Przedszkole 8

Ludzie, miejsca, wydarzenia
Wychowanie przedszkolne
w latach 1918 –1939 (cz. I)
■ AGATA SAMSEL (Bia∏ystok)
Releksje dotyczàce dziejów wychowania przedszkolnego w Polsce mogà byç podstawà do okreÊlenia kierunków rozwoju tej dyscypliny równie˝ w dobie wspó∏czesnej.
Sieç i organizacja przedszkoli
U progu odzyskania niepodleg∏oÊci pedagodzy i dzia∏acze oÊwiatowi stan´li przed problemem ujednolicenia szkolnictwa w trzech by∏ych zaborach i ustalenia zasad prawnych jego
funkcjonowania. Zarówno podczas pierwszego, jak i drugiego zjazdu nauczycielskiego
w Krakowie, w latach 1917 i 1918, ich uczestnicy zwrócili uwag´ na potrzeb´ zorganizowania
racjonalnej opieki dla dzieci w wieku przedszkolnym. Komisja Pedagogiczna Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego sprecyzowa∏a
podstawowe zadania ochron jako placówek nie
tylko opiekuƒczych, ale tak˝e wychowawczych,
przygotowujàcych dzieci do podj´cia nauki
szkolnej1). PodkreÊlono znaczenie ochron i ich
rol´ w koncepcji trzystopniowego systemu
szkolnictwa i siedmioklasowej szko∏y powszechnej2).
W wyniku dyskusji prowadzonych na zjazdach oÊwiatowych, jeszcze podczas trwania
I wojny Êwiatowej, opracowano „Tymczasowy
regulamin ochron”, okreÊlajàcy zakres obowiàzków wychowawczyƒ i zasady organizacji pracy.
Przewidywa∏ on finansowanie ochron z bud˝etu
paƒstwa i samorzàdów terytorialnych.
Z chwilà utworzenia Ministerstwa Wyznaƒ
Religijnych i OÊwiecenia Publicznego powo∏ano w nim Referat Wychowania Przedszkolnego
pod kierownictwem Marii Weryho-Radziwi∏∏owiczowej. Jej wspó∏pracownicami zosta∏y wizy8/2003
tatorki ochron – Stanis∏awa Oko∏owiczówna
i Lucyna Molendziƒska-Wernerowa. Podstawowym zadaniem Referatu by∏a reorganizacja
istniejàcych placówek opiekuƒczych dla dzieci
w wieku przedszkolnym i ustalenie dla nich
jednolitych form organizacyjnych. Nad cz´Êcià
z nich roztoczono nadzór ministerstwa i nazwano je przedszkolami, w odró˝nieniu od ogródków dzieci´cych i ochronek3). W∏adze paƒstwowe zleci∏y ustalenie liczby placówek przedszkolnych na ziemiach wszystkich trzech by∏ych
zaborów. Wed∏ug obliczeƒ w 1918 r. w ca∏ym
kraju istnia∏o 1041 instytucji obejmujàcych
opiekà 33944 dzieci w wieku przedszkolnym4),
a tak˝e dzieci starsze, którym placówki te zapewnia∏y poczàtkowà nauk´ szkolnà.
Zjazdy nauczycieli
Pierwszy Ogólnopolski Wielki Zjazd Nauczycielski (zwany Sejmem Nauczycielskim), w 1919
r., powo∏a∏ Sekcj´ Wychowania Przedszkolnego,
która uchwali∏a nast´pujàce postulaty:
1)
Historia wychowania: wiek XX, t. 1, pod red.
J. Miàso, Warszawa 1980, s. 99.
2)
M. Wróbel, Wychowanie przedszkolne w Polsce
w latach 1918-1939, Wroc∏aw-Warszawa-Kraków
1967, s. 26.
3)
Historia wychowania: wiek XX, op. cit., s. 100.
4)
W. Bobrowska-Nowak, Historia wychowania
przedszkolnego, Warszawa 1978, s. 255.
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
463
Ludzie, miejsca, wydarzenia
1. Zjazd uznaje, ˝e paƒstwo powinno roztaczaç opiek´ nad dzieçmi od najm∏odszego ich
wieku za poÊrednictwem odpowiednich instytucji wychowawczych, które majà byç powszechnie dost´pne.
2. Zjazd uznaje, ˝e ze wzgl´du na specjalnie
wa˝ne zadania ochrony nale˝y jà oddzieliç od
szko∏y i nadaç jej charakter instytucji wy∏àcznie
wychowawczej.
3. Zjazd uznaje, ˝e paƒstwo powinno roztoczyç nadzór nad wszystkimi ochronami, udzielaç pozwoleƒ na otwieranie ochron jedynie
tym, którzy poddadzà si´ wymaganym przepisom. Kierownikami ochron mogà byç tylko
osoby fachowo przygotowane. Uposa˝enie kierowniczek ochron ma byç sta∏e i dostateczne.
4. Zjazd uznaje, ˝e paƒstwo powinno
w mo˝liwie najkrótszym czasie za∏o˝yç w wi´kszych Êrodowiskach i utrzymywaç ochronki,
które by∏yby wzorem i zach´tà dla okolicznych
ochron.
5. Zjazd uznaje, ˝e nale˝y dà˝yç do tego, by
w Ministerstwie WRiOP powsta∏ fundusz zapomogowy ochron, z którego b´dà wydawane zasi∏ki ochronom prywatnym potrzebujàcym pomocy i zas∏ugujàcym na nie.
6. Zjazd uznaje, ˝e Ministerstwo WRiOP
powinno podjàç wydawnictwo pisma, które by
dostarczy∏o wskazówek, jak kierowaç ochronà,
urzàdza∏o konkursy na pomoce naukowe, prace z metodyki i literatury dzieci´cej oraz u∏atwia∏o zwiedzanie wzorcowych instytucji zagranicznych.
7. Zjazd uznaje, ˝e paƒstwo jak najszybciej
powinno przystàpiç do tworzenia kursów
ochroniarskich i kursów dla piastunek ˝∏obków.
8. Zjazd uznaje, ˝e w celu u∏atwienia wychowania przedszkolnego miasta powinny zak∏adaç na gruntach w∏asnych lub wynaj´tych
zagonki i place zabaw dla dzieci5).
Dzia∏alnoÊç MWRiOP
Referat Wychowania Przedszkolnego mia∏
niezwykle trudne zadanie. Mimo usilnych zaO szko∏´ polskà. Pierwszy Ogólnopolski Wielki
Zjazd Nauczycielski w Warszawie, t. 3, Warszawa-Lwów 1920, s. 237.
6)
M. Wróbel, op. cit., s. 47.
5)
464
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
biegów propagatorek instytucjonalnego wychowania ma∏ych dzieci nie zosta∏ wydany ˝aden
dokument prawny, regulujàcy zasady zak∏adania i finansowania przedszkoli. W dalszym ciàgu rozwija∏y si´ one g∏ównie dzi´ki organizacjom spo∏ecznym i wyznaniowym, zak∏adom
produkcyjnym, osobom prywatnym, a tak˝e samorzàdom terytorialnym. Wprawdzie nadzór
i opiek´ nad nimi mieli sprawowaç kuratorzy
i inspektorzy, jednak w zwiàzku z brakiem
norm prawnych wszystkie dzia∏ania zwiàzane
z zak∏adaniem i finansowaniem przedszkoli zale˝a∏y wy∏àcznie od dobrej woli w∏adz samorzàdowych, a nie od zapotrzebowania na funkcjonowanie tego typu placówek na danym terenie.
Brak regulacji prawnych uniemo˝liwia∏ tworzenie jednolitej sieci przedszkoli, czyli w zasadzie
Referat Wychowania Przedszkolnego nie móg∏
realizowaç g∏ównego zadania, do którego zosta∏ powo∏any, co w konsekwencji doprowadzi∏o do jego likwidacji w 1926 r. Mimo wszystko
w okresie swojej dzia∏alnoÊci Referat mia∏ niema∏e osiàgni´cia:
– okreÊli∏ charakter i zasady w∏aÊciwie dzia∏ajàcej placówki dla ma∏ych dzieci;
– wyda∏ zarzàdzenia w sprawie higieny, zaopatrzenia w pomoce dydaktyczne i biblioteczki pedagogiczne;
– zlikwidowa∏ dotychczasowe ochronki-szko∏y (dzieci powy˝ej siódmego roku ˝ycia
musia∏y odejÊç do szkó∏);
– zorganizowa∏ kontrol´ nad przedszkolami;
– unormowa∏ spraw´ kwalifikacji zawodowej wychowawczyƒ i roztoczy∏ nadzór nad ich
kszta∏ceniem6).
W zwiàzku z du˝ym zapotrzebowaniem na
placówki wychowawcze dla ma∏ych dzieci liczba
przedszkoli stale ros∏a a˝ do 1931 r., jednak
w roku szkolnym 1926/1927 znalaz∏o si´ w nich
zaledwie 4% ogó∏u dzieci w wieku przedszkolnym, z czego wynika, ˝e sieç placówek nie by∏a
wystarczajàca.
Przedszkola na Âlàsku
PomyÊlny rozwój przedszkoli na Âlàsku by∏
wynikiem celowej polityki w∏adz, którym zale˝a∏o na obj´ciu wychowaniem najm∏odszych
mieszkaƒców tej cz´Êci kraju w zwiàzku z procesem scalania z macierzà. LiczebnoÊç i organi8/2003
Ludzie, miejsca, wydarzenia
zacja przedszkoli w poszczególnych województwach, a nawet w nale˝àcych do tego samego
województwa powiatach, ró˝ni∏a si´ w zale˝noÊci od stosunku do nich w∏adz samorzàdowych
i organizacji spo∏ecznych. Szczególnie zas∏u˝y∏
si´ tu starosta powiatu cz´stochowskiego, in˝ynier Kazimierz Kuhna oraz jego wspó∏pracownicy: referent oÊwiatowy Bobowicz i inspektor
samorzàdowy Cencel. Dzi´ki ich zabiegom
w powiecie cz´stochowskim, jako jedynym
w kraju, wszystkie przedszkola by∏y samorzàdowe, bezp∏atne i mia∏y odpowiednie pomieszczenia. Placówki te by∏y przewa˝nie jednooddzia∏owe i liczy∏y po osiemnaÊcioro dzieci, nad
rozwojem których czuwa∏a wysoko wykwalifikowana kadra. Niestety, w pozosta∏ych cz´Êciach kraju sytuacja nie przedstawia∏a si´ tak
korzystnie.
Ustawa u ustroju szkolnictwa
W∏adze dostrzega∏y niedociàgni´cia organizacyjne instytucji przedszkolnych. Problem
ten próbowano rozwiàzaç poprzez uchwalenie
ustawy „O ustroju szkolnictwa” z 11 marca
1932. Wprowadzi∏a ona oficjalnà nazw´
„przedszkole” dla wszystkich placówek wychowania przedszkolnego, okreÊlajàc tym samym
ich miejsce w systemie oÊwiaty jako instytucji
poprzedzajàcej szko∏´ i przygotowujàcej do niej.
Artyku∏ 4. postanowieƒ szczegó∏owych ustawy
mówi∏: „Dla dzieci w wieku od 3 lat ukoƒczonych do czasu rozpocz´cia obowiàzku szkolnego
organizuje si´ przedszkola, które majà na celu
wychowanie fizyczne i psychiczne przez stworzenie odpowiednich ku temu warunków”7). Okólnikiem numer 166 z 7 listopada 1932 r. nadzór
nad przedszkolami prywatnymi przekazano kuratorom okr´gów szkolnych8).
Ustawa „O ustroju szkolnictwa” z 1932 r.
regulowa∏a podstawy prawne dzia∏ania przedszkoli, ich charakter, zadania i wiek ucz´szczajàcych tam dzieci, okreÊla∏a tak˝e rodzaj kwalifikacji zawodowych wychowawczyƒ. Formalnie
przedszkola zosta∏y w∏àczone do polskiego systemu oÊwiaty jako instytucje oÊwiatowo-wychowawcze, poprzedzajàce szko∏´ podstawowà
i przygotowujàce do niej, czyli stanowiàce
pierwszy szczebel w systemie oÊwiaty i wychowania. Organizacja placówek wychowawczych
8/2003
dla ma∏ych dzieci zyska∏a podstaw´ prawnà,
okreÊlona bowiem zosta∏a w ustawie paƒstwowej. Ustalone te˝ zosta∏y konkretne ramy organizacyjne (warunki zak∏adania przedszkoli,
stosunki mi´dzy pracownikami, organizacja
nadzoru, wiek dzieci). Ponadto ustawa ujednolici∏a system kszta∏cenia wychowawczyƒ i zrówna∏a je pod wzgl´dem zawodowym z nauczycielami ró˝nego typu szkó∏, na równi z którymi
powinny posiadaç wiedz´, przygotowanie pedagogiczne i spo∏eczno-obywatelskie9).
Ustawa nie w pe∏ni jednak satysfakcjonowa∏a propagatorki wychowania przedszkolnego Zarzuca∏y one w∏adzom, i˝ nie uwzgl´dni∏y
ich postulatów, dotyczàcych bezp∏atnoÊci i powszechnoÊci przedszkoli, oraz nie okreÊli∏y aktem prawnym, do kogo nale˝y obowiàzek zak∏adania tych placówek, uzale˝niajàc tym samym ich byt materialny od dotacji organizacji
spo∏ecznych i samorzàdowych. W „Sprawozdaniu z dzia∏alnoÊci Zarzàdu G∏ównego Zwiàzku
Nauczycielstwa Polskiego za lata 1932 i 1933”
czytamy: „Liczba przedszkoli w obecnej chwili
nie mo˝e pomieÊciç potrzebujàcych tej opieki
dzieci mimo znacznych wysi∏ków dokonywanych przez spo∏eczeƒstwo. Statystyka za rok
szkolny 1932/1933 wykazuje, niestety, spadek
liczby przedszkoli: w r. 1931/1932 liczba przedszkoli wynosi∏a 1920, liczba dzieci 103 687; w r.
1932/1933 liczba przedszkoli spad∏a do 1726,
liczba dzieci – 87 306”10).
Âwiatowy kryzys ekonomiczny nie ominà∏
te˝ m∏odego paƒstwa polskiego. Stale pogarszajàca si´ sytuacja gospodarcza odbi∏a si´ niekorzystnie na dalszym rozwoju sieci przedszkoli – ich liczba od 1932 stale spada∏a. Zmniejsza∏a si´ liczba placówek samorzàdowych, gdy˝
borykajàce si´ z problemami finansowymi samorzàdy mia∏y pilniejsze potrzeby, szczególnie,
˝e rzàd nie wyda∏ zapowiadanej ustawy o
7)
Dziennik Urz´dowy Ministerstwa WRiOP z 30
VI 1932 r., nr 4, poz. 39.
8)
W. Le˝aƒska, Wychowanie przedszkolne w reformie J´drzejewiczowskiej, “Kwartalnik Pedagogiczny”,
1995, nr 4, s. 154.
9)
Ibidem, s. 62.
10)
Sprawozdanie z dzia∏alnoÊci Zarzàdu G∏ównego Zwiàzku Nauczycielstwa Polskiego za lata 1932
i 1933, „G∏os Nauczycielski” 1934, nr 31, s. 623.
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
465
Ludzie, miejsca, wydarzenia
szkolnictwie samorzàdowym, okreÊlajàcej jasno
obowiàzki samorzàdów wzgl´dem zak∏adania
przedszkoli. Ponadto okreÊlone ustawà kryteria
dla przedszkoli sprawi∏y, ˝e znaczna cz´Êç placówek zosta∏a zlikwidowana, gdy˝ nie spe∏nia∏y
wymaganych warunków. W miejsce likwidowanych przedszkoli samorzàdowych powstawa∏y
spo∏eczne i zakonne, które by∏y raczej instytucjami opiekuƒczymi ni˝ oÊwiatowo-wychowawczymi. Ucz´szcza∏y do nich dzieci z rodzin najbiedniejszych, a potrzeba do˝ywiania ich i zapewnienia odzie˝y spycha∏a na dalszy plan zadania wychowawcze, poza tym brak nale˝ytych
podstaw materialnych nie pozwala∏ na zatrudnienie wykwalifikowanej kadry.
Zas∏u˝eni dla wychowania
przedszkolnego
Z takim stanem rzeczy nie mog∏y si´ pogodziç czo∏owe organizatorki wychowania przedszkolnego. Zofia ˚ukiewiczowa i Helena Czerwiƒska protestowa∏y na ∏amach „Przedszkola”
przeciwko obracaniu wniwecz trudu w∏o˝onego
w przemian´ dawnych ochron w placówki
o charakterze wychowawczym. Mimo regresu
propagatorki wychowania przedszkolnego nie
zaprzesta∏y swej pracy. Usi∏owa∏y utrzymywaç,
a nawet rozwijaç dotychczasowe osiàgni´cia
w dziedzinie wychowania ma∏ych dzieci, upowszechniajàc je przez wydawane broszury i publikacje w periodykach, a tak˝e starajàc si´ s∏u˝yç radà i pomocà wychowawczyniom. Szczególnie aktywnie dzia∏a∏y na tej niwie: Maria
Weryho-Radziwi∏∏owiczowa, Stefania Marciszewska-Posadzowa, Zofia ˚ukiewiczowa, Zofia Bogdanowiczowa, Helena Czerwiƒska, Maria Dzierzbicka, Antonina Juriewicz.
W 1935 r. uczestnicy Zjazdu Zwiàzku Nauczycielstwa Polskiego ponownie wystàpili z ˝àdaniem, by nauk´ w szkole powszechnej poHistoria wychowania: wiek XX, op. cit., s. 102.
12)
W. Le˝aƒska, op. cit., s. 160.
11)
466
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
przedza∏o wychowanie w bezp∏atnych, dost´pnych dla wszystkich dzieci przedszkolach. Rok
póêniej ten postulat umieÊcili w rezolucji
uczestnicy Zjazdu Stowarzyszeƒ Spo∏eczno-OÊwiatowych w Obronie OÊwiaty Powszechnej.
W∏adze dostrzega∏y potrzeb´ roztaczania
opieki nad ma∏ymi dzieçmi, jednak wobec kryzysu ekonomicznego i ciàg∏ych niedoborów
w bud˝ecie nie widzia∏y mo˝liwoÊci dofinansowania przedszkoli przez paƒstwo. Zdawa∏y sobie spraw´ tak˝e z trudnoÊci materialnych samorzàdów lokalnych, tote˝ zmuszone by∏y zaakceptowaç funkcjonowanie placówek opiekuƒczych dla dzieci w wieku przedszkolnym.
Wyrazem tego by∏ okólnik ministra WRiOP
z dnia 30 V 1936 r. o zak∏adach dla dzieci
w wieku 3–7 lat, które mia∏y niewiele wspólnego z okreÊlonymi ustawà z 1932 r. placówkami
oÊwiatowo-wychowawczymi. By∏ to w zasadzie
powrót do dawnych ochronek11).
Organizatorki wychowania przedszkolnego
nie zniech´ca∏y si´ jednak i nie zaprzestawa∏y
swych akcji propagujàcych upowszechnianie
przedszkoli. W kwietniu 1938 r. odby∏ si´ Kongres Spo∏eczno-Obywatelskiej Pracy Kobiet, na
którym przedstawicielki Sekcji Wychowania
Przedszkolnego Zwiàzku Nauczycielstwa Polskiego przedstawi∏y nast´pujàce postulaty:
– organizowanie i utrzymywanie przedszkoli przez samorzàdy lokalne;
– opracowanie sieci przedszkolnej dla ca∏ego kraju z uwzgl´dnieniem potrzeb Êrodowiskowych;
– otoczenie opiekà paƒstwa i samorzàdów
przedszkoli spo∏ecznych;
– powo∏anie wizytatorek przedszkolnych
przy kuratoriach;
– zapewnienie przedszkolom opieki higieniczno-lekarskiej;
– dokszta∏canie wychowawczyƒ przedszkoli12).
AGATA SAMSEL
Uniwersytet w Bia∏ymstoku, Biblioteka Wydzia∏u Pedagogiki i Psychologii
8/2003