieżką
duchową,
sposobem
kształtowania
charakteru,
ważnym
narzędziem
politycznym, służącym przede wszystkim utrzymaniu jedności władzy
państwowej i zachowaniu harmonii we wszechświecie. Muzyka w Opowieści
o dziupli jest natchniona, stanowi manifestację obecności Buddy. Towarzyszą
jej tańce niebianek i niesamowite reakcje przyrody. Nawiązuje do ogólnych
prawd o życiu i cierpieniu ludzkim, zaś jej nadrzędną rolą jest tworzenie
jedności ze wszechświatem. Kronika Kojiki, jak i Opowieść o dziupli ukazują,
jak znamienną rolę odgrywała muzyka w przekazie i utrwalaniu tradycji rodów
dynastycznych.
Podobna próba analizy opisów muzycznych została podjęta w rozdziale
poświęconym Zapiskom spod wezgłowia Sei Shōnagon. Ze względu jednak na
odmienny charakter utworu, wynikający ze specyfiki gatunku (szkice zuihitsu),
uwagę skoncentrowano na określeniu sposobów przejawiania się muzyki
i muzyczności, zwłaszcza na poziomie opisu dźwięków, wizualizacji,
emocjonalności, symboliki i tematyzacji. Szczególną uwagę poświęcono także
foniczności tekstu i muzyczności jako nadrzędnego środka ekspresji twórczej.
Zapiski spod wezgłowia są nie tylko wiernym repertorium życia muzycznego
na dworze cesarzowej Teishi, ale również dowodem na odważniejsze
wykorzystanie aspektu muzyczności w tekście literackim. Muzyczność w tym
utworze występuje na różnych poziomach: tematyzacji, wizualizacji, zabawy
eufonią tekstu, prozodią języka japońskiego, wykorzystaniem muzycznych
środków językowych (synestezja, onomatopeje, wyrażenia mimetyczne) czy na
wprowadzeniu elementu emocjonalności. Uwagę zwraca także muzyczność
wypływająca ze szczegółowych opisów brzmienia rozmaitych dźwięków:
instrumentalnych, dźwięków przyrody, dźwięków mechanicznych. Rozwojowi
tak zmysłowego postrzegania świata sprzyjała japońska wrażliwość na dźwięki,
traktowanie muzyki instrumentalnej na równi z muzyką przyrody, a także
uwarunkowania leksykalne i swoista muzyczność języka japońskiego.
Ostatnim z analizowanych utworów jest najbardziej monumentalne
dzieło literatury japońskiej – Opowieść o księciu Genjim. W badaniach
uwzględniono biografię autorki, Murasaki Shikibu, historię jej muzycznych
inspiracji, dzieje głównego bohatera i jego roli w przekazywaniu tradycji
muzycznej,
opis
muzyki
w pałacu
Rokujō,
charakterystykę
postaci
drugoplanowej Tō no Chūjō − mistrza japońskiej cytry wagon (fot. 3), opis
muzyki jako środka miłosnej komunikacji, w którym przeanalizowano cechy
idealnych dla Genjiego kochanek odznaczających się talentem muzycznym
oraz omówiono charakter kochanek muzycznie niedopasowanych (awasenai
onna). Podjęto także temat muzyki jako klucza do poznania wnętrza bohaterów,
ich emocji i pragnień, ukazano, jak muzyka pomaga im uporać się z rozstaniem
i śmiercią. Omówiono wpływ muzyki na wypracowane w okresie Heian
kategorie estetyki dworskiej miyabi i mono no aware oraz scharakteryzowano
najważniejsze symbole poetyckie i instrumenty muzyczne, odgrywające
szczególną rolę w nakreślaniu sfery emocjonalnej postaci. Przyjrzano się
ponadto inspiracjom literackim w procesie kreowania muzycznego kanonu,
sposobom
wykorzystywania
omówiono
zagadnienie
przestrzeni
intertekstualności
w deskrypcjach
muzycznych
muzycznych,
opisów
oraz
scharakteryzowano ideał muzyki według Murasaki Shikibu.
Ostatnia część analizy Opowieści o księciu Genjim dotyczy muzyki
werbalnej i muzyki słów, a także wykorzystania pieśni saibara w tworzeniu
wątków humorystycznych dzieła. W rozbudowanym zakończeniu nie tylko
podsumowano
treść
całej
pracy,
ale
dużo
miejsca
poświęcono
performatywności literatury japońskiej okresu Heian oraz literackiemu
obrazowi muzyki a faktycznemu stanowi muzyki japońskiej w okresie od IX
do XII wieku.
Muzyka
Opowieści o księciu Genjim objawia
się
w gramatyce
narracyjnej utworu, w kreacji osobowości bohaterów, w ukazaniu zmienności
ich
uczuć,
w nadaniu
znaczenia
fabularnego
tradycji
muzycznej
i najpopularniejszym instrumentom epoki, w przenikaniu muzyki przyrody
z muzyką instrumentalną, zabawie przestrzenią w opisach dźwięków czy
wreszcie we wprowadzeniu fragmentów pieśni nie tylko w celu harmonijnego
łączenia wątków, ale także nadania fabule żartobliwego tonu. Brak przyjrzenia
się kontekstowi muzycznemu w utworze Murasaki uniemożliwia głębsze
zrozumienie dzieła i osobowości twórcy.
W tworzeniu wachlarza muzycznych środków literackich Opowieści
o księciu
Genjim
wykorzystała
Murasaki
Shikibu
poezję
waka
i charakterystyczne dla niej symbole poetyckie kigo nawiązujące do
najważniejszych atrybutów pór roku, między innymi do kwiatu śliwy, śpiewu
kukułki, bzyczenia owadów czy opadającego śniegu. Wiele wprowadzonych
do tekstu pieśni waka wykorzystano jako łącznik wątków utworu. Zestaw
symboli muzycznych Murasaki Shikibu rozszerzyła, nadając szczególnego
znaczenia innym aspektom flory i fauny, jak: wołaniu gęsi jako symbolu
przyjaźni, deszczowi symbolizującemu smutek i tęsknotę, bzyczeniu owadów
alarmujących o nadejściu jesieni czy też popularnym instrumentom, jak na
przykład fletowi jako symbolu męskiej przyjaźni, cytrze – miłości, erotyki
i kobiecego piękna.
Muzyczność Opowieści o księciu Genjim wyróżnia się na tle
muzyczności innych dzieł epoki z uwagi na silną koncentrację autorki na
wewnętrznych przeżyciach bohaterów. Stałe odnoszenie się do sfery duchowej
postaci oraz częste występowanie wątków muzycznych oddziałujących na
emocje odbiorcy czyni utwór niezwykle zmysłowym, bowiem to właśnie na
poziomie duchowym, emocjonalnym muzyka i literatura najlepiej się
uzupełniają. W Opowieści o księciu Genjim na pierwszy plan wysuwa się
głęboka więź między człowiekiem a muzyką.
Melancholijność
Opowieści
o księciu
Genjim
przełamują
wątki
żartobliwe i erotyczne, w budowaniu których wykorzystano pieśni saibara.
W Opowieści o księciu Genjim saibara skutecznie odciągają uwagę od
kontemplacyjnej tematyki buddyjskiej i miłosnych rozterek, wprowadzając do
fabuły utworu dużą dozę optymizmu i radości życia. Murasaki Shikibu
w swym utworze po mistrzowsku stworzyła nastrój wykorzystując wiele
dostępnych w japońskiej estetyce wzorców muzycznych. Nie zapomniała też
odnieść się do najstarszej tradycji literackiej (Utsubo monogatari) i zwrócić
uwagę czytelnika na bogatą kulturę muzyczną Japonii oraz na potrzebę jej
nieustannego pielęgnowania. Bowiem w burzliwym i kruchym życiu ludzkim,
którego ucieleśnieniem są dzieje tytułowego Księcia Promienistego (Genjiego),
jedynie muzyka – zarówno instrumentalna, jak i ta, którą tworzy przyroda,
pozostaje wartością trwałą i niezmiennie zachwycającą. To ona pomaga
miotanym przez los bohaterom pożegnać to, co utracone i ruszyć naprzód,
mimo słabości i zwątpienia.
Oprócz bogatej w wątki muzyczne sfery fabularnej nie można pominąć
performatywnego charakteru utworów prozatorskich, wynikającego z ich
głośnego odczytywania, a przez to nadającego japońskiej prozie swoistej
bezpośredniości i jedności czasowej.