i. obraz ziemi - Republika WWW w Onet.pl
Transkrypt
i. obraz ziemi - Republika WWW w Onet.pl
I. OBRAZ ZIEMI Temat: O czym b dziemy si uczy na lekcjach geografii? Geografia – nauka zajmuj ca si badaniem naszej planety pod wzgl dem przyrodniczym i społeczno – gospodarczym. (litosfer , hydrosfer , atmosfer , biosfer i pedosfer ) Termin geografia wprowadził jako pierwszy Erastotenes z Cyreny – pierwszy dokonał pomiaru obwodu Ziemi Podział nauk geograficznych: • Geografia fizyczna – zajmuje si budow wn trza Ziemi oraz czynnikami kształtuj cymi jej powierzchni (np. geologia, meteorologia, sejsmologia) • Geografia społeczno ekonomiczna – zajmuje si gospodark , rozmieszczeniem ludno ci • Geografia regionalna – zajmuje si problematyk geografii fizycznej i społeczno – ekonomicznej na wybranym obszarze. ródła informacji geograficznej: • obserwacje terenowe, • Internet, mapy, • atlasy, • roczniki statystyczne, • podr czniki, • urz dy Pogl dy na temat kształtu Ziemi: a) kula –b) elipsioda obrotowa --- c) geoida a) Arystoteles – IV w. p.n.e. – pierwszy podał dowody na kulisto Ziemi b) Erastotenes c) Mikołaj Kopernik –XVI w. Współcze nie: Elipsoida obrotowa – bryła w kształcie koła spłaszczona na biegunach wykonuj ca obrót wokół własnej osi Geoida – elipsoida obrotowa o bardziej nieregularnych kształtach (ukształtowanie terenu) Zadanie domowe: 1. Skorzystaj z dost pnych ródeł geograficznych i napisz 5 zda dotycz cych Erastotenesa. 2. Narysuj elipsoid obrotow i geoid prezentuj ce kształt Ziemi. Pytania do lekcji: 1. Kto jako pierwszy wprowadził termin geografia? 2. Dokonaj podziału nauk geograficznych. 3. Wymie nazwiska uczonych, którzy przyczynili si do poznania kształtu Ziemi 4. Podaj ró nic mi dzy elipsoid obrotow a geoid . 5. Wymie 6. Podaj wymiary Ziemi. ródła informacji geograficznej. Lekcja 2 Temat: Współrz dne geograficzne. Globus – wierny model Ziemi Siatka geograficzna – układ południków i równole ników na globusie Siatka kartograficzna – na mapie Równole niki – linie w kształcie okr gów biegn ce ze wschodu na zachód • s ró nej długo ci • Równik dzieli Ziemi na półkul północn i południow • wyznaczaj szeroko geograficzn Południki – wszystkie maj tak sam długo , • maj kształt półokr gów zbiegaj cych si na biegunach • południk zero dzieli Ziemi na półkul wschodni i zachodni • wyznaczaj długo geograficzn . Współrz dne geograficzne – to długo i szeroko geograficzna geograficzna – mo e by wschodnia lub zachodnia i mie warto ci od 0 – 1800 E lub W Długo Szeroko geograficzna – mo e by północna lub południowa i mie warto ci od 0 – 900 N lub S 10 = 111,2km GPS – urz dzenie odbieraj ce sygnał (minimum z 3 satelitów nawigacyjnych), umo liwiaj ce okre lenie współrz dnych geograficznych, pr dko i kierunek przemieszczania si (odbiór z 4 umo liwia okre lenie wysoko ci n.p.m.) Azymut geograficzny - liczony jest zgodnie z ruchem wskazówek zegara - od kierunku północy , jego warto wyra ana jest w mierze k towej Zadanie domowe: 1. Odczytaj współrz dne geograficzne 5 wybranych stolic poło onych na ró nych kontynentach.. 2. Oblicz ile wynosi odległo mi dzy Londynem a Delhi – pami taj, e 10 = 111,2km Pytania: 1. Czym ró ni si siatka geograficzna od kartograficznej? 2. Wymie cechy południków (podaj te te wspólne z równole nikami) 3. Wymie cechy równole ników ((podaj te te wspólne z południkami) 4. Do czego słu y GPS Lekcja 3 Temat: Obraz Ziemi Mapa – obraz ziemi wykonany w pomniejszeniu, widziany z góry, obejmuj cy du y obszar, posiada siatk kartograficzn , uwzgl dnia krzywizn Ziemi Plan – obraz niedu ego obszaru wykonany w du ej skali, posiada siatk kwadratów lub prostok tów, traktuje powierzchni Ziemi jako płaski obszar (nie uwzgl dnia krzywizny) do 750km2 Elementy mapy: a) tytuł b) Skala mapy – okre la ile razy odległo w terenie została pomniejszona na mapie S= d D Rodzaje skal: a) liczbowa 1: 200 000 b) mianowana : 1 cm: 200 km c) liniowa 200 0 200 400 km mała: powy ej 1: 25 000 - mało szczegółów du a: do 1: 25 000 – bardzo szczegółowa c) siatka kartograficzna d) znaczki umowne (sygnatury) w legendzie Generalizacja mapy – uproszczenie tre ci mapy poprzez umieszczenie najwa niejszych obiektów za pomoc sygnatur. Podział map: a) ze wzgl du na skal : topograficzne – przedstawiaj niedu e fragmenty terenu i s w du ej skali 1: 10 000 do 1: 200 000 przegl dowe – obejmuj du e obszary wykonane w małej skali b) ze wzgl du na tre – tematyczne – obrazuj najcz ciej jedno zjawisko – mapy samochodowe, gleb, surowców mineralnych ogólnogeograficzne – prezentuj najwa niejsze elementy krajobrazu – ukształtowanie terenu, rozmieszczenie wód, poło enie miast Zadanie domowe: 1. Na mapie w skali 1: 2000 odległo rzeczywista? z miasta C do D wynosi 12,5 cm. Ile wynosi odległo 2. W jakiej skali wykonano map , je eli odległo z Mszany Dolnej do Podobina wynosi 6 cm, a na mapie 20 cm. 3. Ile wynosi azymut geograficzny Zakopanego, Zielonej Góry, Olsztyna Pytania do lekcji: 1. Podaj ró nic mi dzy planem a map ? 2. Wymie wspólne i ró ne cechy planu i mapy. 3. Dokonaj podziału map. 4. Dokonaj podziału skal mapy. Lekcja 4 Temat: Przedstawienie zjawisk na mapach – praca z map Metody przedstawiania zjawisk: a) kartogram – przedstawia nat enie zjawiska na danym terenie b) kartodiagram – polega na przedstawieniu zjawiska na mapie za pomoc wykresów c) izolinie – linie ł cz ce punkty o tej samej wielko ci d) sygnaturowa – polega na naniesieniu na map sygnatur pokazuj cych miejsce wyst powania zjawiska Metody przedstawiania rze by terenu: a) poziomicowa – ł czy linie o tej samej wysoko ci n.p.m. (co 5,10,20, 50 lub 100), izobata – gł boko , izobara – ci nienie, izohieta - opady b) skali barw hipsometrycznych c) kreskowa d) kopczykowa Wysoko bezwzgl dna – obliczona od poziomu morza, naniesiona na mapy w m n.p.m. Wysoko wzgl dna – obliczona od podnó a do szczytu. Zadanie domowe: 1. Ile wynosi wysoko wzgl dn i bezwzgl dna - szczyt nie ki 1602 m, podnó e 682m. 2. W jakiej skali jest mapa, je eli odległo rzeczywista mi dzy miastami wynosi 15 km, a na mapie 3cm? Zdj cia lotnicze pomagaj kartografom w lokalizacji obiektów i naniesieniu ich za pomoc sygnatur. Mapa samochodowa – posiada numery dróg, klas dróg, miejsca odpoczynku, pozwala obliczy odległo ( 1: 200 000 – 1: 1000 000) Mapa turystyczna – przedstawia rze b terenu, cie ki rowerowe, kempingi, lokalizacja schronisk, atrakcje turystyczne 1: 25 000, 1: 30 000 1: 5000) Orientacja mapy – to takie uło enie mapy, aby kierunki na mapie lub obiekty na mapie zgadzały si z ich uło eniem w terenie. a) magnetyczna – przy pomocy kompasu b) topograficzna – przy u yciu obiektów topograficznych – most, ko ciół, rzeka, droga Lekcja 5, 6 Temat: Utrwalenie materiału i sprawdzian II. ZIEMIA WE WSZECH WIECIE Lekcja 7 Temat: Tajemnice Kosmosu. Pogl dy na budow Wszech wiata: a. teoria geocentryczna Ptolemeusza – Ziemia w centrum układu a Sło ce i inne planety kr wokół niej. b. teoria heliocentryczna Kopernika. Układ Słoneczny znajduje si w Galaktyce Drogi Mlecznej. Ciała niebieskie Układu Słonecznego: • Planety – ciała niebieskie wiec ce wiatłem odbitym od Sło ca wykonuj ruch obrotowy wokół własnej osi i obiegowy dookoła Sło ca po orbitach o planety grupy ziemskiej (wewn trzne)– maj skaln skorup , mniejszy okres obiegu wokół Sło ca (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars) o planety olbrzymy(zewn trzne) – gazowe kule, ogromne rozmiary – Jowisz, Saturn, Uran, Neptun • Ksi yc – naturalny satelita, kr • Gwiazda – gazowa kula wiec ca własnym wiatłem zbudowana z wodoru i helu (temp. powierzchni 50000C), odległo • cy wokół planety (27dni i 7 godzin) odległo od Ziemi 386 tys. km od Ziemi 150 mln km Komety – zbudowane ze skalno – lodowego j dra i chmury gazu i pyłu tworz cego warkocz (Halleya) Zadanie domowe: 1. Na podstawie dost pnych ródeł geograficznych opisz dowolne ciało niebieskie. Wykorzystaj tabelk na stronie 182 2. Odczytaj współrz dne geograficzne: Torunia, Katowic. Pytania do lekcji: 1. Wymie planety Układu Słonecznego. 2. Opisz cechy planet 3. Opisz cechy gwiazd 4. Podaj ró nic mi dzy meteorem a meteorytem 5. Co to jest Ksi yc? 6. Omów pogl dy dotycz ce budowy Wszech wiata. Lekcja 8 Temat: Ziemia obiega Sło ce. Ruch obiegowy – ruch jaki wykonuje Ziemia po orbicie dookoła Sło ca. Trwa 365 dni 5 godz. i 49 minut. To powoduje, e co 4 lata mamy rok przest pny bo zbiera si dodatkowa doba. Dlatego, e w czasie obiegu o Ziemi nachylona jest do orbity o k t 66033`, powoduje to zmiany w o wietleniu Ziemi. K t padania promieni słonecznych zale y do szeroko ci geograficznej Tylko w strefie mi dzyzwrotnikowej Sło ce góruje z zenicie (pada pod k tem 900) Nast pstwa ruchu obiegowego: a) astronomiczne pory roku b) zmiana k ta padania promieni słonecznych, c) zmiana miejsc wschodu i zachodu Sło ca, d) zmiana długo ci dnia i nocy e) strefy o wietlenia Ziemi. Równonoc wiosenna i jesienna – 21II, 23IX – zrównanie dnia z noc (po 12h)Sło ce pada na równik Przesilenie letnie – 22 VI – Sło ce pada pod k tem prostym na Zwrotnik Raka - pocz tek lata na półkuli północnej, na półkuli południowej zima, na biegunie północnym dzie polarny, a na południowym noc polarna Przesilenie zimowe – 22XII – pocz tek zimy na półkuli północnej, lato na półkuli południowej Dzie polarny – za kołem podbiegunowym, kiedy dzie trwa wi cej ni 24 godziny Obliczamy wysoko Sło ca nad horyzontem: Dni obserwacji Półkula północna Półkula południowa 21 III, 23 IX h = 90 - h = 90 0 22VI h = 90 - + 23 27` h = 90 - - 23027 22XII h = 90 - - 23027 h = 90 - + 23027 Strefy o wietlenia Ziemi: Za mienie Sło ca – zachodzi bardzo rzadko gdy w jednej linii ustawi si : Ziemia - Ksi yc, --Sło ce Za mienie Ksi yca – rednio dwa razy do roku – zachodzi, gdy w jednej linii ustawi si :Sło ce – Ziemia - Ksi yc Zadanie domowe: 1. Na jakiej wysoko ci Sło ce góruje 22 XII w Gda sku i Pretorii (RPA) 2. Uporz dkuj skale od najmniejszej do najwi kszej: a) 1m: 20 km b) 1: 2000 c) 1: 30000 d) 1cm: 600 km Pytania do lekcji: 1. Wyja nij na czym polega ruch obiegowy Ziemi i wymie skutki. 2. Co to jest równonoc wiosenna i jesienna? 3. Opisz zjawisko przesilenia letniego. 4. Scharakteryzuj strefy o wietlenia Ziemi. 5. Przedstaw zjawisko za mienia Sło ca i Ksi yca. 6. W której strefie o wietlenia dociera najmniej promieniowania słonecznego, a Sło ce czasami w ogóle nie wschodzi lub zachodzi? 7. W której strefie Sło ce dwa razy w roku góruje w zenicie? Lekcja 9 Temat: „Karuzela” Ziemia. Ruch oborowy – ruch jaki wykonuje Ziemia dookoła własnej osi w ci gu 24 godzin (doby) z zachodu na wschód. 3600 : 24 godz. = 150 1godz – 150 60min: 15 = 4min 10 – 4 min W czasie ruchu obrotowego bieguny s nieruchome, najwi ksz pr dko obrotu maj punkty na równiku. Gnomon – pionowy pr t, kij o wysoko ci 1m słu cy do wyznaczania południka miejscowego Górowanie Sło ca – moment w którym Sło ce znajduje si najwy ej na sklepieniu niebieskim. Nast pstwa ruchu obrotowego Ziemi: a) wyst powanie dnia i nocy, b) pozorna w drówka ciał po sklepieniu niebieskim c) spłaszczenie Ziemi na biegunach, d) siła Coriolisa – powoduje odchylenie ciał znajduj cych si w ruchu (wiatry, nurt rzeki)w prawo na półkuli północnej i w lewo na południowej Zadanie domowe: 1. O jaki k t obróci si Ziemia w ci gu 1 godziny 50 min.? 2. W ci gu ilu minut Ziemia obróci si o k t 640? Pytania do lekcji: 1. Co to jest ruch obrotowy? 2. Do czego słu y gnomon? 3. Podaj szeroko 4. Co to jest górowanie Sło ca? 5. Wymie nast pstwa ruchu obrotowego Ziemi. geograficzn na której dwa razy w ci gu roku przedmioty nie rzucaj cienia w południe. Lekcja 10 Temat: Czas. Czas słoneczny – czas oparty na dobowym ruchu Sło ca. Ustalany dla danej miejscowo ci na podstawie wysoko ci Sło ca nad widnokr giem. Na tym samym południku wszystkie miejscowo ci maj ten sam czas słoneczny Nie ma zastosowania, bo w s siednich miejscowo ciach musiałby by inny czas. Obliczamy na podstawie ró nicy długo ci geograficznej (podr cznik str. 51) Czas uniwersalny UTC– stanowi podstaw rachuby czasu, liczy si go według czasu słonecznego dla południka 00, przechodz cego przez Greenwich w Londynie Czas strefowy – czas liczony na podstawie podziału Ziemi na 24 strefy czasowe co 150 długo ci geograficznej. Podział rozpocz to od południka 0 UTC. Ka da strefa co 150 ma czas wi kszy o godzin na wschód lub mniejszy na zachód. Czas urz dowy – czas wprowadzany przez pa stwo, aby na jego terenie mimo poło enia w innej strefie obowi zywał ten sam czas. Ze wzgl du na oszcz dno (+2h) a zim energii Polska w lecie ma czas wschodnioeuropejski rodkowoeuropejski (+1h) Obliczanie czasu strefowego – (podr cznik str.. 54) Mi dzynarodowa linia zmiany daty – wyznacza j południk 1800. Ró nica czasu po obu jej stronach wynosi 24 godziny. Przekraczaj c t lini z półkuli wschodniej na zachodni odejmujemy dob (poniedziałek staje si niedziel ) Przekraczaj c t lini z półkuli zachodniej na wschodni dodajemy dob (niedziela staje si poniedziałkiem) Kalendarz: a) julia ski – kalendarz słoneczny, rok składa si z 365 dni, a co 4 lata b dzie 366 b) gregoria ski – 1582r. – lata ko cz ce stulecia s przest pne, je li okre laj ce je liczby dziel si przez 400 (jest podzielny przez 4, ale nie jest podzielny przez 100 lub jest podzielny przez 400.) Zadania domowe: 1. Która godzina czasu słonecznego i strefowego jest teraz w Delhi je eli w Tunisie jest teraz 500? 2. Podkre l lata przest pne: 1344, 1600, 1726, 1924, 2000 Pytania do lekcji: 1. Co to jest czas słoneczny? 2. O jaki k t obróci si Ziemia w ci gu 45 minut, 90 minut 3. Oblicz czas słoneczny mi dzy dwoma miastami. 4. Co to jest Mi dzynarodowa linia zmiany daty? 5. Oblicz czas strefowy mi dzy dwoma miastami. 6. Czy rok …. jest rokiem przest pnym? Lekcja 11, 12 Temat: Utrwalenie i sprawdzian wiadomo ci. III. ATMOSFERA Lekcja 13 Temat: Skład i budowa atmosfery - temperatura powietrza Atmosfera – powłoka gazowa Ziemi, wykonuj ca ruch obrotowy z Ziemi Skład atmosfery – • azot 78%, • tlen 21%, • argon, dwutlenek w gla, para wodna, wodór, neon. Zawarto pary wodnej i dwutlenku w gla si zmienia. Inwersja temperatury – zjawisko polegaj ce na wzro cie temperatury z wysoko ci (w górach zim ) Warstwy atmosfery: a) Troposfera – do 6 km nad równikiem i 16 nad biegunami (tworzy si pogoda, znajduje si cała para wodna, chmury, temp. spada z wysoko ci 0,60C/100m, spada ci nienie. Tworz si pionowe ruchy powietrza zwane - pr dami konwekcyjnymi b) Stratosfera – w niej jest ozon (03), chroni przed promieniowaniem UV c) Mezosfera d) Termosfera – wyst puje zjawisko zorzy polarnych, wzrost temp. od -80 do 10000C e) Egzosfera – powy ej 800km, powietrze tam jest bardzo rozrzedzone, temperatura spada do -2730C Czynniki wpływaj ce na temperatur powietrza: a) k t padania promieni słonecznych – zale y od szeroko ci geograficznej b) wysoko c) nad poziomem morza – im wy ej tym chłodniej, 0,60/100m pr dy morskie – ciepłe pr dy podnosz temperatur , d) oddalenie od mórz i oceanów – im bli ej morza, tym cieplej e) kr enie mas powietrza (cyrkulacja) f) zachmurzenie Najcieplejsze rejony to strefa mi dzyzwrotnikowa, najchłodniej – okolice biegunów. Izoterma – linia ł cz ca punkty o tej samej temperaturze. Klimatogram – wykres przedstawiaj cy przebieg temperatur i opadów rednia temperatura – to suma temperatur podzielona przez ilo pomiarów. Amplituda temperatury – to ró nica mi dzy najwy sz i najni sz temperatur . 00 C –to Fahrenheit (320F) Kelvin (2730K) Klimat kontynentalny – du e rednie roczne amplitudy temperatury, mro ne zimy Mongolia, Kazachstan) Klimat morski – niewielkie rednie roczne amplitudy temperatury powietrza, cz ste mgły i opady deszczu (Francja, Wielka Brytania, Irlandia) Zadanie domowe: 1. Ile wynosi temperatura na szczycie Turbacza , je li na wysoko ci 567 m jest + 50C? 2. Odczytaj z map klimatycznych temperatury stycznia i lipca w 3 dowolnie wybranych rejonach wiata. Napisz wniosek dotycz cy ró nic i przyczyn. Pytania do lekcji: 1. Podaj skład powietrza atmosferycznego. 2. Wymie nazwy warstw atmosfery. 3. Podaj nazw atmosfery chroni c przed promieniowaniem UV 4. Która z warstw atmosfery jest najwa niejsza dla człowieka, uzasadnij? 5. Wymie czynniki kształtuj ce temperatur Ziemi. 6. Co to jest klimatogram i jak si go rysuje? 7. Jak si oblicza redni temperatur powietrza? 8. Podaj ró nice mi dzy klimatem kontynentalnym a morskim Lekcja 14 Temat: Jak powstaje wiatr? Ci nienie atmosferyczne (spada z wysoko ci ) – to nacisk powietrza na powierzchni Ziemi. Im wi cej powietrza, tym wi kszy nacisk. Jednostka ci nienia – hektopaskal (hPa) – 1013 hPa na poziomie morza Izobara – linia ł cz ca punkty o tym samym ci nieniu Wy baryczny – obszar podwy szonego ci nienia w którym izobary rosn do rodka. Ni baryczny – obszar obni onego ci nienia, w którym izobary malej o rodka. Wiatr – ruch powietrza od ci nienia wysokiego do niskiego (od wy u do ni u) Wiatry: a) stałe wiej przez cały rok w tym samym kierunku • pasat wieje od wy ów zwrotnikowych do równika i skr caj na półkuli północnej wej z NE na SW na półkuli południowej SE na NW) b) okresowe – zmieniaj kierunek w zale no ci od pory roku lub dnia: bryza, monsun , lokalny (fen – halny) • Cyklony tropikalne (huragany lub tajfuny) – wyst puj w strefie mi dzyzwrotnikowej, nad gor cymi oceanami obserwuje si silne pr dy wst puj ce, które mog doprowadzi do powstania wielkich wiruj cych układów bardzo niskiego ci nienia. Powoduj powstanie wiatrów o niszczycielskiej mocy przekraczaj cy h pr dko 250 km/h. W oku cyklonu panuje bezwietrzna i słoneczna pogoda/ • Monsun – wiatr okresowy zmieniaj cy kierunek latem i zim w wyniku zmiany ci nienia mi dzy l dem a oceanem (południowa i południowo – wschodnia Azja) • Bryza – wiatr wiej cy nad morzem zmienia kierunek w ci gu dnia i nocy w wyniku zmiany ci nienia miedzy l dem a morzem Pasat monsun i bryza Im wy sza temperatura powietrza, tym wi cej pary wodnej mo e wchłon Wilgotno wzgl dna – wyra ana w procentach – zawarto (wilgotno powietrza) pary wodnej w powietrzu Kondensacja – przej cie ze stanu gazowego w stan ciekły Resublimacja – przej cie ze stanu gazowego w stan stały (powstaj chmury, a przy gruncie mgła) Osady atmosferyczne: a) rosa – powstaje w dodatniej temp. w wyniku skraplania pary wodnej, po zetkni ciu z chłodnym powietrzem b) szron – powstaje jak rosa, przy ujemnej temperaturze c) szad – ma posta białej skorupy powstaje w ujemnej temperaturze w wyniku zamarzania pary wodnej po zetkni ciu z wychłodzon powierzchni Rozkład opadów na ziemi jest nierównomierny (najwi kszy opad wyst puje w klimacie monsunowym Cerapund i 11 tys. mm) Rodzaje opadów: a. frontalne – powstaj na tyku dwóch ró nych mas powietrza. b. konwekcyjne – zwi zane ze wznoszeniem powietrza (deszcze zenitalne) c. orograficzne – zwi zane ze wznoszeniem powietrza po stoku Chmury deszczowe: a) warstwowe – daj m awk b) kł biaste - warstwowe – słabe opady c) deszczowe - warstwowe – długotrwały opad deszczu Zadanie domowe: 1. Oblicz redni i amplitud temperatury: a) 500: (20C) b) 1000: (50C) c) 1500 : (80C) d) 2000: (30C) 2. Na jakiej wysoko ci góruje Sło ce 22 XII w Ułan Bator? Jak pora roku tam wtedy wyst puje, wyja nij dlaczego? Pytania do lekcji: 1. Podaj przyczyny powstawania wiatru. 2. Wyja nij poj cia: „ci nienie atmosferyczne”, „izobara”, „huragan” 3. Wymie rodzaje poznanych wiatrów. 4. Przedstaw za pomoc izobar wy i ni baryczny o warto ciach 100 hPa, 1005 hPa, 1010 hPaCo to jest wilgotno wzgl dna? 5. Jak powstaj chmury? 6. Wymie rodzaje osadów atmosferycznych i wyja nij, jak powstaj ? 7. Wyja nij mechanizm tworzenia opadów orograficznych lub konwekcyjnych. Lekcja 15 Temat: Pogoda i klimat. Pogoda – chwilowy stan atmosfery w tym miejscu i czasie. Elementy pogody: temperatura, opady, zachmurzenie, kierunek i pr dko wiatru, ci nienie atmosferyczne. Klimat: powtarzaj cy si co roku na danym obszarze przebieg pogód stwierdzony na podstawie wieloletnich obserwacji. Czynniki klimatotwórcze: • - szeroko • - oddalenie od mórz i oceanów, geograficzna, • - pr dy morskie, • - wysoko • - ukształtowanie powierzchni nad poziomem morza Strefy klimatyczne Ziemi a. klimat równikowy – szer. 00, brak pór roku, bardzo ciepło 25, du y opad cały rok > 2 tys. mm b. klimat zwrotnikowy – szer. 230 27` - du e dobowe amplitudy temp. bardzo gor co cały rok, bardzo mały opad deszczu. c. klimat podzwrotnikowy – szeroko d. klimat umiarkowany – szeroko około 400, gor ce suche lato, deszczowa ciepła zima, 500, wyst puj 4 pory roku, du o odmian w zale no ci od oddalenia od morza oraz poło enia e. klimat okołobiegunowy – przez cały rok ujemna temperatura i brak opadów deszczu. Zadanie domowe: 1. Na podstawie klimatogramów w podr czniku porównaj dwie wybrane strefy klimatyczne 2. Oblicz powierzchni jeziora, które na mapie w skali 1: 500 000 stanowi prostok t o bokach 3x4cm. Pytania do lekcji: 1. Czym ró ni si klimat od pogody? 2. Poka na mapie i omów cechy klimatu np. równikowego, zwrotnikowego, podbiegunowego Lekcja 16, 17 Temat: Utrwalenie wiadomo ci – sprawdzian. IV. WODY ZIEMI Lekcja 18 Temat: Obieg wody w przyrodzie. Oceany i morza. Hydrosfera – powłoka wodna Ziemi. Zasoby wodne Ziemi: 97,5% - woda słona 2,5 %– woda słodka (69,5% lodowce i l dolody, 30% wody podziemne, 0,4% rzeki, jeziora, para wodna) Kr enie wody w przyrodzie (obieg wody) – zamkni ty cykl wywołany energi słoneczn i sił ci ko ci. Wszechocean – wszystkie oceany, powierzchnia 361 mln km2 • Ocean Spokojny Pacyfik 179 mln km2 • Ocean Atlantycki 92 mln km2 • Ocean Indyjski • Ocean Arktyczny – 15 mln km2 Morze – mniejsza cz oceanu oddzielone półwyspami, ła cuchami wysp,.(Bałtyckie, Czerwone, Czarne, Północne) Zatoka – cz oceanu lub morza wnikaj ca w l d. (Gda ska, Fundy, Fi ska, Botnicka) Cie nina – w ski pas wody mi dzy s siaduj cymi l dami. Kanał – sztucznie wybudowany fragment drogi wodnej, skracaj cy podró mi dzy s siednimi morzami. Zasolenie – najwi ksze w strefie zwrotnikowej, w pasie równikowym wynosi 32‰ i wzrasta do zwrotników 36‰ (M. Czerwone - 46‰) skutek wysokiego parowania i małych opadów. Bieguny 25‰ Ruchy wody morskiej: a) falowanie – ruch wody morskiej wywołany przez wiatr (do 20m) tsunami – fale morskie wywołane podmorskimi trz sieniami Ziemi b) pływy – przypływy i odpływy - zmiany poziomu wody morskiej wywołane przyci ganiem Ksi yca i Sło ca ( wyst puj dwa przypływy w ci gu 24 godzin i 54 minut). Najwi ksze w w skich zatokach otwartego oceanu. (Zat. Fundy – 15m) c) pr dy morskie – wielkie słone rzeki płyn ce w wierzchnich warstwach oceanu do 2 km gł boko ci– ciepłe (je li przynosz cieplejsze wody od wyst puj cych w tym miejscu) KONTURÓWKA Morza: Baffina, Arabskie, Barentsa, Celebes, Wedela, Jawajskie, Tasmana, Północne, Południowochi skie, Czarne, Karaibskie, Czerwone, Bałtyckie, Zatoki: Bengalska, Ade ska, Gwinejska, Meksyka ska, Biskajska Pr dy morskie: Peruwia ski, Kanaryjski, Kuro siwo, Zachodnioaustralijski, Brazylijski, Benguelski, Norweski, Zatokowy Zadanie domowe: 1. Opisz na podstawie dost pnych ródeł geograficznych wybran zatok , cie nin lub morze – do opisu wykorzystaj dane z tabeli na ko cu podr cznika. 2. Podaj azymut geograficzny Morza Tasmana Pytania do lekcji: 1. Poka na mapie Oceany i podaj ich powierzchnie. 2. Co to jest morze, zatoka, cie nina, kanał? 3. Oce zasolenie wody morskiej. 4. Scharakteryzuj pływy morskie. 5. Dlaczego zasolenie wód w cie ninach Du skich jest wy sze ni w Zatoce Fi skiej? Lekcja 19 Temat: Rzeki wiata. Rzeka – ciek wodny płyn cy korytem od ródła do uj cia. Rzeka główna – rzeka bezpo rednio wpadaj ca do morza. Dorzecze – teren sk d małe rzeki wpadaj do rzeki głównej. Zlewisko – teren sk d wszystkie rzeki spływaj do jednego zbiornika. Dział wodny – wypukła forma terenu rozgraniczaj ca dwa s siednie dorzecza. Obszar bezodpływowy – teren sk d rzeki nie odpływaj do morza, ko cz bieg w jeziorze, pustyni. Re im rzeczny – czynnik, który zasila wod w rzece (np. deszcz, lodowiec, monsun) – nie ny, deszczowy, deszczowo - monsunowy Rzeki: a) stałe – klimat równikowy i umiarkowany b) okresowe – sawanna – wyst puj w porze wilgotnej c) epizodyczne – na pustyniach Najdłu sze rzeki: Amazonka 7025km, Nil 6671km, Jangcy, Missisipi – Missouri • Gospodarcze wykorzystanie rzek – egluga, hydroelektrownie (trzech Przełomów) Powód – gwałtowny przybór wody w rzece –(sposoby zapobiegania -budowa sztucznych zbiorników retencyjnych, wały przeciwpowodziowe, ograniczenie zabudowy wzdłu rek) a) roztopowe – wiosn (na nizinach) b) opadowe – latem (góry) Zadanie domowe: 1. Oblicz ró nic czasu słonecznego i strefowego mi dzy Delhi a Lim 2. W jakiej skali wykonano map , je eli odległo z punktu A do punktu B wynosi 4cm, a w rzeczywisto ci wynosi 400km. Pytania do lekcji: 1. Co to jest rzeka, dorzecze, obszar bezodpływowy, zlewisko, dział wód, re im rzeczny? 2. Omów zale no 3. Czym ró ni si rzeka okresowa od epizodycznej? mi dzy sieci rzeczn a warunkami klimatycznymi. 4. Omów gospodarcze znaczenie rzek. 5. Poka najdłu sze rzeki poszczególnych kontynentów. Lekcja 20 Temat: Jeziora i bagna – wody podziemne. Jezioro – zagł bienie terenu powstałe w sposób naturalny wypełnione wod . Pojezierze – teren z du ilo ci jezior pochodzenia polodowcowego. Najgł bsze jeziora – Bajkał 1620m, Tanganika Najwi ksze jeziora – Morze Kaspijskie Jeziora odpływowe – gdy z jeziora wypływa rzeka Przepływowe- gdy przez jezioro przepływa rzeka Podział jezior: a) tektoniczne – najgł bsze na wiecie, powstałe w wyniku ruchów tektonicznych (Bajkał, Tanganika) b) przybrze ne – przez odci cie mierzej zatoki morskiej, (Łebsko, Gardno, Jamno) c) krasowe – w zagł bieniach krasowych, (Pilitwickie) d) wulkaniczne – w kraterach wygasłych wulkanów (Keli Mutu, Como) e) polodowcowe – morenowe ( niardwy, Mamry) , rynnowe (Ha cza, Gopło) f) cyrkowe – w dawnym polu firnowym, w górach (Morskie Oko, Wielki Staw G sienicowy) Sztuczne zbiorniki – tworzy si je na rzekach buduj c zapory (funkcje - przeciwpowodziowe, energetyczne, rekreacyjne) 1. Włocławskie, Jeziorsko, Siemianowickie, Goczałkowickie, Soli skie Wieczna zmarzlina – stale zamarzni ty grunt na terenach z ujemn temperatur przez wi ksz cz roku. Staw – mały zbiornik wodny utworzony przez człowieka, zwykle w celu hodowli ryb. Bagno – obszar ze stale przesi kni tym gruntem. (Azja, Ameryka Północna, Dolina Biebrzy – Polska) Wody podziemne – wody pod ziemi zwykle w wyniku wsi kania wód opadowych przez skały przepuszczalne Zwierciadło wód podziemnych – lustro wody, górna granica wody podziemnej Warstwa wodono na – skały w których kr y woda podziemna ródło – miejsce wypływu wody podziemnej na powierzchni Wody artezyjskie – wody pod du ym ci nieniem wyst puj ce w niecce artezyjskiej mi dzy dwoma warstwami skał nieprzepuszczalnych (Australia, Afryka, Kotlina Warszawska) Wody termalne (cieplice)– woda, której temperatura przekracza redni roczn 0 wyst powania (cieplice >20 C) L dek Zdrój, Podhale, Cieplice Wody geotermalne – wody ogrzane ciepłem wn trza Ziemi – Bukowina Tatrza ska temperatur miejsca Gejzery – wody w pobli u wulkanów, temp. dochodzi do 1200C, wyrzuca wod w stałych odst pach czasu – Islandia, Płw. Kamczatka Wody mineralne – wody lecznicze zawieraj powy ej 1g/l minerałów (Kudowa-Zdrój, Iwonicz Zdrój) Zadanie domowe: a) Podaj współrz dne geograficzne dowolnie wybranego jeziora lub sztucznego zbiornika wodnego i opisz go z wykorzystaniem dost pnych ródeł geograficznych i tabeli na ko cu podr cznika. b) Oblicz odległo rzeczywist mi dzy dwoma dowolnymi jeziorami oraz ró nic czasu słonecznego i strefowego. Pytania do lekcji: 1. Wymie typy jezior i ich przykłady. 2. Narysuj jezioro przepływowe i bezodpływowe. 3. Poka na mapie najwi ksze i najgł bsze jeziora wiata. 4. Poka na mapie słone jeziora. 5. Poka 3 sztuczne zbiornik 6. Wyja nij poj cia: „warstwa wodono na”, „zwierciadło wód podziemnych”, „wody artezyjskie”, „ ródło”, wody 7. Wymie przykłady gospodarczego wykorzystania wód podziemnych. 8. Podaj przykłady miejsc wyst powania wód artezyjskich i wód geotermalnych. geotermalne” Lekcja 21, 22 Temat: Utrwalenie wiadomo ci – sprawdzian. V. WN TRZE ZIEMI Lekcja 23 Temat: Budowa wn trza Ziemi – w ród skał i minerałów. Cechy wn trza Ziemi (6371km) - wzrost temperatury z gł boko ci (stopie geotermiczny - ilo metrów o jak trzeba zej , aby temperatura 0 wzrosła o 1 C) co 33m - wzrost ci nienia 3,7m/1 atmosfera Metody poznawania wn trza Ziemi: - bezpo rednie – człowiek schodzi do kopalni – (RPA Carletonville – 3,8km) - po rednie – wiercenia (np. platformy 12,3km) Zatoka Arabska badania sejsmiczne – badaj rozchodzenie si fal sejsmicznych Warstwy wn trza Ziemi: J dro Ziemi: (Ni, Fe) wewn trzne – stałe zewn trzne – płynne Płaszcz Ziemi: (4 tys. 0C + na granicy z j drem zewn.) - wewn trzny - zewn trzny – powstaj pr dy cieplne (konwekcyjne) – powoduj ruch płyt litosfery, oraz powstanie wulkanów Skorupa ziemska: - kontynentalna – 50km - oceaniczna – 12km Litosfera – obejmuje skorup ziemsk wraz z górn warstw płaszcza zewn. Skała – twarda cz skorupy ziemskiej zbudowana z minerałów. Minerał – pierwiastek lub zwi zek chemiczny, który uległ krystalizacji (najtwardszy diament) Minerał skałotwórczy – minerały stanowi ce główny składnik skały (skalenie, mika, kwarc) Podział skał ze wzgl du na sposób powstania: a) magmowe (gł binowe – jawnokrystaliczne, wylewne) b) osadowe (okruchowe, chemiczne, organiczne) c) metamorficzne – przeobra one Magmowe – powstały w czasie wybuchu wulkanu a) gł binowe – minerały wida gołym okiem – granit, sjenit, dioryt, gabro b) wylewne – szybko stygły po wypływie lawy na powierzchni – bazalt, andezyt, pumeks Osadowe – powstały w wyniku osadzania (akumulacji, sedymentacji) skał • okruchowe – powstały z okruchów innych skał – lu ne – piasek, less zwi złe - piaskowiec, zlepieniec, brekcja • chemiczne – powstały z wytr cenia z wody morskiej – sól kamienne, sól potasowa, gips • organiczne – powstały ze szcz tków organicznych – w giel brunatny, w giel kamienny, ropa naftowa, wapienie Przeobra one (metamorficzne) – powstały w wyniku przeobra enia skał magmowych i osadowych w wyniku wysokiej temperatury i ci nienia) – piaskowiec – kwarcyt, granit – gnejs wapie – marmur Pytania do lekcji: 1. Wymie metody badania wn trza Ziemi. 2. Podaj miejsce i gł boko najwi kszego odwiertu na wiecie. 3. Podaj ró nic mi dzy litosfer a skorup ziemsk . 4. Podaj cechy płaszcza Ziemi. 5. Co to s „pr dy konwekcyjne”? 6. Oce zmiany temperatury i ci nienia ze wzrostem gł boko ci. 7. Co jest podstaw podziału skał na magmowe, osadowe i metamorficzne? 8. Okre l, które z poznanych skał maj zastosowanie w gospodarce. 9. Co to s minerały skałotwórcze – podaj najliczniej wyst puj ce? 10. Jaka to skała: granit, gnejs, marmur, piaskowiec, sól, w giel kamienny, ropa naftowa, wir, brekcja, bazalt? Lekcja 24 Temat: Dzieje Ziemi. Dzieje Ziemi podzielono na ery i okresy. Układ Słoneczny powstał około 6 mld lat temu. Wiek Ziemi datuje si na około 4,6 mld lat. Prekambr – tworzy si skorupa ziemska, atmosfera i oceany (bakterie – pierwsze organizmy) Paleozoik: - bujny rozwój organizmów ywych – trylobity skamieniało ciami przewodnimi a) kambr – rozpoczyna si orogeneza kaledo ska (G. Skandynawskie) b) ordowik – pojawiaj si ryby c) sylur d) dewon – pierwsze ro liny l dowe, zwierz ta wychodz na l d (płazy), pocz tek orogenezy hercy skiej (Sudety, Harz, Wogezy, Ural) e) karbon – paprotniki drzewiaste, powstaje w giel kamienny, pojawiaj si owady i gady f) perm – las iglasty, pokłady soli, istnieje wielki l d Pangea Mezozoik – amonity skamieniało ciami przewodnimi a) trias – liczne zalewy morskie, pierwsze ssaki b) jura – odsuwanie Ameryk na zachód, powstaje O. Atlantycki, powstaj osady wapieni, pojawiaj si dinozaury c) kreda – istnieje Laurazja, wymieraj dinozaury (uderzenie planetoidy lub dziura ozonowa), pocz tek orogenezy alpejskiej, ro liny okrytonasienne, pierwsze ptaki Kenozoik a) trzeciorz d – orogeneza alpejska, w zapadliskach tworz si pokłady soli, w gla brunatnego, siarki, gazu b) czwartorz d – ochłodzenie klimatu kilkakrotne zlodowacenie (glacjały), ro linno tundrowa – mamuty włochate Holocen – trwa dzisiaj – ocieplenie klimatu, powstanie M. Bałtyckiego, pojawia si człowiek rozumny Rozwój ycia na Ziemi w kolejno ci 1. Pojawienie si sinic 2. rozwój fauny morskiej 3. pojawienie si ryb (ordowik) 4. pierwsze ro liny l dowe (sylur) 5. pojawienie si płazów (dewon) 6. ryby trzonopłetwe 7. paprocie drzewiaste 8. owady (karbon) 9. gady 10. las iglasty (perm) 11. pierwsze ssaki 12. gady morskie 13. dinozaury 14. pierwszy ptak 15. ssaki naczelne 16. zlodowacenie plejstoce skie 17. człowiek Odtwarzanie dziejów Ziemi: Skamieniało przewodnia – skamieniałe szcz tki ro lin lub zwierz t, które yły krótko na rozległych obszarach Zadanie domowe: 1. Na jakiej wysoko ci góruje Sło ce 22VI po północnej stronie nieba na szeroko ci 400 2. Oblicz odległo rzeczywist , je li odległo z punku A – do B na mapie w skali 1:250000 wynosi 12,5cm Pytania do lekcji: 1. Podziel dzieje Ziemi na ery i okresy. 2. Wymie najwa niejsze wydarzenia zwi zane z ewolucj 3. Podaj nazw ery, w której pojawił si człowiek. ycia w poszczególnych erach. 4. Przedstaw hipotezy dotycz ce wygini cia dinozaurów. 5. Omów najwa niejsze wydarzenia ery mezozoicznej. 6. Omów najwa niejsze wydarzenia ery paleozoicznej lub kenozoicznej. 7. Przedstaw znaczenie skamieniało ci przewodnich dla odtwarzania dziejów Ziemi. Lekcja 25 Temat: Wulkanizm i trz sienia ziemi – jak powstały góry? Czynniki zmieniaj ce wygl d powierzchni Ziemi dzielimy na : endogeniczne (wewn trz Ziemi) i egzogeniczne – (zewn trzne). Pr dy konwekcyjne s przyczyn poci cia litosfery na płyty. Doliny ryftowe powstaj w miejscu rozsuwania si płyt – wylewa si lawa. Kolizja płyt – zderzanie si powoduje trz sienia Ziemi. Subdukcja – podsuwanie si płyty oceanicznej pod kontynentaln . Trz sienie Ziemi – drgania skorupy ziemskiej wywołane wybuchami wulkanów lub kolizj płyty litosfery ( 13cm/rok). W wyniku zderzenia rozchodz si fale sejsmiczne. Hipocentrum – miejsce pod ziemi , gdzie doszło do zderzenia. Epicentrum – miejsce na powierzchni nad hipocentrum. Skale trz sie Ziemi: Richtera (skala), Mercallego (opis skutków) Sejsmograf – przyrz d do rejestracji trz sie Ziemi. Wulkan – miejsce wypływu lawy na powierzchni (proces to erupcja). Tworz si na granicy płyt litosfery. Najwi cej Pacyficzny Pier cie Ognia. Elementy wybuchu wulkanu: lawa ( 1 tys.0C), pyły i gazy, popioły, bomby wulkaniczne, lapille. Kaldera – rozległe zagł bienie w miejscu krateru powstałe w wyniku wybuchu. Wulkany ze wzgl du na kształt: tarczowe (ocean – Mauna Loa), sto kowe – l d (Wezuwiusz) Góry – wypukłe formy terenu powy ej 500 m n.p.m. o du ych wysoko ciach wzgl dnych i stromych stokach. a) wulkaniczne – wzniesienie pochodzenia wulkanicznego (Kilimand aro – 5895m szczyt Kibo) b) zr bowe – powstałe w wyniku ruchów tektonicznych (Sudety, Harz – Niemcy) c) fałdowe – powstaj w wyniku subdukcji płyt litosfery (Alpy, Himalaje, Karpaty) Formy ukształtowania powierzchni l dów i mórz: 1. góry 2. wy yna – teren o silnie urozmaiconej rze bie i małych wysoko ciach wzgl dnych 3. nizina – teren od 0 – 300 m n.p.m. płaski 4. depresja – teren poło ony poni ej poziomu morza 5. szelf – fragment kontynentu zalany wod do 200m (teren bogaty w zło a ropy naftowej) 6. stok kontynentalny – silnie nachylony fragment dna oceanicznego. 7. basen oceaniczny – rozległe obni enie dna oceanicznego – na gł boko ci od 3 – 6 tys. M 8. grzbiet ródoceaniczny – podwodny ła cuch górski oddzielaj cy baseny oceaniczne 9. rów oceaniczny – gł bokie w skie obni enie dna (Rów Maria ski 11 022 m) Zadanie domowe: Zadanie domowe: 1) Odszukaj na mapie w atlasie i opisz jeden dowolnie wybrany wulkan: Cotopaxi – Ekwador (Ameryka Pd.) Erebus - Antarktyka Erebus – wyspa Rossa (Antarktyda) Fud i San – Japonia Krakatau – Indonezja (cie n. Sundajska) Mont Pelee – Martynika (wyspa) Popocateptl - Meksyk Rainer – USA (G. Kaskadowe) Stromboli – Włochy (wyspa Stromboli) Santoryn - Grecja Newado de Ruiz - Kolumbia Kamerun – Kamerun (Afryka) 2) Wypisz z atlasu przykłady najwi kszych form ukształtowania powierzchni l dów na ka dym kontynencie. – opisz wybran . Pytania do lekcji: 1. Wska zale no mi dzy trz sieniami ziemi i wulkanizmem a rozmieszczeniem płyt litosfery. 2. Wyja nij poj cia „hipocentrum” i „epicentrum” 3. Omów budow wulkanu sto kowego i wymie nazwy materiałów wydostaj cych si na powierzchni podczas wybuchu wulkanu. 4. Wymie główne obszary sejsmiczne na wiecie. 5. Omów formy powstałe w wyniku rozsuwania si płyt litosfery. 6. Omów formy powstałe w wyniku zderzania si płyt litosfery. 7. Jak powstaj góry fałdowe - podaj przykłady w Azji, Europie i Ameryce Północnej. 8. W jaki sposób powstały góry zr bowe? 9. Podaj przykłady gór wulkanicznych znajduj cych si na obszarze Pacyfiku. 10. Wymie nazwy wielkich form ukształtowania powierzchni Ziemi oraz podaj przykłady. Lekcja 26, 27 Temat: Utrwalenie wiadomo ci – sprawdzian. VI RZE BIARZE POWIERZCHNI ZIEMI Lekcja 28 Temat: Niszczenie skał – procesy krasowe Czynniki zewn trzne (egzogeniczne) na powierzchni Ziemi (zwi zane z klimatem – szer. geograf.) woda (rzeka, jezioro, morze), wiatr, mróz, sło ce przyczyniaj ce si do zmiany rze by powierzchni Ziemi Procesy: • niszcz ce: wietrzenie, erozja -zrównanie powierzchni (denudacja) • buduj ce: transport, akumulacja (osadzanie) Działalno człowieka przyczynia si do przyspieszenia niektórych procesów. Kwa ne deszcze spowodowane zanieczyszczeniem powietrza, przyspieszaj wietrzenie skał. Wietrzenie: - proces niszczenia skał doprowadzaj cy do powstania zwietrzeliny lub gołoborza Wietrzenie fizyczne: a) mrozowe - rozpada si skała: (np. gołoborza) bloki skalne w G. wi tokrzyskich b) termiczne (insolacja) c) mrozowe (kongelacja) Wietrzenie chemiczne: zmienia si skład chemiczny skały w wyniku rozpuszczenia przez wod (w klimatach wilgotnych) – zjawisko krasowe (rozpuszczanie wapieni) Wietrzenie organiczne – wywołane przez organizmy (korzenie ro lin) Ruchy masowe – proces przemieszczania si zwietrzeliny w dół pod wpływem siły grawitacji a) odpadanie – okruchy skalne łobi rynny w Tatrach zwane lebami u wylotu tworz sto ki piargowe b) osuwanie – gwałtowne osuwanie mas o du ej obj to ci (Karpaty Fliszowe) Erozja – proces polegaj cy na dr eniu i łobieniu skorupy ziemskiej. Proces krasowy – proces polegaj cy na rozpuszczaniu skał w glanowych (wapienie, gipsy, dolomity, sole) przez wod opadow zawieraj c dwutlenek w gla. Powstaje rze ba krasowa. (Wy yna Krakowsko – Cz stochowska, Tatry Zachodni, Wy yna Małopolska) Formy rze by krasu powierzchniowego: a) łobki krasowe b) lejki krasowe c) polje – powstał z poł czenia lejków krasowych, płaskodenne kotliny w kształcie lejka d) mogoty (osta ce) w Polsce Maczuga Herkulesa – Dolina Pr dnika Formy krasu podziemnego: a) kominy krasowe b) korytarze c) jaskinie krasowe: Łokietka, Mro na, Raj d) stalaktyty – ciekaj cy ze stropu nanos wapienny, e) stalagmity – narastaj cy ku górze osad wapienny, f) stalagnaty g) ponory (miejsce, gdzie ginie rzeka) i wywierzyska (miejsce, gdzie wypływa na powierzchni ) h) doliny krasowe i) syfony Zadanie domowe: 1. Opisz „Szlak Orlich Gniazd” - szlak turystyczny na Wy ynie Krakowsko – Cz stochowskiej? 2. Oblicz ró nic czasu słonecznego mi dzy półwyspem Alaska a Półwyspem Skandynawskim. 3. Na jakiej wysoko ci Sło ce góruje 22 XII w Montevideo? Pytania do lekcji: 1. Wymie zewn trzne i zewn trzne procesy kształtuj ce powierzchni Ziemi. 2. Podaj nazwy stref klimatycznych, w których dominuje wietrzenie mrozowe - gołoborza? 3. Wymie i opisz poznane rodzaje ruchów masowych. 4. Dlaczego w klimacie gor cym wilgotnym najszybciej zachodzi proces wietrzenia chemicznego? 5. Okre l warunki sprzyjaj ce powstawaniu osuwisk. 6. Podaj nazwy skał ulegaj cych procesowi krasowienia. 7. Wymie nazwy form krasu powierzchniowego i podziemnego. 8. Wska na mapie Polski trzy obszary wyst powania zjawisk krasowych. Lekcja 29 Temat: Praca rzeki, lodowce i l dolody Rzeka – • ciek wodny płyn cy korytem od ródła do uj cia. Działalno a) rzek: bieg górny: du y spadek, łobienie koryta (erozja denna), V – kształtna dolina, transport du ych okruchów, erozja wsteczna – tworzenie wodospadów b) bieg rodkowy – spadek mniejszy, erozja boczna (tworzenie zakoli – meandry) dolina szeroka, transport zawiesiny c) bieg dolny – osadzanie (akumulacja) – tworzenie delt Typy uj rzecznych: - deltowaty – morze płytkie (Wisła, Dunaj, Wołga) - lejkowaty – morze gł bokie (Sekwana, Tamiza, Jangcy, Garonna) Lodowiec – tam, gdzie: rednia roczn temperatura poni ej 00 C opad niegu wy szy ni topnienie Elementy budowy lodowca górskiego: Pole firnowe – zagł bienie powy ej linii wiecznego niegu w którym gromadzi si nieg J zor – nadmiar niegu spływaj cy z pola firnowego L dolód o grubo ci ponad 3,5 tys. m pokrywa prawie cała Grenlandi 99,5% – spod niegu wystaj góry Typy lodowców l dolody – olbrzymie pola lodowe (Antarktyda i Grenlandia) fieldowe – czapy zalegaj ce płaskowy e Norwegii karowe – maj tylko pole firnowe (Alpy, Himalaje Lodowiec Pasterce w Alpach z j zorem dł. 8,5km i grubo ci 300m Działalno lodowców: erozyjna – niszczenie skał podło a lodem ( łobienie, wygładzanie) - jeziora rynnowe (Ha cza) - jeziora morenowe ( niardwy) pradoliny – dawne koryta, którymi odpływała woda z topniej cego l dolodu (Warszawsko – Berli ska) - transportuj ca – przesuwanie materiału (morena) przed czołem, na spodzie z boku (czołowa, denna, boczna) Erozyjna działalno lodowców górskich: cyrki lodowcowe – zagł bienia - dawne pola firnowe jeziora cyrkowe – zagł bienia wypełnione wod doliny U – kształtne – szerokie doliny poszerzone przez j zory lodowcowe Pytania do lekcji: 1. Opisz proces erozji rzecznej. 2. Wymie formy powstaj ce w wyniku rze botwórczej działalno ci rzek. 3. Omów proces powstawania meandrów i starorzeczy. 4. Wymie warunki sprzyjaj ce powstawaniu delt i uj 5. Poka najdłu sze rzeki poszczególnych kontynentów. lejkowatych. 6. Podaj ró nice mi dzy lodowcem górskim a l dolodem. 7. Wymie nazwy form powstałych w wyniku rze botwórczej działalno ci lodowców górskich. 8. Podaj nazwy form powstałych w wyniku działalno ci l dolodu. 9. Wymie nazwy czterech miejsc wyst powania lodowców górskich 10. Dlaczego współcze nie w Tatrach nie wyst puj lodowce górskie? Lekcja 30 Temat: Działalno Działalno wiatru i morza. wiatru (eoliczna): najsilniejsza na obszarach pustynnych Pustynia – teren pozbawiony ro linno ci a) kamienista (hamada) b) wirowa (serir) c) piaszczysta (erg) Działalno wiatru a) erozyjna ( łobienie): - deflacja – wywiewanie - powstaj misy, jamy, kieszenie - korazja – niszczenie materiałem skalnym niesionym przez wiatr (grzyb skalny, jardangi) b) akumulacyjna (buduj ca) - wydmy paraboliczne – strona wypukła w kierunku wiatru (nadmorskie np. Łeba wys. 60m), - barchany – stron wkl sła w kierunku wiatru (pustynie) Egipt dł. 300km, wysoko - pokrywy lessowe (skała pyłowa z du 500m ilo ci kwarcu) – Wy yna Lubelska, Wy yna Lessowa w Chinach Niszcz ca działalno a) abrazja – proces niszczenia wysokiego brzegu morskiego (pagór moreny czołowej) klifu Buduj ca działalno a) morza: morza: mierzeje – Wi lana, Helska Typy wybrze y: a) riasowe – zalane doliny rzeczne (Irlandia, Bretania)) b) zalewowe – odci te mierzej (Polska) c) dalmaty skie – podłu ne wyspy równolegle do wybrze a (Chorwacja) c) szkierowe (Szwecja, Finlandia) e) fiordowe (Norwegia) – zalanie dolin polodowcowych Atole koralowe – wyspy pochodzenia wulkanicznego w kształcie pier cienia w strefie mi dzyzwrotnikowej. Pytania do lekcji: 1. Poka na mapie poło enie pusty : np.: Gobi, Wielki Erg, Simsona…. 2. Podaj nazwy form rze by powstałe w wyniku buduj cej i niszcz cej działalno ci wiatru. 3. Wymie rodzaje pusty . 4. Podaj nazwy najwi kszych pusty na poszczególnych kontynentach. 5. Omów niszcz c działalno 6. Wymie poznane typy wybrze y – poka rejony ich wyst powania. 7. Scharakteryzuj buduj c działalno morza na przykładzie klifu. morza na przykładzie mierzei. Zadanie domowe: Na podstawie ródeł informacji geograficznych opisz dowoln pustyni : Gibsona, Wielki Erg, Simpsona, Libijsk , Tanami, Kyzył – Kum, Mohave, Thar, Gobi, Namib, Atakama, Wieki nefu, Wielka Pustynia Piaszczysta VII. TAJEMNICA NATURY Lekcja 31 Temat: Gleba. Sfera ycia. Gleba: przypowierzchniowa warstwa litosfery składaj ca si z cz stek mineralnych i organicznych, powietrza i wilgoci, yzno zale y od ilo ci próchnicy (klasa bonitacyjna) Zale y od: - skały macierzystej, - warunków klimatycznych, - wody, - ro linno ci i zwierz t 5) Profil glebowy: to, uło enie w glebie poziomów glebowych - poziom próchniczy, - poziom wymywania, - poziom wmywania, - poziom glejowy, - skała macierzysta 6) Gleby stref klimatycznych (strefowe) klimat okołobiegunowy – gleby ubogie (proces rozkładu wolny) klimat gor cy i wilgotny – gleby ubogie ółtoziemy, czerwonoziemy klimat umiarkowany – gleby naj y niejsze czarnoziemy ( du a zawarto próchnicy - step), czarne ziemie (bagna), brunatne (las li ciasty), bielicowe Las iglasty)) Gleby niezale ne od klimatu (astrefowe): - mady – w dolinach rzek, r dziny – na skałach wapiennych - inicjalne – w górach Lekcja 32, 33 Temat: Utrwalenie wiadomo ci – sprawdzian.