badania nad wyznaczeniem ārodowiskowych i fizjologicznych

BADANIA NAD WYZNACZENIEM ÂRODOWISKOWYCH
I FIZJOLOGICZNYCH ZAWARTOÂCI CYNKU
W MIGDA¸KACH GARD¸OWYCH
STUDIES ON DETERMINATION OF ENVIRONMENTAL AND PHYSIOLOGICAL LEVELS OF
ZINC IONS IN THE PHARYNGEAL TONSILS
Ewa Nogaj 1, Jerzy Kwapuliƒski 1, Krzysztof Cecherz2, Maciej Misio∏ek 2
1
2
Katedra i Zak∏ad Toksykologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, Katowice
Kierownik: Prof. dr hab. J. Kwapuliƒski
Katedra i Klinika Laryngologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, Katowice
Streszczenie
Cynk jest jednym z najwa˝niejszych mikroelementów.
Pierwiastek ten warunkuje prawid∏owe funkcjonowanie
uk∏adu nerwowego, odpornoÊciowego, zmys∏u smaku
i w´chu. Niedobór cynku manifestuje si´ os∏abieniem aktywnoÊci i rozwoju ruchowego dzieci.
Przedmiotem badaƒ by∏y próby przeroÊni´tych migda∏ków gard∏owych uzyskanych na drodze adenotomii
zgodnie z obowiàzujàcymi wskazaniami, od dzieci zamieszka∏ych na terenach województwa ma∏opolskiego
i Êlàskiego. Obszar odniesienia stanowi∏y tereny wiejskie
Jury Krakowsko-Cz´stochowskiej. Badaniami obj´to populacj´ 95 dzieci w tym 40 dziewczynek (42%) i 55 ch∏opców (58%) w wieku od 2 do 15 lat (Êrednia 6,8 lat). ZawartoÊç cynku oznaczono metodà ICP-AES.
Ârednia zawartoÊç cynku w migda∏kach gard∏owych
w ca∏ej badanej grupie dzieci wynosi∏a 74,51 µg/g. Nie
stwierdzono statystycznie istotnych ró˝nic pomi´dzy
przeci´tnà (Êrednià geometrycznà) zawartoÊcià cynku
w badanych próbach pochodzàcych od dziewczynek –
73,15 µg/g i ch∏opców – 75,49 µg/g. Ró˝nice mi´dzy p∏cià
pojawiajà si´, w przypadku zakresów zmian, u ch∏opców
zakres ten jest wyraênie wi´kszy (55,86–97,59 µg/g) w porównaniu do dziewczynek (58,34–88,68 µg/g) jak równie˝
przy porównaniu zawartoÊci odpowiadajàcej 95 percentylowi (zawartoÊci incydentalne wynikajàce z du˝ej ekspozycji Êrodowiskowej) w migda∏kach gard∏owych ch∏opców
jest wi´kszy – (87,73 µg/g) w porównaniu do dziewczynek
(81,98 µg/g).
Ustalono, na podstawie relacji zmian ilorazu zawartoÊci cynku w migda∏kach gard∏owych w funkcji zmian zawartoÊci cynku w pyle zawieszonym w powietrzu, fizjologiczne iloÊci cynku w migda∏ku gard∏owym na poziomie
42 µg/g.
S∏owa kluczowe: cynk, dzieci, migda∏ki gard∏owe
Abstract
The zinc is one of the most important microelements.
Element this conditions has corrected the functioning the
nervous system of, immunological, sense of taste and
smell. It the weakness of activity was manifested was the
shortage of zinc and children’s motive development.
The aim of this study was samples of pharyngeal tonsils from children living on Malopolska Region, Silesia
and village (made up the area of reference) of Southern
Poland. We investigated population 95 children, in this
Nades∏ano: 14.12.2009
Zatwierdzono do druku: 13.03.2010
Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)
65
40 girls (42%) and 55 boys (58%) in age from 2 till 15
years (average 6,8 years). The content of zinc was determined by ICP – AES method.
Average the content of zinc in pharyngeal tonsils in
whole studied children’s population carried out 74,51
µg/g. The statistical differences were not affirmed among
average (the average geometrical) content of ions of zinc
in studied come from girls – 73,15 µg/g and the boys –
75,49 µg/g. The differences between sex appear, in case of
ranges of changes, at boys range this it is clearly larger
(55,86–97,59 µg/g) in comparison to girls (58,34–88,68
µg/g) how also near comparison of content answering 95
percentylowi (the incidental resulting with large environmental exposition contents) it in the pharyngeal boys’
tonsils is larger – (87,73 µg/g) in comparison to young
girls (81,98 µg/g).
It was established, on basis of report of changes quotient content zinc in pharyngeal tonsils in function of
changes of content zinc in air dust, the physiological
quantities of zinc in pharyngeal tonsil on level 42 µg/g.
Wst´p
w miejscu przejÊcia sklepienia gard∏a w jego tylna
Êcian´. Jego anatomiczne po∏o˝enie eksponuje go
szczególnie na sta∏y kontakt z nowymi antygenami
oraz ksenobiotykami, dostajàcymi si´ wy∏àcznie
wraz z py∏ami zawieszonymi we wdychanym powietrzu [14, 15]. W kontekÊcie wielu badaƒ w oÊrodkach naukowych nad ocenà korelacji pomi´dzy st´˝eniem pierwiastków Êladowych w tkankach a iloÊcià tych pierwiastków w p∏ynach ustrojowych, zarówno w przypadku równowagi fizjologicznej, jak
i w zaburzeniach patologicznych zasadne by∏o zainteresowanie si´ migda∏kiem gard∏owym jako potencjalnym biomarkerem ekspozycji na cynk [16]. Migda∏ek gard∏owy ze swojà lokalizacjà i strukturà
morfologicznà mo˝e byç w∏aÊciwym i wybiórczym
biomarkerem ekspozycji na cynk zawarty w pyle
drobnodyspersyjnym zawieszonym w powietrzu podobnie jak w przypadku Al, Ba, Fe, Cr, Cd, Cu
[17–22]. Dodajàc do tego fakt, ˝e adenotomia jest
najcz´Êciej wykonywanym zabiegiem w laryngologii
dzieci´cej, stwarza to idealne mo˝liwoÊci badawcze
wyjaÊnienia ewentualnej roli migda∏ka gard∏owego
jako biomarkera ekspozycji na cynk.
Cynk nale˝y do pierwiastków niezb´dnych do ˝ycia, do tzw. mikrobiopierwiastków. Do tej pory zosta∏ rozpoznany w budowie blisko 200 enzymów
obecnych w organizmie cz∏owieka [1]. Uczestniczy
w procesach anabolicznych i katabolicznych, jak
równie˝ jest regulatorem tych procesów [2].
Rozwój centralnego uk∏adu nerwowego, prawid∏owy rozwój i funkcjonowanie OUN zale˝y od
obecnoÊci cynku w diecie. Dotyczy to bia∏ek, enzymów, neurotransmiterów, metalotioneiny [3, 4].
Cynk jest niezb´dny do utrzymania w∏aÊciwej struktury kwasów nukleinowych, bia∏ek i b∏on komórkowych [1].
Niedobór cynku manifestuje si´ os∏abieniem aktywnoÊci i rozwoju ruchowego dzieci. Zaobserwowano, ˝e dzieci, które otrzymywa∏y suplementacje
zwiàzków cynku, w porównaniu do dzieci z grupy
kontrolnej, cz´Êciej siada∏y ni˝ le˝a∏y, mniej p∏aka∏y
i ch´tniej i aktywniej si´ bawi∏y [5].
Zaburzenia prawid∏owej zawartoÊci cynku w organizmie dziecka mogà prowadziç do zahamowania jego wzrostu i rozwoju, a tak˝e upoÊledzenia jego funkcji kognitywnych, dlatego badania wielu
naukowców zmierzajà do ustalenia fizjologicznego
przedzia∏u st´˝eƒ cynku w wybranych tkankach organizmu ludzkiego. Te informacje pozwolà w przybli˝onym stopniu ustaliç jednakowe kryteria dla
ewentualnej suplementacji diety zwiàzkami cynku.
Dotychczasowe opublikowane prace podajà zawartoÊci cynku w we w∏osach, koÊciach, p´cherzyku
˝ó∏ciowym, t´tnicach udowych, z´bach, surowicy
krwi, mleku kobiecym, ∏o˝ysku, p´powinie [6–13].
Brak natomiast informacji o udziale cynku w migda∏ku gard∏owym nara˝onym wybiórczo na obecnoÊç cynku w pyle respirabilnym. Dlatego celowym
by∏o podj´cie badaƒ nad wyjaÊnieniem w jakim
stopniu cynk kumuluje si´ w tkankach dzieci, w zale˝noÊci od jego zasobów w Êrodowisku przyrodniczym.
Przedmiotem badaƒ by∏ migda∏ek gard∏owy, który po∏o˝ony jest w obr´bie jamy nosowo-gard∏owej,
66
Key words: zinc, children, pharyngeal tonsils
Materia∏y i metody
Przedmiotem badaƒ by∏y przeroÊni´te migda∏ki
gard∏owe uzyskane na drodze adenotomii zgodnie
z obowiàzujàcymi wskazaniami od dzieci zamieszka∏ych na terenach województwa ma∏opolskiego –
aglomeracja krakowska 28 dzieci (29%) i Êlàskiego –
aglomeracja górnoÊlàska 47 dzieci (50%). Obszar
odniesienia stanowi∏y tereny wiejskie g∏ównie Jury
Krakowsko-Cz´stochowskiej – 20 dzieci (21%).
Badaniami obj´to populacj´ 95 dzieci w tym 40
dziewczynek (42%) i 55 ch∏opców (58%) w wieku od
2 do 15 lat (Êrednia 6,8 lat).
Z badaƒ zosta∏y wy∏àczone dzieci, które by∏y
poddane zabiegowi readenotomii, dzieci obcià˝one
w wywiadzie zatruciami badanymi pierwiastkami,
dzieci chore na hemochromatoz´ pierwotnà, syderozy lub hemochromatozy wtórne, chorob´ Wilsona,
lub te˝ inne rzadkie zespo∏y chorobowe charaktery-
Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)
zujàce si´ nadmiernà kumulacjà badanych pierwiastków w tkankach.
Na przeprowadzenie badaƒ uzyskano zgod´ Komisji Bioetycznej ÂAM w Katowicach NN-650110/06.
Usuni´ty migda∏ek gard∏owy wa˝ono, oznaczano
jego wilgotnoÊci i doprowadzano do sta∏ej masy
w temp. 105° C52µ w suszarce KPC-65G. Nast´pnie próbki migda∏ków poddawane by∏y procesowi
mineralizacji w ciÊnieniowym mineralizatorze
w obiegu zamkni´tym – PDS 6, za pomocà spektralnie czystego kwasu azotowego V (suprapure
Merck).
ZawartoÊç cynku oznaczono metodà ICP-AES
z u˝yciem spektrometru Solaar M6 (firmy PJA Solutions). Analiz´ dok∏adnoÊci oznaczeƒ badanych
pierwiastków sprawdzano metodà dodatku wzorca
(firmy Merck). WykrywalnoÊç oznaczania wynosi∏a
0,1 µg/g, a precyzja oznaczeƒ 3,1%.
Analiz´ statystycznà otrzymanych wyników badaƒ opracowano przy pomocy programu statystycznego Statistica ver. 7.1.
Informacje o opadzie ca∏kowitym cynku uzyskano z opracowaƒ Wojewódzkiej Stacji SanitarnoEpidemiologicznej w Katowicach i w Krakowie.
Wyniki i dyskusja
Charakterystyk´ statystycznà wyst´powania cynku w migda∏kach gard∏owych dzieci przedstawia
tabela I. Ârednia zawartoÊç cynku w migda∏kach
gard∏owych w ca∏ej badanej grupie dzieci wynosi∏a
74,51 µg/g. ZawartoÊç ta jest porównywalna z badaniami Boguni i wsp., którzy okreÊlili zawartoÊç
cynku we krwi 10-letnich dzieci na poziomie
80 µg/g [11]. Natomiast z badaƒ Kaszni-Kocot
i wsp. wynika, ˝e u dzieci mieszkajàcych na terenie
Chorzowa zawartoÊç cynku we w∏osach 10-letnich
dzieci kszta∏tuje si´ na poziomie 173,86 µg/g, przy
czym zaznaczy∏y si´ ró˝nice mi´dzy p∏cià (dziewczynki 182,32 µg/g a ch∏opcy 154,11 µg/g) [23]. Natomiast w badaniach w∏asnych nie stwierdzono statystycznie istotnych ró˝nic pomi´dzy przeci´tnà
(Êrednià geometrycznà) zawartoÊcià cynku w badanych próbach pochodzàcych od dziewczynek –
73,15 µg/g i ch∏opców – 75,49 µg/g. Ten fakt potwierdzajà tak˝e podobne wspó∏czynniki zmiennoÊci wyst´powania cynku u obu p∏ci (10–11%) oraz
st´˝enie cynku w migda∏kach dziewczàt i ch∏opców
odpowiadajàcych 10 i 95 percentylowi, a tak˝e najbardziej prawdopodobny statystycznie zakres zmian
zawartoÊci jcynku w migda∏kach gard∏owych.
Ró˝nice mi´dzy p∏cià pojawiajà si´, kiedy przedmiotem porównania sà: zakresy zmian, u ch∏opców
zakres ten jest wyraênie wi´kszy (55,86–97,59 µg/g)
w porównaniu do dziewczynek (58,34–88,68 µg/g).
Potwierdzeniem tego faktu sà równie˝ wi´ksze zawartoÊci incydentalne (95 percentyl) w migda∏kach
gard∏owych ch∏opców – (87,73 µg/g) w porównaniu
do dziewczynek (81,98 µg/g) wynikajàce z du˝ej ekspozycji Êrodowiskowej. T∏umaczy si´ to wi´kszà ruchliwoÊcià ch∏opców podczas zabawy w porównaniu do dziewczynek.
Tabela I. Charakterystyka statystyczna wyst´powania Zn w migda∏kach gard∏owych dzieci [µg/g]
Ta b l e I.
Badana
grupa
Ârednia
arytmetyczna
5 odchylenie standardowe
Zakres
zmian najbardziej
prawdopodobny statystycznie
Ârednia
geometryczna
Zaobserwowany
zakres
zmian
ZawartoÊci
odpowiadajàce
percentylom
10
50
95
Wspó∏czynniki Wspó∏czynnik
rozk∏adu
zmiennoÊci
skoÊnoÊç kurtoza [%]
Ca∏a badana
populacja
74,5158,02 72,87–76,14
(n495)
74,08
55,85–97,59 64,60
73,97
85,16
0,27
0,01
11
Dziewczynki
73,1557,05 70,90–75,41
(n440)
72,82
58,34–88,68 64,52
72,88
81,98
0,07
10,49
10
Ch∏opcy
(n455)
75,01
55,85–97,59 65,17
74,75
87,73
0,25
0,01
11
75,4958,58 73,17–77,81
Relacje zmian ilorazu zawartoÊci cynku w migda∏kach gard∏owych w funkcji zmian zawartoÊci
cynku w pyle zawieszonym w powietrzu przedstawia
rycina1. Zale˝noÊci te opisuje bardzo istotny
ujemny wspó∏czynnik korelacji [r] rz´du 10,94
(p*0,0007). Oznacza to, ˝e istotnym êród∏em pochodzenia cynku w migda∏ku gard∏owym jest jego
zmienna obecnoÊç w pyle zawieszonym w powie-
Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)
67
trzu, co wi´cej potwierdzi∏ si´ fakt, ˝e migda∏ek posiada du˝e w∏aÊciwoÊci specyficznego i wybiórczego
kumulowania cynku.
Przedstawiona na rycinie 1 zale˝noÊç sugeruje
istnienie w∏aÊciwoÊci dyskryminacyjnych migda∏ka
wzgl´dem cynku. Ilustracjà tego spostrze˝enia jest
zmniejszanie si´ ilorazu zawartoÊci cynku w migda∏ku i w pyle zawieszonym ze wzrostem zawartoÊci
cynku w pyle zawieszonym. Oznacza to, ˝e fizjologiczne iloÊci cynku w migda∏ku gard∏owym odpowiadajà rzeczywiÊcie najwy˝ej zawartoÊci 10 percentyla – 65 µg/g. W wyniku permanentnego oddzia∏ywania respirabilnych czàstek zawierajàcych cynk,
maksymalne zawartoÊci zwi´kszajà si´ na ogó∏
o 20–30 µg na g migda∏ka. Wzrost ten mo˝e si´ odbywaç na podstawie dzia∏ajàcych si∏ adhezji i zjawiska adsorpcji na powierzchni migda∏ka. Wykorzystujàc równanie regresji
Zn/Zn py∏45,6017,23 ¸ log 10(x)
w którym wartoÊç wyrazu wolnego wynosi 5,60,
mo˝na ustaliç dla danych Êrodowiskowych, ˝ywieniowych i behawioralnych warunków badanej populacji dzieci, zawartoÊç fizjologicznà, która wynosi 42
µg/g. St´˝enia cynku wy˝sze od tej wartoÊci interpretuje si´ jako dodatkowe iloÊci cynku obecne w migda∏ku gard∏owym w wyniku zjawiska kumulacji.
1,6
1,4
r = 0,9396; p = 0,0000
1,2
Zn/py∏ Zn
1,0
0,8
0,6
0,4
Zn/py∏ Zn = 5,6023 – 7,2617 · log 10(x)
0,2
0,0
3,8
4,0
4,2
4,4
4,6
4,8
5,0
5,2
5,4
5,6
5,8
Log py∏ Zn
Rycina 1. Zmiana ilorazu zawartoÊci Zn w migda∏ku gard∏owym i w pyle w funkcji zmian zawartoÊci Zn
w pyle.
Figure 1. Change the ratio of Zn in the pharyngeal tonsils and dust as a function of changes in contents
of Zn in the dust.
Kolejnym zagadnieniem podejmowanym w pracy by∏a ocena zale˝noÊci pomi´dzy zawartoÊcià Zn
a zmianà zawartoÊci innych metali: Al, Ba, Cr, Mn,
Cu, Cd, Ca, Fe, Mg, K, Na w migda∏kach gard∏owych dziewczynek i ch∏opców. Przeprowadzona za
pomocà analizy podobieƒstwa grupowego – analizy skupieƒ mia∏a na celu analiz´ sposobu ∏àczenia
si´ obiektów o podobnych cechach. Kryterium
oceny jest bezwymiarowa wartoÊç odleg∏oÊci euklidesowych pomi´dzy skupieniami (ryc. 2 i 3).
68
Z przedstawionych na rycinie 2 dendrogramów dotyczàcych dziewczynek wynika, ˝e Zn tworzy
wspólne skupienie z Ca, Fe, Mg, Na i K, dla których odleg∏oÊç euklidesowa wynosi 2,3. Natomiast
w grupie ch∏opców (ryc. 3) atomy cynku tworzà
bezpoÊrednie skupienie z atomami Ca, Fe i Mg,
przy czym odleg∏oÊç euklidesowa wynosi 2. Analiza dendrogramów ilustrujàcych podobieƒstwo wyst´powania cynku wraz z innymi metalami w migda∏kach gard∏owych dziewczynek i ch∏opców wy-
Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)
raênie podkreÊla fizjologicznà rol´ cynku na tle
zmian pozosta∏ych pierwiastków o znaczeniu fizjologicznym (Ca, Fe, Mg, Na, K). PodkreÊliç nale˝y,
˝e odr´bny zbiór tworzà pierwiastki o w∏aÊciwo-
Êciach toksycznych (Al, Ba, Cd, Cr, Mn, Cu). Ma
to szczególne znaczenie dla interpretacji w∏aÊciwoÊci dyskryminacyjnych cynku w odniesieniu do
kadmu.
Odleg∏. euklidesowa
Al
Ba
Cd
Cr
Mn
Cu
Ca
Fe
Mg
Na
Zn
K
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
Odleg∏oÊç wiàz.
3,5
4,0
4,5
Rycina 2. Podobieƒstwo wyst´powania Zn z innymi metalami w migda∏kach gard∏owych dziewczynek.
Figure 2. The similarity of Zn with other metals co-occurrence in the pharyngeal tonsils from girls.
Odleg∏. euklidesowa
Al
Ba
Cr
Mn
Cu
Cd
Ca
Fe
Zn
Mg
K
Na
0
1
2
3
Odleg∏oÊç wiàz.
4
5
6
Rycina 3. Podobieƒstwo wyst´powania Zn z innymi metalami w migda∏kach gard∏owych ch∏opców.
Figure 3. The similarity of Zn with other metals co-occurrence in the pharyngeal tonsils from boys.
Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)
69
rakterze synergistycznym. Natomiast wspó∏zale˝noÊç Zn z Mn w migda∏kach gard∏owych dziewczynek ma charakter zmian odwrotnie proporcjonalnych przeciwnie, w grupie ch∏opców zmiany sà
wprost proporcjonalne. Potwierdzeniem istotnych
zale˝noÊci pomi´dzy zmianami zawartoÊci cynku
a pozosta∏ymi metalami mogà byç podobne istotne
wspó∏czynniki korelacji Zn z Cu, Fe, Mg, K i Cd dotyczàce migda∏ków ca∏ej badanej populacji dzieci.
p=0,04
p=0,81
p=0,14
p=0,24
p=0,03
p=0,32
p=0,79
p=0,38
p=0,92
0,2
p=0,88
0,4
p=0,20
p=0,19
– 0,4
p=0,05
– 0,2
p=0,35
p=0,62
0,0
p=0,78
Wspó∏czynnik korelacji [r]
0,6
p=0,58
p=0,41
0,8
p=0,003
1,0
p=0,00
p=0,00
p=0,00
Aby przedstawiç charakter wspó∏zale˝noÊci mi´dzy cynkiem a pozosta∏ymi badanymi metalami
przeprowadzono równie˝ dwuczynnikowà analiz´
korelacyjnà (wspó∏czynnik Pearsona). Zarówno
w grupie dziewczynek jak i ch∏opców dostrze˝ono
istotne wprost proporcjonalne wspó∏zale˝noÊci Zn
z Mg, K, odwrotnie proporcjonalne zale˝noÊci z Fe
(ryc. 4). W grupie ch∏opców dodatkowo mo˝na zauwa˝yç dwie wspó∏zale˝noÊci Zn z Cd i Cu o cha-
– 0,6
dziewczynki
ch∏opcy
– 0,8
– 1,0
Al
Ba
Ca
Cr
Cu
Fe
Mg
Mn
K
Na
Cd
Rycina 4. Wspó∏wyst´powanie Zn w migda∏kach gard∏owych dzieci w zale˝noÊci od p∏ci (p-poziom istotnoÊci statystycznej).
Figure 4. Co-occurrence Zn in pharyngeal tonsil from children in dependent of gender (p-level of statistical significance).
Wnioski
1. Przeci´tna fizjologiczna zawartoÊç cynku
w migda∏kach gard∏owych dziewczynek i ch∏opców
jest rz´du 65 µg/g (10 percentyl) i nie jest mniejsza
od 40 µg/g (równanie regresji).
2. Wspó∏wyst´powanie cynku z innymi pierwiastkami w tkance migda∏ka gard∏owego dzieci determinowane jest zmianà obecnoÊci Fe, Mg, Mn, K.
3. Migda∏ek gard∏owy mo˝e pe∏niç rol´ biomarkera ekspozycji na cynk, poniewa˝ ustalone iloÊci sà
znaczàce (10 i 95 percentyl) i zale˝à od zmian iloÊci
cynku w drobnodyspersyjnym pyle zawieszonym.
Wykaz piÊmiennictwa
1.Dobosz P., Konopka W. Cenda P. i wsp.: Wp∏yw tonsillektomii na st´˝enie cynku w surowicy krwi. Otolaryngol Pol 2009,
63 (1): 16-19.
70
2.Brandao-Neto J., Stefan V., Mendoca B. i wsp.: The essential
role of zinc in growth. Nutrition Res 1995, 15: 335-338.
3.Rosado J.: Zinc deficiency and its functional implications. Salud Publica Mex 1998, 40: 181-185.
4.Sandstead H.: Causes of iron zinc deficiencies and their effect
on brain. J Nutr 2000, 130: 347-355.
5.Bentley M., Caulfield L., Ram M et al. Zinc supplementation
affects the activity patterns of rural Guatemalan infants.
J Nutr 1997, 127: 1333-1339.
6.Nogaj E., Brodziak B., Fischer A i wsp.: Wyst´powanie cynku w z∏ogach naczyƒ t´tniczych, w g∏owach koÊci udowej oraz
ró˝nych rodzajach z´bów. „Cynk w Êrodowisku – problemy
ekologiczne i metodyczne”. Zeszyty Naukowe Komitetu
„Cz∏owiek i Ârodowisko PAN” 2002, 33, 497-503.
7.Ahnert B. Wyst´powanie arsenu w kamieniach ˝ó∏ciowych
mieszkaƒców obszarów Polski po∏udniowej. Rozprawa doktorska 2004, ÂAM.
8.Czapska D., Karczewski J., Ostrowska L.: ZawartoÊç magnezu i cynku we w∏osach studentów akademii medycznej w Bia∏ymstoku. Biul Magnezol 1999, 4, 2, 297-301.
9.Biadacz Sz.: Interakcje metali we w∏osach ∏onowych. Praca
magisterska 2005, ÂAM.
Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)
10. Manderla J.: Ocena nara˝enia Êrodowiskowego na wybrane
metale ci´˝kie kobiet w okresie oko∏oporodowym na Ziemi
Cieszyƒskiej. Rozprawa doktorska 2000, ÂAM.
11. Bogunia M., Kwapuliƒski J., Bogunia E. i wsp. Zmiany zawartoÊci cynku we krwi 10 letnich dzieci w zasi´gu oddzia∏ywania zak∏adu przetwórstwa metali rud kolorowych. Med
Ârod 2004, 7, 2, 121-129.
12. Kobio∏ka W.: Wspó∏wyst´powanie wybranych metali w ∏o˝yskach kobiet nara˝onych Êrodowiskowo. Rozprawa doktorska
2006, ÂAM.
13. Fisher A.: Równowaga kationowa metali wyst´pujàcych
w z´bach mieszkaƒców województwa Êlàskiego. Rozprawa
doktorska 2002, ÂAM.
14. Chmielnik M., Zajàc B.: Operacje migda∏ków podniebiennych i migda∏ka gard∏owego u dzieci-metody operacyjne
i wskazania do zabiegów. Mag Otorynolaryngol 2003, 2:9-16.
15. Zakrzewska A., Gryczyƒska D.: Nowe poglàdy na temat
wskazaƒ do adenotomii. Nowa Pediat 1999, 3: 191-193.
16. Lennon S., Cotter T.: The regulatory role of zinc in apoptosis
in human tumor cell lines. Biochem Soc Trans 1992, 20: 78-82.
17. Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio∏ek M. i wsp.: Wp∏yw biernego palenia na zawartoÊç glinu w migda∏kach gard∏owych dzieci zamieszkujàcych rejony po∏udniowej Polski. Przegl Lek
2007, 64, 10, 713-716.
18. Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio∏ek M. i wsp.: Wp∏yw biernego palenia na zró˝nicowanie wyst´powania baru w migda∏kach gard∏owych dzieci. Przegl Lek 2007, 64, 10, 717-719.
19. Kwapuliƒski J., Nogaj E., Misio∏ek M. i wsp.: Kumulacja Cu
w migda∏kach gard∏owych dzieci nara˝onych i nienara˝onych
na dzia∏anie dymu tytoniowego. Przegl Lek 2008, 65, 10, 533536.
20. Kwapuliƒski J., Nogaj E., Misio∏ek M. i wsp.: Wspó∏wyst´powanie Fe z innymi metalami w migda∏kach gard∏owych dzieci ze wzgl´du na p∏eç, wiek i nara˝enie na dym tytoniowy.
Przegl Lek 2008, 65, 10, 537-540.
21. Misio∏ek M., Kwapuliƒski J., Macio∏ Z. i wsp.: Pharyngeal
tonsil cadmium contamination in children from regions of
upper Silesia and Malopolska. Bull Environ Contam Toxicol
2007, 78(6): 436-9.
22. Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio∏ek M. i wsp.: Changes in
chromium content in pharyngeal tonsils. Pol J Environ Stud
2006, 15, suppl. 5a, 90-93.
23. Kasznia-Kocot J., Zachwieja Z., Ch∏opicka J.: ZawartoÊç wybranych mikroelementów i metali ci´˝kich we w∏osach dzieci
z Chorzowa. Pediatr Pol 1996, 71 (1): 31-36.
Adres do korespondencji:
Dr n med. Ewa Nogaj
Katedra i Zak∏ad Toksykologii,
Âlàski Uniwersytet Medyczny,
ul. Jagielloƒska 4
41-200 Sosnowiec
tel. 32/ 3641637
[email protected]
Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)
71