docGospodarka oparta na wiedzy
download 
Reklamacja Transkrypt
Gospodarka oparta na wiedzy
Gospodarka oparta na wiedzy Materiały do studiowania Rada Programowa Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (przewodniczący), Grażyna Klamecka-Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Edward Ozorowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Publikację przygotowano w ramach projektu „Program upowszechniania osiągnięć nauki w zakresie zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego nr umowy UDA-POKL.04.02.00-00-081/08-00 PUBLIKACJA ROZPOWSZECHNIANA BEZPŁATNIE Bazyli Poskrobko (red.) Gospodarka oparta na wiedzy Materiały do studiowania Wyższa Szkoła Ekonomiczna Białystok 2011 Recenzent Redaktor Projektant okładki Korektor © Copyright by ISBN Skład Druk i oprawa Prof. dr hab. Stanisław Czaja Janina Demianowicz Krystyna Krakówka Elżbieta Alicka Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok 2011 978-83-61247-27-2 Agencja Wydawnicza EkoPress tel. 601 311 838; [email protected] Partner Poligrafia Drukarnia Cyfrowa SPIS TREŚCI Wstęp ..................................................................................................................................................... 9 I. UWARUNKOWANIA I PROCESY KSZTAŁTOWANIA SIĘ GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY .............................................................................. 13 1. Teoretyczne podstawy rozwoju gospodarki i społeczeństwa wiedzy (UrszulaPłowiec) ..................................................................................................................................... 15 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Uwagi wstępne ..................................................................................................................................... Rozwój w teoriach głównego nurtu myśli ekonomicznej .................................................. Rozwój w ekonomii instytucjonalnej i neoinstytucjonalnej ............................................. Problemy rozwoju we współczesnym świecie ....................................................................... 15 16 18 22 2. Wiedza i gospodarka oparta na wiedzy (BazyliPoskrobko) ..................................... 25 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. Współczesne rozumienie wiedzy w organizacji..................................................................... Kapitał wiedzy ...................................................................................................................................... Gospodarka oparta na wiedzy ....................................................................................................... Społeczeństwo informacyjne i społeczeństwo wiedzy ....................................................... Uwagi końcowe .................................................................................................................................... 3. Współczesne trendy rozwoju wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy 27 33 41 47 51 (StanisławSzukalski) .............................................................................................................................. 55 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. Wiedza jako zasób............................................................................................................................... Megatrendy we współczesnych gospodarkach ...................................................................... Zmiany w organizacji i prowadzeniu globalnego biznesu ................................................. Nowe trendy w organizacji badań w globalnej gospodarce .............................................. Gospodarka oparta na wiedzy szansą dla gospodarki europejskiej .............................. –5– 55 59 62 64 69 4. Wiedza jako czynnik rozwoju gospodarki (WiesławKowalczewski) ...................... 74 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. Wzrost i rozwój społeczno-gospodarczy .................................................................................. Determinanty rozwoju ...................................................................................................................... Wiedza jako czynnik rozwoju ........................................................................................................ Rola innowacji w rozwoju gospodarczym ................................................................................ 5. Procesy zmian w systemach wartości a gospodarka oparta na wiedzy 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. (DariuszKiełczewski) .............................................................................................................................. 87 Etyczne wyzwania współczesności ............................................................................................. 88 Etyczne filary gospodarki opartej na wiedzy .......................................................................... 91 Nowe płaszczyzny refleksji w świetle wartości a gospodarka oparta na wiedzy ....... 93 Nowe koncepcje etyki i style życia ............................................................................................ 101 Etyka jakości życia ........................................................................................................................... 104 Nowy tradycjonalizm...................................................................................................................... 105 II. ROZWIAJANIE GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY ....................................... 109 6. Kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy w świecie – wnioski dla Polski (AndrzejPawluczuk) .......................................................................... 111 6.1. 6.3. 6.4. 6.5. Metodologia szacowania gospodarki opartej na wiedzy Banku Światowego .......................................................................................................................... Analiza porównawcza Finlandii, Irlandii i Polski w świetle metody KAM 2009 ............................................................................................................................................ Irlandzki cud we mgle – irlandzka gospodarka oparta na wiedzy .............................. Od lasu do telefonu – fińska gospodarka oparta na wiedzy ........................................... Uwagi końcowe ................................................................................................................................. 7. Tworzenie społeczeństwa informacyjnego na przykładzie Finlandii 7.1. 7.2. 7.3. (KonradPrandecki) .......................................................................................................................... Społeczeństwo informacyjne – aspekty teoretyczne ........................................................ Społeczeństwo informacyjne w Europie ................................................................................ Tworzenie społeczeństwa informacyjnego w Finlandii .................................................. 6.2. 75 77 80 84 112 116 125 129 134 137 138 145 148 8. Społeczeństwo informacyjne jako pierwszy etap kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy (PawełDziekański) ................................................... 154 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. Społeczeństwo informacyjne i jego rozwój ........................................................................... Informacja i wiedza we współczesnej gospodarce ............................................................ Informacja jako zasób strategiczny .......................................................................................... Gospodarka informacyjna a rozwój regionalny .................................................................. –6– 155 157 160 163 III. KSZTAŁCENIE NA RZECZ GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY .............. 169 9. Edukacja na rzecz gospodarki opartej na wiedzy w Polsce – diagnoza i kierunki działań (JanFazlagić) ........................................................................................... 171 9.1. 9.2. 9.3. 9.4. 9.5. Oświata w gospodarce opartej na wiedzy ............................................................................. Inwestycje w wiedzę ....................................................................................................................... Nowe wyzwania dla oświaty ....................................................................................................... Od szkoły inteligentnej ku szkole kreatywnej ..................................................................... Innowacyjność w oświacie ........................................................................................................... 10. Działalność uczelni w zakresie badań naukowych i dydaktyki na rzecz gospodarki opartej na wiedzy (JakubBrdulak)..................................... 192 10.1. Istotność problemu roli szkolnictwa wyższego w Polsce – głosy w dyskusji ................................................................................................................................ Otoczenie jednostek szkolnictwa wyższego ......................................................................... Klasyfikacja szkół wyższych według U-Map ......................................................................... Dobre praktyki współpracy między uczelniami a ich interesariuszami .................. 10.2. 10.3. 10.4. 171 177 181 184 188 193 194 197 199 11. Kształcenie na rzecz gospodarki opartej na wiedzy w polskich uczelniach technicznych (JoannaEjdys) ......................................................................... 205 11.1. Proces kształcenia w świetle wymogów gospodarki opartej na wiedzy ............................................................................................................................. Kształcenie na poziomie wyższym a potrzeby rynku pracy .......................................... Kształcenie w polskich uczelniach technicznych w świetle wymogów gospodarki opartej na wiedzy .............................................................................. Uwagi końcowe ................................................................................................................................. 11.2. 11.3. 11.4. 12. 12.1. 12.2. 12.3. 12.4. 12.5. 206 209 215 222 Uwagi o standardach kształcenia w Polsce w świetle wymogów gospodarki opartej na wiedzy (HalinaKlepacz, ElżbietaŻółtowska).......................................................................................................................... Pojęcie, rys historyczny gospodarki opartej na wiedzy ................................................... Kapitał intelektualny i formowy kapitał intelektualny .................................................... Edukacja jako narzędzie gospodarki opartej na wiedzy.................................................. Program kształcenia w Polsce a zapotrzebowanie gospodarki opartej na wiedzy ............................................................................................................................. Uwagi końcowe ................................................................................................................................. –7– 225 226 228 229 234 242 13. Relacje między punktami kredytowymi a liczbą godzin grup przedmiotów w standardach kształcenia (HalinaKlepacz,ElżbietaŻółtowska) ....................................................................................... O standardach kształcenia w Polsce ........................................................................................ Związek między liczbą godzin dla grup przedmiotów a ich punktami kredytowymi ...................................................................................................... Załącznik 1 ............................................................................................................................................... Załącznik 2 ............................................................................................................................................... 13.1. 13.2. 14. 14.1. 14.2. 245 246 248 255 262 Kształtowanie społeczeństwa wiedzy poprzez edukację zdrowotną i edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju (ViolettaKorporowicz) ................................................................................................................... 279 Zrównoważony rozwój a społeczeństwo wiedzy ............................................................... 280 Edukacja zdrowotna i edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju..........................284 Bibliografia ............................................................................................................................................... 295 Indeks ............................................................................................................................................... 307 Spis tabel ............................................................................................................................................... 310 Spis rysunków ............................................................................................................................................... 312 Noty o autorach .............................................................................................................................................. 314 –8– W Wstęp Nowe idee czy koncepcje mogą być programowane przez człowieka ex ante albo rozwijać się w formie trendów społecznych lub gospodarczych (bez programowania) i analizowane oraz oceniane ex post. Przykładem pierwszej jest idea zrównoważonego rozwoju zaproponowana przez Specjalną Komisję ONZ, zaprogramowana na forach światowych konferencji i wdrażana przez rządy krajów w formie strategii zrównoważonego rozwoju. Przykładem drugiej jest gospodarka oparta na wiedzy (GOW). Jest to megatrend społeczny wykorzystania wiedzy jako źródła wartości dodanej i podstawowego czynnika bogactwa narodów. W krajach rozwiniętych został on dostrzeżony i opisany jeszcze w latach osiemdziesiątych XX wieku wieku. Do Polski dotarł w pierwszych latach XXI stulecia. Problem gospodarki opartej na wiedzy był przedmiotem obrad VIII Kongresu Ekonomistów Polskich1 i wielu konferencji naukowych. Na rynku księgarskim ukazało się kilka publikacji, między innymi pod redakcją A. Kuklińskiego2, G. Kołodki3, W. Welfego4, D. Rosatiego5. Pojawiły się też rozprawy naukowe, na przykład J. Fazlagicia6. GOW– wyzwaniedlaPolski, red. J. Kotowicz-Jawor, PTE, Warszawa 2009. Gospodarkaopartanawiedzy.WyzwaniadlaPolskiXXIwieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001. 3 „Nowagospodarka”ijejimplikacjedladługookresowegowzrostuwkrajachposocjalistycz‐ nych, red. G. Kołodko, Wyd. Key Text, Warszawa 2001; „Nowagospodarka”istareproblemy. Perspektywyszybkiegowzrostuwkrajachposocjalistycznych,red.G. Kołodko, Wyd. Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2002. 4 Gospodarkaopartanawiedzy, red. W. Welfe, PWE, Warszawa 2007. 5 Gospodarkaopartanawiedzy. Aspektymiędzynarodowe, red. D. Rosati, Wyd. Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, Warszawa 2007. 6 J. Fazlagić, Zarządzanie wiedzą w polskiej oświacie – diagnoza i perspektywy zmian, Wyd. Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań 2009. 1 2 –9– Problem gospodarki opartej na wiedzy pojawił się także w programach nauczania w niektórych szkołach wyższych. Dynamika postrzegania, analizowania i uogólniania rozwoju tego trendu w obszarze ekonomii, jako dyscypliny naukowej i kierunku studiów, była zdecydowanie mniejsza od dynamiki rozwoju zarządzania wiedzą w obszarze nauk o zarządzaniu. W drugim przypadku na rynku księgarskim pojawiło się kilkadziesiąt książek, w tym wiele tłumaczeń literatury światowej. Niestety, prace te na ogół rzadko są polecane studentom ekonomii. Celem popularyzacji tej koncepcji uruchomiono projekt „Program upowszechnienia osiągnięć nauki z zakresu zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy”7. W jego ramach zorganizowano dwa seminaria adresowane do pracowników naukowo-dydaktycznych szkół wyższych oraz dwanaście warsztatów – dwa dla wykładowców i dziesięć dla studentów – poświęconych problemowi gospodarki opartej na wiedzy8. Efektem przeprowadzonej dyskusji są dwie monografie zbiorowe9. Zostały one przygotowane jako materiały pomocnicze dla wykładowców oraz jako materiały do studiowania przez studentów, doktorantów i słuchaczy studiów podyplomowych. W niniejszej monografii zamieszczono czternaście opracowań autorskich. Tekst główny podzielono na trzy rozdziały. Rozdział pierwszy otwiera opracowanie U. Płowiec, w którym omówiono problemy rozwoju w teoriach głównego nurtu myśli ekonomicznej oraz w teorii ekonomii instytucjonalnej i neoinstytucjonalnej. Stanowią one teoretyczną podstawę rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. W obszernym opracowaniu B. Poskrobki podjęto trzy zagadnienia: wiedza jako kapitał, postrzeganie gospodarki poprzez pryzmat kapitału wiedzy w ujęciu makroekonomicznym i mikroekonomicznym oraz rola społeczeństwa informacyjnego w kształtowaniu kapitału wiedzy. W pracy S. Szukalskiego omówiono współczesne trendy rozwoju ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Zasygnalizowano mechanizm przekształcania wiedzy w wartość dodaną. Ta kwestia stanowi także myśl przewodnią opracowania W. Kowalczewskiego, który zwraca szczególną uwagę na relację między wiedzą a procesami rozwoju gospodarki. Natomiast D. Kiełczewski podejmuje problem wpływu zmian wartości na kształtowanie się gospodarki opartej na wiedzy. Jest to spojrzenie z innego 7 Projekt ten jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt jest realizowany w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku przez zespół pod kierunkiem B. Poskrobki. 8 Seminarium „Zakres problemowy badań oraz dydaktyki z zakresu zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy w polskich i zagranicznych ośrodkach naukowych”, Wyższa Szkoła Informatyki w Łodzi, 17 września 2009 rok. Seminarium „Gospodarka oparta na wiedzy w nauce, biznesie i dydaktyce”, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, 10 czerwca 2010 rok. Warsztaty poświęcone gospodarce opartej na wiedzy – Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, 24-25 listopada 2010 rok oraz Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, 2-3 i 9 grudnia 2010 rok. 9 Oprócz niniejszej monografii wydano pracę zbiorową Organizacjaopartanawiedzy.Mate‐ riały do studiowania, red. B. Powichrowska, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2011. – 10 – punktu widzenia na gospodarkę opartą na wiedzy niż w innych opracowaniach, w których dominowało przeświadczenie, że to informacja i wiedza kształtują procesy gospodarcze i zmieniają zachowania społeczne, a te z kolei prowadzą do kształtowania się nowych wartości kulturowych o charakterze cywilizacyjnym. W rozdziale drugim przedstawiono realne procesy kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy na przykładzie wybranych krajów OECD oraz sposoby jej pomiaru, głównie w ujęciu Banku Światowego. Problemy te zostały podjęte głównie w opracowaniu A. Pawluczuka, ale także zasygnalizowane przez innych autorów. W pracach K. Prandeckiego i P. Dziekańskiego omówiono zagadnienia kształtowania społeczeństwa informacyjnego (na przykładzie Finlandii) jako pierwszego etapu gospodarki opartej na wiedzy. Rozdział trzeci poświęcono problemom kształcenia na rzecz gospodarki opartej na wiedzy. Działanie trendu społecznego spowodowało upowszechnienie się wyższego wykształcenia. Jednak system kształcenia w Polsce dotychczas nie jest w stanie sprostać wyzwaniom gospodarki opartej na wiedzy. Problem ten dostrzegają wszyscy autorzy opracowań, chociaż analizują go z różnych punktów widzenia. Autorską diagnozę stanu edukacji na rzecz gospodarki opartej na wiedzy w Polsce przedstawia J. Fazlagić. Wskazuje również kierunki dalszych działań. Na zakres badań naukowych na rzecz GOW, które stanowią „siłę napędową” doskonalenia dydaktyki zwraca uwagę J. Brdulak. Kształcenie na rzecz GOW w polskich uczelniach technicznych analizuje J. Ejdys. W dwóch opracowaniach współautorskich H. Klepacz i E. Żółtowska ukazują standardy kształcenia w Polsce w świetle wymogów GOW oraz rolę, jaką spełnia w tym względzie system punktów kredytowych. Znaczenie edukacji zdrowotnej i edukacji w zakresie zrównoważonego rozwoju jako elementu kształtowania społeczeństwa wiedzy omawia natomiast V. Korporowicz. Drogi Czytelniku, przeczytaj tę książkę i zdobądź wiedzę o gospodarce opartej na wiedzy. BazyliPoskrobko Białystok,grudzień2010rok – 11 – I UWARUNKOWANIA I PROCESY KSZTAŁTOWANIA SIĘ GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY 1 Urszula Płowiec Teoretyczne podstawy rozwoju gospodarki i społeczeństwa wiedzy 1.1. Uwagi wstępne T erminy „gospodarka wiedzy”, „społeczeństwo wiedzy”, „cywilizacja wiedzy” są szeroko stosowane w pierwszej dekadzie XXI wieku, ale teoretyczne źródła tych pojęć powstały kilkadziesiąt lat wcześniej. Uznaje się, że geneza tego kierunku myślenia znajduje się przede wszystkim w pracach dwóch ekonomistów – T. B. Veblena (1857-1929)1, twórcy podstaw instytucjonalizmu i zdecydowanego krytyka ekonomii neoklasycznej, oraz J. A. Schumpetera (1883-1950)2, twórcy 1 Najważniejszymi dziełami tego autora są: Teoria klasy próżniaczej, wyd. polskie, Wyd. Muza, Warszawa 1998 oraz The Theory of Business Enterprise, ed. C. Scribner's Sons, New York 1904. 2 Głównymi dziełami tego autora są: Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung, Duncker & Humblot, Berlin 1912 oraz Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995. – 15 – podstaw teorii rozwoju, cykli koniunkturalnych, postępu naukowo-technicznego i wielu dyscyplin ekonomii stosowanej i teoretycznej. Obaj ekonomiści zaliczani są3 do szeroko rozumianej ekonomii alternatywnej lub heterodoksyjnej4, w odróżnieniu od grupy ekonomistów głównego nurtu (ma‐ instream economies), określanych też jako zwolennicy ekonomii ortodoksyjnej. Grupa ta jest też najczęściej utożsamiana z ciągiem myśli ekonomicznej zapoczątkowanej przez A. Smitha (1723-1790) i D. Ricardo (1772-1823), a następnie rozwijanej przez neoklasyków, których najwybitniejszym przedstawicielem był A. Marshall (1842-1924). Kontynuatorami klasycznego nurtu myśli ekonomicznej stali się przede wszystkim M. Friedman (1912-2006), główny przedstawiciel szkoły monetaryzmu, J. Muth (1930-2005) i R. E. Lucas (ur. 1937 rok) – czołowi przedstawiciele nowej ekonomii klasycznej (których głównym przedmiotem analiz stała się hipoteza racjonalnych oczekiwań), a także R. A. Mundell (ur. 1932 rok), wybitny przedstawiciel ekonomii podaży. 1.2. Rozwój w teoriach głównego nurtu myśli ekonomicznej Zakres zainteresowań ekonomistów głównego nurtu, skoncentrowany wokół problemów równowagi gospodarczej i mierzalnych czynników wzrostu, prowadził do tworzenia wielu abstrakcyjnych i niekiedy wysoko sformalizowanych modeli teoretycznych, w których przyjmowano, że człowiek to homoeconomicus,jednostka racjonalna, nastawiona w każdych warunkach historycznych i geograficznych na maksymalizowanie użyteczności, a więc jednostka uniwersalna. Przy takim założeniu teorii ekonomii klasycznej i neoklasycznej mogły być one odpowiednie dla każdego typu społeczeństwa. Ponadto w modelach gospodarki rynkowej wywodzących się z tradycji neoklasycznej zakłócenia w działaniu rynku interpretowano jako mające charakter zewnętrzny, egzogeniczny. Jeśli więc występują zjawiska zaprzeczające tezie o pełnej zdolności rynku do samoregulacji, to są one interpretowane jako mające źródło poza rynkiem, na przykład w działaniach państwa. W konsekwencji rola jego powinna być marginalna, odpowiadająca pozycji „stróża nocnego”. Tym samym w liberalnej myśli ekonomicznej nie były – w zasadzie – rozważane społeczne koszty dostosowań za pomocą sił rynku do nowego układu wywołanego szokiem zewnętrznym. Do głównego nurtu myśli ekonomicznej zaliczany jest także dorobek J. M. Keynesa (1883-1946), licznych postkeynesistów5 i zwolenników neokeynesi3 Zob. M. Ratajczak, Współczesneteorieekonomiczne,Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2007. 4 Zob. H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005. 5 Zob. M. Ratajczak, Współczesneteorie...,op. cit., s. 26-50. – 16 – zmu6. Korzystając z doświadczeń wielkiego kryzysu z lat 1929-1930, Keynes wykazał, że wiara w niewidzialną rękę oznacza przyjęcie biernej postawy, która prowadzi do pogorszenia kondycji gospodarki, i dlatego system leseferystyczny powinien zostać zastąpiony przez aktywne wspomaganie gospodarki działaniami państwa, z zachowaniem jednakże prywatnej własności. W konsekwencji J. M. Keynes postulował przyjęcie przez państwo części odpowiedzialności za funkcjonowanie rynkowej gospodarki, którą mimo wszystko uznawał za najlepszą z możliwych. Tym samym zainicjował ciągle wznawiane badania i dyskusję o tym, czy działanie rynku jest doskonałe, na ile rynkowi można rzeczywiście przypisać zdolność do samoregulacji, jakie są jej koszty oraz czy i na ile niezbędne jest łączenie działania rynku i państwa. Znaczenie prac J. M. Keynesa i permanentna aktualność podniesionych przez niego problemów powodują, że są one ważnym źródłem idei współczesnej ekonomii. Pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych rozwojowi liberalnego nurtu ekonomii sprzyjała hegemonistyczna pozycja Stanów Zjednoczonych w świecie, służące jej liberalizowanie wymiany międzynarodowej pod auspicjami Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) oraz polityka stosowana przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Bank Światowy. Paradoksalnie, w tym okresie wzrosła też świadomość ekonomiczna krajów postkolonialnych Azji i Ameryki Południowej, nasiliły się dążenia do odzyskiwania autonomii gospodarczej, do zastępowania lansowanej przez liberałów formalnoprawnej swobody w wymianie międzynarodowej przez zasadę rzeczywistej wzajemności (effec‐ tivereciprocity),korzyści z wymiany, do międzynarodowego uznania konieczności ochrony nowych przemysłów przed otwartą konkurencją międzynarodową (infant industry argument), do kontestowania słuszności warunków stawianych przez MFW w przypadku przyznawania kredytów krajom rozwijającym się7. W okresie apogeum rozwoju liberalnej myśli i polityki gospodarczej w rozwiniętych krajach świata nasiliło się zainteresowanie krajów gospodarczo opóźnionych bardziej konstruktywistycznym podejściem do problemów rozwoju krajów gospodarczo opóźnionych8. Zakres zainteresowań ani założenia przyjmowane przez ekonomistów głównego nurtu nie przystawały do postkolonialnej rzeczywistości świata drugiej połowy XX wieku ani pierwszej dekady XXI wieku. Zarzucano tym ekonomistom z jednej strony – brak uwzględnienia w ich pracach złożoności warunków, w jakich funkcjonują społeczności w poszczególnych krajach (a więc brak uwzględnienia Ibidem, s. 86-103. Uznaje się, że istotną przyczyną prowadzenia merkantylistycznej polityki gospodarczej przez CHRL i inne kraje wschodzące była dążność do uniknięcia pomocy finansowej z MFW; zob. opinia przewodniczącego MFW D. Strauss-Kahna, AGoodWar,„The Economist” 2009, 19 September. 8 Znamiennym wyrazem tych dążeń było powołanie w 1964 r. Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Handlu i Rozwoju (UNCTAD), instytucji mającej bronić interesów krajów rozwijających się. Duże zasługi dla jej działalności wniósł G. Myrdal. 6 7 – 17 – szeroko rozumianych instytucji), a z drugiej – brak analiz (w tym statystycznych) zróżnicowania sytuacji poszczególnych krajów, czyli brak znajomości komparatystyki międzynarodowej. Ułomności teorii ekonomistów głównego nurtu, postkolonialna rzeczywistość świata drugiej połowy XX wieku, a także upadek ZSRR i prorynkowa transformacja krajów Europy Środkowo-Wschodniej stworzyły potrzebę wykreowania nowego myślenia o rozwoju krajów. Istotny wkład do odnowy i ożywienia tego myślenia wnieśli ekonomiści zaliczani do nurtów ekonomii instytucjonalnej oraz neoinstytucjonalnej. 1.3. Rozwój w teorii ekonomii instytucjonalnej oraz neoinstytucjonalnej Do grupy instytucjonalistów zaliczani są w szczególności: T. B. Veblen oraz J. R. Commons (1862-1945)9 i W. C. Mitchell (1874-1948)10, a także – chociaż często z zastrzeżeniami – J. A. Schumpeter. Wśród podstawowych elementów nowości w myśli ekonomicznej instytucjonalistów wymienia się w szczególności: • koncentrowanie uwagi nie na równowadze, a na rozwoju rozumianym jako łączny proces ewolucji kultury, społeczeństwa i gospodarki, a więc na szeroko pojmowanej strukturze instytucjonalnej; w rezultacie dążyli oni do zastąpienia statycznej konstrukcji neoklasycznej przez ewolucyjną konstrukcję dynamiczną; • odrzucenie nierealistycznych założeń o konkurencyjnych rynkach, wyłącznie racjonalnie działających gospodarstwach domowych, suwerenności konsumenta; • postulowanie empirycznej weryfikacji założeń stosowanych przez ortodoksyjnych teoretyków, a więc zbieranie materiału faktycznego w celu ich weryfikacji. W konsekwencji istotnym elementem dorobku ekonomii instytucjonalnej nie jest odrzucenie podstawowych zasad funkcjonowania gospodarki rynkowej, lecz humanizacja człowieka jako aktora procesów gospodarczych (zarówno w fazie produkcji, jak i dystrybucji dóbr)11 oraz uwydatnienie roli instytucji, w tym państwa. 9 Autor między innymi: Institutional Economics: Its Place in Political Economy, Macmillan, New York 1934 oraz LegalFundationsofCapitalism,Macmillan, New York 1924. 10 Autor między innymi: BusinessCycles,University of California Press, 1913. 11 Szczególnie Commons ma duże zasługi w rozwoju polityki socjalnej w Stanach Zjednoczonych, dydaktyki ekonomii w szkołach wyższych, ekonomii pracy, a więc w rozwoju struktu- – 18 – Człowiek nie jest już więc tylko racjonalnym homoeconomicus.Jest jednostką dążącą do osiągnięcia określonych celów, emocjonalnie zorientowaną wobec rodziny i większych wspólnot, mającą aspiracje zawodowe i intelektualne, ale także dążącą do pomnażania swoich zarobków (niekiedy zachłanną). W rozumieniu instytucjonalistów pojęcie instytucji jest bardzo pojemne. Według definicji zaproponowanej przez D. Northa instytucje są regułami gry wspołeczeństwie, lub bardziej formalizując – stworzonymi przez ludzi ogranicze‐ niami, które kształtują współdziałanie ludzi12. Istnieją więc instytucje formalne, czyli państwo i inne organa władzy, system prawny, administracyjny, oraz nieformalne, czyli zasady postępowania aprobowane społecznie i dozwolone prawnie, które dotyczą jednakowo wszystkich w danym kraju. Instytucje mogą być polityczne (na przykład ustrój polityczny), ekonomiczne (określające zasady alokacji zasobów, a zwłaszcza często wyróżniane prawo własności, swobody działań oraz respektowanie umów) i inne, na przykład określające system edukacji, ochrony zdrowia, kultury. Niektóre są mierzalne, inne niemierzalne. Instytucje zwiększają wzajemne zaufanie do siebie osób indywidualnych i społeczności, a także do państwa jako podmiotu reprezentującego interesy różnych grup społecznych i dbającego o ich realizację13. Instytucje oraz ograniczenia finansowe, technologiczne i organizacyjne określają pole dokonywania określonych wyborów, determinują aktywność społeczną, polityczną i ekonomiczną osób i podmiotów gospodarczych. Ułatwiają tym samym współdziałanie osób, wspólnot i dzięki temu działania społeczne, gospodarcze i polityczne stają się bardziej przewidywalne, a ich skutki bliższe oczekiwaniom. Instytucje mogą i powinny tworzyć system instytucjonalny, który pozytywnie wpływałby na rozwój społeczno-gospodarczy kraju, ale jest to proces długotrwały i złożony. Wymaga on racjonalnego sterowania, ponieważ oddziaływanie instytucji na rozwój kraju może być pozytywne bądź negatywne. Instytucje formalne można ustanowić względnie łatwo i szybko, jednakże ich pożądane funkcjonowanie zależy od podłoża społecznego, a szerzej – od kultury (masowej i wysokiej), a więc od czynników niemierzalnych i na skutek tego pomijanych w analizach neoklasyków. Konsekwencją docenienia roli instytucji jest krytyczny stosunek instytucjonalistów nie tyle do mechanizmów rynkowych, ile do braku kontroli nad nimi przez siły zewnętrzne. Dlatego też w tym nurcie myślenia państwo jest traktowane jako warunek istnienia systemu społeczno-ekonomicznego jako całości, a jego funkcje są badane pod kątem wpływu na procesy gospodarcze i społeczne. Tym samym ekonomiści tego nurtu opowiadają się za pewnym zakresem interwencjonizmu ry instytucjonalnej amerykańskiego kapitalizmu (H. Landreth, D. C. Colander, Historia my‐ śli...,op. cit., s. 369-375). 12 D. North, Institutions,InstitutionalChangeandEconomicPerformance,Cambridge University Press, Cambridge 1990. 13 Problem ten podnosił zwłaszcza J. K. Galbraith, w: Godnespołeczeństwo,PTE, Warszawa 1999. – 19 – państwowego nie tylko ze względu na zjawiska bezrobocia, inflacji czy nierównowagi finansowej (wewnętrznej i zewnętrznej), ale też ze względu na fakt, że współcześnie nastąpiła koncentracja produkcji, konsument utracił suwerenność, a decyzja o tym, co ma być produkowane, przechodzi do dyrektorów wielkich przedsiębiorstw, czyli do technostruktury14. Potrzebna jest więc „równowaga społeczna”, to znaczy równowaga między podażą dóbr publicznych (na przykład transportu publicznego, bezpieczeństwa, ochrony środowiska naturalnego) oraz dóbr prywatnych. Jest ona zmienna w czasie i kształtowana przez społeczeństwo, które powinno być coraz bardziej rozumne, wykształcone i demokratyczne. Na szczególną uwagę w grupie instytucjonalistów zasługuje dorobek naukowy J. A. Schumpetera, określanego nawet jako „człowiek renesansu XX wieku”15. Zanim doszedł do trzydziestego roku życia, stworzył podstawy swojej teorii wzrostu gospodarczego16. Jest autorem dwutomowego studium BusinessCycles,bardzo popularnej pracy Kapitalizm, socjalizm, demokracja (1942) oraz budzącej podziw HistoryofEconomicAnalysis,opublikowanej po jego śmierci. Wyjaśnienie procesu wzrostu według J. A. Schumpetera, jak też elementy, które będą go osłabiać w przyszłości, nie mają charakteru ekonomicznego i należy ich szukać w strukturze instytucjonalnej społeczeństwa. Przypisywał on przedsiębiorcom ogromną rolę we wzroście gospodarki. Dla J. A. Schumpetera przedsiębiorca to osoba o wyjątkowej indywidualności, podejmująca ryzyko z samej swojej natury i wprowadzająca do gospodarki innowacje i nową technologię. Rozróżniał on wyraźnie pojęcie wynalazku od procesu innowacji. Innowacja to spożytkowanie wynalazku dla rozwoju nowych produktów, dla korzyści przedsiębiorcy i gospodarki, ponieważ pomyślna innowacja (nowa technologia lub produkt) rozprzestrzenia się na całą gospodarkę. Dlatego rzeczywiste źródło wzrostu gospodarki znajduje się w działalności innowacyjnego przedsiębiorcy, a nie w masowym naśladownictwie jego innowacji. Do pobudzenia wzrostu gospodarczego potrzebne jest sprzyjające środowisko instytucjonalne, zwłaszcza swobodna konkurencja. Jeśli ona zginie pod wpływem koncentracji, to może nastąpić upadek kapitalizmu w wyniku jego wewnętrznych sprzeczności bądź w wyniku odniesionego sukcesu. Istotnym elementem poglądów J. A. Schumpetera jest także pochwała depresji jako integralnego elementu całego wzrostu gospodarczego. Wzrost następuje bowiem w cyklicznej fazie prosperity, w której ujawniają się pozytywne efekty innowacji produktowych bądź technologicznych. Jednakże nadmierne korzystanie z kredytu i nadmierny rozwój produkcji prowadzi do powstania nadwyżek i do depresji. Jej skutki są korzystne, ponieważ dzięki „kreatywnej destrukcji” usuwane są z gospodarki przedsiębiorstwa mniej efektywne, słabo zarządzane, co toruje drogę dla rozwoju sprawniejszym. J. K. Galbraith, TheNewIndustrialState,Houghton Mifflin Company, New York 1967. H. Landreth, D. C. Colander, Historiamyśli...,op. cit., s. 399. 16 Opublikowanej po raz pierwszy w 1912 roku i wydanej w języku polskim: J. A. Schumpeter, Teoriarozwojugospodarczego, Wyd. PWN, Warszawa 1960. 14 15 – 20 – Reasumując, J. A. Schumpeter domagał się z jednej strony tworzenia środowiska instytucjonalnego sprzyjającego przedsiębiorcom i innowacyjności, z drugiej natomiast obawiał się ujemnych skutków interwencjonizmu państwowego. Nurt instytucjonalistyczny w myśli ekonomicznej ożywił się znacznie w drugiej połowie XX wieku, a jego zwolennicy są określani jako nowocześni instytucjonaliści, quasi-instytucjonaliści i neoinstytucjonaliści. Do nurtu tego, w którym wyodrębnia się wiele kierunków, zaliczani są liczni ekonomiści, a zwłaszcza: C. E. Ayres (1891-1972), G. Myrdal (1898-1987), J. K. Galbraith (1908-2006), R. H. Coase (ur. 1910 rok), O. Williamson (ur. 1932 rok), J. M. Buchanan Jr. (ur. 1919 rok). Istotnym wkładem przedstawicieli tego nurtu myślenia, zwłaszcza zaliczanych do nowej ekonomii instytucjonalnej, jest opowiedzenie się za udoskonalaniem istniejącego układu gospodarki mieszanej, w której działają dwa sektory – planujący i rynkowy. Sektor planujący to wielkie korporacje będące tworem pośrednim między przedsiębiorstwem prywatnym a instytucją publiczną, które mogą wpływać na znaczną część podaży i popytu, a sektor rynkowy – to małe i średnie przedsiębiorstwa. Powinny być one chronione przez państwo, ponieważ polityka kredytowa dyskryminuje sektor rynkowy, a wspomaga planujący. Sprzyja to wypieraniu inwestycji z sektora rynkowego i prowadzi do bezrobocia. Ingerencja państwa potrzebna jest również ze względu na problemy inflacji, stagnacji i deficytu w bilansie płatniczym oraz w budżecie. W ocenie instytucjonalistów państwo powinno prowadzić politykę pełnego zatrudnienia, przynajmniej w odniesieniu do zasobów kwalifikowanej siły roboczej związanych z sektorem rynkowym. Zasługą ekonomistów tego nurtu jest też szerokie naświetlenie wielu kwestii istotnych dla sposobu funkcjonowania przedsiębiorstwa, szczególnie w warunkach dominacji na rynku dużych przedsiębiorstw. Na uwagę zasługuje zwłaszcza zwrócenie uwagi na zmianę wartości dobra w wymianie w zależności od zakresu uprawnień własnościowych, na fakt, czy zasoby stosowane w transakcji są uniwersalne, czy wyspecjalizowane, a w konsekwencji, czy transakcje są organizowane przez rynek, czy też relacje między partnerami wymiany mają postać hierarchiczną. Poglądy głoszone przez instytucjonalistów i późniejszych kontynuatorów ich myśli okazały się inspirujące dla interpretacji różnic w poziomie rozwoju krajów oraz dla kształtowania polityki przyspieszania rozwoju krajów wschodzących. – 21 – 1.4. Problemy rozwoju we współczesnym świecie Przyspieszenie wzrostu zainteresowania problematyką zróżnicowanego rozwoju krajów nastąpiło zwłaszcza na początku XXI wieku dzięki z jednej strony fenomenalnemu rozwojowi Chin, Indii, Brazylii i innych krajów wschodzących, co spowodowało wzrost wyzwań gospodarczych dla krajów rozwiniętych, zmianę układu sił konkurencyjnych w świecie17, a z drugiej – dzięki nowym danym z rachunków dochodu narodowego brutto w skali międzynarodowej, liczonym według parytetów siły nabywczej walut18, a także szacunkom danych historycznych wykonanych przez A. Maddisona19. Wynika z nich, że różnice w rozwoju krajów narastały przez wieki, a przyspieszenie rozwoju, które nastąpiło w drugiej połowie XX wieku, jedynie je pogłębiło20. Wyrazem postępującej rozbieżności poziomu rozwoju jest fakt, że w 1960 roku najwyższy produkt na mieszkańca (Szwajcaria) stanowił 38-krotność najniższego produktu (Tanzania), natomiast w 2000 roku relacja ta wynosiła już ponad 71-krotność (Stany Zjednoczone versusTanzania). Równocześnie nastąpiła wyraźna konwergencja poziomu rozwoju w grupie krajów rozwiniętych oraz o tak zwanych wyższych średnich dochodach, a więc w krajach, które przekroczyły pewien próg rozwoju. Z przytoczonych badań, a dotyczą one różnic rozwoju 111 krajów w latach 1990-2000, można wyprowadzić pewne uogólnienia. Po pierwsze, przy założeniu istnienia dostępu do nowych technologii, będących produktem sektora działalności badawczo-rozwojowej, czynnikiem determinującym wzrost może być postęp techniczny wdrożony przez przedsiębiorstwa. Założenie to jednak jest wątpliwe i przedsiębiorstwa rozwijają własną działalność B+R, jeśli mogą sobie na to pozwolić, a stać na to mocne przedsiębiorstwa w rozwiniętych krajach. Co więcej, im większy zasób wiedzy, tym większe możliwości jej dalszego powiększania. Tak więc rozwój dzięki postępowi technicznemu to atrybut krajów rozwiniętych. Po drugie, istotnym czynnikiem różnicującym wzrost gospodarki jest akumulacja kapitału rzeczowego i ludzkiego, rozumiana jako wykształcenie i zakumulowane doświadczenie ludzi21. Akumulacja kapitału rzeczowego zależy od stopy J. Kotyński, Zewnętrzne uwarunkowania a perspektywy rozwoju krajów Unii Europejskiej iPolski, w: Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse i zagrożenia trwałego rozwoju, red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010. 18 A. Heston, R. Summers, B. Aten, Penn World Table Version 6.1, Center for International Comparisons at the University of Pensylvania (CICUP), October 2002. 19 A. Maddison, The World Economy. A Millenial Perspective, Developmennt Center Studies OECD, Paris 2001. 20 W. Siwiński, Międzynarodowezróżnicowanierozwojugospodarczego:faktyiteoria,„Ekonomista” 2005 nr 6. 21 W raporcie Polska2030kapitał ludzki został zdefiniowany jako potencjałzgromadzonywe wszystkich Polakach, wyrażający się w ich wykształceniu, doświadczeniu życiowym, posta‐ 17 – 22 – oszczędności i długości procesu oszczędzania. Stopa oszczędności w krajach wschodzących jest z reguły niska, ponieważ niski jest poziom dochodu na mieszkańca22, ale z badań 88 krajów dotyczących lat 1960-1994 wynika, że w przypadku krajów Azji Południowo-Wschodniej, które znacząco zmniejszyły dystans w stosunku do krajów rozwiniętych, akumulacja kapitału rzeczowego tłumaczy 60% stopy wzrostu PKB na pracownika, a akumulacja kapitału ludzkiego nieco ponad 14%. Na inne czynniki wzrostu przypadło więc 26% stopy wzrostu23. Z innych badań dotyczących rozwoju 98 krajów w latach 1960-1985 wynika jednakże24, że około 90% różnic w poziomach produktu na zatrudnionego jest spowodowanych różnicą wydajności czynników produkcji, a nie akumulacją kapitału. Tak więc ogólna efektywność czynników produkcji odgrywa ważną rolę w wyjaśnieniu różnic zarówno w poziomach, jak i długookresowych stopach wzrostu produktu per capita w skali międzynarodowej. Jest ona istotnym czynnikiem wzrostu, zwłaszcza w krajach rozwijających się, a zależy przede wszystkim od czynników instytucjonalnych mierzalnych i niemierzalnych (a więc jakościowych, na przykład tradycji pracy). Uwzględniwszy prawidłowość odrębności rozwoju krajów, S. Gomułka25 twierdzi, że to ogromne zróżnicowanie poziomu rozwoju krajów oznacza pojawienie się zjawiska dualności gospodarki światowej. Kraje najbardziej rozwinięte (Stany Zjednoczone, Europa Zachodnia i Japonia), w których zatrudnienie stanowi 15% globalnego zatrudnienia, tworzą obszar TechnologyFrontierArea(TFA). Charakteryzuje je wysoki poziom wartości dodanej na roboczogodzinę, dominujący, wysoki udział w tworzeniu znaczących, nowych patentów (około 95%), a o postępie technicznym w tym obszarze decyduje własna aktywność innowacyjna i własny sektor B+R. W obszarze poza TFA o postępie technicznym decyduje otwarcie na jego transfer z zewnątrz oraz wewnętrzne możliwości absorpcyjne. Różnice między modelami wzrostu dla krajów TFA i poza TFA są tak zasadnicze, że potrzebne są dwie różne teorie wzrostu gospodarczego26. Jedna dla obszaru TFA, a druga dla aktywności gospodarczej poza tym obszarem. Dla rozwoju tej drugiej grupy krajów istotne znaczenie mają, oprócz kapitału ludzkiego i rzeczowego, właśnie czynniki instytucjonalne. wach,umiejętnościach. Polska2030.Wyzwaniarozwojowe,red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009, s. 207. 22 Znamiennym dowodem znaczenia stopy oszczędności i inwestycji dla rozwoju kraju jest przykład Chin, w których obie te stopy kształtowały się przez ćwierćwiecze na poziomie około 40%; Zob. U. Płowiec, RozwójChinagospodarkaświatowa,„Ekonomista” 2006 nr 5. 23 S. Collins, B. Bosworth, Economic Growth in East Asia: Accumulation Versus Assimilation, „Brookings Papers on Economic Activity” 1966 No. 2, cyt. za: W. Siwiński, Międzynarodowe zróżnicowanie...,op. cit., s. 740. 24 P. Klenow, A. Rodrigues-Clare, TheNeoclassicalRevivalinGrowthEconomics:HasItGone TooFar?,NBER „Macroeconomics” 1997 Vol. 12. 25 S. Gomułka, Mechanizmyiźródławzrostugospodarczegowświecie,w: Wzrostgospodarczy wkrajachtransformacji:konwergencjaczydywergencja?,red. R. Rapacki, PWE, Warszawa 2009. 26 Ibidem, s. 17. – 23 – Z licznych ostatnio teoretycznych i empirycznych badań nad wzrostem i reformami instytucjonalnymi27 wynika jednak, że trudno jest sformułować uniwersalne diagnozy, oceny i recepty. Inne instytucje są potrzebne we wczesnych, a inne w rozwiniętych stadiach rozwoju krajów. Jeśli więc istnieje zgodność wielu wybitnych przedstawicieli myśli ekonomicznej oraz badaczy empirii co do czynników wpływających na rozwój krajów, podstawowym problemem staje się odpowiedź na dwa pytania: czy i dlaczego należy przyspieszać rozwój krajów oraz jak to czynić.28 27 Zob. bardzo interesujące studium w tej sprawie: A. Wojtyna, Obadaniachnad„głębszymi” przyczynamiwzrostugospodarczego,w: Wzrostgospodarczy...,op. cit. 28 Przedruk z pracy: InnowacyjnaPolskawEuropie2020.Szanseizagrożeniatrwałegoroz‐ woju, red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010, s. 261-269. – 24 – 2 Bazyli Poskrobko Wiedza i gospodarka oparta na wiedzy W realnym świecie działa prawo cykliczności rozwoju. Wszystko, od mikroorganizmu do kosmosu, rozwija się cyklicznie. Ma swoją fazę wzrostu, dojrzałości i starzenia lub rozwoju, stabilizacji i regresu. Dotyczy to także cywilizacji. Toffler wyodrębnił trzy fale cywilizacyjne w zależności od tego, co było głównym czynnikiem ich rozwoju.1 W cywilizacji agrarnej była to ziemia i praca, w cywilizacji industrialnej środowisko (a więc zasoby naturalne, walory, siły i procesy przyrody), praca i kapitał, w cywilizacji postindustrialnej doszedł jeszcze czwarty czynnik – wiedza. Każdy rozwój – także na poziomie cywilizacji – jest procesem. Oznacza to, że żaden z nowych czynników nie pojawił się nagle. Kapitał (w sensie zgromadzonych środków płatniczych) istniał w cywilizacji agrarnej, ale dopiero na przełomie XVII i XVIII wieku został bezpośrednio wykorzystany do celów wytwórczych, do tworzenia wartości dodanej jako podstawy bogactwa. Spowodowało to rewolucyjne zmiany w gospodarce i życiu społecznym. Kulturę agrarną zastąpiła kultura przemysłowo-mieszczańska, akceptująca inne wartości i kształtująca inne style życia ludzi. 1 A. Toffler, Trzeciafala, PIW, Warszawa 1997. – 25 – Uczeni już od około czterdziestu lat dostrzegają oddziaływanie trendu kolejnych zmian cywilizacyjnych. Ich nośnikiem jest wiedza jako czynnik tworzenia wartości dodanej. Wiedza była znana i wykorzystywana również we wcześniejszych cywilizacjach. W cywilizacji agrarnej służyła lepszemu wykorzystaniu ziemi, a w cywilizacji industrialnej – wykorzystaniu środowiska, pracy i kapitału. Obecnie staje się ona bezpośrednim czynnikiem tworzenia wartości dodanej. Powoduje to kolejne, rewolucyjne zmiany w gospodarce, które kształtują nowe wartości kulturowe i modernizują style życia społeczeństw. Nie każdy czynnik rozwoju, a więc nie każdy zasób środowiska, nie wszystkie środki kapitałowe oraz nie każda praca ludzka służy tworzeniu wartości dodanej, czyli pomnażaniu kapitału. Obecnie pojęciem kapitał obejmuje się tylko tę część czynników rozwoju, którą wykorzystuje się do tworzenia wartości dodanej, czyli do zwiększania antropogennego (wytwarzanego przez człowieka) bogactwa. Podobnie jest z wiedzą. Może ona służyć głównie rozwojowi intelektualnemu ludzi, i wtedy przyczynia się do poprawy jakości kapitału ludzkiego lub może być wykorzystana bezpośrednio w procesach gospodarowania, w formie nowych pomysłów zamienianych w innowacje, które generują wartość dodaną, i wtedy staje się kapitałem. Pojawienie się kapitału wiedzy uruchomiło nowe procesy gospodarcze i społeczne znamionujące nową cywilizację. Jak podaje A. Toffler2, już w latach pięćdziesiątych XX wieku liczba pracowników nauki w Stanach Zjednoczonych przewyższała liczbę pracujących w rolnictwie3, a w 2008 roku już 45% zatrudnionych sprzedawało swoją wiedzę. Tak szybki rozwój kapitału intelektualnego wynika z faktu, że wiedza jest niezwykle wydajnym czynnikiem tworzenia wartości dodanej. Badania przeprowadzone przez L. Thurowa dowodzą, że w określonej jednostce czasu kapitał finansowy zapewnia uzyskanie czterokrotnie wyższej wartości dodanej niż ziemia i praca, a wiedza – czterokrotnie wyższej niż kapitał4 (w stosunku do ziemi i pracy jest to wzrost aż szesnastokrotny). Stąd gospodarkę opartą na wiedzy charakteryzuje znaczne przyspieszenie tempa zmian. W cywilizacji agrarnej zmiany techniczno-technologiczne lub organizacyjne następowały w ciągu niemal setek lat, w cywilizacji industrialnej – dziesiątek, a obecnie kilkunastu, a nawet kilku lat (na przykład moc obliczeniowa komputerów, zgodnie z prawem Moora, podwaja się co 18 miesięcy). Celem rozdziału jest prezentacja wybranych kategorii ekonomicznych, istotnych dla rozumienia wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy, z punktu widzenia paradygmatu tworzenia wartości dodanej. Ibidem. W XVIII wieku działalność rolnicza była wyłącznym źródłem dochodu 98% ówczesnej populacji amerykańskiej, a pod koniec XX wieku tylko niespełna 2%. 4 L. Thurow, Powiększaniebogactwa, Wyd. Helion, Gliwice 2006. 2 3 – 26 – 2.1. Współczesne rozumienie wiedzy w organizacji Wiedza ludzka pojawia się w procesie rozwoju osobniczego i społecznego. Obejmuje ona zgromadzone w umyśle, przeanalizowane, uporządkowane – i w pewnym zakresie ocenione – dane i informacje o rzeczach, faktach i zjawiskach, które istnieją w otaczającej człowieka rzeczywistości, a także obrazy, projekty, koncepcje, modele, które powstają i istnieją w umyśle w formie wirtualnej. Jest ona wytworem ludzkiej świadomości i zmysłowych odczuć podświadomości utrwalonych w pamięci. Model kształtowania wiedzy przedstawiono na rysunku 2.1. Rysunek 2.1. Modelkształtowaniawiedzyczłowieka Proces 4o – przewidywanie i projektowanie przyszłości, tworzenie obrazów (idei, koncepcji, modeli) pod przyszłe potrzeby WIEDZA UKRYTA Proces 3o – konwersja wiedzy dostępnej i ukrytej, tworzenie nowych obrazów o charakterze wirtualnym WIEDZA DOSTĘPNA Proces 2o – analiza i ocena informacji o elementach i procesach świata realnego INFORMACJA Proces 1o – celowe (kontekstowe) porządkowanie danych D A N E Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury. Apanowicz podzielił wiedzę na racjonalną i irracjonalną. Wiedza racjonalna ma charakter intersubiektywny, który przejawia się w komunikatywności i sprawdzalności. Można ją przekazywać i publicznie kontrolować. Wiedza irracjonalnato wiedza nieuchwytna dla rozumu. Jest zawarta w mistyce i irracjonalnej filozofii. Nie podlega zasadom logiki i procesom poznawczym i nie posługuje się ścisłymi metodami, technikami i narzędziami badawczymi.5 Wiedza irracjonalna nie jest przedmiotem zainteresowania nauki o kreowaniu wiedzy. 5 J. Apanowicz, Metodologiczneuwarunkowaniapracynaukowej, Wyd. Difin, Warszawa 2005, s. 11-15. – 27 – Wiedzę racjonalną można podzielić na: wiedzę ludzką i wiedzę organizacji. Wiedza ludzka może być: • potoczna; • zawodowa; • naukowa (techniczna, medyczna, ekonomiczna, prawna, artystyczno-literacka); Wiedza organizacji obejmuje indywidualną i zespołową wiedzę pracowników oraz wiedzę organizacji (rysunek 2.2). Rysunek 2.2. Rodzajewiedzy Źródło: opracowanie własne. Wiedzapotoczna, zwana także powszechną lub zdroworozsądkową, to najstarszy rodzaj wiedzy ludzkiej. Zajmuje się ona poznaniem oraz użytkowym wyjaśnieniem i zastosowaniem wszelkich obiektów i zjawisk rzeczywistości w otoczeniu ludzkim. Jest ogólnikowa, nieprecyzyjna, o małej wiarygodności i jednoznaczności. W zasadzie jest skoncentrowana na tych aspektach życia i działalności ludzkiej, które są dostępne prostej i bezpośredniej obserwacji. Przez długi okres rozwoju ludzkości ułatwiała poznanie wartości kulturowych i wykonywanie pracy. Wiedzazawodowa jest to specyficzny rodzaj wiedzy związany z wykonywanym zawodem. Wiedzę tę nabywa się poprzez kształcenie i doświadczenie oraz obserwację otoczenia, głównie miejsce pracy i sposobu funkcjonowania organizacji. Przydatność wiedzy zawodowej poza miejscem pracy naogół jest ograniczona. – 28 – Wiedzanaukowa opiera się na procesach myślowych i doświadczeniu praktycznym, obejmuje analizę i ocenę zjawisk obserwowalnych oraz tworzenie myślowych obszarów wirtualnych, może być umiarkowanie inspirowana i koordynowana, jest tworzona z zachowaniem określonych kanonów naukowych oraz metod, technik i narzędzi badawczych. Wiedza naukowa może powstawać indywidualnie lub zespołowo, z własnej potrzeby lub pod wpływem zapotrzebowania społecznego (państwa, samorządu, organizacji), przy wsparciu organizacyjnym lub bez żadnego wsparcia. W jednostkach gospodarczych wiedza naukowa może być nabywana w formie patentów, technologii lub gotowych metod organizacji procesów wytwórczych albo kreowana przez pracowników w formie pomysłów i wynalazków. Warunkiem wykorzystania wiedzy (jej zamiany na kapitał) jest praktyczne wdrożenie pomysłu, wynalazku czy zakupionego patentu. Z punktu widzenia organizacji C. W. Churchman wyodrębnił wiedzę: jako zbiór danych, szczególną aktywności ludzką oraz jako pewną abstrakcyjną potencjalność.6 Pojęcie zbioru danych odnosi on do szeroko rozumianej informacji zebranej w książkach (zbiorach bibliotecznych) lub zapisanej w systemach komputerowych. Ten rodzaj wiedzy jest nieużyteczny, jeśli nie jest wykorzystywany przez człowieka. Pojęcie wiedzy jako szczególnej aktywności podmiotu ludzkiego uważa on za podstawową siłę kreującą zmiany. Wiedza taka implikuje zdolność do działania (człowiek wie, co czyni). Wiedza jako abstrakcyjna potencjalność oznacza, że człowiek umie wytworzyć nowe obrazy stosowne do zmieniających się okoliczności. Z punktu widzenia zarządzania istotne znaczenie ma podział wiedzy na indywidualną, zespołową i organizacyjną, zaś wiedzę indywidualną na wiedzę dostępną (jawną) i wiedzę ukrytą (cichą). Wiedzę dostępną przez dłuższy czas w Europie utożsamiano z wiedzą w ogóle. Wiedza dostępna to informacja zawarta w umyśle człowieka, związana głównie z jego świadomością, która jest: • formalnie uporządkowana, wyrażona w słowach i liczbach, łatwo komunikowalna i upowszechniona w postaci twardych danych, naukowych formuł, skodyfikowanych procedur czy uniwersalnych zasad; • nabywana w procesie uczenia się za pośrednictwem umysłu, przez kształcenie, doświadczenie i trening; • możliwa do przyswojenia, wyuczenia i opanowania dzięki przekazom, podręcznikom, poradnikom i obserwacji. W literaturze znajduje się wiele definicji wiedzy dostępnej. Na uwagę zasługuje pogląd J. Waggemana. Uważa on, że wiedza rozwija się na bazie danych (D), informacji (I), doświadczenia (Dś), umiejętności (U) i nastawienia (N). Może być wyrażona za pomocą formuły: W = I x (Dś,U,N). C. W. Churchman, TheDesingofInquiringSystems:BasicConceptsofSystemsandOrganiza‐ tion,BasicBooksInc.,New York 1971, cyt. za: K. Perechuda, M. Sobińska, Scenariusze,dialogi iprocesyzarządzaniawiedzą, Wyd. Difin, Warszawa 2008, s. 17. 6 – 29 – Wiedza ukryta jest związana głównie z podświadomością, syntetyzowana w umyśle stosownie do zapotrzebowania świadomości na podstawie wszelkich informacji zgromadzonych w procesie życiowym pod wpływem nastawienia (stanu emocjonalnego, napięcia twórczego7), przyswojonych ideałów i uznawanych wartości z udziałem intuicji8 i przeczucia. Wiedza ukryta jest podstawą kapitału intelektualnego. Współczesne rozumienie wiedzy, przyjęte do dalszych rozważań w niniejszym opracowaniu, ilustruje rysunek 2.3. Wynika z niego, że wiedza dostępna, nabyta przez kształcenie i doświadczenie, stanowi tylko „czubek góry lodowej”. W cywilizacji postindustrialnej wiodące znaczenie posiada wiedza ukryta, dzięki której powstają nowe projekty, metody, koncepcje, rozwiązania techniczne, technologiczne i organizacyjno-zarządcze. To wiedza ukryta jest głównym źródłem wartości dodanej organizacji i bogactwa narodów. Rysunek 2.3. Współczesnerozumieniewiedzy Wiedza dostępna nabyta poprzez kształcenie i doświadczenie • immanentna podświadomości • syntetyzowana na podstawie wszelkiej informacji zgromadzonej w umyśle • uzewnętrzniana na zapotrzebowanie świadomości • uwarunkowana wieloma zależnościami Wymiar poznawczy Wymiar techniczny Wiedza ukryta Źródło: opracowanie własne na podstawie: I. Nonaka, H. Takeuchi, Kreowanie wiedzy worganizacji, Wyd. Poltext, Warszawa 2000. Napięcie twórcze jest „mechanizmem” (sposobem) pobudzania organizmu ludzkiego do pracy twórczej, intensyfikowania relacji między świadomością i podświadomością. Jednym z bodźców wzbudzania napięcia twórczego jest silne pragnienie rozwiązania określonego zadania. P. Senge, Piatadyscyplina, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002. 8 Intuicja jest w pewnym sensie efektem pracy podświadomości, przekazanym do świadomości i odczytanym bez analizy. Według psychologów, nie jest ona myślą, przeczuciem czy informacją. Objawia się w formie olśnienia. P. Peirce, Intuicja, Wyd. Medium, KonstancinJeziorna 2001. 7 – 30 – Wiedza indywidualna jest to zasób informacji świadomie i podświadomie zdobytej przez człowieka oraz zdolność umysłu do jej wykorzystania w pracy i/lub procesach twórczych. Wiedza zespołowa to wiedza indywidualna powiększona, doprecyzowana, wzbogacona przez dyskusję i wspólne doświadczenie członków zespołu. Nie jest sumą wiedzy indywidualnej osób uczestniczących w pracy zespołu. Jest jednym z ważnych bodźców uruchomiania procesu twórczego, wykorzystania wiedzy ukrytej, przez co wzmacnia możliwości twórcze członków zespołu. Tę właściwość kształtowania wiedzy dostrzeżono już w starożytności (słynna Akademia Platona), a w średniowieczu tworzono zakony wyspecjalizowane w zgłębianiu wiedzy oraz katedry na uniwersytetach jako zinstytucjonalizowane zespoły pracy twórczej. Wiedza organizacyjna w teorii kreowania wiedzy jest rozumiana jako zwiększenie wiedzy indywidualnej w wyniku organizacyjnego zabezpieczenia pracy zespołów twórczych w danej organizacji. Służą temu takie działania, jak zapewnienie dostępu do informacji, tworzenie warunków do oddolnego tworzenia zespołów wiedzy zajmujących się rozwiązaniem konkretnych problemów, tworzenie warunków do eksperymentowania. Wiedza organizacji jest to wiedza zgromadzona w umysłach pracowników i zasobach informacyjnych organizacji (dokumentach, bazach danych), a także zawarta w organizacyjnych zwyczajach, praktykach, specyficznych normach. Może być skodyfikowana w różnych dokumentach, dostępnych dla pracowników i interesariuszy lub tylko dla pracowników, albo utajniona, dostępna tylko dla wybranych osób pod określonymi rygorami. Wiedza indywidualna i zespołowa, dostępna i ukryta z punktu widzenia tworzenia wartości dodanej (bogactwa), początkowo jest tylko wiedzą potencjalną. Jej konkretyzacja następuje pod wpływem wewnętrznej potrzeby człowieka i bodźców o charakterze organizacyjno-zarządczym. Wiedza skonkretyzowana w postaci projektów, modeli, założeń (wynalazku) może być wykorzystana w formie innowacji (usprawnień) i wtedy staje się wiedzą realną albo może być niewykorzystana i wtedy inspiruje nowe pomysły albo ulega rozproszeniu (rysunek 2.4). Kreowanie wiedzy potencjalnej jest procesem, w który musi uczestniczyć każdy pracownik wiedzy w organizacji. Podejmując pracę, większość ludzi, niezależnie od ich wykształcenia, znajduje się w stanie nieświadomej niekompetencji. Nie wiedzą oni, co z ich wiedzy jest przydatne w organizacji; nie wiedzą także, że istnieje specyficzna wiedza organizacji, której nie można poznać, będąc poza tą jednostką. Ten brak rozpoznania organizacji i własnych możliwości w istotny sposób ogranicza wykorzystanie wiedzy dostępnej i utrudnia uruchomienie procesu korzystania z wiedzy ukrytej. Stąd we współczesnych przedsiębiorstwach przywiązuje się dużą uwagę do zapoznania pracowników (szczególnie nowo przyjętych) ze wszystkimi procesami i działaniami. – 31 – Rysunek 2.4. Potencjalnairealnawiedzaorganizacji WIEDZA INDYWIDUALNA PRACOWNIKÓW Wiedza realna Potencjalna wiedza dostępna Potencjalna wiedza ukryta Wykorzystywana w pracy zawodowej Nieuruchomiona (niewzbudzona) Wykorzystywana w działalności twórczej Uruchomiona pod wpływem wewnętrznej potrzeby lub bodźców zewnętrznych Utracona - zapomniana lub rozproszona Wiedza realna nieutrwalona utrwalona Wykorzystywana w formie wynalazku, innowacji lub usprawnienia procesu pracy Wykorzystywana w działalności twórczej Niewykorzystana Inspirująca dalsze działanie Rozproszona Źródło: opracowanie własne. Poznanie wiedzy organizacji powoduje przejście umysłu pracownika w stan świadomej niekompetencji. Pracownik rozumie proces (technologiczny, organizacyjny, marketingowy), a jednocześnie uświadamia, jak wielu rzeczy czy zależności jeszcze nie zna. Pracownik nastawiony na sprzedaż swojej pracy tym się nie przejmuje, stara się jak najlepiej wykonać postawione zadania, a analizę jej skuteczności i efektywności pozostawia innym. Pracownik nastawiony na sprzedaż swojej wiedzy dalej dąży do poznania organizacji. Interesuje się jej problemami, wyjaśnia wątpliwości. Umożliwia to wejście w stan świadomej kompetencji. Na tym etapie poznania pracownik wie, jak funkcjonuje organizacja i co można usprawnić lub zamienić, aby w sposób bezpośredni albo pośredni zapewnić wzrost wartości dodanej. W stanie świadomej kompetencji i osobistego zaangażowania (wewnętrznej potrzeby) można skutecznie uruchomić wiedzę ukrytą dla kreowania nowych pomysłów. Rozpoczyna się cykl tworzenia wiedzy potencjalnej reali- – 32 – zowanej osobiście (wiedzy indywidualnej) lub w zespole (z wykorzystaniem wiedzy zespołowej), przy pomocy organizacji (z wykorzystaniem tak zwanej wiedzy organizacyjnej) lub bez jej udziału. Praktyczne wdrożenie pomysłu zamyka cykl twórczy – wiedza pracownika lub zespołu pracowników staje się wiedzą realną przynoszącą wartość dodaną. 2.2. Kapitał wiedzy Kapitał wiedzy w świetle powyższych konstatacji jest wartością dodaną uzyskaną dzięki wiedzy posiadanej przez pracowników i wykorzystanej na rzecz organizacji. Kapitał wiedzy jest pojęciem szerszym od kapitału ludzkiego, analizowanego w ekonomii głównego nurtu. Kapitał ludzki jest związany z wykorzystaniem wiedzy dostępnej. Kapitał wiedzy jest równoczesnym wykorzystaniem wiedzy dostępnej i ukrytej. Kapitał, który powstaje na bazie wiedzy ukrytej, nazywa się kapitałem intelektualnym. Kapitałludzki w ekonomii najczęściej jest rozumiany jako zdolność i umiejętność człowieka (ludzi) do pracy przy wykorzystywaniu zaawansowanych technicznie narzędzi i urządzeń produkcyjnych. Zdolność ta zależy od posiadanego wykształcenia, zdobytego doświadczenia życiowego i zawodowego oraz od ułatwień lub ograniczeń instytucjonalnych.9 Uczony J. Waggeman dodaje jeszcze jeden ważny czynnik – nastawienie do pracy. W świetle powyższego kapitał ludzki to zdolność ludzi do tworzenia wartości dodanej w procesach produkcji i usług, uwarunkowana takimi czynnikami, jak: • posiadane wykształcenie (W); • zdobyte doświadczenie życiowe i zawodowe (Dś); • nabyte i wrodzone umiejętności (U); • nastawienie do pracy w ogóle i wykonywanych czynności (N); • organizacji pracy (Op). Nie jest to jednak prosta suma czynników, jak sugerują niektórzy autorzy. Czynniki te są ze sobą sprzężone, na przykład wrodzone umiejętności (predyspozycje) i duże doświadczenie zawodowe mogą częściowo rekompensować wykształcenie; negatywne nastawienie do pracy albo zła organizacja pracy ograniczają możliwość wykorzystania zdobytej wiedzy (wykształcenia i doświadczenia) oraz posiadanych umiejętności. Stąd podstawową definicję kapitału ludzkiego (KLp) można zapisać następującym wzorem (oznaczenia w tekście): KLp = f(W, Dś, U, N, Op) (1) 9 Najlepsze praktyki zarządzania kapitałem ludzkim, red. A. Ludwiczyński, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2002, s. 65-69. – 33 – Socjolodzy, analizując czynniki tworzenia wartości dodanej w procesach pracy, doszli do wniosku, że są one uwarunkowane społecznie i kulturowo. Jednym z pierwszych badaczy tego zjawiska był P. Bourdieu, który zauważył, że istotne znaczenie w tym procesie mają także zwyczaje, nawyki, style życia, a nawet gusty.10 Przyrost wartości dodanej, która powstaje pod wpływem tych czynników w procesie pracy, nazwano kapitałem kulturowym. Zdaniem A. Sadowskiego – kapitał kulturowy to zespół wartości normatywnych stworzony przez mechanizmy kulturowe, takie, jak: religia, tradycja lub nawyki historyczne oraz przez normy społeczne takie jak: zaufanie, lojalność, uczciwość, wzajemność, dotrzymywanie umów czy zobowiązań.11 Świątkiewicz dodaje jeszcze takie składowe kapitału kulturowego, jak: kompetencje w zakresie komunikacji symbolicznej (językowej), doświadczenia zakorzenione w tradycji kulturowej, orientacja na wartości, aspiracje życiowe i otwartość na nowe doświadczenia, zwyczaje i obyczaje12. Każda społeczność lokalna i grupa zawodowa posiada własne modyfikacje kulturowe, można je nazwać kulturą regionalną (w tym etniczną) oraz kulturą lokalną i zawodową. Kształtują one stosunek do pracy, obcego (nie własnego) mienia, dbanie o zdrowie własne i innych. Kapitał kulturowy jest kategorią o wielowymiarowej strukturze, trudno mierzalną. Wpływ kapitału kulturowego najczęściej określa się pośrednio, stwierdzając jego wpływ lub brak wpływu na kształtowanie się określonych zjawisk. Kształtuje się on pod wpływem wiedzy oraz systemów świadomościowych – religijnych, narodowych, klasowych, obywatelskich i ideologicznych. Z punktu widzenia funkcjonowania współczesnej organizacji kapitał kulturowy można zdefiniować jako sposób postrzegania i przestrzegania tych wartości i zachowań, które mają wpływ na produktywność pracy, kreatywność i przedsiębiorczość. W sposób uproszczony wyraża się to za pomocą wzoru: KK = f(Wc, We/l/z, Ko, Kzdr, Kśw, …) gdzie: KK Wc We/l/z Ko Kzdr Kśw (2) – kapitał kulturowy, – wartości cywilizacyjne, – kulturowe wartości etniczne/lokalne/zawodowe, – kultura organizacji, – kultura dbania o zdrowie, – kultura zachowania się w świecie wirtualnym. P. Bourdieu, L. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005, s. 102. 11 A. Sadowski, Białystok.Kapitałspołecznymieszkańcówmiasta, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2007. 12 W. Świątkiewicz, Kapitał kulturowy a zagadnienia integracji społecznej, w: Ku integracji rozwoju człowieka i społeczeństwa, red. M. S. Szczepański, A. Barska i T. Michalczyk, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice/Opole 2001, s. 93. 10 – 34 – Wartości cywilizacyjne uznawane i stosowane przez pracowników w powyższym zestawie mają wiodące znaczenie. Pod pojęciem wartości rozumie się funda‐ mentalnedlajednostkiispołecznościokreślenietego,copożądane.Sąoneprzyjmo‐ wane jako standardy i kryteria kierujące nie tylko zachowaniem ludzi, lecz także stanowią podstawę do formułowania sądów, dokonywania wyborów, postanowień, ocen, a także stosowanej argumentacji czy uzasadnień.13 Wartości w sposób pośredni określają stosunek ludzi do pracy, wpływają na rzetelność realizacji zadań. Wartości etniczne, lokalne i zawodowe są swego rodzaju modyfikacją lub uzupełnieniem wartości o charakterze ogólnocywilizacyjnym. Są to utrwalone kulturowo nawyki, zwyczaje, obyczaje, a nawet przesądy kultywowane w danej społeczności etnicznej, regionalnej lub zawodowej (na przykład górników, hutników, nauczycieli czy leśników). Powodują one zróżnicowanie (etniczne, regionalne lub zawodowe) stosunku do pracy, dbałości o mienie wspólne, o miejsce pracy, a nawet wpływają na stopień postrzegania i rzeczywistego przestrzegania wybranych wartości cywilizacyjnych. Kultura organizacji i kultura organizacyjna także dotyczą wartości, ale w wymiarze jednostki organizacyjnej (przedsiębiorstwa, zakładu). Każda organizacja jest subiektywnym tworem wykreowanym przez tworzących ją ludzi, posiada swoisty – mniej lub bardziej różniący się od innych – system podstawowych założeń, wartości, postaw i wzorców postępowania. Z takiego punktu widzenia kultura organizacji jest wyznacznikiem jej tożsamości, obejmuje swą istotą wszystko, co się w organizacji dzieje14. Kultura organizacyjna obejmuje kwestie zasadnicze, takie jak: czas i termin, istota ludzkiej działalności, wartości i postawy stanowiące swoiste kody etyczne, określające, co i jak powinno być robione w organizacji; artefakty, takie jak rytuały organizacyjne, wystrój wnętrz, sposób porozumiewania się, odnoszenia się przełożonych do podwładnych i odwrotnie, stosunek do jakości pracy i wyrobów oraz bezpieczeństwa ludzi i produktów. Kultura dbania o zdrowie jest specyficznym, spersonalizowanym elementem kultury. Dotyczy w głównej mierze postrzegania zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przez każdego pracownika, przestrzeganie prozdrowotnego stylu życia, dbanie o zdrowie fizyczne i psychiczne. Kultura bycia i zachowania się w świecie wirtualnym, nazywana kulturą realnej wirtualności, jest nowym elementem kapitału kulturowego, na którego znaczenie zwrócił uwagę M. Castells. Jesttosystem,wktórymsamarzeczywistośćjestcał‐ kowicieschwytanaiwpełnizanurzonawwirtualnymukładzieobrazów15przeszłości, teraźniejszości i przyszłości na ekranie komputera. Problemem jest postrzeganie i rozróżnianie realności i wirtualności, a także przestrzeganie zasad funkcjonowania „wirtualnego świata”. We współczesnym okresie rozwoju cywilizacyjnego M. Rakeach, TheUnderstandingofHumanValues,Free Press, New York1979, p. 2. A. Glińska-Neweś, Kulturowe uwarunkowania zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie, Wyd. „Dom Organizatora”, Toruń 2007, s. 140-141. 15 M. Castells, Społeczeństwosieci, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 378. 13 14 – 35 – pojawił się proces mieszania się tego, co realne i wirtualne, starych i nowych treści – symboli, wartości, wzorów i funkcji. Upowszechnienie technik informacyjnych wytworzyło „kulturę realnej wirtualności”. Odczytywanie sensu tych obrazów następuje przez pryzmat modeli myślowych, ukształtowanych pod wpływem wartości kulturowych i wyznawanych ideologii. Wśród elementów kapitału społecznego najczęściej wymienia się: • relacje międzyludzkie, takie jak wzajemne zaufanie, prawdomówność, wywiązywanie się ze zobowiązań (Rm); • stosunek do przybyszy z innego regionu lub kraju, do ludzi o innym wyznaniu, innej rasy, narodowości lub innej orientacji seksualnej, a także do osób niesprawnych (Sl); • zdolność członków danej społeczności do samoorganizowania się, stowarzyszania dla realizacji wspólnych celów, tworzenia zespołów problemowych, projektowych, wynalazczych (Sam); • wzajemnie korzystne działanie zbiorowe, układy i sieci formalnych i nieformalnych interakcji, które przyczyniają się do kreowania wartości dodanej (Dzzb).16 W uproszczeniu można przyjąć, że kapitał społeczny (KSp) jest funkcją tych czynników i zapisać go w formie wzoru: KSp = f (Rm, Sl, Sam, Dzzb, …) (3) Kapitał społeczny jest swego rodzaju rozszerzeniem kapitału kulturowego. Według F. Fukuyamy, podstawową cechą różnicującą te dwa kapitały jest fakt, że kapitał społeczny nie musi być tworzony przez pokolenia. Poszczególne jego elementy mogą być generowane spontanicznie, nawet w niewielkich stabilnych grupach, pod warunkiem ciągłości i powtarzalności interakcji oraz jasnego kryterium przynależności.17 Kapitał ludzki w szerokim ujęciu (KLs) jest więc funkcją czynników podstawowych i dodatkowych, będących elementem wyodrębnionego kapitału kulturowego i społecznego, czyli: KLs = f(KLp, KK, KSp) (4) 16 Kapitał społeczny – aspekty teoretyczne i praktyczne, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2004, s. 16. 17 F. Fukuyama, Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wyd. Naukowe PWN, WarszawaWrocław 2007, s. 18. – 36 – Rozwinięty wzór czynników kapitału ludzkiego można przedstawić następująco: KLs = f(W, D, U, N, Op, Wc, We/l/z, Ko, Kzdr, RM, Sm, Sam, Dzzb, …), gdzie: W D U N Op Wc We/l/z Ko Kzdr RM Sm Sam Dzzb (5) – wykształcenie, – doświadczenie życiowe i zawodowe, – wrodzone i nabyte umiejętności, – nastawienie do pracy, – organizacja pracy, – kulturowe wartości ogólnocywilizacyjne, – kulturowe wartości etniczne/lokalne/zakładowe, – kultura organizacji, – kultura dbania o zdrowie, – relacje międzyludzkie, – stosunek do innych ludzi, – zdolność do samoorganizacji, – zdolność do działania zbiorowego. Proces kształtowania kapitału ludzkiego jest sterowalny, ale w wymiarze wielokryterialnym. Kapitał intelektualny jest jeszcze bardziej złożoną kategorią ekonomiczną niż kapitał ludzki. Jeden z twórców tego pojęcia T. H. Davenport uważał, że kapitał intelektualny tworzą pracownicy, którzy wprowadzają innowacje i stymulują rozwój przedsiębiorstwa, opracowują nowe produkty i usługi, projektują programy marketingowe i tworzą strategię.18 Stanowią więc grupę społeczną, która wyróżnia się umiejętnością produktywnego wykorzystania wiedzy. Według A. PietruszkiOrtyl, kapitał intelektualny stanowi sumę wiedzy, jaką posiadają ludzie tworzący organizację,umożliwiającąprzekształceniejejzasobównamierzalnąwartośćfinan‐ sowąprzedsiębiorstwa.Pojęcietoobejmujewięcogółwzajemnychzależnościpomię‐ dzyposzczególnymijegoelementamiskładowymiorazcałokształtprzepływówwie‐ dzy między nimi, w postaci procesów generowania, pozyskiwania, przekształcania igromadzeniawiedzy,jakiichrezultaty,czyliwłasnośćintelektualną.19 Autorka ta, podobnie jak A. Brooking oraz G. Roos i J. Roos,20 dodaje, że kapitał intelektualny to część całkowitej wartości firmy stanowiąca różnicę między rynkową a księgową wartością przedsiębiorstwa, pozwalającą na zdobycie organizacyjnej przewagi konkurencyjnej na rynku.21 T. H. Davenport, Zarządzaniepracownikamiwiedzy, Oficyna W. Kluwer Bussiness, Kraków 2007, s. 17. 19 A. Pietruszki-Ortyl, Kapitał intelektualny organizacji, w: Podstawy zarządzania przedsię‐ biorstwamiwgospodarceopartejnawiedzy, Wyd. Difin, Warszawa 2007, s. 79. 20 G. Roos, J. Roos, Measuring Your Company’s Intellectual Performance, “Long Range Planning” 1997 June, p. 103. 21 A. Pietruszka-Ortyl, Kapitałintelektualny…, op. cit., s. 80. 18 – 37 – Traktowanie kapitału intelektualnego jako rynkowej wartości aktywów niematerialnych jest zawodne. W wielu przypadkach wartość ta jest nadmiernie zawyżona w wyniku gry na rynkach finansowych. Pozornie się wydaje, że coraz wyższą wartość uzyskuje kapitał intelektualny, aż do momentu kryzysu, gdy ta wartość raptownie się zmniejsza, chociaż w tym okresie nie nastąpiła żadna redukcja pracowników i nie zmniejszyła się ich kreatywność. Wręcz odwrotnie, kreatywność pracowników wiedzy w trakcie kryzysu wzrasta, ponieważ poszukują oni nowych rozwiązań, nowych dróg rozwoju. Oznacza to, że rynkowa wartość aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa jest nie najlepszym miernikiem kapitału intelektualnego. Istnieje potrzeba dalszego poszukiwania, zarówno definicji tego pojęcia, jak i sposobu pomiaru. Wydaje się, że jedną z propozycji może być analiza kapitału intelektualnego w świetle nauki o kreowaniu wiedzy.22 Punktem wyjścia jest pojęcie jakości pracowników. Według Z. Piątek, jakość pracowników określa się za pomocą takich parametrów, jak: racjonalność, zdolność do krytycznego myślenia, umiejętność sprawnego działania, kreatywność i przedsiębiorczość23. Proces wykorzystania wiedzy jest związany z ludzką kreatywnością i przedsiębiorczością. Kreatywnością nazywa się zdolność do tworzenia nowych idei, strategii, projektów, koncepcji, a przedsiębiorczością – zdolność do transferowania pomysłów (wynalazków) w innowacje i wychodzenie z nimi na rynek. Nie każda osoba kreatywna jest przedsiębiorcza i odwrotnie. Zespoły złożone z ludzi kreatywnych i przedsiębiorczych potrafią wytworzyć nową wiedzę i zastosować ją w praktycznym działaniu. Wypracowana przez nich wartość dodana nazywa się kapitałem intelektualnym lub kapitałem wiedzy. Według L. C. Thurowa, cechy potrzebne do stworzenia nowej wiedzy znacznie się różnią od cech potrzebnych dla wprowadzania jej do użytku. Pracownicy wiedzy są kreatywni, ponieważ twórczo rozwijają procesy (produkcyjne, zarządcze) produkty, usługi. Nie można z dnia na dzień zostać pracownikiem wiedzy. Wiadomo, że kreatywność zależy od relacji między indywidualną wiedzą dostępną a ukrytą. Nowe pomysły pojawiają się w miarę nabywania wykształcenia i doświadczenia (proces gromadzenia informacji), poszerzania i przyspieszania wewnątrz umysłowych relacji pod wpływem pracy w zespole, dobrze sformułowanego zadania, właściwie przedstawionej jego wizji i wielu innych czynników. Przedsiębiorcy podejmują ryzyko, organizują, wdrażają nowe pomysły. Żeby nowatorską ideę albo nowy produkt wprowadzić na rynek, pracownik, a szczególnie decydent, Jest to nowa gałąź nauki o zarządzaniu, której celem jest obiektywne i metodyczne poznawanie procesu tworzenia wiedzy w organizacji oraz konstruowanie metod i narzędzi ułatwiających transformację wirtualnych (stworzonych w umyśle) projektów, koncepcji i metod w innowacje, będące źródłem dochodu twórcy i wartości dodanej (zysku) przedsiębiorstwa. 23 Z. Piątek, S. Florek, Wpływzmianwsystemachwartościnakształtowaniesięspołeczeństwa wiedzy, w: Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2009, s. 41. 22 – 38 – musi posiadać takie cechy, jak wytrwałość, umiejętność krytycznego myślenia i sprawnego działania.24 Kreatywność i przedsiębiorczość w szerokim ujęciu obejmuje znacznie szersze spektrum czynników i uwarunkowań. Można je podzielić na cztery grupy: 1) czynniki podstawowe, stanowiące składową kapitału ludzkiego, takie jak: wykształcenie, doświadczenie, umiejętność, nastawienie; 2) czynniki określające jakość pracownika – wytrwałość, umiejętność krytycznego myślenia, sprawnego działania, dbania o kulturę pracy, kształtowania relacji międzyludzkich, tworzenia sieci społecznych; 3) uwarunkowania psychologiczne, takie jak: sprawność konwersji wiedzy dostępnej do ukrytej i odwrotnie, umiejętność korzystania z intuicji, właściwe posługiwanie się sugestią, wyeksponowanie odpowiednich cech inteligencji wewnętrznej, emocjonalnej i społecznej, a także samoregulacja, samoorganizacja i samorządzenie; 4) uwarunkowania organizacyjno-osobowościowe, czyli pięć dyscyplin P. Senge’a: mistrzostwo osobiste, modele myślowe, myślenie systemowe, umiejętność tworzenia wizji oraz zespołowe uczenie się i działanie. Powstanie nowych, dobrych koncepcji, a następnie innowacji jest trudne, ponieważ pozostają w konflikcie z naszymi wewnętrznymi obrazami, które ograni‐ czająnasdostarych,dobrzewypróbowanychsposobówmyśleniaidziałania25, napisał P. Senge. Zwraca uwagę, że dla jakości kapitału ludzkiego istotne jest zespołowe działanie, a dla kapitału intelektualnego – zespołowe myślenie. Można więc stwierdzić, że kapitał intelektualny to kapitał ludzki powiększony o współczynnik kreatywności (Kr) i/lub przedsiębiorczości (P) oraz waryunki jego tworzenia nazywane kapitałem strukturalnym (Kstr): Kl = f (KLs, Kr, P, KStr) (6) Tworzenie wartości dodanej przez ludzi wiedzy jest uwarunkowane wieloma nowymi czynnikami o charakterze organizacyjnym, które nie były brane pod uwagę przy analizie kapitału ludzkiego. Zbiór tych czynników L. Edvinson i M. S. Melone26 nazywają kapitałem strukturalnym, a A. Pietruszka-Ortyl – kapitałem organizacyjnym27. Są to czynniki, które ułatwiają rozwój wiedzy organizacyjnej, sprzyjają rozwojowi kreatywności i przedsiębiorczości. Czynniki te można odnieść do trzech grup, którymi są: relacje, system organizacji i zarządzania oraz infrastruktura. L. C. Thurow, Nowe reguły gry w gospodarce opartej na wiedzy, Wyd. Helion, One Press, Kraków 2006, s. 107-108. 25 P. M. Senge, Piątadyscyplina, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002, s. 177. 26 L. Edvinsson i M. S. Malone, Kapitałintelektualny, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 17. 27 A. Pietruszka-Ortyl, Kapitałintelektualnyorganizacji…, op. cit., s. 81. 24 – 39 – Relacje, przez niektórych autorów nazywane kapitałem relacyjnym, dotyczą możliwości tworzenia wartości dodanej na bazie odpowiednich relacji z klientami i interakcji z interesariuszami – dostawcami, kontrahentami, konkurentami, mediami, lokalną społecznością, samorządem terytorialnym. Do tej grupy zalicza się także patenty, znaki handlowe i inne wartości niematerialne, które wspierają kreatywność i produktywność pracowników. Kapitał relacyjny jest ważny w każdej firmie z wielu względów. Z punktu widzenia kapitału intelektualnego kapitał relacyjny jest wtedy istotny, gdy relacje pobudzają działania twórcze pracowników wiedzy i organizacyjno-zarządcze przedsiębiorców (menedżerów). System organizacji i zarządzania jednostką pobudza kreatywność – wynalazczość i innowacyjność. System taki musi uwzględniać specyfikę pracowników wiedzy w takich aspektach, jak: organizacja pracy, sposób ich wynagradzania i motywowania, sprawność i funkcjonalność generowania, pozyskiwania, analizowania, przechowywania i udostępniania informacji, dobre planowanie strategiczne, taktyczne i operacyjne, wreszcie możliwości zakupu cudzych i zabezpieczenia własnych praw autorskich, patentów, licencji. Infrastruktura, jako czynnik kapitału intelektualnego, to wyposażenie techniczne pracowników wiedzy w odpowiednie urządzenia – od komputerów do skomplikowanych urządzeń laboratoryjnych niezbędnych do wykonania modeli lub doświadczalnych egzemplarzy; to także systemy informacyjne i programy informatyczne. W świetle powyższego można przyjąć, że kapitał strukturalny (KStr) jest funkcją relacji (R), systemu organizacji i zarządzania (Org) oraz infrastruktury (Inf): KStr = f(R, Org, Inf) (7) Kapitał intelektualny jest wyrazem współczesnych zmian cywilizacyjnych oraz skutkiem wykorzystania wiedzy i zaangażowania pracowników, przy współudziale nowoczesnych technologii, na rzecz generowania, rozwijania i wykorzystania innowacji, zapewnienia rozwoju, podniesienia jakości życia ludzi (aspekt popytowy) oraz uzyskiwania przewagi konkurencyjnej organizacji (aspekt podażowy). Tworzenie kapitału intelektualnego jest procesem społecznym. Kapitał intelektualny jest kształtowany w procesie edukacji formalnej i nieformalnej (wykształcenie), w przekazie międzypokoleniowym (doświadczenie), a przede wszystkim w procesie zespołowego i organizacyjnego tworzenia wiedzy. Podstawową komórką, która zapewnia efektywny przebieg tego procesu jest zespół (formalny lub nieformalny, problemowy lub zadaniowy, stały lub doraźny). Kapitał wiedzy można rozumieć jako tworzenie wartości dodanej poprzez wykorzystanie wiedzy, zarówno tej, która została zapisana, skodyfikowana i zgromadzona przez wiele pokoleń (łącznie z pokoleniem współczesnych twórców) oraz tej, która jest ukryta w umysłach ludzi i pojawia się „tu i teraz” na zapotrzebowanie wywołane rozwiązywanym problemem teoretycznym lub praktycznym. – 40 – Kapitał wiedzy (KW) jest kategorią ekonomiczną jeszcze bardziej złożoną. Jest on funkcją pięciu kapitałów cząstkowych – kapitału ludzkiego w wąskim ujęciu (KLp), kapitału kulturowego (KK), społecznego (KSp), strukturalnego (KStr) i kapitału instytucjonalnego (Kinst), rozumianego jako sprawność zarządzania państwem, w tym sprawność funkcjonowania samorządów. KI = f(KLp, KK, KSp, KStr) (8) Tworzenie wartości dodanej zawsze jest związane ze spełnieniem określonych uwarunkowań materialnych i organizacyjnych. Różne „uzbrojenie” techniczne i organizacyjne pracy wymagają miejsca pracy przeznaczone na wykorzystanie siły roboczej (kapitału ludzkiego) oraz wiedzy (kapitału intelektualnego). Stąd współczesne organizacje mogą być ukierunkowane: • tylko na wykorzystanie siły roboczej – nikt się nie zajmuje tworzeniem nowych pomysłów i wdrażaniem innowacji; • głównie na wykorzystanie siły roboczej – posiadają mniejszą lub większą grupę pracowników wiedzy, często zgrupowanych w wyodrębnionej komórce organizacyjnej; • na równoczesne wykorzystanie siły roboczej i wiedzy większości pracowników; • głównie na wykorzystanie wiedzy z własnym zapleczem wdrożeniowym; • tylko na wykorzystanie wiedzy pracowników, nastawione na sprzedaż pomysłów. Gospodarkęukierunkowanąnawykorzystaniekapitałuintelektualnego przyjęłosięnazywaćgospodarkąopartąnawiedzy. 2.3. Gospodarka oparta na wiedzy Pojęcie gospodarki opartej na wiedzy można rozpatrywać w ujęciu makroekonomicznym i mikroekonomicznym. Z punktu widzenie makroekonomicznego można przyjąć, że gospodarka oparta na wiedzy posiada dwie podstawowe cechy charakterystyczne: 1) powszechne wykorzystanie nowych rozwiązań techniczno-technologicznych i organizacyjnych, szczególnie związanych z pozyskiwaniem, przetwarzaniem, gromadzeniem i wykorzystaniem informacji służących innowacyjności; rozwój i praktyczne wykorzystanie zaawansowanych technologii wymagające odpowiedniego zasobu wiedzy pracowników; 2) rozwinięty sektor szkolnictwa wyższego i jednostek badawczo-rozwojowych oraz wdrożone mechanizmy i instytucje, pozwalające wykorzystać wytworzoną wiedzę w całej gospodarce.28 28 D. Rosati, Wiedza a rozwój gospodarczy, w: Gospodarka oparta na wiedzy. Aspekty międzynarodowe. Wyd. Wyższej Szkoły Handlu i Prawa, Warszawa 2007, s. 22. – 41 – Istotę gospodarki opartej na wiedzy trafnie ujął T. Steward w stwierdzeniu, że stara gospodarka opierała się na kondensowaniu zasobów, tj. zespalaniu dużej ilości surowców za pomocą odrobiny wiedzy, a nowa opiera się na kondensowaniu wiedzy,tj.umieszczaniupotężnegoładunkumyśliwniepozornymopakowaniu29. Z powyższego punktu widzenia na uwagę zasługuje definicja J. Fazlagicia. Uważa on, że gospodarka oparta na wiedzy polega na tworzeniu, dystrybucji oraz wykorzystaniuwiedzyiinformacji–zarównowsektorzepublicznym,jakibiznesie. W takiej gospodarce wiedza jest nadrzędnym czynnikiem produkcji, co oznacza, że osukcesiewbiznesieijakościżyciadecydujeinnowacyjnośćobywateliiorganizacji, wktórychonifunkcjonują.30 Na fakt, że siłą napędową tej gospodarki jest wiedza i innowacje zwraca uwagę J. Kotowicz-Jawor.31 W ekonomii głównego nurtu wiedzę i technologię traktowano jako czynniki zewnętrzne, które nie mają większego wpływu na tworzenie wartości dodanej. Istotna była akumulacja kapitału fizycznego. W gospodarce opartej na wiedzy postrzeganie czynników tworzenia bogactwa, a tym samym rozwoju gospodarczego uległo zasadniczej zmianie. Źródłem rozwoju jest wartość wiedzy, która znajduje zastosowanie w działalności organizacji oraz jej ofercie kierowanej do klientów. Podstawą (bazą) kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy są uczelnie i jednostki badawczo-rozwojowe, instytucje zajmujące się transferem wiedzy, przedsiębiorstwa stosujące wiedzę w swojej działalności oraz wykształceni pracownicy, którzy korzystać będą z coraz bardziej skomplikowanych technologii, wytwarzać coraz bardziej wiedzochłonne produkty, tworzyć nowe rozwiązania oraz wdrażać innowacje.32 W analizowanej gospodarce można wyodrębnić cztery sprzężone ze sobą procesy gospodarowania wiedzą: • proces generowania wiedzy i jej komercjalizacji, na przykład w formie patentów i licencji; • proces gromadzenia wiedzy, tworzenia baz danych, głównie instytucjonalnie utrwalonych, warunkujących efektywny dostęp do kapitału wiedzy; • proces transferu wiedzy, zarówno bezpośredniego transferu kapitału wiedzy zawartej w odpowiednich nośnikach informacji lub pozyskanie ludzi wiedzy, jak i pośredniego poprzez zakup nowych technologii, licencji na produkcję wyrobów wysokiej techniki, a także poprzez zakup usług; Cyt. za: E. Skrzypek, Nowa gospodarka i jej wyznaczniki, w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, Wyd. PTE, Warszawa 2009, s. 86. 30 J. Fazlagić, Know‐howwdziałaniu. Jakzdobyćprzewagękonkurencyjnądziękizarządzaniu wiedzą,Wyd. Helion, Gliwice 2010, s. 13. 31 J. Kotowicz-Jawor, GOW–wyzwaniadlaPolski…, op. cit., s. 21. 32 M. Dolińska, Innowacjewgospodarceopartejnawiedzy, PWE, Warszawa 2010, s. 36-37. 29 – 42 – • proces absorpcji wiedzy uzależniony od mechanizmów rynkowych, rozwiązań instytucjonalnych oraz od stosowanych systemów zarządzania w organizacjach. W znowelizowanej strategii lizbońskiej (2005 rok) wskazano trzy elementy decydujące o rozwoju gospodarki opartej na wiedzy: działalność badawczo-rozwojową, edukacyjną i innowacje. Tworzą one trójkąt wiedzy, a więc są ze sobą powiązane merytorycznie i funkcjonalnie. Konieczne jest skoordynowanie funkcjonowania tych ogniw, co jest możliwe przy przyjęciu i konsekwentnej realizacji długookresowej strategii rozwoju, stopniowej restrukturyzacji gospodarki i reform społecznych, umożliwiających pozyskanie środków na finansowanie zrównoważonego rozwoju opartego na wiedzy.33 W ujęciu makroekonomicznym ważne jest znalezienie drogi dojścia do wizji efektu końcowego przyjętej strategii. W polskiej literaturze można wyodrębnić dwa podejścia: formalno-wskaźnikowe i rynkowe. Do pierwszego można zaliczyć ocenę rozwoju gospodarki opartej na wiedzy na podstawie analizy jej cech i wskaźników zaproponowanych przez S. Borkowską i Z. Madeja, do drugiego zaś stadia oparte na konkurowaniu według systematyki U. Płowiec. Borkowska do głównych cech gospodarki opartej na wiedzy zalicza: szybkie tempo zmian technologicznych, przy dominacji kapitału niematerialnego jako czynnika tych zmian, wzrost sektora wiedzy mierzony wzrostem odsetka zatrudnionych pracowników oraz jego udziałem w tworzeniu produktu krajowego brutto, dużą rolę technologii informatycznych i telekomunikacyjnych w rozwoju innowacji, spiralne wykorzystanie wiedzy dostępnej (skodyfikowanej) i ukrytej w tworzeniu innowacji, wzrost roli popytu na kreowanie wiedzy, opieranie innowacji głównie na wewnętrznych (a nie zewnętrznych) zasobach wiedzy.34 Z kolei Z. Madej zaproponował uproszczony model wyodrębnienia etapów rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Do modelu wprowadził tylko pięć wskaźników charakteryzujących poziom jej rozwoju – po stronieinput to udział nakładów na badania i rozwój w PKB, liczba badaczy (pracowników wiedzy) zatrudniona w sektorze badań i rozwoju w przeliczeniu na 1 mln ludności oraz współczynnik skolaryzacji na poziomie wyższym, a po stronieoutput – udział nowych (nie starszych niż trzyletnie) wyrobów w sprzedaży przemysłu oraz udział postępu technicznego w przyroście PKB35. Zaproponował on wartości tych wskaźników dla trzech stadiów wdrażania gospodarki opartej na wiedzy: 33 U. Płowiec, Kształtowaniegospodarkiispołeczeństwaodpowiadającychcywilizacjiwiedzy, w: InnowacyjnaPolskawEuropie2020 …, op. cit., s. 278. 34 S. Borkowska,Gospodarkaopartanawiedzy, w: Najlepszepraktykizarządzaniakapitałem ludzkim, red. A. Ludwiczyński, Wyd. Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa 2002, s. 11. 35 B. Powichrowska uzupełnia te wskaźniki jeszcze o dostęp do Internetu i jego wykorzystanie. B. Powichrowska, Wiedzajakoczynnikrozwojumałychiśrednichprzedsiębiorstwwoje‐ wództwapodlaskiego,praca doktorska, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2010, s. 38. – 43 – 1. 2. 3. Stadium zalążków GOW ma miejsce wtedy, gdy na badania i rozwój przeznacza się 1,0-1,4% PKB, osiąga się relatywnie wysoki (ponad 20%) współczynnik skolaryzacji i prowadzi się zdecydowaną politykę innowacyjną, a po stronie output – udział wiedzy wynosi w przyroście PKB ponad 30% ; Polska takie wskaźniki osiągnie w drugim dziesięcioleciu XXI wieku. Stadium średnio zaawansowanej GOW – nakłady na B+R kształtują się w przedziale 1,5 do 2,2% PKB, istnieje kadra pracowników naukowo-badawczych zdolna należycie wykorzystać te nakłady; wysoki – około 50% współczynnik skolaryzacji na wyższym poziomie oraz 45-50% udział wiedzy w przyroście PKB; taki poziom wskaźników już osiąga Korea Południowa, Australia i Kanada. Stadium wysoko zaawansowanego rozwoju GOW – nakłady na B+R wynoszą ponad 2,5% PKB, istnieje odpowiadającą temu kadra pracowników, współczynnik skolaryzacji na poziomie uniwersyteckim powyżej 50%, a po stronie output powyżej 50% udziału wiedzy w przyroście PKB; na takim poziomie znajdują się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Japonia, Szwecja, a zbliżają się go niego najwyżej rozwinięte kraju Unii Europejskiej. 36 Problem dochodzenia do kolejnych stadiów w szerszym kontekście makroekonomicznym, z punktu wiedzenia sposobów zapewnienia konkurencyjności gospodarki, rozpatruje U. Płowiec. Wyróżnia trzy stadia rozwoju: 1. Stadium oparte na konkurowaniu ceną i spożytkowaniu tanich zasobów nisko kwalifikowanej pracy i surowców. Na tym etapie istotne jest istnienie odpowiednich ram instytucjonalnych, infrastruktury, stabilności makroekonomicznej oraz zdrowie i podstawowa edukacja pracowników. W Polsce był to okres od początku transformacji do wstąpienia do Unii Europejskiej (lata 1990-2004). 2. Stadium oparte na konkurowaniu jakością przetworzonych produktów i wysokiej wydajności czynników produkcji na skutek wzrostu kwalifikacji pracowników oraz wzrostu inwestycji i ich efektywności. Ważnym elementem rozwoju na tym etapie jest podniesienie edukacji pracowników i inwestowanie w rozwój kapitału ludzkiego, skłonność do zmian technologii i efektywniejsze zarządzanie. Warto dodać, że w tym stadium szeroko wdraża się i wykorzystuje technologie informatyczno-telekomunikacyjne. Polska obecnie znajduje się w tym stadium rozwoju. 3. Stadium oparte na konkurowaniu nowymi i unikalnymi produktami dzięki rozwojowi innowacji. Charakteryzuje się znaczącym udziałem nakładów na badania i rozwój, szczególnie w dziedzinach wiedzochłonnej działalności oraz 36 Z. Madej, Gospodarkaopartanawiedzywkraczawświatparadygmatów, w: Teoriaiprak‐ tykaekonomiiakonkurencyjnośćgospodarowania, red. E. Freitag-Mika, Wyd. Difin, Warszawa 2006, s. 27-28. – 44 – zorientowaniem instytucji państwa i społeczeństwa na wspieranie rozwoju wiedzochłonnej produkcji towarów i usług.37 Zdaniem H. Tomaszewskiej, osiągnięcie sukcesu we wdrażaniu gospodarki opartej na wiedzy wymaga radykalnych zmian w sposobie zarządzania nie tylko w przedsiębiorstwach, ale także w samorządach terytorialnych i na poziomie państwa. Od kadry zarządzającej wymaga się nie tylko nowej wiedzy i umiejętności, ale także zmiany w sposobie myślenia, czyli wyzbycia się starych rozwiązań oraz przyzwyczajeń i zastąpienie ich nowymi, adekwatnymi do nowych problemów.38 Szersze spektrum czynników gospodarki opartej na wiedzy uwzględnia OECD i Bank Światowy. W ujęciu mikroekonomicznym dochodzenie do gospodarki opartej na wiedzy polega na endogennym wykorzystaniu zasobów przedsiębiorstwa (organizacji), tworzeniu warunków do rozwoju oraz wykorzystaniu kapitału ludzkiego i intelektualnego. Oznacza to, że głównym czynnikiem kreowania wartości dodanej i uzyskania przewagi konkurencyjnej jest wiedza ukryta pracowników organizacji, jej klientów i interesariuszy. Każdy pracownik organizacji opartej na wiedzy powinien: • wiedzieć co (know‐what), orientować się w bazach danych, wiedzieć jaka informacja jest potrzebna lub do czego może służyć (jakie może mieć zastosowanie) informacja świeżo nabyta; • wiedzieć dlaczego (know‐why), poznać związki przyczynowo-skutkowe prowadzonej działalności w układzie mikro (zakładu, przedsiębiorstwa) i makro – w odniesieniu do praw natury, człowieka, społeczeństwa; • wiedzieć jak (know‐how), a więc posiąść określone umiejętności robienia czegoś nowego; • wiedzieć kto (know‐who), a więc wiedzieć kto posiada potrzebną wiedzę. Dwa pierwsze obszary to wiedza skodyfikowana39, a w pozostałych dwóch jest bardziej ukryta, trudniejsza do zmierzenia i rozpowszechniania. Możemywie‐ dziećwięcej,niżmożemypowiedzieć – zauważył M. Polanyi40. Częścią wiedzy dostępnej jest wiedza organizacji, której elementy są znane tylko niektórym pracownikom. Odejście pracownika często powoduje utratę znanego tylko jemu elementu wiedzy organizacji. Nieznanaczęśćwiedzy – stwierdzono 37 U. Płowiec, Kształtowaniegospodarkiispołeczeństwaodpowiadającychcywilizacjiwiedzy, w: InnowacyjnaPolskawEuropie2020. …, op. cit., s. 270-271. 38 H. Tomaszewska, Przewodnikpogospodarceopartejnawiedzy, „Technologia i Przemysł”, 2004, wiosna, s. 74. Zostaną one omówione w opracowaniach A. Pawluczuka i K. Prandeckiego. 39 Wiedza skodyfikowana, to znaczy wyrażona słownie, na rysunkach lub w formie matematycznych wzorów, a także wiedza ucieleśniona w maszynach, urządzeniach, systemach organizacji i zarządzania. 40 Cyt. za: H. Tomaszewska, Przewodnikpo…, op. cit., s. 75. – 45 – w dokumencie OECD – jestukryta,nieskodyfikowanaiprzechowywanatylkowumy‐ słachjednostek41. Dochodzenie do organizacji opartej na wiedzy jest również długotrwałym złożonym procesem. Wzorem stadiów dochodzenia do gospodarki opartej na wiedzy w makroskali można wyodrębnić etapy dochodzenia do organizacji opartej na wiedzy. Można wyróżnić co najmniej trzy etapy: 1. Etap wdrażania dobrej roboty. Kształtowaniu nawyków dobrej roboty służą przede wszystkim znormalizowane systemy zarządzania jakością, środowiskiem, bezpieczeństwem i higieną pracy oraz bezpieczeństwem produktów i informacji. Wdrożenie tych norm i wypracowanie nawyku postrzegania i rozwiązania nowych sytuacji problemowych stanowi podstawę do uruchomienia kolejnych etapów endogennego rozwoju. 2. Etap uczącej się organizacji. Kierownictwo ma świadomość możliwości rozwoju w oparciu o wiedzę pracowników i podejmuje działania na rzecz wykorzystania wiedzy. Tworzona jest odpowiednia infrastruktura, wprowadza się system permanentnej edukacji pracowników, a jeżeli to możliwe, pozyskuje się fachowców (ludzi wiedzy) z innych jednostek, wdraża się systemy zarządzania wiedzą. Istotne jest uświadomienie pracownikom ich możliwości twórczych, roli napięcia twórczego, pracy w zespole oraz sposobów komercjalizacji wiedzy (od pomysłu do innowacji). System zarządzania organizacją powinien pobudzać ciągłe uczenie się, dyskusję w zespołach, ale także nabycie i praktyczne wykorzystanie umiejętności dostrzegania swoich modeli myślowych, tworzenia indywidualnej i zespołowej wizji przedsiębiorstwa, zakładu, technologii, a nawet swego miejsca pracy, na bazie której będą tworzone obrazy i sposoby ich doskonalenia, opracowywane projekty innowacji. Ważne jest kształtowanie umiejętności samoorganizacji, pracy w zespole, wchodzenia w interakcje międzyludzkie, nawiązywania i utrzymywania twórczych kontaktów z klientami i interesariuszami, umiejętności dbania o fizyczne i psychiczne zdrowie własne i współpracowników, a także wielu innych cech kapitału ludzkiego. 3. Etap organizacji opartej na wiedzy. Wdraża się system zarządzania organizacją ukierunkowany na wykorzystanie kapitału intelektualnego. Ciągle są doskonalone i rozwijane instytucjonalne, organizacyjne i infrastrukturalne podstawy pracy twórczej, łącznie z budową prototypu wynalazku i sprawdzeniem jego działania. Jedną z form (metod) działania jest zarządzanie przez innowacje, oparte na założeniach metody TQM (TotalQualityManagement– zarządzania przez jakość). Na tym etapie innowacje są głównym czynnikiem generującym wartość dodaną. Pojęcie innowacji jest tu rozumiane szeroko, obejmuje ono procesy i produkty materialne i wirtualne. Zdaniem M. Carstellsa, proinnowacyjna organizacja oparta na wiedzy charakteryzuje się no41 TheKonowledge–BasedEconomy, OECD, Paris 1996. – 46 – wym podziałem pracy (obowiązków): kierownictwo zajmuje się strategicznym programowaniem i akceptowaniem przedkładanych projektów, badacze – proponowaniem i opisywaniem nowych rozwiązań, projektanci i integratorzy – nadaniem realnego kształtu dla danego pomysłu, a szczególnie jego zintegrowaniem z istniejącym systemem technologicznym, technicznym lub organizacyjnym, wyjaśnieniem zadań wynikających z wdrażania pomysłu, a operatorzy – zajmują się wdrażaniem innowacji.42 Gospodarka oparta na wiedzy może być ukierunkowana na wykorzystanie egzogennych, endogennych lub mieszanych czynników wzrostu i rozwoju. Rozwój egzogenny w głównej mierze odbywa się poprzez zakup nowych technologii i projektów nowych wyrobów oraz pozyskiwanie ludzi wiedzy (twórców kapitału intelektualnego). Zakupione technologie i projekty mogą być wdrożone zgodnie z otrzymaną licencją lub doskonalone jeszcze przed ich wdrożeniem. Taką drogę rozwoju stosowały państwa – „tygrysy” Dalekiego Wschodu. Przodujące we wdrażaniu GOW państwa w Europie (głównie Finlandia, Szwecja, Niemcy) ukierunkowały się na rozwój własnych technologii i wykorzystywanie własnych innowacji. Wydaje się, że w Polsce najlepsze efekty może przynieść równoczesne wykorzystanie obcych i własnych innowacji pobudzających rozwój i podnoszących jej konkurencyjność w Europie i na świecie. Specyficznym czynnikiem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy jest kształtowanie się społeczeństwa informacyjnego. 2.4. Społeczeństwo informacyjne a społeczeństwo wiedzy Cechą ludzi jest generowanie, przetwarzanie i stosowanie informacji. Współczesna rewolucja informacyjna, wzbudzona przez technologie informacyjnotelekomunikacyjne, wprowadziła radykalne zmiany udziału informacji w aktywności człowieka. Zmieniła się rola i znaczenie informacji w działalności gospodarczej, życiu społecznym, rodzinnym i indywidualnym ludzi.43 Zauważono, że infrastruktura informacyjno-telekomunikacyjna, oprócz aspektów technicznych – łatwość i szybkość przesyłu i wyszukiwania informacji oraz pojemność urządzeń do jej sortowania i gromadzenia – wywiera wpływ na zachowanie społeczne. Pojawiło się pojęcie społeczeństwa informacyjnego, różnie rozumiane przez autorów odnośnych opracowań. Przez dłuższy czas, w zasadzie do połowy minionego dziesięciolecia (20012010) w literaturze i dokumentach pojęcie społeczeństwo informacyjne odnoszono głównie do techniczno-technologicznych aspektów gospodarowania informacją. E. Castells, Społeczeństwosieci…, op. cit., s. 239-240. L. Zacher, Transformacjespołeczeństwodinformacjidowiedzy, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 18-19. 42 43 – 47 – W dokumencie: ePolska–StrategiarozwojuspołeczeństwainformacyjnegowPolsce na lata 2001‐2006 społeczeństwo informacyjne zdefiniowano jako nowy system społeczeństwa kształtujący się w krajach o wysokim stopniu rozwoju technicznego, gdzie zarządzanie informacją, jej jakość oraz szybkość przepływu są zasadniczymi czynnikamikonkurencyjności,zarównowprzemyśle,jakiusługach,astopieńrozwo‐ juwymagastosowanianowychtechnikgromadzenia,przetwarzania,przekazywania iużytkowaniainformacji.44 Podobne podejście znalazło się także w Rekomendacjach Grupy M. Bangemanna dla Unii Europejskiej, w którym stwierdzono, że społeczeństwoinformacyj‐ necharakteryzujesięprzygotowaniemizdolnościądoużytkowaniasystemówinfor‐ matycznychiwykorzystaniemusługtelekomunikacyjnychdoprzekazywaniaizdal‐ negoprzetwarzaniainformacji.45 Według M. Nowiny-Konopki wyodrębnia się trzy społeczno-techniczne cechy społeczeństwa informacyjnego: • wysoki stopień korzystania z informacji w życiu codziennym przez większość obywateli i organizacji; • używanie jednorodnej lub kompatybilnej technologii informacyjnej na użytek własny, społeczny, edukacji i działalności zawodowej; • umiejętność przekazywania, odbierania, a także szybkiej wymiany danych cyfrowych bez względu na odległość.46 W ostatnim pięcioleciu w literaturze zaczęto mocniej dostrzegać i analizować cywilizacyjne aspekty społeczeństwa informacyjnego. Każda technologia wywiera wpływ na zachowanie społeczne. Zdaniem K. Krzysztofka, nie dochodzi do głębszej zmiany kulturowej, dopóki mamy do czynienia ze starym użyciem nowej technologii, medium czy wynalazku. Na zmiany kulturowe oddziałują tylko te technologie, które po okresie starego użycia (usprawnienia stosowanych rozwiązań) znajdują nowe zastosowanie. Tak było z Internetem i telefonią komórkową czy komputerem. Ideą założycielską Internetu było rozproszenie wiedzy i zapewnienie informacji w przypadku ataku atomowego na centra badawcze i dowódcze. Połączenie komputerów pozwoliło na stworzenie sieci komunikacyjnej w ośrodkach władzy, wojska, nauki. Z czasem połączone komputery stały się nową infrastrukturą, najpierw dla biznesu i państwa, następnie dla elit, a w końcu dla milionów użytkowników. Internet przekształcił się z medium komunikacji w źródło informacji. Podobnie było z cyfrową telefonią komórkową. Początkowo był to telefon bezprzewodowy. Funkcja tekstowa, z której rozwinął się SMS, miała służyć komunikacji operatora z abonentem, a przekształciła się w medium komunikacji między 44 ePolska – Plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001‐2006. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2001. 45 M. Nowina-Konopka, Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego, w: Społeczeństwo informacyjne. Istota,rozwój,wyzwania,Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 15. 46 Ibidem, s. 15. – 48 – użytkownikami.47 Komputer przy udziale Internetu przeszedł ewolucję od maszyny liczącej, przez medium komunikacji, do hipermedium transformującego społeczeństwo i tworzącego sztucznie wykreowaną przestrzeń, w której ludzie lokują swoje zasoby informacji, wiedzy, kultury, emocji i korzystają z zasobów użytkowanych przez innych. Komputer, Internet, a także cyfrowa telefonia komórkowa to wytwory techniczno-technologiczne, które w istotny sposób zmieniły styl życia i pracy ludzi, kontakty międzyludzkie, podniosły produktywność, przyspieszyły twórczość, a w efekcie zanegowały zasadność lub poprawność wielu dotychczasowych wartości cywilizacyjnych. Zmiany w sferze społecznej następują jednak z pewnym opóźnieniem w stosunku do zmian techniczno-technologicznych. Potwierdza się marksowska teoria opóźnienia rozwoju „nadbudowy nad bazą” w ujęciu ekonomicznym i hipoteza opóźnienia kulturowego W. Ogburna w ujęciu socjologicznym.48 Bazę stanowi gospodarka, a nadbudowę – czynniki kulturowe i instytucje. Wytwory technologii informacyjno-telekomunikacyjnych powodują istotne zmiany organizacyjne, na przykład powstaje e-banowość, e-marketing, e-gazety, e-administracja. Następuje kryzys autorytetów i starych instytucji, szczególnie uwidacznia się kryzys autorytetu władzy, nienadążanie za rzeczywistością zmian w instytucjach prawnych, zwłaszcza w zakresie ochrony własności indywidualnej. Istotne zmiany następują w samoorganizacji społeczeństwa. Codziennie mają miejsce miliardy interakcji sieciowych, co zmienia i rozwija złożoność systemu społecznego. Technologie informacyjno-telekomunikacyjne spowodowały nową stratyfikację społeczeństwa. Wyłoniły się elity wiedzy i kompetencji, nazywane elitami merytokratycznymi. Zdecydowanie różnią się one od dotychczasowych elit powstałych w okresie gospodarki industrialnej. W zasadzie są wolne od jakiejkolwiek sztywnej ideologii, nastawione na tworzenie wartości niematerialnych, co nie wiąże ich z określonym miejscem na Ziemi. Istnienie elit merytorycznych i ich dobrostan powoduje reakcję obronną tych, którzy z różnych powodów, głównie ze względu na wiek i wykształcenie, nie weszli do tego grona lub zostali odrzuceni ze względu na nikłe umiejętności. W społeczeństwach, również w Polsce, pojawia się „opozycja konserwatyzmu”, ukierunkowana na zachowanie przywilejów mijającej epoki, utrzymanie starych instytucji, a tym samym spowalniająca postęp i rozwój społeczno-gospodarczy. Największym problemem jest fakt, że współczesny konserwatyzm jest akceptowany lub wspierany przez znaczną część biurokracji oraz właścicieli albo menedżerów małych i średnich przedsiębiorstw. 47 K. Krzysztofek, Otwarte społeczeństwo wiedzy w epoce sieci, w: Zrównoważony rozwój gospodarkiopartejnawiedzy, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2009, s. 59. 48 W. Ogburn, Hipoteza opóźnienia kulturowego, w: Elementy teorii socjologicznych, PWN, Warszawa 1975. – 49 – Powstaje pytanie: jaka jest relacja między społeczeństwem informacyjnym a społeczeństwem wiedzy? Zdaniem A. Dąbrowskiej, społeczeństwo informacyjne jest związane z powszechnym wykorzystaniem zaawansowanych technologii teleinformatycznych, kiedystopieńkomplikacjirozwojuspołeczno‐gospodarczegozmu‐ sza do użycia narzędzi, bez których nie jest możliwe zgromadzenie, przetworzenie izużytkowanie olbrzymiej „infomasy”. 49 Społeczeństwo wiedzy zaś jest związane zprzekształcaniem informacji w wiedzę, którą uznaje się za najważniejszy czynnik produkcji (…). Społeczeństwo wiedzy jest pojęciem szerszym niż społeczeństwo informacyjne, można go traktować jako kolejny etap transformacji społeczeństw, jakonajwyższestadiumrozwojuspołeczeństwainformacyjnego.50 Jeżeli przyjąć, że dany typ społeczeństwa kształtuje się w efekcie nowych, dotychczas nieznanych zastosowań wiedzy, to te dwa typy społeczeństwa różnicuje marksowska „baza”. Społeczeństwo informacyjne wykształciło się i rozwija pod wpływem technologii informacyjno-telekomunikacyjnych, a społeczeństwo wiedzy zaczyna się kształtować pod wpływem gospodarki opartej na wiedzy, czyli gospodarki innowacyjnej, w której innowacje wymuszają zmianę wartości kulturowych oraz wdrażanie nowych instytucji. Gospodarka oparta na wiedzy nie jest możliwa bez technologii informacyjnotelekomunikacyjnych, ale obejmuje znacznie szerszy aspekt zmian wynikających z wykorzystania wiedzy jako głównego czynnika tworzenia wartości dodanej. Stąd społeczeństwo informacyjne jest pierwszym krokiem do społeczeństwa wiedzy (być może jego podstawą). W społeczeństwie wiedzy pojawiają się nowe problemy kulturowe związane nie tylko z informacją. Już obecnie odbywa się „gorąca” dyskusja między szeroko rozumianymi merytokratystami a tradycjonalistami w sprawie bioetyki, nanotechnologii, etyki biocentrycznej. Ciekawym ewenementem jest fakt, że tradycjonaliści korzystają z osiągnięć współczesnej nauki, przykładowo używają insuliny produkowanej przez transgraniczne bakterie zmodyfikowane genetycznie, leków antykoncepcyjnych czy zmodyfikowanych genetycznie produktów rolnych (na przykład pomidorów), a jednocześnie im się przeciwstawiają w imię zachowania wartości etycznych z innej epoki. Gospodarka oparta na wiedzy wymusza inny, znacznie szerszy zakres zmian instytucjonalnych, niż spowodowały to technologie informacyjno-telekomunikacyjne. Chodzi tu nie tylko o problem praw własności czy ochronę własności intelektualnej, ale o odmienną koncepcję funkcjonowania państwa, tworzenia polityki rządu, przeznaczania wydatków rządowych, prawnych norm rozstrzygania sporów, niezawisłości wymiaru sprawiedliwości, siły kontroli i standardów sprawozdawczych, przeciwdziałania ksenofobii i nacjonalizmowi i wiele innych kwestii.51 49 A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski, E‐usługi a społeczeństwo informacyjne, Wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 13. 50 Ibidem, s. 15. 51 Na podstawie: U. Płowiec, Kształtowanie gospodarki i społeczeństwa odpowiadających cywilizacjiwiedzy,w: InnowacyjnaPolskawEuropie2020,… op. cit., s. 288. – 50 – 2.5. Uwagi końcowe Pojęcie „gospodarka oparta na wiedzy” można traktować jako wirtualną wizję celu do osiągnięcia w danym czasie lub stan rzeczywisty tego, co już zostało osiągnięte w określonym państwie. W jednym i drugim przypadku jej wyznacznikiem, główną cechą rozpoznawczą jest wiodąca rola wiedzy w tworzeniu wartości dodanej. W każdej tofflerowskiej fali cywilizacyjnej gospodarka była sprzężona z ówczesnym społeczeństwem. Jednak sprzężenie to w odniesieniu do gospodarki opartej na wiedzy jest najbardziej rozbudowane, wielowymiarowe. Przykładowo, gospodarka oparta na wiedzy nie rozwija się przy niskim poziomie wykształcenia społeczeństwa, braku umiejętności selekcjonowania i wykorzystania dostępnej informacji lub korzystania ze świata wirtualnego i budowy wirtualnych obrazów. Jednocześnie rozwój GOW inspiruje dalsze zmiany w sferze społecznej – kulturowej i instytucjonalnej. Każdy problem społeczny lub gospodarczy i relacje między nimi są umiejscowione w określonym środowisku przyrodniczym. Od dawna wiadomo, że naturalne procesy przyrodnicze, siły i zasoby przyrody były, są i będą podstawą rozwoju gospodarczego i czynnikiem kształtującym style życia społeczeństw. Wdrażanie gospodarki opartej na wiedzy w tak szerokiej perspektywie jest procesem ekologiczno-społeczno-gospodarczym. Zapewnienie równowagi między elementami tego procesu jest pierwszym, podstawowym warunkiem gospodarki opartej na wiedzy. Drugim warunkiem jest zapewnienie właściwych relacji w tak zwanym trójkącie wiedzy strategii lizbońskiej, między nakładami na badania i rozwój, edukację oraz innowacjami. Każdy z tych wierzchołków trójkąta jest problemem samym w sobie. Są one przedmiotem analiz dostępnych w literaturze. W świetle przyjętego paradygmatu wiedzy jako wiodącego źródła wartości dodanej pojawiają się nowe aspekty. Niektóre z nich warto zasygnalizować. W odniesieniu do procesu edukacji wiadomo, że gospodarka oparta na wiedzy opiera się na grupie ludzi wiedzy. Badania M. Castellsa przeprowadzone w latach dziewięćdziesiątych XX wieku w sześciu krajach wysoko rozwiniętych (Francja, Japonia, Kanada, Niemcy, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania) dowodzą, że pracownicy wiedzy stanowili około 20% zatrudnionych, a dalsze 30% to pracownicy nowoczesnego, opartego na wykorzystaniu wiedzy sektora usług postindustrialnych. Ogółem „białe kołnierzyki” to około połowy zatrudnionych (jedynie w Stanach Zjednoczonych 57%)52. Pozostali zatrudnieni wykonują tradycyjne zawody. Problem w tym, że system kształcenia w Polsce w zdecydowanym stopniu jest ukierunkowany na przygotowanie do pracy w zawodach tradycyjnych. Unowocześnianiu kształcenia słabo służył dotychczasowy polski sposób wdrażania systemu bolońskiego. Dwustopniowe studia, szczególnie na kierunkach ekono52 M. Castells, Społeczeństwosieci…, op. cit., s. 219. – 51 – micznych, dotychczas były nastawione na wykonywanie pracy odtwórczej lub obsługowo-usługowej. Absolwenci, zresztą różnych kierunków, niemal wyłącznie taką pracę znajdują za granicą. W Polsce efektem tego jest bardzo niska innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw. Być może w jakimś stopniu zmieni ten stan wprowadzenie nowych zasad organizacji trzystopniowych studiów: • studia I stopnia, licencjackie (3 lata) – przygotowanie do pracy obsługowousługowej; • studia II stopnia, magisterskie (2 lata) – przygotowanie do samodzielnej pracy, ze szczególnym akcentem na przedsiębiorczość; • studia III stopnia, doktoranckie (4 lata) – przygotowanie pracowników wiedzy. Jest to system niezwykle czasochłonny i kosztochłonny. Konieczne jest uruchomienie drugiej ścieżki kształcenia pracowników wiedzy: jednolite studia magisterskie (5 lat) lub magistersko-inżynierskie (5,5 roku) i studia doktoranckie (3 lata). Ukierunkowanie studenta na ścieżkę twórczego wykorzystania wiedzy od pierwszego roku studiów pozwoli zasilić gospodarkę pracownikami wiedzy z wyższym wykształceniem bez konieczności dokształcania się na studiach doktoranckich. Dla pracownika wiedzy w nowoczesnym przedsiębiorstwie (organizacji) może być bardziej przydatna wiedza zdobyta na specjalistycznych studiach podyplomowych (2-3 semestralnych) niż wiedza ze studiów doktoranckich. Program kształcenia pracownika wiedzy powinien zawierać wszystkie elementy, które kształtują kapitał intelektualny, a więc: • aspekty psychologiczne – umiejętność korzystania z własnego mózgu, kształtowanie relacji między świadomością i podświadomością, dostrzeganie własnych modeli myślowych, kształtowanie napięcia twórczego, umiejętności postrzegania (i regulowania) własnej inteligencji wewnętrznej lub społecznej, umiejętność korzystania z intuicji; • aspekty socjologiczne – postrzeganie i rozumienie wartości cywilizacyjnych, ogólnokulturowych i wąskokulturowych (na przykład kultura organizacji, kultura dbania o zdrowie, kultura bycia w świecie wirtualnym), rozumienie roli i kształtowanie relacji międzyludzkich (na przykład zaufanie, wywiązywanie się z zobowiązań, stosunek do ludzi o odmiennych korzeniach etnicznych lub preferencjach religijnych, ideologicznych czy seksualnych); • aspekty organizacyjne – umiejętność samoorganizacji, zdolność do tworzenia zespołu i pracy zespołowej, dostrzeganie korzystnych działań zbiorowych, tworzenie sieci; • rozwijanie kreatywności – systemowe postrzeganie rzeczywistości i wirtualnych obrazów, umiejętność tworzenia wizji, zespołowego uczenia się, dążenie do mistrzostwa osobistego; • rozwijanie podstaw przedsiębiorczości, a szczególnie umiejętności przekształcania wynalazków i innych nowych „obrazów” w innowacje, a innowacji w produkt rynkowy. – 52 – W odniesieniu do nakładów na badania i rozwój oraz wdrażanie innowacji szerszej dyskusji i rozwiązania wymaga źródło ich finansowania. Na świecie co najmniej połowa środków przeznaczonych na ten cel to wydatki korporacji, na przykład w 2007 roku Toyota przeznaczyła na prace badawczo-rozwojowe więcej środków niż polski rząd. W Polsce w zasadzie nie ma dużych kooperacji, stąd konieczność poszukiwania własnej (nawet nieunijnej) drogi rozwiązania problemu. Warto pomyśleć o bodźcach finansowo-organizacyjnych pobudzających wydatki na absorpcję wiedzy w małych i średnich przedsiębiorstwach. Analizując powyższe czynniki, nie można abstrahować od faktu, że podstawą gospodarki opartej na wiedzy jest informatyzacja kraju, a więc nie tylko przedsiębiorstw, ale także urzędów państwowych (Sejm, Senat, sądy, prokuratura), administracji rządowej i samorządowej, niezależnych organizacji społecznych, szczególnie pożytku publicznego, oraz gospodarstw domowych. Wymienione w niniejszym opracowaniu czynniki kształtowania gospodarki opartej na wiedzy mają swoją kolejność wdrażania i zakres oddziaływania lub wpływu. Na rysunku 2.5 wyróżniono siedem elementów, w większym lub mniejszym stopniu opisanych w pracy: 1. Edukacja na rzecz gospodarki opartej na wiedzy – od przedszkola do doktoratu, mocno ukierunkowana na kształtowanie kapitału intelektualnego. 2. Informatyzacja kraju i powszechne przygotowanie społeczeństwa do korzystania ze zdobyczy technologii informacyjno-telekomunikacyjnych, w tym umiejętności przyswajania i wykorzystania najnowszych programów informatycznych. 3. Tworzenie instytucjonalnych podstaw gospodarki opartej na wiedzy – ukierunkowanie instytucji prawnych, funkcjonowania organów i urzędów państwa (państwowych, rządowych i samorządowych) oraz bodźców finansowych na rzecz gospodarowania wiedzą. 4. Zmiana priorytetów inwestycyjnych państwa (głównie rządu i samorządów) poprzez zamrożenie, a następnie zmniejszanie nakładów na infrastrukturę, a zwiększanie na badania i rozwój. 5. Uruchomienie mechanizmów ograniczających proces społecznego wyobcowywania się merytokracji i hamujących postęp działań konserwatyzmu. 6. Umiejętne pobudzanie i wspomaganie autorytetu państwa na rzecz zmian wartości kulturowych i struktur społecznych celem kształtowania się społeczeństwa wiedzy. 7. Na kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy również mogą mieć wpływ inne działania. – 53 – Rysunek 2.5. Sekwencjadziałańizakresichwpływunakształtowanie gospodarkiopartejnawiedzy Inne działania Pobudzanie zmian wartości kulturowych i struktur społecznych Kształtowanie relacji między merytokracją a konserwatyzmem Zmiana głównych priorytetów inwestowania państwa na rzecz B+R Tworzenie instytucjonalnych podstaw gospodarki opartej na wiedzy Informatyzacja kraju Powszechne korzystanie ze zdobyczy ITC (technologii informatyczno-telekomunikacyjnych) Edukacja na rzecz gospodarki opartej na wiedzy Kształtowanie kapitału intelektualnego Źródło: opracowanie własne. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy jest trendem społecznym o najwyższej sile i zasięgu oddziaływania. Zalicza się go do grupy gigatrendów powodujących zmiany o charakterze cywilizacyjnym. Działania zgodne z trendem zawsze dają efekty znacznie lepsze od tych, które ignorują jego istnienie lub są wręcz antytrendowe. W Polsce oddziaływanie tego trendu jest wyraźnie widoczne. Na przykład w żadnym dokumencie rządowym nigdy nie zaprogramowano tak wysokiego odsetka skolaryzacji na poziomie wyższym, jaki osiągnięto w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku. Nie programowano także takiego stopnia upowszechniania się w społeczeństwie osiągnięć technologii informacyjno-technologicznych. W teorii znany jest przebieg trendu według krzywej s-logistycznej, co oznacza, że w miarę upływu czasu i wchodzenia na wyższe poziomy siła jego oddziaływania się zmniejsza i dalszy przebieg procesu wymaga już świadomie programowanych działań wspomagających. Wydaje się, że w Polsce do najważniejszych działań wspomagających zachodzące zmiany należy tworzenie instytucjonalnych i finansowych podstaw gospodarki opartej na wiedzy.* * Opracowanie wykonano w ramach projektu „Program upowszechniania osiągnięć nauki z zakresu zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy” realizowanego w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku. – 54 – 3 Stanisław M. Szukalski Współczesne trendy rozwoju a wiedza i gospodarka oparta na wiedzy 3.1. Wiedza jako zasób W XXI wieku wiedza stanowić będzie główną siłę napędową gospodarek -narodowych i przestrzeni gospodarczych. Badania naukowe, wiedza techniczna, informacja, usługi są podstawą rozwoju gospodarczego. Gospodarka oparta na wiedzy (GOW) jest to charakterystyczny dla cywilizacji informacyjnej sposób pro‐ dukcji(...),wktórymwiedzastajesięczynnikiemprzesądzającymoinnowacyjności, produktywności i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki krajowej1. Następuje szeroka integracja systemów: gospodarczego, instytucjonalnego (instytucje rządowe, samorządowe, organizacje branżowe), edukacyjnego i innowacyjnego (uczelnie, instytuty badawcze, firmowe centra badawcze, bazy wiedzy) oraz społecznego. Ich istotą jest tworzenie, dystrybucja i wykorzystanie wiedzy w gospodarce i społeczeństwie. 1 J. Wierzbołowski, Unia Europejska wobec wyzwań gospodarki opartej na wiedzy, Instytut Łączności, Warszawa 2007, s. 22. – 55 – Wiedza stała się jednym z najważniejszych zasobów, niedegradowanym i, w odróżnieniu do innych, rozwija się w toku wykorzystania. Wpływa również na kierunki rozwoju światowej gospodarki, a w przyszłości będzie określać układ geopolityczny świata, co sygnalizują rozmiary nakładów na naukę w krajach megaprzestrzeni azjatyckiej. Obecnie intensyfikuje się integracja procesów produkcyjnych, prac badawczych oraz usług biznesowych, co sprawia, że tradycyjne pojęcie procesów przemysłowych staje się anachroniczne, podobnie jak klasyczny trójsektorowy podział gospodarki. Można postawić tezę, że będzie znikać dychotomiczny podział gospodarki na sferę produkcji i usług, nie tylko z powodu ich integracji, ale także wzajemnego przenikania się typowych funkcji usługowych i produkcyjnych. W niedalekiej przyszłości będzie można mówić o sektorze obsługi potrzeb produkcyjnych i inwestycyjnych, sektorze obsługi potrzeb informacyjnych i sektorze obsługi potrzeb konsumpcyjnych. Przesłanką takiego ujęcia jest łączenie usług i produkcji zgodnie z finalnym przeznaczeniem oraz wyodrębnienie sektora informacyjnego, który ma kluczowe znaczenie w gospodarce2. Na aktualnym etapie rozwoju zwiększa się proces dematerializacji procesów wytwórczych, w których rośnie znaczenie kapitału intelektualnego, oprogramowania, usług możliwych do świadczenia na odległość, niewymagających kontaktu usługodawcy i usługobiorcy (usługi centrów biznesowych). Wiedza i GOW wymuszają nową organizację pracy, nowe jej formy. Wzrasta dywersyfikacja usług dostarczających miejsc pracy, wywołująca z jednej strony ciągłą konieczność podwyższania kwalifikacji (zwiększa się bowiem liczba zatrudnionych wykonujących prace wymagające wysokich kwalifikacji), ale z drugiej rośnie popyt na swego rodzaju proletariat „białych kołnierzyków”. Wydaje się, że rozwijająca się gospodarka wiedzy procesy te jeszcze zintensyfikuje. Przyszłość związana z gospodarką informacyjną wymusi nowy podział pracy charakterystyczny dla paradygmatu informacyjnego. Castells3 wskazuje trzy wymiary zmian w procesach pracy i stosunków pracy. Pierwszy obejmuje prace rzeczywiste wykonywane w danym procesie (wymiar wartościotwórczy), drugi dotyczy relacji pomiędzy organizacją a jej otoczeniem (wymiar relacyjny), trzeci uwzględnia stosunki między kierownictwem a pracownikami w organizacji (wymiar decyzyjny). Zmianie ulegnie zarówno charakter czynności wartościotwórczych ze wzrostem funkcji związanych z innowacyjnością, badaniami, zarządzania projektami, jak i wymiar relacyjny. Nastąpi podział na pracowników sieciowych wykonujących czynności inżynierskie na zasadzie sieciowej współpracy z innymi oddziałami spółki, pracowników „usieciowionych”, którzy są połączeni w sieci, ale nie są decydentami, oraz pracowników „odłączonych”, którzy nie są interaktywni, przypisani 2 A. Karpiński, PrzemianystrukturalnewprocesietransformacjiPolski1989‐2003‐2025, Oficyna Wyd. Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2008, s. 193. 3 M. Castells, Społeczeństwosieci, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 239-240. – 56 – do konkretnych działań. Pracownicy będą zatrudniani zgodnie z trzema kategoriami: decydenci, uczestnicy, wykonawcy. Generatory wiedzy to głównie uczelnie, instytucje badawcze (rządowe, korporacyjne placówki badawcze). Wprawdzie instytucje naukowe są głównym źródłem zasobu wiedzy, oddziałując na kierunki badań, tempo rozwoju gospodarczego, ale w krajach wysoko rozwiniętych szczególną rolę w kreowaniu wiedzy mają korporacje transnarodowe (KTN); finansują one około 70,0% nakładów na B+R. Dziś badania prowadzone przez KTN koncentrują się na trzech obszarach badawczych: farmacja i biotechnologie – 19,3%, technologie hardwarowe i wyposażenie – 17,6% i przemysł samochodowy – 17,0% globalnych nakładów na badania przez 1500 największych korporacji świata4. W tej grupie firm ponoszących 98,9% korporacyjnych nakładów na B+R sklasyfikowanych jest 551 firm z UE (36,7%), 531 korporacji z USA (35,4%), 256 firm japońskich (17,1%), 35 firm z krajów BRIC (2,3%). Zarządzanie wiedzą5 to konieczne działania organizatorskie, rozumiane jako zespół sformalizowanych sposobów gromadzenia i wykorzystywania wiedzy dostępnej w organizacji, państwie oraz tworzenie nowej wiedzy. Wynika ono z nasycenia produktów i usług wiedzą, silnego rozwoju technologii informacyjnych, dużego i zwiększającego się tempa zmian w tym obszarze. Wzrasta świadomość znaczenia tego czynnika w rozwoju korporacji. Zarządzanie wiedzą staje się dobrą praktyką zarządzania. W latach 2000-2005 mówiono o kryzysie zarządzania wiedzą, ale tak długo jak produkty i procesy firm będą przesycone wiedzą (trudno sobie wyobrazić, by mogło być inaczej), tak długo musi ona być istotnym elementem zarządzania. Zarządzanie wiedzą nie jest jedynie modą, a koniecznością wynikającą ze złożoności otaczającego nas świata biznesu, społeczeństwa, polityki i technologii. Światowe instytucje próbują kwantyfikować i oceniać zaawansowanie gospodarek w tworzeniu GOW, budując mierniki oceny. Przykładem jest Bank Światowy i stworzona tam metodologia (KnowledgeAssessmentMethodology – KAM)6. Pozwala ona ocenić stopień zaawansowania budowy gospodarki opartej na wiedzy, bazując na 109 strukturalnych i jakościowych zmiennych skoncentrowanych w 4 obszarach: motywacja ekonomiczna i czynniki instytucjonalne, edukacja, innowacyjność i informacja, technologie informacyjno-telekomunikacyjne (InformaEuropean Commission, Monitoring Industrial Research: The 2009 UE Industrial R&D Investment, Scoreboard 2009,p. 29. 5 Za protoplastów zarządzania wiedzą uważa się ogłoszenie w 1975 roku przez Ch. Steel, że strategia firmy oraz jej struktura będą oparte na zarządzaniu wiedzą. W 1991 roku firma Skandia opublikowała raport roczny wraz z załącznikiem – raport wartości kapitału intelektualnego. Dwa lata później w Bostonie odbyła się pierwsza konferencja na temat zarządzania wiedzą. W literaturze przedmiotu jako początek koncepcji zarządzania wiedzą podaje się również 1987 rok, w którym zorganizowano konferencję ManagingtheKnowledgeAssets into21stCentury. 6 www.info.worldbank.org [Data wejścia: 20-08-2010]. 4 – 57 – tion and Communication Technology ICT). Te zmienne są znormalizowane i oceniane w skali od 0 do 10. Ocenę prowadzi się w oparciu o dwa indeksy: Całkowity Indeks Gospodarki Wiedzy kraju (Knowledge EconomyIndex – KEI) i Indeks Wiedzy (KnowledgeIndex–KI). Otwartym problemem staje się nie tylko tworzenie wiedzy, ale także jej transfer do sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), którego udział w tworzeniu wartości dodanej w UE wynosi około 57,0%. Firmy tego sektora stanowią 99,0% wszystkich przedsiębiorstw, a z drugiej strony ich udział w nakładach na badania jest niewielki. Innowacyjność firm sektora MSP staje się kluczowym czynnikiem budowania GOW. To także podstawowy warunek wzrostu zatrudnienia. Z drugiej strony przed tymi firmami stoją trudne wyzwania wynikające z silnej i wzrastającej konkurencji międzynarodowej, umiędzynarodowienia łańcuchów wartości, zmian w międzynarodowym podziale pracy. W tym kontekście powstaje pytanie o własność wiedzy i jej prywatyzację. Konkurencja na globalnym rynku, a także sposób organizacji i finansowania wiedzy (Chiny) determinuje potrzebę prowadzenia wspólnotowej polityki badań, polityki innowacyjnej w Unii Europejskiej powiązanej z innymi politykami, w tym z europejską polityką strukturalną. Rynkowe mechanizmy najlepiej optymalizują gospodarkę w ujęciu krótkookresowym, przyspieszają tempo zmian strukturalnych, także w sferze badań. W praktyce gospodarczej państw o systemach rynkowych są znane przykłady skutecznej polityki strukturalnej7. Oczywiście, aktywna rola instytucji centralnych (państwa, instytucji unijnych) nie gwarantuje powodzenia w tym zakresie8. Jeżeli politykę innowacyjną w UE rozpatrywać w szerokim kontekście gospodarki opartej na wiedzy, w której innowacje są jej istotnym elementem obok rozwoju nauki, edukacji, infrastruktury, innowacyjności, to musi ona obejmować zarówno rozwiązania instytucjonalne, finansowe, jak i stymulowanie aktywności ludzi związanej z pomysłowością, inicjatywą, które nie wymagają wysokich nakładów. W świecie nie ma jednego modelu tworzenia wiedzy. Duży udział państwa nie gwarantuje efektów, czego przykładem jest Rosja, w której sektor badań zaledwie w 28,7% finansowany jest przez biznes9. Z drugiej strony Chiny mają ogromną dynamiką nakładów i szybki wzrost produkcji eksportu technologii hight‐tech. Bez względu na formy organizacji badań można powiedzieć, że tworzenie, dystrybucja i wykorzystanie wiedzy musi odbywać się w optymalnym systemie współdziałania w ramach „złotego trójkąta”: nauka–gospodarka–państwo, wspartego edukacją i kreatywnością społeczną. Przykładem mogą być Niemcy, kiedy nawet w okresie dominacji doktryny Soziale Matrktwirtschaft prowadzono politykę strukturalną. 8 Przekonujące wywody na temat roli państwa w kreowaniu innowacyjności i przełomowych rozwiązań w zakresie ICT przedstawia M. Castells, porównując przypadki USA, Rosji, Chin, Japonii; M. Castells, Społeczeństwosieci…, op. cit., s. 22 i nast. 9 OECD, MainScienceandTechnologyIndicators2009, Database, zob. także: T. RozumowskaGapeeva, RozwójtechnologicznyRosjiwXXIwieku, w: Rosja,ambicjeimożliwościwXXIwie‐ ku, red. K. Kłosiński, Wyd. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2010, s. 109 i nast. 7 – 58 – Pozyskanie nowej wiedzy jest kosztowne, szczególnie przy „twardych” rozwiązaniach opartych na badaniach technicznych. Wzrastające nakłady na badania wyzwalają przymus poszukiwania oszczędności, co sprawia, że w coraz większym zakresie dokonuje się globalizacja procesów badawczych, przenoszenie badań za granicę, tam, gdzie istnieje duży potencjał techniczny i kadrowy niezbędny do świadczenia omawianej kategorii usług. Mamy do czynienia z offshoringiem usług badawczych, który nadaje nową dynamikę procesowi badawczemu. 3.2. Megatrendy we współczesnych gospodarkach W rozwoju gospodarek krajów wysoko rozwiniętych można zauważyć trzy główne trendy. Są to: deagraryzacja, deindustrializacja, serwicyzacja. Pierwszy polega na zmniejszenia udziału rolnictwa (sektor I) w gospodarce, szczególnie silnie widać to w sferze zatrudnienia. Praktycznie wszystkie obszary gospodarcze świata odnotowały tę tendencję10 (tabela 3.1). W UE-27 udział rolnictwa w produkcji czystej wynosi 1,7%, w Polsce 4,3%, a jeszcze w 1997 roku wskaźniki te kształtowały się odpowiednio na poziomie 2,8 i 6,5%11. W przypadku zatrudnienia udział sektora I w globalnym zatrudnieniu w Polsce wynosi 14,7%, w krajach Unii 5,8%12. Deindustrializację można rozumieć dwojako: jako naturalny proces będący konsekwencją zmian w strukturze popytu na dobra i usługi oraz jako skutek nieprawidłowości powstających w strukturze gospodarki po stronie podaży (wysokie koszty, brak inwestycji, niska innowacyjność przemysłu). W tym przypadku przynosi ona gwałtowną zmianę struktury przemysłu, spadek PKB, wzrost bezrobocia, strukturalną nierównowagę w bilansie płatniczym. Tak było w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Deindustrializacja gospodarki związana była z gwałtownymi i żywiołowymi przemianami polskiej gospodarki wynikającymi z radykalnych zmian systemowych dokonujących się w ich otoczeniu wskutek odejścia od centralnego planowania na rzecz rynkowej regulacji, ze wszystkimi dobrodziejstwami oraz zagrożeniami stąd wypływającymi. The World Bank, Global Economic Prospects, Managing the Next Wale of Globalization, Washington 2007. 11 European Commission, Europe in Figures, Eurostat Yearbook 2009, p. 77, Accessed: www.epp.eurostat.ec.europa.eu [Date of entry: 25-08-2010]. 12 PolskawUniiEuropejskiej, GUS, Warszawa 2009, s. 29. 10 – 59 – Tabela 3.1. Sektorowastrukturazatrudnieniawwybranychregionachświata wlatach1995‐2005 ROK, SEKTOR 1995 2005 ZMIANA 1995‐2005 SEKTOR I SEKTOR II SEKTOR III SEKTOR I SEKTOR II SEKTOR III SEKTOR I SEKTORII SEKTOR III WYSZCZEGÓLNIENIE Gospodarka światowa 44,4 21,1 34,5 40,1 21 38,9 ‐4,3 ‐0,1 4,4 Azja Wschodnia 54,4 25,9 19,7 49,5 26,1 24,4 ‐4,9 0,2 4,7 Azja Południowo‐Wschodnia i Pacyfik 55,3 15,4 29,3 43,3 20,7 36 ‐12 5,3 6,7 Azja Południowa 64,1 13,4 22,5 61,2 14,1 24,6 ‐2,9 0,7 2,1 Ameryka Południowa i Karaiby 23,4 20,2 56,4 17,1 20,3 62,5 ‐6,3 0,1 6,1 Afryka Środkowa i Północna 30,8 20,3 48,9 26,3 25 48,7 ‐4,5 4,7 ‐0,2 Afryka Subsaharyjska 70,1 8,2 21,7 63,6 8,9 27,5 ‐6,5 0,7 5,8 Kraje wysoko rozwinięte 5,1 28,7 66,1 3,7 24,8 71,4 ‐1,4 ‐3,9 5,3 Europa Centralna 27,9 27,5 44,6 22,7 27,4 49,9 ‐5,2 ‐0,1 5,3 sektor I – rolnictwo, sektor II – przemysł, sektor III – usługi Źródło: opracowanie własne na podstawie: The World Bank, GlobalEconomicProspects...,op. cit. – 60 – Deindustrializacja w krajach UE-15 przebiegała łagodnie: w okresie 1990-2000 spadek zatrudnienia w przemyśle wyniósł 12,7%. W Polsce w tym samym okresie wyniósł on 30,5%13. Szczególnie interesującym zjawiskiem, po części wynikającym także z rozwoju technik informacyjnych, jest serwicyzacja gospodarki, która oznacza wzrost roli usług w gospodarce wyrażającej się zarówno zwiększeniem udziału sektora III, jak i rozszerzeniem rozmaitych funkcji usługowych w pozostałych sektorach. Dziś najsilniejszy impuls do rozwoju usług pochodzi z przedsiębiorstw, czego skutkiem jest szybki rozwój usług biznesowych, silna integracja funkcji usługowych z produkcyjnymi. Trudno wyobrazić sobie globalny biznes bez wykorzystania w coraz szerszym zakresie funkcji usługowych związanych z projektowaniem nowych wyrobów, prowadzeniem badań, kontrolą i sterowaniem produkcji, promocją rynkową, sprzedażą wielu dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych bez serwisu usługowego. Procesy te są wspierane technologiami informacyjnymi i telekomunikacyjnymi. Impulsem dla procesów serwicyzacji gospodarki jest także konieczność racjonalizacji kosztów produkcji przemysłowej, która sprawia, że przedsiębiorstwa rezygnują w wielu przypadkach z własnych służb usługowych na rzecz zewnętrznych firm kompleksowo rozwiązujących ich określone problemy (outsourcing). Może on przyjmować charakter outsourcingu kontraktowego (obcy operatorzy usług) lub outsourcingu kapitałowego (firma z udziałem kapitału macierzystego). Outsourcing i offshoring funkcji usługowych dają impuls do rozwoju sektora usług14. Procesowi podlegają praktycznie wszystkie funkcje związane z zarządzaniem przedsiębiorstwem – od funkcji logistycznych, poprzez usługi księgowe, usługi finansowo-analityczne, zarządzanie jakością, zarządzanie projektami restrukturyzacji i reorganizacji, zarządzanie personelem, administracją, zarządzanie projektami informatycznymi, po kompleksowe usługi informatyczne. U podstaw takiego działania leży procesowe podejście do biznesu i analiza logiki funkcjonowania firmy, która powinna zidentyfikować i opisać procesy, określić ich kolejność i wzajemne oddziaływanie, określić kryteria i metody zapewnienia skuteczności przebiegu procesów oraz ich kontroli, mierzenia, monitorowania. Dopiero takie podejście pozwala na strategiczne zdefiniowanie obszarów, które pozostają w przedsiębiorstwie oraz tych, które powinny być oddane do obsługi przez operatorów zewnętrznych. W strategicznym outsourcingu rośnie znaczenie usług biznesowych „wyższego rzędu” z obszaru zarządzania, doradztwa. Omawianym procesom towarzyszą następujące zjawiska: offshoring potencjału produkcyjnego i potencjału usługowego oraz delokalizacja potencjału badawczego. 13 A. Karpiński, Przemiany..., op. cit., s. 27; Małyrocznikstatystyczny, GUS, Warszawa 1995, 2001. 14 Szerzej na ten temat: S. M. Szukalski, Światowy rynek usług i perspektywy jego rozwoju wXXIwieku, w: Usługiwgospodarceświatowej, red. K. Kłosiński, IBRKiK, Warszawa 2009. – 61 – Pytanie o wyzwania, jakie niesie za sobą serwicyzacja gospodarek w skali globalnej, należy rozpatrywać w kontekście krajów wysoko rozwiniętych i krajów rozwijających się w podziale na usługi konsumpcyjne i usługi biznesowe, różne są bowiem źródła zmian i możliwości rozwoju. Można zakładać, że będzie zwiększało się znaczenie biznesowych funkcji usługowych, spowodowane: • rosnącą współzależnością dóbr i usług; • postępującą złożonością i konkurencyjnością rynków zbytu i zaopatrzenia; • wzrostem znaczenia pozarynkowych czynników prowadzenia biznesu; • tendencją do tworzenia jednolitych rynków jako następstwem regionalnych porozumień i stymulowania rozwoju usług; • tendencją do technoglobalizmu oznaczająca ściślejszą współpracę między firmami w skali globalnej w tworzeniu przełomowych technologii (frontier innovation); • defragmentaryzacją procesów badawczych, offshoringu usług badawczych, szybko dokonującymi się procesami przekształceń zasad i metod organizacji biznesu. Te przeobrażenia zmienią „kształt” gospodarki. 3.3. Zmiany w organizacji i prowadzeniu globalnego biznesu Zmiany w organizacji globalnego biznesu wynikają ze wzrostu znaczenia wiedzy, technik informacyjnych i telekomunikacyjnych, które pozwalają zarządzać procesami na odległość, umożliwiają rozszerzenie funkcji kontrolnych, planistycznych, gromadzenie i przetwarzanie informacji oraz wzmacniają funkcje sterowania procesami produkcji w samej organizacji. Następuje wzrost funkcji usługowych w przedsiębiorstwie. Daje to możliwość nowej organizacji procesów produkcyjnych i usługowych, nowych form zarządzania, poprawy jakości sterowania procesami produkcyjnymi oraz ich kontroli15. Na szczególne podkreślenie zasługują niektóre fakty. Pod wpływem technologii ICT nastąpiła głęboka modernizacja sektora usług. Technologia ta generuje rozwiązania rewolucjonizujące sferę usług w wielu dziedzinach, a szczególnie w telekomunikacji, informatyce. Ponadto zaznacza ona swój silny wpływ na funkcjonowanie usług poza sektorem przemysłowym. Wskutek tego szybko wzrasta wartość usług i zatrudnienie w takich nowoczesnych usługach, jak: usługi biznesowe, pośrednictwo finansowe, leasing, zarządzanie nieruchomościami. Do najbardziej znanych systemów zarządzania przedsiębiorstwem należą dziś systemy typu: MES (ManufacturingExecutionSystem), ERP (EnterpriseResourcePlanning – korporacyjny system planowania zasobów), SCM (Supply Chain Management – zarządzanie łańcuchem dostaw), Metoda OPT (OptimizeProductionTechnology – technika optymalnej produkcji). 15 – 62 – Wraz z rozwojem technologii informacyjnych powstało wiele nowych kategorii usług i produktów cyfrowych, które nierzadko trudno wyodrębnić spośród produktów technologii informacyjnych. Przykładowo, są to usługi tworzenia oprogramowania (software), usługi związane z gromadzeniem zasobów informacji, wiedzy, sieci informatyczne i zarządzanie nimi, sprzęt (hardware). Techniki ICT zmieniają stosunki produkcyjno-rynkowe i warunki otoczenia, w jakich funkcjonują przedsiębiorstwa. W efekcie obserwuje się następujące procesy: • umiędzynarodowienie produkcji i świadczenia usług; • procesowe zarządzanie i fragmentacja procesów biznesowych; • outsourcing funkcji i procesów biznesowych; • delokalizacja potencjału produkcyjnego; • delokalizacja potencjału usługowego (offshoring funkcji usługowych); • fragmentaryzacja i offshoring funkcji badawczych w KTN. Technologie ICT pozwalają także na standaryzację świadczenia wielu usług, tak że można mówić o swego rodzaju „industrializacji” usług. Proces ten dotyczy zarówno usług skierowanych do sfery biznesu, jak i usług konsumpcyjnych16. Technologia ICT i standaryzacja usług pozwalają na ich automatyzację, świadczenie na odległość. Operacje obrotu towarowego, magazynowania, spedycji, księgowania odbywają się przy zastosowaniu określonych rutyn organizacyjnoadministracyjnych wspomaganych technologiami ICT17. Dotyczy to w znacznym stopniu korporacyjnych centrów usług i procesów transgranicznego transferu potencjału usług biznesowych i badawczych określanych jako BPO (Business ProcessOffshoring). Korporacje transnarodowe, poszukując źródeł obniżki kosztów działania i mając na uwadze ekspansję na globalnym rynku, tworzą centra usługowe, zwane centrami wsparcia lub centrami usług wspólnych, które wspomagają procesy zarządzania i nierzadko lokowane są w innych, czasem odległych krajach. Projekty BPO mogą być realizowane na drodze lokowania centrów we własnych zagranicznych filiach – czyli zachowuje się wtedy własność kapitału i bezpośrednią kontrolę nad procesem świadczenia usług (captiveoffshoring – offshoring na uwięzi) – lub polegają na zlecaniu usług zagranicznym firmom, co nazwano offshore outsourcing.Na ogół wielcy operatorzy outsourcingowi podążają za KTN lokującymi swoją działalność w innych krajach. Możliwa jest także mieszana forma – joint venture offshoring (z zachowaniem częściowej własności). Offshoring usług BPO realizowany jest w następujących formach: ośrodki obsługi telefonicznej (Call Center), wspólne ośrodki usługowe albo inaczej centra usług wspólnych (Shared 16 Szerzej: S. M. Szukalski, Serwicyzacja gospodarki i industrializacja usług, „Handel Wewnętrzny” 2004 nr 4-5. 17 Z badań działalności operatorów logistycznych wynika, że w 60% proces spedycji towarów wspierany jest automatycznymi systemami zarządzania magazynami. – 63 – ServiceCentres), ośrodki usług informatycznych (ITServices) i regionalne centrale (Regionalheadquarters)18. Dotychczas głównymi kierunkami delokalizacji potencjału usługowego były kraje wschodzące (Chiny, Indie), dziś mamy do czynienia z procesem penetrowania rynków zachodnich przez firmy z tych krajów, czego dowodem są inwestycje i przejęcia marek i firm19. Szczególnie silna jest ekspansja firm indyjskich na rynku usług outsourcingu i z całą pewnością nastąpi intensyfikacja tych procesów. Indyjskie firmy sektora IT, takie jak: Infosys, Wipro, Genpact, Tata Consultancy Services, CTS, HCL Technologies, Satyam i Patni, należą do najbardziej zaawansowanych technologicznie firm na świecie. Trzy pierwsze z nich znalazły się w rankingu światowych liderów outsourcingu w pierwszej dziesiątce20. Wipro, Infosys, Tata zarządzają handlem elektronicznym oraz dużymi systemami komputerowymi w Stanach Zjednoczonych i Europie, wykazując przy tym dużą elastyczność i innowacyjność. 3.4. Nowe trendy w organizacji badań w globalnej gospodarce W ostatnich latach odnotowano niezwykle interesujące zmiany w tworzeniu wiedzy, głównie rozwiązań aplikacyjnych dla biznesu. Warto zwrócić uwagę na dwa zjawiska: offshoring usług B+R oraz wzrost roli megaprzestrzeni azjatyckiej w sferze badań. Offshoring usług badawczych oznacza przenoszenie potencjału badawczego do innych, czasem odległych krajów. Nie jest to nowe zjawisko, już wcześniej KTN korzystały z tej formy organizacji badań, ale na ogół dotyczyło to dostosowania produktów do lokalnego rynku, a obecnie mamy do czynienia z wyraźną zmianą jakościową i organizacyjną tego procesu. Oznacza to, że lokuje się centra badawcze w krajach, w których są sprzyjające warunki, czyli wykwalifikowana kadra badaczy możliwa do pozyskania po relatywnie niższych kosztach, korzystne czynniki bezpieczeństwa (głównie stabilizacja polityczna, społeczna kraju), elastyczność rynków pracy, korzystne warunki prowadzenia biznesu. Prowadzi się w nich badania nad rozwiązaniami możliwymi do zastosowania w całej korporacji działającej na Przyjęto klasyfikację zaproponowaną w UNCTAD, WorldInvestmentReport2004, TheShift TowardsServices, New York, Genewa 2004; Szerzej na ten temat w opracowaniu: S. Szukalski, Transgraniczny transfer usług biznesowych. Potencjał i szanse polskiej gospodarki, w: PolskaGospodarkawdobieintegracjizUniąEuropejską–Szanseizagrożenia, red. S. Krajewski, P. Kaczorowski, Universitatis Lodziensis, „Folia Oeconomica” 2007 nr 213. 19 W 2008 roku amerykański Ford Motor Company sprzedał Jaguara oraz Land Rovera indyjskiej firmie Tata Motors. Wartość transakcji to 2 mld USD. Ford pozbył się także swoich udziałów w spółce Volvo Cars. Kupcem był chiński producent samochodów Geely Automobile. Transakcja wyniosła 1,8 mld USD i została sfinalizowana pod koniec marca 2010 roku. 20 IAOP (The International Association of Outsourcing Professional), The 2009 Global Out‐ sourcing, Accessed: www.outsourcingprofessional [Date of entry: 10-08-2010]. 18 – 64 – globalnym rynku, a nie tylko, jak to bywało wcześniej, związane z adaptowaniem technologii do warunków lokalnego rynku, na które KTN przenosiła produkcję lub lokowała wyroby gotowe. Innym przejawem organizacji badań jest fragmentaryzacja procesów badawczych i zlecanie ich do różnych ośrodków zagranicznych, po czym ponowne ich agregowanie. Zjawisko jest obecnie dosyć powszechne w zakresie badań medycznych (opracowanie leków, testy leków), technologii informacyjnych. To sprawiło, że niektóre kraje stały się ważnymi eksporterami tych usług w świecie z dużą dynamiką wzrostu ich wartości (Indie, Chiny)21. Bez wątpienia, offshoring usług badawczych nadaje nową dynamikę procesowi badawczemu. Przesłanek offshoringu usług badawczych należy szukać wśród czynników związanych z ogólnymi zmianami w nauce i technice oraz w globalnym otoczeniu badań, a także wewnątrz korporacji i przekształceń tam następujących, głównie w zakresie posiadanychzasobów,istniejącychłańcuchówwartości,organi‐ zacji,strategii,prowadzonejekspansjizagranicznej22. Techniki informacyjne i telekomunikacyjne zmieniły charakter i formy świadczenia niektórych usług, obniżyły ich koszty, sprawiły przyspieszenie procesów decyzyjnych. Nawet gdy odnosi się to rozproszonych firm czy filii zagranicznych, dotyczy to także usług badawczych. Obok ICT, transferowi usług (w tym badawczych) za granicę sprzyjają: standaryzacja świadczenia wielu rodzajów usług, liberalizacja przepisów dotyczących zachęt inwestycyjnych, wzmacniających funkcjonowanie rynków usługowych (przedsiębiorstw użyteczności publicznej i instytucji finansowych) w poszczególnych krajach, szczególne uregulowania administracyjno-prawne w krajach przyjmujących inwestycje zagraniczne, takie jak: zwolnienia podatkowe, subsydiowanie nowych miejsc pracy, specjalne strefy ekonomiczne23. Wśród czynników leżących po stronie krajów przyjmujących usługi badawcze należy wymienić: koszty prowadzenia biznesu (koszty płac) w poszczególnych krajach, zasoby pracy o określonych kwalifikacjach niezbędnych do świadczenia danego typu usług24, a także inne czynniki, Według NASSCOM (National Association of Software and Service Companies), indyjski eksport usług B+R wzrastał w latach 2004-2007 średnio o 31% rocznie, osiągając w 2007 roku wartość 6,5 mld USD. Szerzej na ten temat: S. Szukalski, Chiny i Indie na globalnym rynkuusług.Staniperspektywy. w: Chiny‐Indie.Ekonomiczneskutkirozwoju, red. K. Kłosiński, Wyd. K, Lublin 2008. 22 A. Zorska, Outsourcing i przenoszenie usług w dobie globalizacji oraz informatyzacji, w: A. Szymaniak, Globalizacja usług. Outsourcing, Offshoring i Shared Services Centers, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 207. 23 Według UNCTAD w latach 2000-2007 średnio w roku 79 krajów wprowadzało regulacje sprzyjające inwestycjom zagranicznym, przeciętnie było ich 199 w roku, cyt za: UNCTAD, WorldInvestmentReport2008,TransnationalCorporations,andtheInfrastructureChallenge, New York, Geneva 2008, p.24. 24 Płaca specjalisty z krótkim stażem z zakresu IT w Indiach to zaledwie 10% płacy specjalisty europejskiego, w przypadku menedżera projektów to zaledwie 60%. Płaca analityka systemów ze stażem 2-4 letnim wynosi 15-20% płacy europejskiego analityka, cyt za: 21 – 65 – jak: infrastruktura IT, regulacje prawne, klimat dla biznesu, wielkość, struktura i wzrost rynku, infrastruktura społeczna, potencjał naukowy, skupisko przemysłu. W literaturze przedmiotu podano wiele klasyfikacji czynników wewnętrznych korporacji. Dosyć wyczerpujący rejestr motywów offshoringu B+R podaje M. von Zedtwitz,25 dzieląc czynniki delokalizacji badań na: • leżące po stronie samych badań: bliskość lokalnych zasobów naukowych (uniwersytety, parki nauki), bliskość centrum innowacji, ograniczenia krajowej bazy badawczej, lokalne zasoby specjalizacyjne, podział ryzyka pomiędzy jednostki badawcze, wsparcie przez lokalne regulacje, subsydia, lokalne wymogi dotyczące patentów, niska akceptacja niektórych badań w kraju; • wykorzystujące lokalne czynniki do wzrostu korporacji: potrzeby lokalnego rynku, wsparcie dla globalnych klientów, bliskość klientów i głównych użytkowników, kooperacja z lokalnymi partnerami, zasoby rynku, równoległe wprowadzenie produktu na rynek. Crisuolo P.26 czynniki determinujące delokalizację potencjału badawczego rozpatruje od strony popytowej oraz podażowej. Do pierwszej zalicza: bliskość lokalnych konsumentów, potrzebę adaptacji produktów do danego obszaru geograficznego (tradycyjne podejście do problemu delokalizacji potencjału badawczego). Przy stronie podażowej uwagę kieruje na: dostęp do badaczy, bliskość renomowanych uczelni i prywatnych laboratoriów badawczych, bliskość potencjalnych klientów i dostawców oraz dostęp do relatywnie tańszych zasobów pracy w porównaniu z krajami macierzystymi. Charakterystyczne cechy procesów badawczych i modele badań przedstawiają się następująco: • delokalizowane centra badawcze mogą opierać się na kompetencjach, zgodnie z którymi prowadzi się badania w sposób kompleksowy (modelowanie, testowanie, symulacja); tak zwany „model kompetencyjny” albo „model proP. Schumacher, E. Olsson, European IT Companies in India, Value-Leadership Group, Accessed: www.value-leadership.com [Date of entry: 06-07-2010]. 25 M. von Zedtwitz, O. Gassman, MarketversusTechnologyDriverinR&DInternationalisation, in: Tarek M. Khalil, L. A. Lefebvre, R. McSpadden Mason, Managementoftechnology:TheKey to Prosperity in the Third Milennium, Amsterdam, Pergamon 2001; Accesed: www.books. google.pl [Date of entry: 18-07-2010]. 26 P. Crisuolo, InternationalisationofCorporateR&D, cited after: OECD, TheInternationalisa‐ tionofBusinessR&D,Evidence,ImpactsandImplications, 2008, p.18. – 66 – • • • • duktowy” (product model) poświęcony testowaniu produktów, rozwiązań oraz „model hybrydowy”, w którym są elementy poprzednich modeli27; priorytety globalnej alokacji badań są wyznaczane przez strategiczne cele korporacji, a nie według bliskości czy odległości lokalizacyjnej; model oznaczający defragmentaryzację badań na centra ulokowane w wielu krajach lub tworzenie ogólnoświatowego centrum wiodącego, gdy jeden ośrodek rozproszonej sieci uznany jest jako bazowa lokalizacja danej specyficznej technologii; wtedy jest on odpowiedzialny za zarządzanie wszystkimi elementami sieci oraz baz regionalnych – każdy region ma swój ośrodek B+R28; w przypadku niektórych branż (farmaceutyczna) stosowane są specyficzne kryteria branżowe; istotną rolę odgrywają takie czynniki, jak: wielkość wydatków na B+R w danym kraju, liczba patentów zgłaszanych w amerykańskim biurze patentowym, rozwój biologii molekularnej, ranking instytucji uniwersyteckich i badawczych oraz zasoby pracy29; uwzględniając konfigurację badań i rynki, na które kierowane są produkty oraz rozwiązania jako efekt badań, można rozróżnić następujące typy lokalizacji: nowe technologie/ znane rynki, nowe technologie/ nowe rynki, znane technologie/ znane rynki, znane technologie/ nowe rynki. Uzasadnienia dla delokalizacji potencjału usług badawczych od strony teoretycznej można znaleźć między innymi w teorii międzynarodowego podziału pracy, teorii wzrostu gospodarczego, teorii migracji czynników produkcji, teorii zarządzania oraz teorii lokalizacji30. Przyjmowanie korporacyjnych placówek badawczych determinuje szereg korzyści dla gospodarki kraju, w której lokuje się te inwestycje. Zalicza się do nich tworzenie nowych miejsc pracy, zwiększony dostęp do rynków zagranicznych i wzrost eksportu, zwiększenie krajowych możliwości technicznych, wzrost potencjału wiedzy, szczególnie możliwej do biznesowego wykorzystania, lepiej dopasowane produkty do rynku, dostęp do źródeł wiedzy. The Boston Consulting Group, Globalizing R&D: Building a Pathway to Profits, 5/05 Accessed: www.bcg.com [Date of entry: 25-07-2010]. 28 D. E. Westney, ResearchontheGlobalManagementofTechnologyDevelopment, „Business Review” 1988 Vol. 46, No. 1; D. P. Angel, L. A. Savage, Globallocalization?Japaneseresearch and development laboratories in the USA, „Environment and Planning” 1996 Vol. 28(5), p. 819-833. 29 R. Gulati, OptimallocationchoiceforR&Doffshoring—aquantitativeanalysis, Accessed: www.watsonwyatt.com [Date of entry: 17-08-2010]. 30 Szerzej na ten temat piszę w opracowaniu: Zagranicznecentrausługbadawczychainno‐ wacyjność i konkurencyjność polskiej gospodarki, w: W. Kwiatkowska, E. Kwiatkowski, Wzrostgospodarczyipolitykamakroekonomiczna, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010. 27 – 67 – W globalnym procesie badawczym następuje wzrost roli megaprzestrzeni azjatyckiej, głównie Chin i Indii. Ich rola wynika z dwóch przesłanek: potencjału badawczego, naukowego, edukacyjnego oraz atrakcyjności kosztowej dla inwestorów tworzących tutaj centra badawcze. Chiny dysponują ogromnym potencjałem naukowo-badawczym, dającym możliwość kreowania innowacyjności. W tym kraju funkcjonuje ponad tysiąc wyższych uczelni państwowych, w tym między innymi 701 uniwersytetów. Liczba studentów przekracza 15 mln osób, co roku przyjmuje się 4,2 mln nowych studentów (cztery razy więcej niż w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku); 21,0% studentów studiuje na kierunkach inżynierskich31, uczelnie opuszcza rocznie około 1,9 mln absolwentów. Do kraju powracają naukowcy-emigranci (około 170 tys. osób) między innymi wskutek zachęt rządu chińskiego i więzi rodzinnych. Stopa wzrostu nakładów na B+R w Chinach od 1998 roku wynosi prawie 20% rocznie. W relacji do PKB w 1999 roku wynosiła 0,6%, a w 2009 roku już 1,3% (dla porównania w UE-27 wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 1,84%, w USA 2,77%, w Polsce 0,57%). Stratedzy chińscy przewidują, że omawiany wskaźnik do 2020 roku wyniesie 2,5%32. Może to oznaczać, że w perspektywie najbliższych lat gospodarka chińska stanie się jeszcze silniejszym konkurentem dla gospodarki europejskiej, nie tylko w branżach wymagających dużych nakładów pracy, ale także wyrobów z sektorów high‐tech oraz w nauce. Chiny w coraz większym stopniu stają się miejscem lokowania nowoczesnych usług i nowoczesnych technologii. W opinii potencjalnych inwestorów kraj ten znajduje się na drugim (po Indiach) miejscu nowych lokalizacji offshoringowych33, a liberalizacja warunków świadczenia i obrotu niektórych usług (telekomunikacja, ubezpieczenia, bankowość, inne usługi biznesowe, dystrybucyjne) zapewne zwiększy ekspansję korporacji międzynarodowych w obszarze usług. Już około tysiąca korporacji transnarodowych utworzyło centra B+R w Chinach. Dotychczasowe zaangażowanie firm zagranicznych w ten sektor było związane głównie z modyfikacją produktów pod kątem dopasowania ich do rynku chińskiego, po części także na rynek globalny. Uderza dynamika wzrostu centrów badawczych w ostatnich trzynastu latach, ponieważ ich liczba wzrosła ponad sześćdziesięciokrotnie (w 1997 roku było w Chinach 50 centrów badawczych przedsiębiorstw wielonarodowych). Firmy chińskie budują także własny potencjał badawczy przez rozwijanie zagranicznych technologii oraz poprawę zdolności absorpcyjnych licencji. Intensywność nakładów na B+R (rozumiana jako relacja tych nakładów do wartości dodanej) w firmach zagranicznych stanowi zaledwie połowę tego wskaźnika dla firm lokalnych. Kraj ten odnotowuje niezwykle wysoką dynamikę eksportu wyroChinaStatisticalYearbook2006. J. Wilsdon, J. Keeley, China:Thenextsciencesuperpower?TheAtlasofIdeas:Mappingthe newgeographyofscience, Demos, London 2007. 33 A.T. Kearney, GlobalServicesLocationIndex, 2004, 2005, 2007, 2009. 31 32 – 68 – bów HT, których udział w globalnym eksporcie chińskim zwiększył się z 7,9% w 1996 roku do 29,9% w 2005 roku34. W efekcie omówionych procesów następuje spadek pozycji UE w światowych nakładach B+R. O ile w 1995 roku udział ten wynosił 30,8%, to w 2005 roku już tylko 26,7%. W tym samym okresie Chiny zwiększyły swój udział z 3,6% do 13,0%, czyli o 9,4 punktów procentowych35, a w kolejnym roku do 14,8%. Chiny pod względem wysokości nakładów na badania i rozwój wyprzedziły Japonię i stały się drugim po USA inwestorem w ten sektor na świecie. W drugim kraju regionu, Indiach, funkcjonują 253 uniwersytety, ponad 13 tys. innych szkół wyższych, 1400 przemysłowych i 400 państwowych instytutów badawczych. Co roku uczelnie opuszcza 2,5 mln absolwentów, z tego 350 tys. inżynierów (200 tys. absolwentów IT). 3.5. Gospodarka oparta na wiedzy szansą dla gospodarki europejskiej Konieczna jest spójna europejska polityka innowacyjna, by Europa nie stała się w niedalekiej perspektywie globalnym peryferium36. Regres demograficzny Europy, słabsza w porównaniu z USA innowacyjność europejskiej gospodarki oraz konkurencja państw wschodzących w zakresie tworzenia wiedzy (Chiny i Indie) uzasadniają tę obawę oraz determinują konieczność aktywniejszej unijnej polityki w zakresie GOW. Regres demograficzny Europy wyraża się prognozowanym37 spadkiem liczby ludności Europy o około 67 mln osób, podczas gdy liczba ludności świata wzrośnie o 2,6 mld osób. Udział Europy w światowej populacji spadnie z 11,3% w 2005 roku (728,4 mln osób) do 7,2% w 2050 roku (653,3 mln osób). Pogorszy się struktura demograficzna ludności, zmniejszą się europejskie zasoby pracy. Tylko w okresie 2010-2020 średnio w roku ubywać będzie 203 tys. osób w wieku produkcyjnym przy rosnącej populacji osób powyżej 65 roku życia. Relacja grup wiekowych (65+/15-64) zwiększy się w Europie z 18,8% do 55,3%. Osoby powyżej 65 lat stanowią obecnie 15,9% populacji, a w 2050 roku ten odsetek wyniesie 27,6%. Tak zwany „współczynnik wsparcia”, rozumiany jako liczba OECD, ReviewsofInnovationPolicyCHINA,SynthesisReport, 2007. European Commission, TowardsaEuropeanResearchAreaScience,TechnologyandInno‐ vation, Key Figures 2007, p. 22. 36 Scenariusze takie zawarte są w opracowaniu: S. M. Szukalski, GospodarkaEuropywper‐ spektywie 2050 roku, w: Europa w perspektywie roku 2050, PAN, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa 2007, s. 166 i nast. 37 World Population Prospects: The 2008 Revision and World Urbanization Prospect, Accessed: www.esa.un.org/unpp [Date of entry: 24-08-2010]. 34 35 – 69 – osób w wieku zdolności do pracy w przeliczeniu na 100 osób w pozostałym wieku, wzrośnie ze 130,9 obecnie do 83,2 w 2050 roku38. Europa stanie się kontynentem imigracyjnym. Do Europy w latach 2010-2050 przybywać będzie średnio w roku około 808 tys. osób, podczas gdy dla Azji ten wskaźnik jest ujemny -1200 tys. osób, dla Afryki -303 tys. osób rocznie39. Napływowa siła robocza nie pokryje ubytku europejskich zasobów pracy. Wzrost liczby imigrantów spowoduje zmiany struktury ludności w wymiarze etnicznym, kulturowym, religijnym, edukacyjnym oraz ekonomicznym, a w konsekwencji wystąpią przekształcenia w sferze kultury, obyczajów, religii40. Pojawią się problemy związane z asymilacją kulturową. Na procesy społeczne nałożą się problemy ekonomiczne, związane choćby z korzystaniem z rozbudowanych świadczeń społecznych, w których zapewne imigranci zechcą partycypować. Już dziś zarzuca się im nadmierne wykorzystywanie możliwości, jakie dają europejskie systemy ochrony socjalnej. Pozycja innowacyjna europejskiej gospodarki w porównaniu z USA jest wyraźnie słabsza, rośnie także zagrożenie ze strony państw azjatyckich, głównie wywołane dynamiką wzrostu nakładów na badania oraz intensyfikacją procesów delokalizacji do tego obszaru potencjału badawczego wielkich korporacji. Do tego dochodzi fiasko strategii lizbońskiej. Fakty powyższe wymagają skoordynowanego działania na rzecz budowy europejskiej GOW zarówno w obszarze UE, jak i poszczególnych krajów. Jeśli za podstawę oceny poziomu innowacyjności przyjąć nakłady na B+R w relacji do PKB, to UE-27 charakteryzuje się niższymi nakładami w porównaniu z USA (2,77%), Japonią (3,54%) oraz z założeniami strategii lizbońskiej, w której zapisano, że do 2010 roku wskaźnik ten wynosić będzie 3%, a w rzeczywistości wynosi 1,84%. Wskaźnik ten jest wyraźnie zróżnicowany w krajach członkowskich UE, ponieważ obok krajów, które przekroczyły poziom 3%, takich jak Szwecja (3,84%), Finlandia (3,45%), lub są do niego zbliżone, mając wskaźnik pomiędzy 2-3% (Niemcy, Dania, Austria, Francja), istnieją takie, w których kształtuje się on poniżej 1%: Polska (0,57%), Bułgaria (0,48%), Rumunia (0,45%)41. Wskaźnik jest wysoki w krajach, w których aktywnym inwestorem w sferę badań jest biznes. Otóż w Szwecji jest to 76%, w Finlandii 71,3%, w USA 69%, w Japonii 75%, w całej UE jest to średnio 65%. Dla porównania, w Polsce udział biznesu w globalnych nakładach na B+R wynosi 31,6%. Porównaj: P. Szukalski, Potencjał ludnościowy Europy i jego zmiany w perspektywie do 2050roku, w: Europawperspektywieroku2050..., op. cit., s. 73. 39 WorldPopulation..., op. cit. 40 W Europie żyje około 58 mln imigrantów (w większości wyznania muzułmańskiego) co stanowi 7-8% ludności Europy. W 2050 roku jedna trzecia ludności UE będzie miała muzułmańskie pochodzenie. 41 European Commission, EuropeinFigures, EurostatYearbook2009..., op. cit. 38 – 70 – W krajach UE odnotowuje się wolny wzrost nakładów na badania (od 1996 roku średniorocznie wynosi 2,9%), podczas gdy w USA – 3,7%, a w Chinach blisko 20% rocznie na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Stąd ich wartość zwiększyła się w UE 1,3 razy, w Chinach 5,1 razy (według cen z 2000 roku)42. Rośnie znaczenie krajów azjatyckich, jeżeli chodzi o usługi badawcze. Proces delokalizacji oraz outsourcing usług badawczych nasila się wobec korzystnej kosztowo oferty badawczej pochodzącej z Chin i Indii. Pomimo znacznych nakładów na badania, ich efekty nie przekładają się na odpowiednio dużą liczbę wniosków patentowych. Średnia liczba patentów na milion mieszkańców w krajach UE-27 jest mniejsza niż w USA czy Japonii43. W Europie liderem jest Szwajcaria – 425,6 patentów na milion mieszkańców. W krajach OECD z USA pochodzi 31,1% patentów, 30,9% z Europy, 26,2% z Japonii, pozostałe kraje OECD to 5,8%44. W tym kontekście jeszcze wyraziściej pojawia się przymus wspólnej europejskiej polityki innowacyjnej, rozpatrywanej w szerokim kontekście gospodarki opartej na wiedzy, w której innowacje są jej istotnym elementem obok rozwoju nauki, edukacji, infrastruktury. Wydaje się, że w szczególności konieczne jest: • Zdefiniowanie kierunków badań i skoncentrowanie tam nakładów. Dotyczy to najbardziej pionierskich kierunków badań pozwalających utrzymać Europie pozycję w świecie, szczególnie w stosunku do azjatyckich krajów wschodzących. Nie powinna ona zostać klientem kupującym nowe technologie. Sektory przyszłościowe to: atomistyka, mikroelektronika, automatyka, biotechnika, informatyka, nanotechnika, inżynieria materiałowa. Dlatego za priorytetowe obszary badań uważa się dziś: paliwa odnawialne, technologie informacyjne, elektronikę, bioinżynierię i biotechnologię, nanotechnologie (półprzewodniki, ultrakondensatory, nanopamięci i nanoczujniki, nanomateriały, nanopowłoki), aeronautykę i przestrzeń kosmiczną. Podjęto szereg inicjatyw w tym zakresie, których powodzenie będzie można ocenić w przyszłości45. OECD Science, TechnologyandIndustry:Scoreboard 2007. World Intellectual Property Indicators 2009, WIPO Statistics Database and World Bank (World Development Indicators), Accessed: www.wipo.int [Date of entry: 20-08-2010]. 44 OECD Factbook 2007. 45 • usługi kosmiczne – inicjatywa budowy europejskiego systemu nawigacji satelitarnej Galileo; szacuje się, że przybędzie 150 tys. nowych miejsc pracy, a wartość rynku do 2025 roku może osiągnąć 400 mld EUR; • nanotechnologie – jedną z inicjatyw jest utworzenie stałegoEuropejskiego Obserwatorium Nanotechnologicznego (European Observatory on Nanotechnologies); ocenia się, że nanotechnologie zintensyfikują procesy innowacyjne w takich obszarach, jak: opieka zdrowotna, technologie ICT, przemysł wytwórczy, ochrona środowiska, energetyka, transport, bezpieczeństwo i badania kosmiczne; wartość światowego rynku nanotechnologii może do 2015 roku według prognoz osiągnąć 2.000 mld EUR oraz może być źródłem nowych miejsc pracy dla 10 mln osób; • energia odnawialna – przyjęto docelowo, że do 2020 roku udział energii ze źródeł odnawialnych w UE wyniesie 20%, w tym co najmniej 10% udziału biopaliw w zuży42 43 – 71 – • Skuteczniejsze niż dotychczas integrowanie potencjału badawczego Europy poprzez realizację zadekretowanej w 2000 roku na szczycie lizbońskim europejskiej przestrzeni badawczej (ERA) i zmodyfikowanej przed trzema laty. Zdefiniowano działania w zakresie: stworzenia europejskiego rynku badań naukowych; zapewnienia swobodnego przepływu pracowników naukowych, technologii i wiedzy; skutecznej koordynacji na poziomie europejskim krajowych i regionalnych działań i programów naukowo-badawczych; inicjatyw realizowanych i finansowanych na poziomie europejskim46, wymagających rozwiązań aplikacyjnych. • Stworzenie jednolitego rynku pracy dla pracowników sfery badawczej, regulacji na poziomie europejskim kwestii przenoszenia świadczeń ubezpieczeń społecznych wraz z przemieszczaniem się pracowników naukowych w ramach ERA, połączenia bezpieczeństwa zatrudnienia i elastyczności rynku pracy naukowców. • Wspieranie organizacyjne i finansowe struktur organizacyjno-prawnych z obszaru innowacyjności, takich jak: centra doskonałości technologicznej czy klastry nowoczesnych i pokrewnych technologii, trudnych do delokalizacji ze względu na fakt, że bazują one na wysokiej wiedzy, potencjale intelektualnym i są zakorzenione w krajowych centrach badawczych i laboratoriach. • Stworzenie rozwiązań finansowych w zakresie finansowania i koordynacji badań prowadzonych w sektorze prywatnym (ośrodki badawcze w korporacjach) i publicznym (uczelnie, placówki badawcze) i publiczno-prywatnym w taki sposób, by interwencje organów państwa, organów unijnych nie zastępowały samodzielnie funkcjonujących i podejmujących ryzyko przedsiębiorstw. Należy stwarzać sprzyjający klimat dla innowacyjności, działalności badawczej i naukowej. • Usuwanie barier wykluczenia cyfrowego firm i osób oraz redukcja barier w narodowych systemach edukacyjnych, które hamują rozwój społeczeństwa wiedzy, co stanowi niezwykle istotny element kształtowania unijnej polityki innowacyjnej. Działanie to jest także istotne, ponieważ współczesna gospodarka to gospodarka nietrwałości – nietrwałe stają się zawody, stanowiska pracy. Jeżeli uwzględni się zmianę struktury wiekowej Europejczyków, ciu benzyny i ropy; KE w dokumencie Europejska polityka energetyczna wypowiedziała się na rzecz wspólnej polityki energetycznej, zmierzającej do zapewnienia Europie konkurencyjnej i zrównoważonej energii; to wyznacza kierunek badań; • cztery inicjatywy technologiczne obejmują dziedziny: technologia systemów wbudowanych (ARTEMIS), technologia nanoelektroniki (ENIAC), leków innowacyjnych (IMI) i europejskiej aeronautyki (CLEAN SKY). 46 Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga Europejska Przestrzeń Badawcza: Nowe perspektywy, 4 kwietnia 2007 KOM(2007) 161, wersja ostateczna. – 72 – dynamiczne zmiany środowiska, w którym przychodzi żyć starzejącym się osobom, wzmocnienie edukacji jest bezwzględną koniecznością. • Sformułowanie klarownej wizji krajowych i regionalnych polityk w kształtowaniu ERA oraz zdefiniowanie środków realizacji, kompetencji, warunków współpracy poszczególnych rządów. • Opracowanie metod optymalizacji planowania, weryfikacji, kontroli, oceny krajowych i regionalnych programów badawczych (co wobec autonomii jednostek badawczych, także pewnie oporu rządów krajowych może być trudne). • Do szczegółowych zadań zaliczyć można także: opracowanie nowej strategii patentowej dotyczącej ochrony praw własności intelektualnej; wdrożenie nowych zasad dla krajowych strategii uruchomienia bodźców podatkowych w dziedzinie B+R; opracowanie strategii wspierającej powstawanie „pionierskich rynków” sprzyjających innowacyjności; tworzenie instytucjonalnych rozwiązań (jak Europejski Instytut Technologii) do poprawy działań innowacyjnych w Europie, wspierania wymiany wiedzy między uniwersytetami i innymi publicznymi instytucjami naukowymi a przemysłem. Należy mieć nadzieję, że wielość programów nie spowoduje marnotrawstwa środków, a hasła „innowacyjna Europa” czy „wspólna przestrzeń badawcza” i inne nie pozostaną tylko hasłami. Dotychczasowe umiarkowane rezultaty realizacji strategii lizbońskiej mogą jednak budzić wątpliwości. – 73 – 4 Wiesław Kowalczewski Wiedza jako czynnik rozwoju gospodarki W zrost dobrobytu materialnego społeczeństwa jest ściśle uzależniony od rozwoju gospodarki i udziału w nim przemysłów wysokiej techniki. Chociaż udział przemysłu w strukturze PKB zmniejsza się, przy jednoczesnym wzroście sektora usług, to jednak rozwój przemysłów wysokiej techniki i permanentna restrukturyzacja przemysłów tradycyjnych ma priorytetowe znaczenie w procesach społeczno-ekonomicznych. Każde państwo prowadzi określoną politykę gospodarczą. Może ona sprzyjać rozwojowi gospodarczemu kraju lub hamować go. W okresie postępującej globalizacji gospodarki światowej potrzebna jest aktywna polityka gospodarcza państwa ukierunkowana na znoszenie barier w przepływie wyrobów, usług i czynników produkcji oraz dostosowanie struktury gospodarki do potrzeb światowego rynku. Takimi barierami może być dostęp do środków finansowych oraz słabo rozwinięta infrastruktura. Do bardzo istotnych barier rozwoju gospodarki, wymagających aktywnej polityki państwa, należy dostęp przedsiębiorstw, w szczególności małych, do wiedzy w postaci nowych technologii, wyników badań naukowych oraz źródeł potrzebnej informacji. Polityka gospodarcza, przez którą rozumie się oddziaływanie państwa na gospodarkę, a w szczególności na przemysł, może mieć formę bezpośrednią (promowanie określonych dziedzin wytwórczości i oddziaływanie na zmiany struktu– 74 – ralne) i pośrednią (regulacje pieniężne, podatkowe). Polityka gospodarcza państwa ma istotne znaczenie z punktu widzenia włączenia polskiego przemysłu do wciąż zmieniającego się międzynarodowego podziału pracy. Przykład występujących w ostatnim czasie problemów w gospodarce światowej wskazuje na celowość prowadzenia aktywnej polityki gospodarczej przez polski rząd. Siła gospodarki każdego kraju leży w jej nowoczesności, wysokiej wydajności i sprawnym zarządzaniu, a więc w jej konkurencyjności. Wiedza stała się źródłem przewagi konkurencyjnej najwyżej rozwiniętych gospodarczo krajów. Do roli wiedzy w gospodarce kraju można podchodzić z punktu widzenia jej znaczenia w poszczególnych przedsiębiorstwach lub w skali makroekonomicznej, to jest jej wpływu na całą gospodarkę. 4.1. Wzrost i rozwój społeczno-gospodarczy Mówiąc o rozwoju w skali makroekonomicznej, należy zawsze mieć na uwadze rozwój społeczno-gospodarczy. Procesy wzrostu i rozwoju są coraz bardziej złożone i przebiegają w coraz szybciej zmieniającym się otoczeniu. Wzrost gospodarczy oznacza zwiększanie się wartości produkcji w czasie, czyli sumy wytwarzanych dóbr i świadczonych usług. Może on wynikać ze wzrostu zatrudnienia lub wzrostu wydajności pracy zatrudnionych. Jeśli produkcja rośnie w tempie równym przyrostowi ludności, mamy do czynienia z ekstensywnym wzrostem, a nie rozwojem. Dopiero, kiedy w wyniku zwiększenia wydajności pracy wzrasta produkcja liczona na jednego mieszkańca (per capita), można mówić o wzroście intensywnym, który przyczynia się do poprawy warunków i jakości życia społeczeństwa. Taki wzrost może być czynnikiem rozwoju i postępu cywilizacyjnego. O rozwoju można mówić wtedy, jeśli w ślad za wzrostem produkcji idzie poprawa warunków życia ludzi, jeśli nawet nie wszystkich, to przynajmniej większości. Przy czym: Jeślielitywładzysąbliżejprzedsiębiorców,państwoskracaperspek‐ tywę czasową i zwęża horyzont społeczny. Gdy państwo jest bliżej pracowników, poszerza horyzont społeczny i wydłuża czasową perspektywę.1 Przy ustalaniu kierunków rozwoju należy brać pod uwagę preferencje społeczne. Dla zlikwidowania luki w poziomie dochodów i standardu życia w stosunku do bogatych krajów europejskich niezbędna jest odpowiednia strategia rozwoju. Wzrost gospodarczy, a tym bardziej rozwój nie może następować bez zwiększenia ilości oraz produktywności używanego kapitału, czyli bez inwestowania. Rozwój nie może następować także bez postępu technicznego i technologicznego oraz usprawniania metod i technik zarządzania. Rozwój, żeby był długotrwały, musi być zrównoważony, i to nie tylko, jak się powszechnie przyjmuje, ekologicz1 G. Kołodko, Wędrującyświat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 262. – 75 – nie, ale przede wszystkim społecznie, ekonomicznie i finansowo. Potrzebne jest także zrównoważenie instytucjonalne, polegające na ochronie uczestników rynku przed jego żywiołowością.2 Układ instytucjonalny powinien zapewniać taki stan regulacji ekonomicznych i organizacyjnych rynku, które zapewnią płynność i równowagę działania poszczególnych podmiotów gospodarczych. Dla rozwoju społeczno-gospodarczego konieczny jest nie tylko ilościowy wzrost wartości produkcji, ale też niezbędne są zmiany sposobów wytwarzania opierające się na wiedzy i wynikające z tej wiedzy innowacje i inwencje. Dotychczas o przewadze konkurencyjnej, nie tylko poszczególnych przedsiębiorstw, ale również i krajów, decydował postęp techniczny uzyskiwany drogą eksperymentów i często za pomocą przypadkowych odkryć. Jednakże przyszłość należy do postępu technicznego i technologicznego ukierunkowanego, opartego na nauce i studiach teoretycznych. Przewagę będą uzyskiwały przedsiębiorstwa i kraje mające wizję przyszłości opartą na badaniach naukowych i wdrażające tę wizję. Tak jak poprzednio, tak i w przyszłości rozwój gospodarczy był i będzie oparty na wiedzy, z tym że w przyszłości będzie to wiedza uzyskiwana w sposób świadomie zmierzający do kształtowania przyszłości zgodnie z przyjętą jej wizją. W coraz większym stopniu wiedza oparta na teorii i uzyskiwana na podstawie celowo prowadzonych badań naukowych będzie stanowić podstawę innowacji i źródło postępu technicznego oraz nowych technologii. Bardzo negatywną rolę w polskiej gospodarce odgrywają żywiołowe ruchy finansowego kapitału spekulacyjnego, który powinien być poddany kontroli i opodatkowany. Ograniczenie negatywnych skutków płynności tego kapitału wpłynie niewątpliwie na stabilność rozwoju naszej gospodarki. Na szczególną uwagę zasługują usprawnienia organizacyjne, oparte na wskazaniach nauk o zarządzaniu. Coraz większą rolę odgrywa poprawa zarządzania ruchem strumieni i wykorzystania zasobów: ludzkich, rzeczowych, finansowych i informacyjnych, szczególnie w zakresie usprawniania procesów produkcji i dystrybucji oraz zarządzania kadrami i organizacjami. Do usprawnienia metod zarządzania i technik organizatorskich niezbędna jest specyficzna wiedza, która jest zdobywana i rozwijana w ramach dyscypliny nauk o zarządzaniu. Należy podkreślić, że efekty uzyskiwane poprzez usprawnienia organizacyjne wymagają znacznie mniejszych nakładów finansowych niż wdrażanie nowych technologii i tworzenie nowych mocy produkcyjnych. 2 Ibidem, s. 297. – 76 – 4.2. Determinanty rozwoju Długotrwały wzrost gospodarczy, jak uzasadnił to G. Kołodko na podstawie analizy wielowiekowej historii, wymaga zbiegu jednocześnie pięciu czynników: postępu technicznego, innowacyjności w sferze kultury i gospodarki, ekonomicznej wiedzy i ekspansji produkcji, politycznej woli dokonania niezbędnych reform instytucjonalnych oraz otwarcia na kontakty zewnętrzne.3 O rozwoju decyduje nie jeden, lecz kombinacja zróżnicowanych czynników. W różnych okolicznościach inne czynniki będą odgrywać znaczącą rolę. Mogą to być zmiany instytucjonalne, zmiany polityki makroekonomicznej, zwiększone nakłady na badania i wdrożenia, obniżenie stawek podatkowych, obniżenie importowych taryf celnych lub zmiany w profilach kształcenia kadry zarządzającej. Przy tym znaczenie poszczególnych czynników wpływających na rozwój społeczno-gospodarczy ulega zmianie wraz ze zmianą warunków, w jakich funkcjonuje gospodarka. Postęp techniczny zawsze był i będzie siłą napędową rozwoju społeczno-gospodarczego, tworząc jego materialne podstawy. Bez niego w dłuższym okresie nie może być postępu ekonomicznego ani cywilizacyjnego. Podstawowe znaczenie odgrywają badania naukowe i wdrożenia będące źródłem nowych technologii opartych na wiedzy. Dla rozwoju kultury i ducha społeczeństwa niezbędna jest podstawa materialna, którą zapewnia gospodarka. Istotną rolę w przeobrażeniach strukturalnych gospodarki i społeczeństwa odgrywa polityka przemysłowa państwa. Rola państwa zawsze była i pozostanie bardzo ważnym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego każdego kraju, niezależnie od obowiązujących rozwiązań systemowych. Wysoko rozwinięte kraje europejskie, podobnie jak i Stany Zjednoczone, uzyskały obecną pozycję dzięki wsparciu finansowemu przemysłów, które stało się motorem ich dalszego rozwoju i restrukturyzacji. Ingerencja państwa w rozwój przemysłu jest niezbędna, wbrew poglądom neoliberalnym, na co wskazuje historia gospodarcza świata, jeśli spojrzeć na nią z perspektywy wielu wieków. Znajduje to również potwierdzenie w „zamieszaniu” gospodarczym lat 2007-2009, określanym jako światowy kryzys finansowy. Dla rozwoju polskiej gospodarki niezbędne są działania wspierające postęp naukowo-techniczny, wzrost nakładów na badania naukowe i nowe technologie, szczególnie w dziedzinie elektroniki, telekomunikacji i biotechnologii, czyli w dziedzinach, w których jest duży udział wiedzy i które przyczynią się do rozwoju pozostałych sektorów gospodarki. Ważnym zadaniem państwa w gospodarce opartej na wiedzy jest tworzenie przedsiębiorstwom warunków szybkiego transferu obcych technologii i możliwości szybkiego wdrażania ich do produkcji. Jednakże transfer technologii jest uza3 Ibidem, s. 77. – 77 – sadniony, jeśli są one ulepszane i rozwijane, czyli jeśli przyczyniają się do rozwoju własnej myśli technicznej i sprzyjają własnym innowacjom. Nie można budować gospodarki opartej na wiedzy wyłącznie na inwestycjach zagranicznych i transferze obcych technologii. Polityka gospodarcza państwa powinna tworzyć klimat sprzyjający rozwojowi wiedzy i innowacyjności poprzez działania legislacyjne i wzrost nakładów na naukę i szkolnictwo. Ważnym czynnikiem rozwoju polskiej gospodarki na etapie restrukturyzacji mającej na celu zmniejszenie dystansu w stosunku do wysoko rozwiniętych gospodarek krajów zachodnich jest dokonanie zmian w poziomie i jakości kwalifikacji pracowników. Wymaga to często przekwalifikowania, permanentnego doszkalania i pogłębiania posiadanych umiejętności. Dotyczy to także kształcenia obecnej i przyszłej kadry kierowniczej. W tym aspekcie niezbędne jest również dokonanie korekty i zmian w profilach kształcenia kadry kierowniczej i specjalistycznej na wyższych uczelniach w celu ich dostosowania do potrzeb ekonomicznych, technicznych i społecznych rozwijającej się gospodarki. Rolą rządu jest zapewnienie stabilnych i sprzyjających warunków do prowadzenia działalności gospodarczej przez samodzielne przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czy są to przedsiębiorstwa prywatne, czy państwowe. Warunki, jakie powinien zapewnić rząd, powinny zmniejszać ryzyko inwestorów i zachęcać ich do inwestowania. Konkurencyjność gospodarki powstaje na poziomie przedsiębiorstwa dzięki dbałości o wysoką produktywność, wytwarzanie dóbr, produktów i świadczenie usług odpowiadających wymaganiom rynku krajowego i zagranicznego. Stanowi jedną z napędowych sił innowacji technologicznych oraz wzrostu produkcji, dlatego że stymuluje wzrost aspiracji ludzkich i umożliwia uzyskiwanie coraz lepszych wyników produkcji. Podstawowym czynnikiem rozwoju gospodarczego w Polsce w najbliższych dziesięcioleciach będzie poziom edukacji i nauki. Na te problemy zwracają uwagę zarówno kraje bogate, jak i – w coraz większym stopniu – biedne. Kraj o słabym rozwoju edukacji, nauki i badań nie może liczyć na zajęcie właściwego miejsca wśród rozwiniętych krajów europejskich. Wieloletnie niedoinwestowanie nauki polskiej jest przyczyną regresu w wielu dziedzinach podstawowych badań i zastosowań. Rozwój gospodarczy utrudnia brak wypracowanego modelu współpracy nauki z gospodarką. Drobne firmy nie mają środków finansowych na ten cel, a duże zamiast korzystania z polskiej myśli naukowej stosują licencje zachodnie. Na słabą kondycję polskiej nauki wpływają bardzo niskie nakłady na badania i rozwój w porównaniu z rozwiniętymi krajami zachodnimi. Poważny probleme dla polskiej nauki stanowi kwestia odtwarzania kadry naukowej, a w tym zakresie grozi nam poważne niebezpieczeństwo. Niedostateczny przyrost dotyczy pracowników ze stopniem doktora habilitowanego, a w szczególności z tytułem profesora. – 78 – Doświadczenia niektórych firm pokazały, że zatrudnianie najlepiej wykształconych pracowników i inwestowanie dużych środków finansowych w badania i zastosowanie ich wyników umożliwiało wyprzedzenie konkurentów we wprowadzaniu na rynek nowych wyrobów. Takie wyprzedzenie nawet o kilka miesięcy przynosiło im ogromne zyski. Do przyspieszenia rozwoju gospodarczego może także przyczynić się wchłonięcie i wykorzystanie większej liczby przedsiębiorczych, pracowitych i wykształconych imigrantów. Z tego sposobu korzystają obecnie bogate kraje zachodnie, wykorzystując polskich emigrantów, którzy uzyskali wykształcenie na naszych uczelniach. Wymaga to jednak odpowiednich uregulowań prawnych w celu stworzenia cudzoziemcom odpowiednich warunków uzyskiwania legalnych dochodów. Negatywnie na rozwój społeczno-gospodarczy wpływają natomiast zbyt duże rozpiętości dochodów. Szczególnie wtedy, gdy prowadzą do trwałego zróżnicowania warunków startu życiowego i możliwości rozwoju kariery zawodowej dzieci z rodzin bogatych i biednych. Z perspektywy rozwoju gospodarki korzystne byłoby usuwanie przez rząd barier krępujących rozwój usług i popieranie działalności tego sektora, w którym można spodziewać się znacznego wzrostu zatrudnienia, jeśli stworzy się sprzyjające warunki dla jego działalności. Bardzo istotnym problemem, który nie może być obojętny dla tworzących nową wiedzę naukowców, jak również kierujących rozwojem społecznogospodarczym kraju, jest to, komu służy postęp techniczny i rozwój nauk. Ważne jest, czy będą one wykorzystywane dla dobra społeczeństwa, czy też będą służyć powiększeniu zysków grup wielkiego kapitału.4 Analizując czynniki wpływające na rozwój społeczno-gospodarczy, należy zwrócić uwagę, że wraz ze wzrostem wiedzy i rozwojem nauki coraz większe znaczenie będzie odgrywać kapitał ludzki, przy zmniejszającym się udziale kapitału rzeczowego. I chociaż nie można pomijać znaczenia kapitału finansowego, który jest niezbędny dla finansowania rozwoju kapitału ludzkiego, to jednak długofalowe sukcesy przedsiębiorstw opierają się w coraz większym stopniu na umiejętności i możliwości pozyskania utalentowanych pracowników i doskonaleniu ich umiejętności. Istotnym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego jest szybki postęp w dziedzinie systemów i urządzeń transportowych umożliwiających przyspieszenie dyslokacji ludzi, materiałów i surowców. W. Kowalczewski, Wybraneaspektymetodologiinaukozarządzaniu, w: Współczesnepara‐ dygmatynaukozarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Wyd. Difin, Warszwa 2008, s. 31. 4 – 79 – 4.3. Wiedza jako czynnik rozwoju Ostatnio bardzo często pisze się o gospodarce opartej na wiedzy. Gospodarka zawsze była oparta na wiedzy, nie jest to więc nic nowego. Jednakże znaczny wzrost gospodarczy opierał się na innowacjach i imitacjach, choć nie zawsze na inwencjach, o czym świadczą doświadczenia Japonii, a ostatnio Chin. Penc J. napisał, że gospodarkaopartanawiedzytogospodarka,wktórejwie‐ dzajesttworzona,przyswajana,przekazywanaiwykorzystywanabardziejefektyw‐ nie przez podmioty gospodarcze, jednostki i społeczności, co umożliwia tworzenie nowych wyrobów i usług, efektywne wykorzystanie zasobów i poprawę produktyw‐ ności poprzez wdrażanie nowych metod produkcji i organizacji. Podkreślił także, że dla funkcjonowania gospodarki podstawowym problemem nie jest wiedza sama wsobie,alejejzastosowaniewpraktyce.5 Specyficzną cechą wiedzy jako unikalnego zasobu, którym dysponują organizacje i wykorzystują jako czynnik produkcji, jest to, że nie zużywa się ona w procesie produkcji, lecz przeciwnie, wzbogaca się o nowe wartości, chociaż z czasem następuje dezaktualizacja wiedzy. Każda organizacja, dysponując zasobami ludzkimi, gospodaruje jednocześnie kompetencjami swoich pracowników, przekształca ich wiedzę i umiejętności, podobnie jak pozostałe czynniki produkcji, w konkretne produkty. Pojęcie wiedzy ma szerszy wymiar niż informacja, która jest zbiorem faktów. Wykorzystywanie wiedzy, jej przekształcanie, wzbogacanie i aktualizowanie w procesie działalności organizacji stanowi unikalną wartość i daje przewagę konkurencyjną. W literaturze w ostatnich latach eksponuje się pojęcie kapitału intelektualnego, który obejmuje posiadaną wiedzę, umiejętności, doświadczenie, technologię organizacyjną oraz relacje z klientami.6 Umiejętność wzbogacania i wykorzystania kapitału intelektualnego daje poszczególnym przedsiębiorstwom przewagę konkurencyjną na rynku, a tym samym wpływa na konkurencyjność całej gospodarki kraju. Cztery elementy kapitału intelektualnego, czyli kapitał ludzki, kapitał organizacyjny, kapitał rynkowy i kapitał innowacyjny wyszczególnili J. Warschat, K. Wagner i I. Hauss. Elementy te są powiązane ze sobą i od siebie zależne.7 Przez kapitał ludzki wymienieni autorzy rozumieją kompetencje, postawy, przywództwo i rozwój. Kompetencje są sumą umiejętności, doświadczeń i talenJ. Penc,Nowoczesnekierowanieludźmi, Wyd. Difin, Warszawa 2007, s. 14. L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitał intelektualny, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 40. 7 J. Warschat, K. Wagner, I. Hauss, MeasurementSystemfortheEvaluationofR&DKnowledge in theEngineering Sector, Report on Workshop Intellectual Capital/Intangible Investments 22nd November, European Commission 1999, cyt za: M. Jabłoński, Rola,strukturaipomiar kapitałuintelektualnegoorganizacji, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2002 nr 11. 5 6 – 80 – tów oraz zdolności współdziałania, a także umiejętności przywódczych i zarządczych. Kapitał organizacyjny obejmuje procesy, infrastrukturę, kulturę i zarządzanie, czyli elementy związane z wytwarzaniem i dostarczaniem wyrobów i usług na rynek oraz wykorzystaniem wiedzy w funkcjonowaniu i doskonaleniu organizacji. Kapitał rynkowy to relacje z klientami i dostawcami oraz kompetencje rynkowe, a więc wiedza o rynku i jego potrzebach oraz zdolność wprowadzania we właściwym czasie nowych produktów na rynek. Kapitał innowacyjny jest to zdolność organizacji do tworzenia nowych produktów i procesów, czyli kreowania nowych wartości dla przyszłości i uzyskania tą drogą przewagi konkurencyjnej. Wiedzę należy traktować jak zasób. Podobnie jak w przypadku innych zasobów, nie wystarczy samo jej posiadanie, ale ważniejsza jest umiejętność i chęć jej wykorzystania dla wzrostu i rozwoju gospodarczego. Potrzebna jest więc właściwa polityka gospodarcza, oparta na przyjętej i konsekwentnie realizowanej strategii rozwoju. Nie wystarcza samo kreowanie nowej wiedzy przez powiększanie środków finansowych łożonych z budżetu państwa. Ważniejsze jest zapotrzebowanie na innowacje i inwencje produktowe powstające na podstawie nowej wiedzy. Dotyczy to także zapotrzebowania na nowe metody zarządzania organizacjami i procesami w tych organizacjach. Kształtowanie gospodarki i społeczeństwa opartego na wiedzy wymaga postępu w dziedzinie oświaty, edukacji i nauki. W podręcznikach ekonomicznych obok trzech podstawowych kategorii zasobów, którymi są: ziemia (zasoby naturalne i obszar powierzchni ziemi), praca (każdy sposób, w jaki ludzka energia, fizyczna lub umysłowa może być wykorzystana) i kapitał (czyli dobra inwestycyjne) wymieniana jest nauka lub wiedza. Tę czwartą kategorię zasobów R. M. McKenzie8 określił jako technologię, czyli wiedzę, jak zasoby mogą być łączone w produktywny sposób. Wiedza o technologiach i oparte na tej wiedzy innowacje technologiczne są siłą napędową współczesnego rozwoju gospodarczego. Wykorzystanie wiedzy dotyczącej technologii jest punktem wyjścia do rozwoju nowoczesnej produkcji, umożliwia kreowanie nowych wyrobów i usług, skraca czas wykonania wyrobów, przyczynia się do obniżenia kosztów produkcji, podwyższenia jakości produktów oraz zwiększenia wydajności pracy. Jest więc źródłem przewagi konkurencyjnej zarówno poszczególnych przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki narodowej. We współczesnych organizacjach w coraz szerszym zakresie dominuje pogląd, że najcenniejszym zasobem są kompetencje pracowników. Coraz większego znaczenia nabiera więc umiejętność zarządzania tymi kompetencjami. Przez kompetencje należy rozmieć wiedzę, umiejętności, doświadczenie, zdolności, ambicje i wyznawane przez pracowników wartości. 8 D. R. Kamerschen, R. B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk 1992, s. 6. – 81 – Wzrost znaczenia wiedzy i umiejętności we współczesnych organizacjach oraz pojawienie się coraz liczniejszej kategorii pracowników określanych jako „pracownicy wiedzy” powoduje, że wiele znanych i stosowanych dotychczas metod zarządzania ludźmi traci aktualność. Zarządzanie ludźmi w coraz większym stopniu będzie oparte na wykorzystaniu intelektualnego wkładu pracowników w realizację celów organizacji. Są dwa warunki uzyskiwania nowej wiedzy. Pierwszy to intuicyjne wczuwanie się w istniejące doświadczenie, a drugi to tworzenie nowych doświadczeń, czyli rozszerzanie doświadczalnej bazy twórców.9 Intuicyjne podejście jako źródło nowej wiedzy powinno być nie tylko uprawnione, ale i zalecane na równi z podejściem racjonalnym, ponieważ ma istotne znaczenie dla postępu technicznego i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Można nawet stwierdzić, że poznanie oparte tylko na racjonalności jest niepełne, w szczególności w sytuacjach wymagających twórczych, nietypowych rozwiązań. Znaczenie intuicji w kreowaniu nowej wiedzy i nowych osiągnięć naukowych podkreślał A. Einstein, który napisał, że: prawdziwiewielkiedziełanaukprzyrodni‐ czych powstały na drodze niemal diametralnie przeciwnej do indukcji. Intuicyjne uchwycenie tego, co istotne w wielkim kompleksie faktów, prowadzi badacza do sformułowaniahipotetycznegoprawapodstawowegolubkilkutakichpraw.Zprawa podstawowego(systemuaksjomatów)wyprowadzaonjaknajpełniejszekonsekwen‐ cjenadrodzeczystologiczno‐dedukcyjnej.10 I dalej stwierdził, że: każdy,ktoorientu‐ jesięwtychzagadnieniach,wie,żewielkieosiągnięciapoznaniaprzyrody,naprzy‐ kładteoriagrawitacjiNewtona,termodynamika,kinetykagazów,nowoczesnaelek‐ trodynamikaitd.,wszystkiepowstałynatakiejdrodze,aichpodstawymająhipote‐ tyczny charakter. Badacz wychodzi wprawdzie od faktów, których powiązanie sta‐ nowiceljegowysiłków,niedochodzijednakdosystemumyślowegonadrodzemeto‐ dycznej,indukcyjnej,lecznaginasiędofaktówprzezintuicyjnywybórspośróddają‐ cychsiępomyślećteoriiopartychnaaksjomatach.11 W rozwoju i rozprzestrzenianiu wiedzy istnieje szereg barier, które generalnie można podzielić na12: • psychospołeczne – niechęć do komunikacji, współpracy, brak zaufania i brak otwartości w kontaktach interpersonalnych; • kulturowe – brak jednoznacznych wartości wspierających dzielenie się wiedzą, brak poczucia wspólnoty, brak identyfikacji z wizją i kierunkami rozwoju firmy; • techniczne – brak środków przekazywania danych i komunikacji interpersonalnej; W. Kowalczewski, Wybraneaspekty…, op. cit., s. 32. A. Einstein, Pismafilozoficzne, De Agostini Polska, Warszawa 2001, s. 69. 11 Ibidem, s. 70. 12 Metody organizacji i zarządzania, red. W. Błaszczyk, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 219. 9 10 – 82 – • organizacyjne – brak procedur i mechanizmów dzielenia się wiedzą, sztywne i biurokratyczne formy współpracy i komunikowania się. Jednakże najistotniejszą barierą przekazywania wiedzy między pracownikami stanowi poczucie zagrożenia utratą pracy i niepewność własnej pozycji w przedsiębiorstwie. Taka sytuacja występuje zazwyczaj w okresach nasilającego się bezrobocia i częstych grupowych zwolnień pracowników. W takich sytuacjach obserwuje się dość powszechne zrywanie więzi koleżeńskich i znaczącą rolę zaczynają odgrywać bariery psychospołeczne i kulturowe. Rozwój wiedzy i jej rozprzestrzenianie jest związane z rozwojem technik i technologii gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji. W związku z rosnącym znaczeniem wiedzy w zarządzaniu organizacjami w naukach o zarządzaniu przyjął się termin „zarządzanie wiedzą”. Polega on na efektywnym wykorzystaniu kapitału intelektualnego. Według J. Penca, zarządzanie wiedzą, to nie tylko zarządzanie oparte na wiedzy, ono przecież zawsze korzystało zjej osiągnięć. To jakaś nowa koncepcja zarządzania, pewien zbiór celowych, prze‐ myślanychizintegrowanychdziałańzwiązanychzpozyskiwaniemwiedzyzotocze‐ nia,gromadzeniemjejaktywówirozwijanie,anastępnieichwykorzystanie(eksploa‐ tacjazasobówwiedzy)isprzedażwformieproduktów,usługitechnologii.13 Zarządzanie wiedzą to nie tylko gromadzenie danych i pozyskiwanie informacji. Powinno stanowić dominującą koncepcję zarządzania obejmującą magazynowanie danych, ich przepływ oraz zarządzanie bazami danych, a przede wszystkim to umiejętność wykorzystania wiedzy zawartej w rutynach i praktykach specjalistów. Wiodącą rolę w systemie zarządzania wiedzą odgrywają14: • technologie informatyczne, takie jak Internet, Intranet, Ekstranet i systemy wspomagania decyzji; • kultura organizacyjna zorientowana na pracowników i wykorzystująca ich inteligencję; • systemy zarządzania oraz metody pomiaru efektywności wykorzystania wiedzy i tak zwanego kapitału intelektualnego. Rozwój gospodarczy w bogatych krajach, które swoją gospodarkę oparły na wiedzy jest związany nie tyle z coraz większą konsumpcją tych samych dóbr i usług, co dokonuje się przez wprowadzanie na rynek coraz nowszych i doskonalszych produktów. Dokonuje się to dzięki permanentnym procesom innowacyjnym w przedsiębiorstwach.15 Zarządzanie wiedzą stanowi podstawę intensyfikacji działalności innowacyjnej. Musi jej jednak sprzyjać odpowiedni klimat tworzony przez kierownictwa J. Penc, Nowoczesne…, s. 35. I. Hejduk, W drodze do przyszłości, w: Przedsiębiorstwo przyszłości, red. I. Hejduk, Wyd. IOiZwP „ORGMASZ”, Warszawa 2003, s. 60. 15 A. Herman, Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w gospodarce opartej na wiedzy, w: ibidem, s. 144. 13 14 – 83 – poszczególnych przedsiębiorstw. Może być on kształtowany przez odpowiednie procedury oraz systemy wynagrodzeń, a także przez odpowiednią politykę innowacyjną. W zarządzaniu wiedzą szczególnie istotne jest wykorzystanie wiedzy menedżerów wszystkich szczebli. Wymaga to stworzenia warunków nieskrępowanego zgłaszania, dyskutowania i realizowania pomysłów. Pomysły i opracowane na ich podstawie propozycje usprawnień, tak technicznych, jak i organizacyjnych, powinny odpowiadać na trzy zasadnicze pytania: Dlaczego chcemy coś zrobić? Jak to chcemy zrobić? Jaki jest cel tego działania i jaki ma być jego efekt? 16 4.4. Rola innowacji w rozwoju gospodarczym Istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarki i konkurencyjność przedsiębiorstw jest innowacyjność, której nie należy sprowadzać tylko do nowego produktu lub nowej technologii, lecz trzeba rozumieć ją szerzej, ponieważ obejmuje również innowacje w zakresie zarządzania, usprawniania organizacji pracy, kierowania ludźmi, marketingu, logistyki, dystrybucji i finansów. Można stwierdzić, że innowacje stanowią obecnie najistotniejszy czynnik rozwoju gospodarki. Poprzez innowacje nowa wiedza wprowadzana jest do praktyki gospodarczej. Przez innowacje rozumie się zazwyczaj nowości wprowadzone w przedsiębiorstwie lub na rynku. Są różne definicje tego pojęcia. W węższym rozumieniu innowacja stanowi nową koncepcję produkcyjną, ulepszenie technologii produkcji lub nowe albo ulepszone wyroby. W najbardziej ogólnym sensie innowacją jest każda nowa myśl, zachowanie lub rzecz różniąca się jakościowo od form istniejących.17 Innowacje mające tak istotny wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy wdrażane są w poszczególnych przedsiębiorstwach. Przedsiębiorstwa, które chcą uzyskać i utrzymać przewagę konkurencyjną na rynku powinny stosować zarządzanie innowacyjne polegające na stałym poszukiwaniu nowych rozwiązań, pobudzaniu kreatywności pracowników przez stwarzanie sprzyjających i motywujących warunków finansowych i organizacyjnych, określaniu kierunków działalności innowacyjnej przez definiowanie problemów wymagających rozwiązania, tworzeniu w przedsiębiorstwie informacji o innowacjach oraz nawiązaniu ścisłych kontaktów z użytkownikiem, którego potrzeby powinny być uwzględniane przy tworzeniu nowego produktu.18 T. Wojciechowski, Encyklopedyczne podstawy marketingu, Wyd. Placet, Warszawa 2009, s. 316. 17 W. Grudzewski, I. Hejduk, Zarządzanietechnologiami, Wyd. Difin, Warszawa 2008, s. 243-244. 18 J. Penc, Nowoczesne…, op. cit., s. 61. 16 – 84 – Za przedsiębiorstwo innowacyjne uznaje się takie, które w okresie trzyletnim wprowadziło przynajmniej jedną innowację będącą nowością z punktu widzenia tego przedsiębiorstwa. Działalność innowacyjna jest jednym z zasadniczych elementów tworzenia gospodarki opartej na wiedzy. Działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach sprzyja tworzenie przez ich kierownictwo kultury innowacyjnej, która przejawia się w kształtowaniu postaw innowacyjnych oraz w szerokim udziale pracowników w tworzeniu nowych rozwiązań. Kultura innowacyjna kształtowana jest przez wysoki poziom wykształcenia oraz wiedzy ogólnej i specjalistycznej ogółu pracowników i kadry kierowniczej, a także przez sprawne systemy informacyjne, komunikacyjne, motywacyjne, dystrybucyjne i logistyczne. Utrzymanie przewagi konkurencyjnej uzyskanej dzięki innowacyjności wymaga stałego powiększania potencjału wiedzy, ustawicznego uczenia się, przejmowania wiedzy ze źródeł zewnętrznych i ciągłego jej odnawiania. Wiedza innowacyjna nie może być utrzymana w dłuższym okresie, ponieważ będzie przejmowana i imitowana przez innych. Dla zachowania przewagi na rynku niezbędne jest więc utrzymanie dynamizmu innowacyjnego, który dlatego, że jest trudny do wykreowania, chroni przed naśladownictwem ze strony innych przedsiębiorstw i przez to zapewnia ochronę uzyskanej przewagi konkurencyjnej. Konkurencyjność gospodarki każdego kraju zależy od jej innowacyjności. Do instrumentów polityki proinnowacyjnej można zaliczyć: przyspieszoną amortyzację środków trwałych, włączanie nakładów na badania i rozwój do kosztów uzyskania przychodów, proinnowacyjne ulgi inwestycyjne w podatku dochodowym i podatku VAT. Natomiast czynnikami hamującymi działalność innowacyjną są: wysokie koszty tej działalności, brak środków finansowych przedsiębiorstw na tę działalność oraz wysokie oprocentowanie kredytów. Bariery wdrażania innowacji mają często charakter psychospołeczny, dlatego bywają niedoceniane lub lekceważone przez kierownictwa przedsiębiorstw. Opór pracowników wobec wdrażania innowacji wynika zazwyczaj z braku ich zrozumienia i rzetelnej informacji, zagrożenia interesów osobistych, konieczności uzupełniania kwalifikacji, zmiany reguł postępowania i procedur, a szczególnie zmian personalnych. Procesy innowacyjne prowadzą do obniżenia materiałochłonności i energochłonności produkcji, zmniejszenia kosztów jednostkowych wyrobów, zmniejszenia nakładów inwestycyjnych, wzrostu produkcji, wyższej jakości wyrobów, poprawy ochrony środowiska, poprawy warunków i zwiększenia bezpieczeństwa pracy. *** Wzrost i rozwój gospodarczy nie są możliwe bez korzystania z wiedzy opartej na wypracowanych przez naukę i praktykę teoriach. Procesy innowacyjne wymagają odpowiedniego powiązania nauki i badań z praktyką. Jednakże dla zwiększenia innowacyjności i związanego z nim rozwoju społeczno-gospodarczego kraju – 85 – niezbędne jest wykorzystanie instrumentów ekonomiczno-finansowych oraz rozwiązań prawno-legislacyjnych w ramach polityki gospodarczej państwa. Działania wspierające i aktywizujące powinny dotyczyć szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw. Przy wspaniałym rozwoju gospodarczym i kulturalnym, zwłaszcza w ostatnim półwieczu, do którego przyczynił się również rozwój nauk o zarządzaniu, ciągle istnieje niesprawiedliwość społeczna i wyzysk w pracy znacznych grup społecznych, i to nie tylko w krajach słabo rozwiniętych. Znaczne bezrobocie, niski poziom życia dużej części społeczeństwa oraz brak troski o ochronę środowiska naturalnego świadczy o niedoskonałości sposobów zarządzania gospodarką w skali makroekonomicznej, jak również w skali poszczególnych przedsiębiorstw. – 86 – 5 Dariusz Kiełczewski Procesy zmian w systemach wartości a gospodarka oparta na wiedzy T empo współczesnego życia ulega przyspieszeniu, co oznacza, że zmieniła się także dynamika przemian kulturowych, w tym przemian w uznawanych systemach wartości. Obok tradycyjnych systemów aksjologicznych zaczynają funkcjonować nowe style życia i hierarchie etyczne. Nieustanny postęp cywilizacyjny tworzy nowe sytuacje i rodzi nowe pytania dotyczące systemów wartości, których dotąd istniejące reguły i normy aksjologiczne nie przewidziały. Zmiany w ich hierarchii i strukturze stają się więc obiektywnym, nieuchronnym procesem niezbędnym w warunkach obecnych dylematów egzystencjalnych człowieka. Szczególnie ważnym kontekstem przemian w systemach wartości jest kształtowanie się gospodarki opartej na wiedzy oraz społeczeństwa informacyjnego. Procesy te stwarzają nowe wyzwania i dylematy etyczne, wpływając na dotychczas uznawane wartości, mocno je modyfikując, a czasem prowadząc nawet do zakwestionowania trwałych, wydawałoby się, aksjologii. Sama gospodarka oparta na wiedzy (i społeczeństwo informacyjne) kształtuje się bardzo nierównomiernie. Nie wszystkie społeczeństwa i całe grupy społeczno-zawodowe nadążają za tymi procesami. Powoduje to stopniową marginalizację wybranych grup społeczności ludzkich, zwiększa kontrasty w życiu społecznym, stwarza problemy etyczne, a także bywa powodem niepokojących zmian w uznawanych wartościach. – 87 – 5.1. Etyczne wyzwania współczesności Współczesne przemiany kulturowe i cywilizacyjne spowodowały pojawienie się nowych wyzwań etycznych, które na ogół prowadzą do rewizji dotychczasowych poglądów na zasady moralne i ich hierarchię. Ich skutkiem jest zmiana zasad postępowania poszczególnych jednostek i społeczeństw oraz pojawienie się nowych kryteriów oceny wartości moralnej danego czynu. Wyzwaniem jest różnorodność stylów życia i coraz doskonalszy przepływ informacji o nich, a zatem również świadomość istnienia różnych poglądów na życie. Jest to skutek globalizacji, która zapewnia nieustanny kontakt różnych kultur i różnych religii oraz skutek funkcjonowania społeczeństwa otwartego, sankcjonującego istnienie wewnątrz danej grupy społecznej wielu różnych sposobów na życie, także tych, które odrzucają tradycjonalistyczne poglądy na temat wiary, rodziny, celów życiowych godnych spełnienia, wartości estetycznych, życia seksualnego.1 Jest to wyzwanie dlatego, że na ogół przyjmowane przez jednostki i społeczeństwa zasady etyczne wydają się mieć w ich oczach ekskluzywny charakter: wybiera się dane wartości nie dlatego, że są one elementem specyfiki tradycji danej kultury, lecz dlatego, że są one najwłaściwsze i wszyscy powinni kierować się ich nakazami. Tymczasem globalny świat każe powątpiewać w to założenie i nauczyć się nowej postawy: „inne style życia i wartości są tak samo dopuszczalne i usprawiedliwione, jak mój własny”, co może sprawiać trudności i prowadzić do konfliktów wartości. Poza tym pojawia się pytanie: gdzie znajduje się granica tolerancji różnych poglądów na etykę i które poglądy należy odrzucić jako nieetyczne? Świat tworzy kolejne wyzwania etyczne ze względu na komplikowanie się relacji społecznych. Dokonuje się komercjalizacja coraz większej liczby sfer życia. To, co było domeną świata relacji intymnych, osobistych, staje się sferą gospodarki rynkowej. Spotkania i celebracje rodzinne (wesela, pogrzeby) odbywają się w wyspecjalizowanych zakładach gastronomicznych, podobnie dzieje się z życiem towarzyskim, które dodatkowo coraz częściej przenosi się do świata wirtualnego (spotkania odbywające się przy wykorzystaniu komunikatorów i forów internetowych), nikt zaś nie jest w stanie jednoznacznie ocenić, czy spotkania te są w stanie zaspokoić potrzebę kontaktów społecznych w sposób prawidłowy. Komercjalizacja stosunków społecznych przekłada się na głębokie przemiany kulturowe. Przykładem jest unifikacja obrzędowości powodowana świadomym działaniem globalnych przedsiębiorstw usiłujących zaszczepić w kolejnych krajach nieznane dotąd obrzędy i tradycje, niekiedy z sukcesem, jak w przypadku typowej dla anglosaskiej tradycji uroczystości walentynek, dziś obchodzonej w niemal wszystkich krajach wysoko rozwiniętych. Takie działania stwarzają przy tym zagrożenie dla tradycyjnych kultur i stylów życia, coraz częściej odrzucanych jako nienowoczesne i świadczące o cywilizacyjnym zacofaniu. 1 Porównaj przykładowo: Z. Bauman, Etykaponowoczesna, WN PWN, Warszawa 1996. – 88 – Świat materialnej komercji to zarazem świat nowych problemów i dylematów dotyczących struktury świata wartości, zwłaszcza hierarchii wartości. Coraz więcej społeczeństw prowadzi styl życia oparty na wartościach hedonizmu i konsumpcjonizmu. Celem staje się gromadzenie rozrywek i przyjemności. Sukces mierzony jest obfitością konsumowanych dóbr, miejscem w hierarchii zawodowej oraz wysokością dochodów. Taki sposób życia nie zasługuje wprawdzie na jednoznaczne potępienie i odrzucenie, ale społeczeństwa zdają sobie sprawę z tego, że takie spłycenie hierarchii wartości etycznych trudno jest ocenić wysoko. Cel i sens życia powinny mieć bardziej duchowy charakter, ale uznanie tego faktu i wyciągnięcie z niego wniosku w postaci zmiany sposobu życia okazuje się bardzo trudne. Być może dlatego współczesne społeczeństwo konsumpcji (obfitości) tak bardzo boryka się z problemami psychicznymi: nerwicami, depresjami, uzależnieniami od określonych dóbr i sposobów zachowania (alkoholizm, pracoholizm, uzależnienie od komputera, zakupów), a także schorzeniami związanymi z obsesjami na punkcie dietetyki (otyłość, bulimia, anoreksja, ortoreksja). Przy całym ogromie produkowanych i konsumowanych dóbr i usług nadal niemal miliard ludzi na Ziemi ma olbrzymie problemy z zaspokojeniem najbardziej podstawowych potrzeb. Intelektualiści o poglądach lewicowych nie bez racji mówią czasem o globalnym wyzysku. Używając niepopularnej terminologii marksistowskiej, rolę dziewiętnastowiecznych proletariuszy przejęli dziś pracownicy zatrudnieni w krajach ubogich, wytwarzający wszelkie możliwe dobra konsumowane niemal wyłącznie przez bogate społeczeństwa, gdyż pracownika zapewne nigdy nie będzie stać na zakup produkowanych przez siebie wytworów ze względu na otrzymywaną bardzo niską płacę.2 W ostateczności może to zaowocować globalną konfrontacją polityczną, gdyż w warunkach społeczeństwa informacyjnego ubodzy zaczynają zdawać sobie sprawę ze swojego położenia i jest to źródłem frustracji. Coraz większa liczba powiązań kulturowych, społecznych, komunikacyjnych, gospodarczych i politycznych powoduje, że wyzwaniem staje się też stabilność polityczna świata. Coraz głośniej mówi się o potrzebie stworzenia globalnego mechanizmu kontroli światowej polityki. Współcześnie bowiem łatwiej jest o sprowokowanie konfliktu, którego negatywne skutki byłyby odczuwane przez cały świat. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy powoduje zmiany hierarchii społecznych oraz tworzy nową aksjologię. Dotychczasowe społeczeństwo industrialne zostaje zastępowane przez społeczeństwo wiedzy. Coraz mniej cenione są kompetencje związane z umiejętnościami fizykalnymi (praca rolników, robotników, rzemieślników), a coraz bardziej kompetencje intelektualne (praca badaczy, naukowców, wynalazców, specjalistów). Z jednej strony przyczynia się to do rozpowszechniania się wartości sprzyjających rozwojowi społeczeństwa wiedzy, z drugiej zaś do marginalizacji całych grup społecznych i społeczeństw. Rozpowszechnianiu się 2 N. Klein, Nologo, Świat Literacki, Warszawa 2004. – 89 – aksjologii społeczeństwa wiedzy towarzyszy zatem przeciwstawny proces: radykalizacja poglądów tradycjonalistycznych. Coraz bardziej złożonym wyzwaniem etycznym jest rozwój nauki. Nowe technologie powodują powstawanie kolejnych dylematów etycznych, do których tradycyjne systemy etyczne, odwołujące się do religii lub do wartości humanistycznych, są nieprzygotowane. Przykłady to: inżynieria genetyczna: klonowanie, tworzenie organizmów transgenicznych, nowe rodzaje przeszczepów, zapłodnienie invitro,rozwój biotechnologii, cyberprzestrzeń. Wszystkie te problemy są dziś szeroko dyskutowane, toczą się nieustanne spory wokół nich. Wydaje się nawet, że ludzkość nadal nie wie, jak kwestie te ocenić, a przecież technologie te dawno już wkroczyły w życie człowieka i są przezeń wykorzystywane. Z etycznego punktu widzenia jest to zachowanie bardzo ryzykowne, o trudnych do przewidzenia skutkach. Wiek XX to także wiek gwałtownego wzrostu presji człowieka na środowisko przyrodnicze, który doprowadził do pojawienia się niekorzystnych zmian w przyrodzie określanych jako kryzys ekologiczny.3 Uświadomiły one istnienie luki etycznej w relacji człowieka do zwierząt i środowiska przyrodniczego. Jej skutkiem okazało się rozpowszechnienie form wyrafinowanego okrucieństwa wobec zwierząt: okrutne formy hodowli zwierząt rzeźnych i futerkowych, czy też doświadczeń na zwierzętach, dokonywanych często z błahych powodów (jak testowanie nowego rodzaju kosmetyków). Skutkiem tym jest też brak etycznych hamulców i akceptacja przekształcania środowiska na wielką skalę, aż po doprowadzenie do nieodwracalnych zmian w przyrodzie. Jest nim też pojawienie się trudnego do powstrzymania zjawiska zwanego przez niemieckiego filozofa H. Jonasa „pełzającą apokalipsą”:to,coniepokoi,toówcodzienny,pokojowyużytek,jakiczynimyznaszejwła‐ dzy,anaktórymopierasięprzecieżcałanaszacywilizowanaegzystencjazewszyst‐ kimi ułatwieniami (jazda własnym samochodem, lot samolotem itp.), z całą niesa‐ mowitąobfitościądóbr,jakimirozporządzamy.Sątowszystkorzeczyniezasługujące bynajmniejnanaganęzmoralnegopunktuwidzenia:jednakodtego,coczynimyna codzień,niesposóbuciec.Biegnietoswoimtorem.Oznaczato,żepełzającaapoka‐ lipsastajesięgroźniejszaodapokalipsynagłejibrutalnej.4 Kryzys ekologiczny jest jednak głównie wyzwaniem dla samego człowieka. Przekształcanie środowiska i zużywanie jego zasobów w ostateczności może obrócić się przeciwko ludzkości. Degradacja środowiska może przecież bezpośrednio zagrażać ludzkiemu zdrowiu i życiu, stanowi też barierę rozwoju społecznego i cywilizacyjnego. Zarazem problemy z pozyskiwaniem zasobów, zwłaszcza energetycznych, powodują nowe problemy społeczne, polityczne i ekonomiczne: rywalizacja o dostęp do ropy naftowej jest główną przyczyną konfliktów wojennych G. Dobrzański, B. M. Dobrzańska, D. Kiełczewski, Ochronaśrodowiskaprzyrodniczego,Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. 4 J. Greisch, Odgnozydozasadyodpowiedzialności,„Literatura na Świecie” 1992 nr 7, s. 105-106. 3 – 90 – obecnej dekady, a rozwój energetyki odnawialnej może powodować nasilenie problemów społecznych na czele z ubóstwem (produkcja biopaliw powoduje na ogół znaczący wzrost cen żywności). Powyższe wyzwania powodują, że w świecie refleksji nad istotą współczesnych wartości moralnych pojawiają się nowe propozycje i koncepcje etyczne. Dokonują się też znaczące przewartościowania w dotychczas funkcjonujących systemach wartości i zmiany w moralności. Do nowych płaszczyzn refleksji etycznej i obszarów jednostkowych decyzji moralnych należą: bioetyka, etyka środowiskowa, etyka techniki, etyka gospodarcza. Natomiast znaczącymi nowymi propozycjami systemów wartości, coraz częściej dostrzegalnymi w decyzjach moralnych jednostek, są: etyka biocentryczna, etyka jakości życia, etyka postmodernistyczna oraz nurty etyczne, które można określić jako nowy tradycjonalizm. Wyzwania współczesności powodują dwie odmienne reakcje, które można opisać następująco: „żyję tak, jak dotychczas, ale uwzględniam w mojej hierarchii wartości nowe problemy i wyzwania etyczne, przystosowuję się zwłaszcza do funkcjonowania w ramach społeczeństwa wiedzy” oraz „żyję inaczej, ponieważ świat się całkiem zmienia”. Ta druga postawa występuje w dwóch odmianach: pierwszą jest nowa afirmatywna propozycja systemu wartości, a drugą – postawa defensywna (konserwatywna), czyli powrót do tradycyjnego, znanego od pokoleń systemu wartości. 5.2. Etyczne filary gospodarki opartej na wiedzy Współcześnie można już mówić o etyce społeczeństwa wiedzy. Opiera się ona na kilku filarach etycznych, jej elementem są też nowe płaszczyzny etyczne: • zastąpienie etyki przetrwania przez etykę samorealizacji; • zastąpienie etyki pracy przez etykę konsumpcji i informacji; • zastępowanie etyki tradycyjnej (opartej na przekonaniu o istnieniu trwałych i niezmiennych wartości) przez etykę innowacji (oparta na przekonaniu o relatywizmie etycznym i dynamicznym charakterze wartości etycznych); • zastępowanie etyki zbiorowości przez etykę indywidualną; • kształtowanie się etyki świata wirtualnego.5 Tradycyjne systemy etyczne są etykami przetrwania.6 Opierają się na przekonaniu, że egzystencji człowieka towarzyszą nieustanne zagrożenia duchowe i fizyczne. Nieprzyjazny świat zjawisk przyrodniczych jest źródłem chorób i zagrożenia śmiercią. Wobec żywiołów ludzie są również bezradni. Podobnie jest z relacjami między ludźmi: poszczególne społeczności są wobec siebie wrogie i nieufne Porównaj także: Z. Piątek, S. Florek, Wpływzmianwsystemachwartościnakształtowanie się społeczeństwa wiedzy, w: Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2007, s. 23-42. 6 A.L. Kroeber, Istotakultury, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002. 5 – 91 – oraz popadają w nieustanne konflikty. Cywilizacja wiedzy kształtuje odmienne przekonania. Człowiek dość precyzyjnie poznał zasady funkcjonowania systemów przyrodniczych i coraz doskonalej wykorzystuje je w swoich procesach rozwojowych. Nauczył się również do pewnego stopnia przewidywać i zapobiegać zagrożeniom ze strony klęsk żywiołowych oraz radzi sobie z usuwaniem ich skutków. Życie człowiek stało się dłuższe, coraz lepiej radzi sobie również z problemami zagrożenia zdrowia ze względu na postęp medycyny. Poznawany świat zewnętrzny okazuje się zatem coraz mniej wrogi i groźny. Podobnie dzieje się z relacjami społecznymi. W warunkach społeczeństwa globalnego ludzie coraz doskonalej kontaktują się ze sobą. Ewentualne konflikty, jak się zdaje, nie wynikają z natury ludzkiej, ale z uwarunkowań politycznych, gospodarczych względnie ekologicznych. Oddaleniu uległ również strach przed globalnym konfliktem wojennym. W dodatku współczesny człowiek zyskał nieporównanie większe niż dawniej możliwości dostępu do informacji (media, Internet) oraz możliwości edukacji. Skoro niebezpieczeństwa egzystencjalne stały się mniej istotne, a pojawiły się olbrzymie możliwości edukacji i doskonalenia się wewnętrznego, zmieniają się także wartości etyczne. Cechą etyki cywilizacji wiedzy staje się samorealizacja: coraz większa liczba ludzi żyjących na Ziemi skupia się na własnym doskonaleniu duchowym, intelektualnym i doskonaleniu kompetencji zawodowych. Wiąże się to z otwartością na wiedzę i kompetencje innych oraz na pozytywną ocenę samorealizacji innych i tolerancję. Wartości przeciwstawne: nieufność, tradycjonalizm przekonań oraz niska hierarchia wiedzy w systemie wartości są krytykowane, a nawet odrzucane. Tradycyjne etyki są etykami pracy.7 Wynika to z dwóch przyczyn. Po pierwsze, praca służy opanowaniu przyrody i jej żywiołów oraz wykorzystania ich dla poprawy dobrobytu człowieka. Po drugie, praca i jej wytwory stanowią czynnik postępu cywilizacyjnego i są źródłem przewagi danej społeczności nad innymi. Dziś presja na opanowanie przyrody i rozwój techniki nieco zmalały. Wiele społeczeństw osiągnęło podstawy materialnego dobrobytu i zaspokojenia podstawowych potrzeb. Przewaga technologiczna nie stanowi bezwzględnego warunku przewagi nad innymi społecznościami, gdyż istnieją szerokie możliwości wymiany technologii i informacji. Wiele państw osiągnęło sukces gospodarczy dzięki importowanym technologiom (Japonia, Korea Południowa, Chiny, Indie). Konkurencja gospodarcza przenosi się z płaszczyzny krajowej (narodowej) na płaszczyznę przedsiębiorstw, z których większość ma kosmopolityczny (międzynarodowy) charakter. Etyka nastawiona na opanowanie przyrody i przewagę wobec innych państw (narodów) coraz bardziej trafia w społeczną próżnię. Zastępują ją nowe wartości etyczne. Pierwszą z nich jest wartość konsumpcjonizmu. Coraz więcej ludzi jest przekonanych, że praca nie stanowi wartości, ale głównie środek do zaspokajania potrzeb. Chodzi o lepsze zaspokojenie naszych dążeń materialnych i niematerialnych, 7 Ibidem, s. 195-216. – 92 – a nie o wykonywanie pracy samej w sobie. Decyzji o podjęciu pracy towarzyszy coraz głębsza refleksja wynikająca z chęci uzyskania pracy satysfakcjonującej, zapewniającej samorealizację. Coraz częściej widoczne jest zjawisko presumpcji, czyli traktowania przez niektóre osoby pracy jako potrzeby konsumpcyjnej: pracując, równocześnie zaspokaja się swoje pragnienia i ambicje (przykładami są praca naukowa, praca w branży informacyjnej, sportowej, rozrywkowej). Drugą wartością staje się informacja: ceni się coraz bardziej dostęp do niej, poszukiwanie nowych informacji, nowych kwalifikacji, edukację permanentną. Jest to bowiem równocześnie samorealizacja i coraz doskonalsze zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu w sytuacji, gdy potrzeby podstawowe zostały zaspokojone. Obiektywizm tradycyjnych systemów etycznych jest zastępowany przez relatywizm etyczny. Wynika to z jednej strony z intensywnych kontaktów i wymiany kulturowej, z drugiej natomiast z nieustannego rozwoju wiedzy i związanych z tym procesem nowych dylematów etycznych, jak na przykład inżynieria genetyczna, zapłodnienie invitro, problem przeszczepów. W różnorodnym i zmieniającym się świecie przekonanie o trwałości niezmienności wartości etycznych, typowe na przykład dla etyki chrześcijańskiej lub etyki islamu, jest coraz trudniejsze do uzasadnienia. Dochodzi też do indywidualizacji przekonań moralnych. Dotychczas etyka miała zbiorowy charakter, w uznawanych wartościach moralnych chodziło o to, by chronić spójność danej zbiorowości, wskazywać na jej odrębność i wyjątkowość. Dziś, w warunkach wielkiej mobilności człowieka, zwłaszcza migracji na skalę międzynarodową, takie przekonania etyczne stają się zagrożeniem kapitału społecznego w wielonarodowym i wielokulturowym państwie. Wyzwaniem etycznym staje się świat wirtualny. Całkowicie zmienił on wiele zachowań ludzkich, co wymaga refleksji etycznej nad problemami takimi, jak status własności intelektualnej w świecie wirtualnym, przestępczość wirtualna, ochrona dóbr osobistych poszczególnych osób w świecie wirtualnym (który daje szerokie możliwości anonimowego naruszania tych dóbr), dostęp osób nieletnich do świata wirtualnego. Standardy te dopiero się kształtują. 5.3. Nowe płaszczyzny refleksji w świecie wartości a gospodarka oparta na wiedzy Nowe problemy etyczne stanowią przyczynę stopniowej ewolucji poglądów na temat świata wartości i ocen moralnych, prowadząc równocześnie do znaczących przewartościowań. Dotychczas dominujące koncepcje etyki i zachowania moralne ludzi opierają się na dwóch wspólnych fundamentach. Są nimi modernizm i antropocentryzm. Zarówno etyka humanistyczna, jak i dominująca dotąd etyka odwołująca się do judeochrześcijańskich tradycji etycznych są etykami modernistycznymi. Zawarte jest w nich przekonanie o istnieniu i słuszności postępu nauki i techniki, a także – 93 – postępu etycznego. Przekonanie to jest uzasadniane przykładowo ideą ewolucji kulturowej postrzeganej jako dalszy ciąg procesów ewolucyjnych dokonujących się na świecie. Tak czynią na ogół etycy chrześcijańscy popierający ewolucjonizm jako mechanizm kreacji świata przez Boga.8 Zwolennicy etyki humanistycznej odwołują się raczej do tradycji oświeceniowej, przy czym na ogół uważa się, że w istocie jej twórcami są Kartezjusz i F. Bacon, którzy współtworzyli metodologiczne i ontologiczne podstawy do sformułowania oświeceniowej idei postępu: nauka i technika rozwiążą ludzkie problemy, a wzrost wiedzy będzie przekładać się na rozwój ludzkiej wrażliwości etycznej, a tym samym na postęp etyczny.9 Etyka chrześcijańska i etyka humanistyczna są też antropocentryczne. Oznacza to, że podmiotem etyki jest wyłącznie człowiek i relacje etyczne między ludźmi. Wszystkie kwestie etyczne należy więc oceniać z perspektywy skutku danych zachowań na ogólnie pojęte dobro człowieka oraz harmonię relacji międzyludzkich. To jest dobre, co służy człowiekowi i poprawie stosunków społecznych, a złe jest to, co krzywdzi człowieka i niszczy harmonię relacji między ludźmi. Każde działanie można przypisać tej regule. Większość ludzi nadal uznaje słuszność tej opinii. To, co różni wymienione wyżej podejścia, to zasadniczy punkt odniesienia w ocenie etyczności zachowania. Etycy humanistyczni na ogół za filar ten uważają wolność i szczęście człowieka. Etycy chrześcijańscy mówią zaś o prawie naturalnym, rozumiejąc je jako zbiór wartości i reguł zachowania odzwierciedlających naturę człowieka jako osoby stworzonej przez Boga.10 Dlatego wśród zwolenników etyki humanistycznej dostrzegalny jest szerszy zakres tolerancji i akceptacji dla wielu nowych zjawisk i zachowań. Etycy chrześcijańscy uważają, że nic nie może usprawiedliwić zachowania sprzeciwiającego się nakazom prawa naturalnego. Stąd protestują oni przeciw rozpowszechnianiu się niektórych zachowań i technologii, znajdując zwolenników głównie wśród wyznawców religii. Obie wymienione koncepcje przyjmują, że współczesne wyzwania etyczne wymagają rozwinięcia zasad etyki szczegółowej opartej na tych filarach. Nietrudno jednak zauważyć, że pewne zagadnienia z tej perspektywy okazują się dość kłopotliwe. Problemy bioetyki można interpretować w kategoriach potrzeby rewizji poglądów opartych na zaufaniu do nauki i techniki. Etyka ekologiczna stawia pod znakiem zapytania słuszność antropocentryzmu. Porównaj przykładowo: M. Heller, Filozofiaświata, Wyd.Znak, Kraków 1992. Porównaj przykładowo: Filozofia. Podstawowe pytania, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1995, s. 289-334. 10 M. Krąpiec, Człowiekiprawonaturalne,Wyd.Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1975. 8 9 – 94 – 5.3.1. Bioetyka Bioetyka to refleksja etyczna nad problemami znajdującymi się na styku biologii i medycyny. Wkroczyła w życie codzienne i uświadomiła istnienie szeregu dylematów moralnych. Są to: • problemy dotyczące życia i śmierci: aborcja, eutanazja i antykoncepcja; • problemy technologii medycznych: sztuczne zapłodnienie, donacja spermy, komórek jajowych, klonowanie organizmu ludzkiego, przechowywanie komórek macierzystych, transplantacje i obrót organami do transplantacji; • problemy biotechnologiczne: głównie inżynieria genetyczna i klonowanie; • stosunek ludzi do zwierząt i środowiska przyrodniczego: wiwisekcja i etyka ekologiczna.11 Bioetyka jest bardzo charakterystycznym przykładem tego, jak bardzo rozwój wiedzy zmienia postrzeganie wartości etycznych i jak bardzo zmienia samą etykę i uznawane przez ludzi wartości. Zwolennicy etyki chrześcijańskiej12 reprezentują rygorystyczne stanowisko bioetyczne. Uznają, że wymogiem prawa naturalnego jest prawo człowieka do naturalnych narodzin i naturalnej śmierci. Dlatego wykluczają dopuszczalność aborcji, eutanazji, większości form antykoncepcji. Poddają ostrej krytyce większość nowych technologii medycznych: przede wszystkim sztuczne zapłodnienie, jakiekolwiek formy klonowania tkanek i organów ludzkich. Potępiają je jako sprzeciwiające się prawu naturalnemu, naruszające godność człowieka, a przede wszystkim łamiące najważniejsze prawo człowieka, którym jest prawo do życia. Krytycy tego podejścia zwracają uwagę na pewne sprzeczności w tych poglądach. Przykładowo stosowanie prezerwatywy w krajach zagrożonych epidemią AIDS można interpretować raczej jako sposób na ochronę życia ludzkiego, a nie przejaw pogardy wobec niego. Natomiast zwolennicy etyki humanistycznej uważają, że większość wymienionych zjawisk to efekt postępu naukowo-technicznego i należałoby je postrzegać z perspektywy wartości wolności i szczęścia człowieka. Uznają, że w pewnych sytuacjach aborcja i eutanazja są usprawiedliwione, podobnie jak wykorzystywanie nowych technologii medycznych, nawet tych wzbudzających etyczne kontrowersje. Uważają, że nie należy a priori wykluczać pewnych zachowań i technologii, lecz trzeba określić jasne reguły ich oceny i wykorzystania. Kwestią otwartą pozostaje jednak, czy rzeczywiście istnieją mechanizmy gwarantujące przestrzeganie tych reguł. Spór o bioetykę w praktyce nie okazuje się jednak sporem między ludźmi wierzącymi i niewierzącymi. Granica podziału wydaje się znajdować gdzie indziej. Wiele osób wierzących uznaje takie zachowania, jak aborcja i eutanazja, a zwłaszcza antykoncepcję, prawo do sztucznego zapłodnienia i do korzystania z prze11 12 T. Ślipko, Graniceżycia.Dylematywspółczesnejbioetyki,Platan, Kraków 1994. Także innych systemów etycznych odwołujących się do religii. – 95 – szczepów jako uzasadnione, mimo że są sprzeczne z oficjalną doktryną kościołów. W tym sensie uważają głos doktryny za nadmiernie rygorystyczny i nieadekwatny do rzeczywiście przeżywanych problemów i odczuwanych intuicji na temat dobra i zła. Niewykluczone, że w przyszłości może dokonać się rewizja tych rygorystycznych poglądów. Takie głosy spotyka się nawet wśród intelektualistów związanych z doktryną chrześcijańską.13 Bez wątpienia w sferze bioetyki mamy do czynienia z sytuacją, gdy struktura wartości kulturowych jest nieadekwatna do obiektywnie istniejącej rzeczywistości i jej wyzwań. Kwestie biotechnologii również są gorąco dyskutowane, przy czym należy dostrzec, że zagadnienia takie, jak klonowanie lub inżynieria genetyczna (przykładowo uprawa roślin transgenicznych), nadal są kwestiami otwartymi i nie wypracowano dotąd jednolitego stanowiska na ich temat. Z pewnością jest to jeden z kierunków dalszej refleksji etycznej i poszczególne jednostki nadal są skazane na własną intuicję w tej sferze. Jedno jest natomiast pewne: rozwój bioetyki oznacza odrzucenie przekonania o niezmienności i trwałości systemu etycznego jako takiego. Wskazuje, że rozwój społeczeństwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy to zarazem stałe pojawianie się kolejnych wyzwań etycznych i uświadomienie konieczności stałej gotowości do rewizji poglądów moralnych i dogmatów etycznych. Nawet najbardziej stabilne systemy etyczne muszą z tymi wyzwaniami się zmierzyć. 5.3.1.1. Etyka ekologiczna Konieczność troski o środowisko przyrodnicze jest coraz powszechniej dostrzegana przez ogół ludzkości i przekłada się na stopniową ekologizację codziennego życia współczesnego człowieka. Kształtująca się na tej podstawie etyka ekologiczna dotyczy zagadnienia etycznych relacji między człowiekiem, grupami społecznymi i całymi społeczeństwami a środowiskiem przyrodniczym. Poszukuje odpowiedzi na pytania, jakie czyny wobec środowiska przyrodniczego i na jakiej podstawie można określić jako etyczne. Chodzi też o pytanie, czyje interesy, dobro i potrzeby bierze się pod uwagę, chroniąc środowisko. Etyka ta ma wymiar teoretyczny i praktyczny. Teoretyczna refleksja nad stosunkiem człowieka do przyrody ściśle się wiąże z oczekiwaniami praktycznymi, ponieważ taki charakter ma ochrona środowiska. Budowa systemu wartości i norm powinna więc wiązać się z kształtowaniem świadomości i postawy proekologicznej, żeby ludzie mogli budować swoje relacje ze środowiskiem odpowiedzialnie i bezkonfliktowo. Zadaniem etyki ekologicznej jest bowiem doprowadzenie do ukształtowania się kulturowego tabu wobec niektórych zachowań w odniesieniu do środowiska przyrodniczego. Etyka 13 Porównaj przykładowo: Przed Bogiem. Rozmowa ze Stanisławem Obirkiem, Wyd. Znak, Kraków 2003. – 96 – ta powinna jednoznacznie wskazywać, które zachowania są właściwe, a które należałoby z perspektywy moralnej potępić.14 Tabela 5.1. Społeczeństwoagrarne,przemysłoweiinformacyjne KRYTERIUM SPOŁECZEŃSTWO AGRARNE SPOŁECZEŃSTWO PRZEMYSŁOWE SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE Pierwotna lokalizacja Morze Śródziemne Atlantyk Ocean Spokojny Tempo zmian społecz‐ no‐gospodarczych Tysiące lat 200‐300 lat Jedno pokolenie Gospodarka Zamknięta Protekcjonistyczna Globalna Dominujący sektor Pierwotny (m.in. rolnictwo) Przetwórczy (produkcja dóbr) Informacyjny, Usługi Źródła energii Odnawialne Nieodnawialne Odnawialne* Strategiczne czynniki produkcji Surowce (czynniki materialne) Kapitał Informacja, wiedza (czynniki niematerialne) Środki przetwarzania Siły natury Energia wytworzona Informatyka i telekomunikacja Technika Rękodzielnicza Maszynowa Intelektualna (niematerialna), odmaterializowana, nieuciążliwa dla środowiska Technologia produkcji Pracochłonna Kapitałochłonna Wiedzochłonna Metody produkcji Procesy wydobywcze Procesy wytwarza‐ nia Przetwarzanie, recyrkulacja zasobów Najważniejsze wytwarzane produkty Żywność Dobra przetworzo‐ ne Wiedza i jej zastosowanie, usługi, produkty ekologiczne Style zarządzania Klasa rządząca Hierarchiczny Partycypacyjny Metodologia Metoda prób i błędów, zdrowy rozsądek Badania empiryczne Badania teoretyczne, modelo‐ wanie, teoria decyzji, analiza systemowa Społeczeństwo Klasowe Masowe Tolerancyjne (zróżnicowanie społeczne, wielość opcji) Demografia Ludność wiejska Ludność miejska Rurbanizacja (życie na wsi lub na przedmieściu z możliwością połączenia z miejscem pracy przy pomocy łączności elektro‐ nicznej), znaczenie kontaktu z przyrodą M. Andreas_Grisebach, EineEthikfurdieNatur,Fischer Alternativ, Frankfurt am Mein 1994; D. Kiełczewski, Etykazrównoważonegorozwoju,w: Obszarybadańnadtrwałymizrównowa‐ żonymrozwojem,red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007, s. 67-84. 14 – 97 – KRYTERIUM SPOŁECZEŃSTWO AGRARNE SPOŁECZEŃSTWO PRZEMYSŁOWE SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE Rodzina Wielopokoleniowa Nuklearna (ojciec Zróżnicowana pracuje, matka zajmuje się domem) Struktura wiekowa Krótki czas życia Długi czas życia i przeludnienie Starzenie się społeczeństw (implozja demograficzna) Edukacja Przekaz ustny, rytuał, edukacja rodzinna Edukacja masowa Zróżnicowanie edukacyjne (kształcenie ustawiczne, kształcenie na odległość) Kultura Kultury lokalne Kultury narodowe Jedność i różnorodność kultur świata Polityka Predemokracja Demokracja i system wielopar‐ tyjny Wzrost roli demokracji bezpośredniej, jawność życia publicznego spowodowana przez oddziaływanie mediów Perspektywa historyczna Orientacja na przeszłość Potrzeby bieżące Orientacja na przyszłość Wartości podstawowe Tradycjonalizm Konsumpcjonizm i wzrost gospodarczy Rozwój intelektualny i samorealizacja (inwestycje w kapitał ludzki), szacunek dla świata przyrody Intencje Walka z naturą Konkurencja wyrobów Konkurencja wiedzy Etyka Etnocentryzm Antropocentryzm Komplementarność, wzajemna tolerancja, szacunek dla życia * Wytłuszczono cechy zbieżne z ideą etyki ekologicznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rewolucjainformacyjnaispołeczeństwo.Niektó‐ re trendy, zjawiska ikontrowersje, red. L. Zacher, Fundacja Edukacyjna TRANSFORMACJE, Warszawa 1997; A. Olechnicka, Cywilizacja informacyjna jako wyzwanie rozwojowe, „Optimum-Studia Ekonomiczne” 2002 nr 4; D. Kiełczewski, Ekologia społeczna, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001. Zwolennicy etyki chrześcijańskiej i humanistycznej sprowadzają etykę ekologiczną do relacji międzyludzkich. Zainteresowanie środowiskiem przyrodniczym jako przedmiotem rozważań etycznych bierze się ich zdaniem stąd, że stan środowiska oddziałuje na człowieka, jego potrzeby i interesy, a tym samym na możliwość spełnienia obowiązków moralnych wobec innych ludzi. Degradacja środowiska przyrodniczego może bowiem bezpośrednio zagrażać zdrowiu i życiu człowieka. Uniemożliwia lub znacząco ogranicza realizację potrzeb i wartości kulturowych, społecznych i ekonomicznych. Zagraża trwałości gospodarowania. Dlatego ochrona środowiska jest powinnością wobec ludzi żyjących współcześnie. Jednak również przyszłym pokoleniom ludzi przysługuje uprawnienie do korzystania z zasobów i walorów środowiska oraz zaspokajania za jego pośrednictwem ich potrzeb i dążeń. Zasada szacunku dla środowiska rozciąga się w nieograniczonej – 98 – perspektywie czasowej, co oznacza, że jego ochrona jest obowiązkiem moralnym wobec przyszłych pokoleń15 Odpowiedzialnośćzaprzyrodęjestelementemzakresu odpowiedzialności, którą ponosimy za nas samych i za przyszłe generacje (...). Nie chodzioto,czymamyprawouprawiaćziemię,wydobywaćrudę,spiętrzaćwodyrzek itp.,aleoto,czyformy,wktórychrealizujemytędziałalność,możnausprawiedliwić jakostrategiedługofaloweioglobalnymzasięgu16 ze względu na ich znaczenie dla spełniania międzyludzkich powinności moralnych. Rozwój społeczeństwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy sprzyjają rozwojowi etyki ekologicznej, gdyż głoszą one wartości bardzo ze sobą spójne (tabela 5.1). 5.3.1.2. Etyka techniki Podobnie jak etyka ekologiczna, również etyka techniki jest powiązana z bioetyką, gdyż wiele nowych technik i technologii to biotechnologie nieobojętne dla życia i zdrowia człowieka oraz zmieniające pogląd na temat człowieczeństwa i ludzkiej egzystencji. Przedmiot refleksji prowadzonej w ramach etyki technologii, wpływającej na zmianę stosunku ludzi do świata techniki, jest następujący: • ryzyko, które powoduje technika; • warunki dopuszczalności zastosowania danej technologii; • problem odpowiedzialności za technikę; • problem dostępu do technik i technologii. Etycy zwracają więc uwagę na poszczególne rodzaje ryzyka, które powoduje współczesna technika. Wśród nich jako najważniejsze wymienia się: • potencjał niszczenia: korzysta się z wielu technik i technologii, które mogą być przyczyną katastrofy na wielką skalę, masowych zagrożeń zdrowia i życia ludzi oraz nieodwracalnych zmian w środowisku zagrażających jego istnieniu (a więc i istnieniu człowieka); • potencjał alienacji: technika może powodować wyobcowanie człowieka zarówno wobec społeczeństwa (gdy kontakt z techniką zastępuje kontakt człowiekiem lub gdy człowiek nie potrafi już nawiązywać prawidłowych kontaktów społecznych bez techniki), jak też wobec środowiska (gdy kontakt z przyrodą sprowadza się do korzystania z wyrafinowanej techniki, jak w przypadku użytkowania samochodu terenowego, jachtu, sprzętu narciarskiego, lub gdy kontakt z przyrodą zostaje wyparty przez kontakt z techniką); D. Birnbacher, Odpowiedzialnośćzaprzyszłepokolenia,Oficyna Naukowa, Warszawa 1999; D. Liszewski, Etycznepodstawyrozwojuzrównoważonego,„Problemy Ekorozwoju” 2007 t. 2, nr 1. 16 L. Schafer, Przyroda,w: Filozofia.Podstawowepytania…, op. cit., s. 543. 15 – 99 – • potencjał zwrócenia się przeciw człowiekowi: człowiek może uzależnić się od techniki, poza tym nie ma gwarancji, że sztuczna inteligencja nie zwróci się przeciw człowiekowi, przed czym przestrzegają ponure technologiczne antyutopie. Z powyższych powodów etycy próbują określić, jakie powinny być spełnione warunki, aby umożliwić wykorzystanie nowych technik i technologii. Wiąże się to ze zmianą poglądu na temat odpowiedzialności za ludzkie postępowanie. Dotychczas ludzie uznawali istnienie odpowiedzialności tylko za skutki podjętych działań. Ponieważ istnieje ryzyko wprowadzania nieodwracalnych zmian w środowisku, należy stosować zasadę odpowiedzialności prewencyjnej, czyli poczucia odpowiedzialności za to, co się stanie. Proponuje się dla spełnienia tego celu regułę zwaną heurystyką obaw, która oznacza, że w planowaniu przedsięwzięć technicznych należy przykładać większą wagę do ryzyka i obaw niż do szans i efektywności ekonomicznej. Proponuje się też by stosować tylko techniki odwracalne, czyli takie, które po odkryciu ich ewentualnych błędów i ryzyka, można byłoby bez poważnych następstw społecznych i ekologicznych przerwać, cofnąć lub skorygować. Postuluje się coraz częściej rezygnację z tak zwanych technik bezbłędnych, to znaczy takich, które albo funkcjonują niezawodnie, albo prowadzą do katastrofy.17 Etyczna refleksja dotyczy też kwestii dostępu do techniki. Postuluje się, by miał on mniej skomercjalizowany charakter niż obecnie. Dotyczy to zwłaszcza ochrony patentów i praw autorskich. Podkreśla się, że nowe techniki medyczne ratujące ludzkie życie, technologie proekologiczne, wydajne odmiany roślin i rasy zwierząt, technologie wirtualne oszczędzające środowisko i dające lepszy dostęp do wiedzy, nawet dobra kulturalne powinny być dostępne na bardziej masową skalę (co już teraz ma miejsce za pośrednictwem Internetu w postaci wymiany plików z twórczością artystyczną, dostępnej on-line twórczości artystycznej). Etycy podkreślają, że sytuacja, gdy nadal wiele ludzi umiera z powodu chorób, głodu, cierpi ubóstwo, jest dotkniętych skutkami braku edukacji tylko dlatego, że nie ma odpowiednich możliwości finansowych, to bodaj najbardziej niemoralny przejawem funkcjonowania współczesności. Rozwój refleksji etycznej nad techniką zaowocował rozpowszechnieniem się podejścia prewencyjnego w polityce inwestycyjnej większości państw, a także gwałtownymi protestami społecznymi w przypadku realizacji kontrowersyjnych projektów przemysłowych, takich jak elektrownie atomowe. Krytykowane są też wszelkie próby ograniczania dostępu ludzi do wybranych dóbr, technologii, leków, czy też dóbr kultury (muzyki, filmu). Ograniczenia te chętnie są kontestowane i łamane. 17 D. Kiełczewski, Ekologiaspołeczna,Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001, s. 112-117. – 100 – 5.3.2. Etyka społeczna i gospodarcza Tradycyjna etyka humanistyczna odnosi się również do przemian społecznych i gospodarczych współczesności. W toku nieustannych dyskusji i sporów intelektualnych podejmuje się następujące problemy: • przemiany modelu życia rodzinnego: związki nieformalne i homoseksualne, stosunki między rodzicami i dziećmi, jednoosobowe gospodarstwa domowe (single); • emancypacja kobiet; • ochrona praw mniejszości etnicznych i rasowych; • integracja społeczna osób niepełnosprawnych; • przestępczość, karanie i powrót do społeczeństwa sprawców przestępstw. Zauważalny jest wzrost społecznej tolerancji dla coraz bardziej różnorodnych stylów życia, co znajduje odzwierciedlenie także w refleksji etycznej. Nawet w kręgach uznających system wartości oparty na zasadach etyki chrześcijańskiej, jednoznacznie odrzucających istnienie związków nieformalnych i homoseksualnych, dostrzega się istnienie tych problemów i próbuje się określić reguły postępowania, które byłyby zgodne z zasadami religii uznawanymi przez osoby znajdujące się w takiej sytuacji. W kwestii etyki gospodarczej dostrzegalne jest, że zarówno społeczeństwo, jak i przedsiębiorcy zaczynają zauważać związki między etyką a produkcją i konsumpcją. Owocuje to między innymi inicjatywami takimi, jak idea etycznej konsumpcji oraz idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Również powstawanie kolejnych kodeksów etyk zawodowych świadczy o istnieniu takiej refleksji. Przemiany te wiążą się z rozwojem wiedzy: są przede wszystkim skutkiem wzrostu świadomości konsumentów i producentów, przejawiającej się w bardziej refleksyjnym traktowaniu pracy i konsumpcji, oraz skutkiem wzrostu dostępności do informacji o wpływie procesów produkcji i konsumpcji na jakość życia jednostek i stan kapitału społecznego. 5.4. Nowe koncepcje etyki i style życia Pojawiają się także zupełnie nowe koncepcje etyczne, które zyskują nowych zwolenników i powodują, że stopniowo zmieniają się style życia ludzi. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim rozwój stylów życia opartych na etyce postmodernistycznej, etyce biocentrycznej, etyce jakości życia oraz nowym tradycjonalizmie. – 101 – 5.4.1. Etyka postmodernistyczna Znaczna część współczesnego społeczeństwa pozostaje pod wpływem etyki postmodernizmu. Niektórzy autorzy uważają tę etykę nawet za optymalny system wartości etycznych w warunkach globalnego świata nieustannie rozwijającej się wiedzy ludzkiej oraz produktów będących jej wytworami oraz wiążą z jej rozpowszechnianiem się nadzieje na przyszłość.18 Rozpowszechnianie się etyki postmodernistycznej jest skutkiem wzrostu popularności zapoczątkowanej przez J. Derridę, F. Lyotarda i R. Rotry’ego filozofii postmodernistycznej głoszącej kryzys idei humanizmu, modernizmu oraz uniwersalizmu i proponującej w zamian wartości indywidualizmu i wzajemnej tolerancji.19 Postmoderniści głoszą radykalny relatywizm kulturowy. Twierdzą, że nie istnieje system obiektywnych, niepodważalnych wartości etycznych, ponieważ nie istnieje żaden punkt odniesienia pozwalający ocenić tę obiektywność. Stąd immanentną cechą postmodernizmu jest afirmacja pluralizmu światopoglądów, obyczajów, kanonów estetycznych, wartości kulturowych oraz radykalna pochwała wolności i indywidualizmu. Jest tylko jeden wyjątek od tej reguły, który stanowi zakaz nietolerancji. Zabronione jest głoszenie poglądów wykluczających możliwość życia według innych zasad etycznych. Postmodernizm i jego etyka są niezwykle pożyteczne z punktu widzenia zasad funkcjonowania współczesnej cywilizacji – globalnej, różnorodnej kulturowo, wolnorynkowej, w coraz większym stopniu nasyconej informacją i przenikaniem się różnorodnych stylów życia. Etyka postmodernizmu jest radykalną afirmacją wartości etycznych kapitalizmu – wolności, własności prywatnej, indywidualizmu. Indywidualizm jest przez postmodernistów traktowany jak prawo do absolutnej wolności wyboru własnych przekonań etycznych, politycznych, estetycznych. Mają one stanowić przedmiot naszej prywatnej własności, której nie zaburza żaden zewnętrzny autorytet ani cenzura. Zarazem – genetyczną cechą tego indywidualizmu jest nie tylko szacunek dla indywidualności innych, ale też traktowanie inności jako rynkowej atrakcji. Postmodernizm w praktycznym zachowaniu jednostek wiąże się z: • przywiązaniem do indywidualizmu: brak uniwersalnych punktów odniesienia, jednolitej ideologii; współistnieją tradycyjne i nowoczesne style życia; tradycja europejska nakłada się na tradycje egzotyczne, we wzornictwie przemysłowym łączy się elementy tradycji różnych kultur; każdy sposób eksponowania własnej odrębności jest dozwolony, byle nie wchodził w konflikt z wolnością innych; • pesymizmem: zwątpienie w idee modernistyczne wzbudza w ludziach poczucie lęku o przyszłość świata i stan relacji międzyludzkich; rodzi z jednej stro18 19 Z. Bauman, Etyka…, op. cit. Postmodernizm.Wybórtekstów,Wyd. Platan, Kraków 1995. – 102 – • • • • • ny sceptycyzm ideologiczny i poznawczy, z drugiej zaś chęć powrotu do tradycyjnych stylów życia i systemów wartości; postmodernizm wiąże się więc z rozwojem antykonsumpcjonizmu, a także z rosnącą popularnością domocentryzmu (konsumpcji w domu) i etnocentryzmu (preferowania produktów lokalnych jako próby przeciwstawienia się globalizacji w sensie ujednolicenia światowej kultury); antropomorfizacją konsumpcji: ludzie coraz częściej poszukują dóbr, które nie tyle zaspokajają ich potrzeby, ile zawierają w sobie pewne kulturowe symbole, spełniają indywidualne tęsknoty i marzenia; wirtualizacją konsumpcji: przywiązanie do rzeczywistości wirtualnej, kreowanej nie tylko przez niematerialny świat Internetu oraz gier komputerowych, ale także przez przedmioty materialne: parki rozrywki, skanseny, sztucznie wykreowane plenery do złudzenia przypominające naturalne jaskinie, obiekty historyczne; konsumpcją różnorodności kulturowej: w oczach człowieka postmodernistycznego każdy przejaw odrębności danego stylu życia jest niezwykle atrakcyjnym towarem, jest on bowiem typem człowieka-turysty, kolekcjonera wrażeń, opowieści, poszukiwacza zmian, odmienności, człowieka nieustannie uczącego się, poszukującego nowych form, które mogą wyrazić jego indywidualną ekspresję; różnorodnością motywacji w decyzjach życiowych; nieustannymi innowacjami i stałym wzrostem różnorodności stylów życia.20 Etyka postmodernistyczna okazuje się zatem propozycją etyki społeczeństwa wielokulturowego funkcjonującego w środowisku nieustannych zmian i niestabilności etyki, gospodarki i polityki. 5.4.2. Etyka biocentryczna Ważną propozycją nowej hierarchii wartości społecznej są nurty etyki biocentrycznej, których propozycje są popularne zwłaszcza wśród przedstawicieli młodego pokolenia. Ich wspólną cechą jest zakwestionowanie słuszności antropocentryzmu i uznanie faktu, że istoty pozaludzkie mają własną przyrodzoną godność, która warta jest szacunku. Dlatego środowisko przyrodnicze należy traktować jak wartość samą w sobie, godną ochrony ze względu na swoje istnienie. Ta zmiana wiąże się z rozwojem wiedzy o świecie otaczającym człowieka, jego związku z egzystencją ludzką, a także coraz lepszą znajomością procesów życiowych organizmów pozaludzkich. Ważne znaczenie ma też rozwój techniki umożliwiający ograniczenie liczby doświadczeń i eksperymentów na zwierzętach i orga- D. Kiełczowski, Konsumpcjaaperspektywyzrównoważonegorozwoju,Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2008, s. 93-96. 20 – 103 – nizmach roślinnych, a tym samym dający silną argumentację etyczną przeciwnikom takich działań. Nurty biocentryczne, a tym samym i przekonania etyczne ich wyznawców są różnorodne: od podejścia umiarkowanego przyjmującego zasadę ochrony wszelkiego życia, przy uznaniu uprzywilejowanego miejsca człowieka, aż po radykalne, charakterystyczne dla ruchu tak zwanej ekologii głębokiej, zrównujące ludzi z innymi istotami i głoszące pogląd, że ludzie nie zajmują szczególnego miejsca na Ziemi ani nie mają specjalnych uprawnień o charakterze moralnym. 5.5. Etyka jakości życia W praktyce społecznej utrwala się też stopniowo system wartości, który został nazwany przez etyka P. Singera etyką jakości życia. Jest to nurt, który, jak się wydaje, stanowi efekt próby pogodzenia dyskusji między antropocentryzmem i biocentryzmem oraz opiera się na logicznych etycznych wnioskach wyciągniętych z rozwoju bioetyki. Wydaje się również, że takie podejście do systemu wartości może stopniowo się rozpowszechniać. Reguły etyki jakości życia zestawione z tradycyjną etyką świętości życia przedstawia tabela 5.2. Tabela 5.2 Etykaświętościżyciaietykajakościżycia ETYKA ŚWIĘTOŚCI ŻYCIA ETYKA JAKOŚCI ŻYCIA Życie ludzkie zawsze jest cenniejsze od życia zwierząt Nie dyskryminuj na podstawie przynależności do gatunku Traktuj każde życie ludzkie jako jednakowo ważne Wartość życia się zmienia Nigdy nie pozbawiaj życia istoty ludzkiej w sposób rozmyślny Bierz odpowiedzialność za konsekwencje własnych decyzji o życiu Potępiaj samobójstwo i eutanazję Należy uszanować pragnienie życia i pragnienie śmierci Bądź płodny i rozmnażaj się Sprowadzaj na świat dzieci chciane Źródło: opracowanie własne na podstawie: P. Singer, Wyzwoleniezwierząt,Wyd. PIW, Warszawa 2004. Według P. Singera, ludzie coraz bardziej angażują się w obronę zwierząt i ich prawa do życia pozbawionego cierpień, zarazem coraz częściej akceptując prawo człowieka do aborcji, samobójstwa, eutanazji. Zmieniają się więc podstawowe intuicje etyczne, co ma świadczyć o stopniowym i nieodwracalnym odchodzeniu od – 104 – tradycyjnego humanizmu.21 Singer P. nie tylko uważa, że nie należy się tego procesu obawiać, lecz także stwierdza, że jest on pożądany z punktu widzenia współczesnych dylematów etycznych. Dostrzegalna w etyce wyzwolenia zwierząt i etyce ekologicznej idea wspólnotowego traktowania w etyce ludzi i innych istot daje bowiem szansę, że wypracowane zostaną także zasady etyczne odpowiadające wyzwaniom, które niesie z sobą globalizacja, oparte na zasadzie globalnej solidarności między ludźmi.22 5.6. Nowy tradycjonalizm Głębokie i bardzo szybkie przemiany w świecie powodują także reakcje bardzo defensywne, które można wspólnie określić jako powrót, a nawet okopanie się w tradycji kulturowej, zwłaszcza religijnej. Można tę postawę określić jako nowy tradycjonalizm. Jego najważniejszym nośnikiem jest religia islamu, która rozpowszechnia się na całym świecie i wydaje się ideą najbardziej otwarcie i klarownie artykułującą sprzeciw wobec wartości nowoczesnego świata. Pisarz R. Kapuściński wyjaśnia wielką popularność islamu głównie prostotą tej religii: bybyćmuzułmaninem,trzebawyznać,żesięnimjest,ipraktykowaćpięć filarówwiary,doczegoniepotrzebaintelektualnegoprzygotowania23.Poza tym jest to religia wspólnoty: islamdajetotymludziom–muezinbudziichrano,mająswój meczet(tonietylkomiejscemodlitwy,aleispotkańzbliskimi),swojeummy–wspól‐ notyikiedyznajdąsięwtarapatach,mająsiędokogozwrócićopomoc.24Jednak za najbardziej atrakcyjne cechy tej religii Kapuściński uważa klarowność jej zasad oraz wyjątkowo wielką stabilność jej świata wartości: islamwprzeciwieństwiedo innych religii, skutecznie opiera się procesom sekularyzacyjnym (…) mieszkańcy krajów islamskich przyjmują zachodnią technologię, ale nie przyswajają sobie za‐ chodnich wartości…25 Islam jest niezwykle spójny, przenika wszelkie obszary życia. (…)Prawoislamskie–szariat–drobiazgowoustalaiokreślazasadypostępowania muzułmanina,zwłaszczajegoobowiązkiwobecBoga,wobecsąsiada(Innego)iwo‐ becsamegosiebie.26Można zatem uznać, że siła islamu znajduje się tam, gdzie jest słabość współczesnej kultury. Stanowi ostoję dla tych wszystkich, którzy obawiają się współczesnych zmian w świecie, a także dla tych, którzy nie czują się na siłach brać na siebie odpowiedzialności za własne decyzje, a więc unikają decyzji i dylematów moralnych, przejmując gotowe wzorce. Tymczasem otwarte społeczeństwo demokratyczne takiej właśnie umiejętności wymaga. Raczej nie można jednak 21 P. Singer, Etykapraktyczna,Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 2003. P. Singer, Jedenświat.Etykaglobalizacji,Wyd.Książka i Wiedza, Warszawa 2006. 23 R. Kapuściński, Rwącynurthistorii,Wyd.Znak, Kraków 2007, s. 120. 24 Ibidem. 25 Ibidem, s. 117. 26 Ibidem, s. 110. 22 – 105 – oczekiwać takiej postawy wśród niewykształconego społeczeństwa Trzeciego Świata – i tam właśnie islam jest najbardziej popularny. Popularność islamu do pewnego stopnia wskazuje również, że inne religie, zwłaszcza chrześcijaństwo, popadły w sekularyzację, a prowadzone zwłaszcza w chrześcijaństwie dyskusje teologiczne są zbyt zawiłe i sprawiają, że proponowane przez nie wartości są coraz mniej zrozumiane i zbyt często przeorientowywane. Jednak także w chrześcijaństwie jest dostrzegalna tendencja do rozpowszechniania się nowego tradycjonalizmu, o czym świadczy rosnąca popularność najbardziej konserwatywnych odłamów Kościoła katolickiego coraz otwarciej krytykujących ustalenia Soboru Watykańskiego Drugiego. W Polsce do tego odłamu należą między innymi intelektualiści skupieni wokół środowiska pism takich, jak „Fronda”, „Czterdzieści Cztery” czy też nieistniejący już „Brulion”, muzycy rockowi i jazzowi związani z nurtem chrześcijańskim w tej muzyce, publicyści i dziennikarze, tacy jak J. Pospieszalski, W. Cejrowski, D. Karłowicz, a także masowy ruch społeczny związany ze środowiskiem Radia Maryja. W kręgach tych wypowiadana jest wprost niechęć do współczesnych kierunków przemian cywilizacyjnych niekiedy w sposób bardzo kontrowersyjny, jak w postaci opinii redaktora naczelnego pisma „Czterdzieści Cztery” twierdzącego wprost, że galerie handlowe, telewizje komercyjne i konsumpcyjny styl życia są dowodami na rządy szatana we współczesnym świecie. Jest to retoryka bardzo bliska wypowiedziom pojawiającym się w najbardziej radykalnych odłamach islamu. Nie jest wcale wykluczone, że nowy tradycjonalizm będzie coraz bardziej powszechną i coraz bardziej wpływową postawą współczesnego społeczeństwa, zwłaszcza w warunkach tempa, nieprzewidywalności i niepewności co do dalszych kierunków rozwoju ludzkiej cywilizacji. Jest to, jak się zdaje, niezamierzony skutek rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Stanowi reakcję obronną następujących grup społecznych: • grup przywiązanych do tradycjonalistycznych systemów wartości, które nie akceptują, a często nie rozumieją przemian związanych ze społeczeństwem informacyjnym i rozwojem gospodarki opartej na wiedzy; • elit przywiązanych do tradycyjnych systemów wartości i głoszących je, obawiających się upadku ich autorytetu; • społeczeństw i grup społeczno-zawodowych, które zostały w wyniku rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy zmarginalizowane lub wykluczone; • grup społecznych obawiających się o utratę zdobytych przywilejów; • starzejącego się społeczeństwa krajów wysoko rozwiniętych, co w związku z tym procesem demograficznym prowadzi do rozpowszechniania się postaw tradycjonalistycznych. Wydaje się, że zjawisko pojawienia się nowego tradycjonalizmu jest dla opisywanych w artykule procesów zagrożeniem: może przyczyniać się do spadku ich dynamiki, a nawet do zakwestionowania ich sensu i zahamowania ich rozwoju. – 106 – Wydaje się, że w takim kontekście konieczne jest podjęcie konkretnych działań. Niezwykle ważne jest przede wszystkim, by w procesach rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy znalazło się miejsce dla każdej grupy społecznej. Z pewnością wielką rolę spełnia tu edukacja, czyli między innymi podnoszenie kwalifikacji, przepływ informacji o systemach wartości w atmosferze wzajemnego dialogu i tolerancji oraz uświadomienie humanistycznego charakteru systemu wartości społeczeństwa wiedzy. Jednakże z pewnością niezbędne są też działania innej natury, zwłaszcza wzrost rangi polityki społecznej w wymiarze krajowym i międzynarodowym. Nie wszystkie grupy społeczne i społeczeństwa osiągają korzyści z tych procesów, nie zawsze korzyści są jednakowe. Działania chroniące marginalizowanych i wykluczonych wydają się niezbędne. *** Rozwój gospodarki opartej na wiedzy sprawia, że ludzie żyją w świecie coraz bardziej zróżnicowanym, a tym samym coraz bogatsze i coraz bardziej różnorodne są nasze systemy wartości i aksjologiczne motywacje naszych zachowań. Czas pokaże, czy jest to świadectwo końca uniwersalnej etyki, czy jednak tylko okres oczekiwania na nowe uniwersum, które można nazwać etyką cywilizacji wiedzy. Bez wątpienia to nowe uniwersum byłoby skupione na przekonaniu o dynamicznym charakterze etyki: na gotowości do odrzucenia uznawanych wartości, a przede wszystkim do odrzucenia istniejących przekonań i stereotypów, także na przekonaniu, że wiedza może być źródłem i kryterium oceny poglądów moralnych, co wydaje się zresztą najbardziej doniosłym skutkiem rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Jednakże utrwalenie się nowej etyki zależne jest również od tego, na ile poszczególne państwa i społeczeństwa będą miały możliwość uczestniczenia w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Marginalizacja państw i społeczeństw może doprowadzić do szybkiego rozpowszechniania się postaw tradycjonalistycznych i nieufności społecznej, co może stanowić potężną barierę procesów rozwojowych. – 107 – II ROZWIJANIE GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY 6 Andrzej Pawluczuk Kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy w świecie – wnioski dla Polski J uż w ostatnich latach XX wieku zintensyfikowały się zarówno badania, jak i sama popularyzacja gospodarki opartej na wiedzy (GOW). Do ważnych i przełomowych działań w tej dziedzinie należą prace metodyczne i statystyczne, prowadzone między innymi przez OECD1. W opracowaniach podkreślono znaczenie wpływu wiedzy i informacji na gospodarkę krajów należących do tej organizacji. Podano też jedne z pierwszych metod badania gospodarki opartej na wiedzy. Kolejne opracowania, obejmujące znacznie większą liczbę krajów (134), przygotował Bank Światowy2. Dwudziesty pierwszy raport, spośród wydawanych corocznie raportów o rozwoju gospodarki w świecie, poświęcony był znaczeniu wiedzy w rozwoju gospodarczym i społecznym. Jednocześnie przedstawiono metodykę pomiaru GOW, która podlega ciągłym modyfikacjom. Każdemu z analizowanych krajów wyznacza się zagregowany wskaźnik wiedzy, który jest swoistym benchmarkiem stopnia poziomu gospodarki opartej na wiedzy. 1 Theknowledge‐basedeconomy, OECD, Paris 1996; OECDScience,TechnologyandIndustry Scoreboard2001–Towardsaknowledge‐basedeconomy, OECD, Paris 2001. 2 KnowledgeforDevelopment, World Development Report, Oxford University Press, Washington 1998. – 111 – 6.1. Metodologia szacowania gospodarki opartej na wiedzy Banku Światowego Istotą metody pomiaru gospodarki opartej na wiedzy, tak zwanej Knowledge AssessmentMethodology (KAM), opracowanej przez zespół ekspertów pod kierunkiem C. Dahlmana z Banku Światowego, jest przyporządkowanie różnorodnych zmiennych ilościowych i jakościowych do poszczególnych filarów GOW: infrastruktury instytucjonalnej, systemu edukacji, infrastruktury ICT oraz innowacji. Eksperci opracowali wersję uproszczoną metody KAM oraz rozszerzoną, która podlega ciągłym modyfikacjom. Wersja uproszczona była przygotowana po raz pierwszy dla danych z 1995 roku, a następnie z 1999 roku. Wyselekcjonowano liczbę 14 zmiennych i po trzy przyporządkowano dla każdego filaru: infrastruktury instytucjonalnej, systemu edukacji, infrastruktury telekomunikacyjnej i systemu innowacji oraz dwa wskaźniki ukazujące poziom społeczno-gospodarczy kraju: średnie tempo wzrostu PKB i wskaźnik rozwoju społecznego (HumanDevelopment Index – HDI), (tabela 6.1). Tabela 6.1. PodstawowezmiennemetodykiKAM(wersjauproszczona) Infrastruktura instytucjonalna • bariery taryfowe i pozataryfowe, • prawo do własności, • regulacje prawne Edukacja i zasoby ludzkie • stopa analfabetyzmu, • nabór do szkół średnich, • nabór do szkół wyższych Infrastruktura telekomunikacyjna • liczba linii telefonicznych na 1000 osób, • liczba komputerów na 1000 osób, • liczba internetowych hostów na 10 000 osób Innowacyjność • pracownicy zatrudnieni w pracach B+R, • obroty branży wytwórczej jako % PKB, • publikacje naukowe i techniczne na 1 mln osób Zmienne niewchodzące do filarów GOW, ukazujące poziom społeczno‐gospodarczy kraju • średnie tempo wzrostu PKB, • HDI Źródło: Bank Światowy. Dostęp: www.worldbank.org [Data wejścia: 08-12-2005]. – 112 – Pierwsza wersja rozszerzona metody KAM składała się z 61 wskaźników, kolejna została przedstawiona w 2002 roku i składała się z 69 wskaźników, ujętych jak poprzednio, zgodnie z czterema filarami GOW (62 zmienne) oraz siedmiu zmiennych ukazujących sytuację społeczno-ekonomiczną kraju3. W 2004 roku metoda pomiaru GOW uległa znacznej modyfikacji: rozszerzono liczbę zmiennych do 76, przy wprowadzeniu nowej grupy wskaźników dotyczących płci (równości płci)4. Obecnie obowiązuje wersja KAM 2009, która składa się z 109 wskaźników mających charakter ilościowy lub jakościowy, przy czym niektóre z nich składają się z kilku innych zmiennych. Poszczególne zmienne tej metody zostały pogrupowane w grupę wskaźników obrazujących poziom społeczno-gospodarczy kraju oraz w cztery filary GOW, wśród których wyróżnia się osiem funkcjonalnych grup (w nawiasie podano literę kodu oraz liczbę zmiennych)5: • wskaźniki poziomu społeczno-gospodarczego kraju (P–6); • ekonomiczne zachęty i instytucjonalny system: polityki ustroju (E–12), rządzenia (G–7); • system innowacji (I–28); • system edukacji i zasobów ludzkich: edukacja (H–15), zasoby pracy (24), równouprawnienie płci (W–5); • infrastrukturę informacyjno-telekomunikacyjną – (Information and Communication Technology ICT), (T–12). W metodzie KAM wyróżniono dwa zagregowane wskaźniki: wskaźnik gospodarki wiedzy (Knowledge Economy Index KEI) i wskaźnik wiedzy (Knowledge Index KI), które zostały przedstawione wraz z subwskaźnikami na rysunku 6.1. Wskaźnik wiedzy pozwala zmierzyć zdolność danego kraju do tworzenia, przyswajania i rozprzestrzeniania wiedzy, czyli wskazuje na potencjał rozwoju wiedzy w kraju. Jest wyliczany na podstawie znormalizowanych zmiennych z trzech filarów GOW, a mianowicie: edukacji i zasobów ludzkich, systemu innowacji oraz infrastruktury informacyjno-telekomunikacyjnej. Wskaźnik gospodarki wiedzy pozwala natomiast wyjaśnić, jak bardzo szeroko rozumiane środowisko danego kraju sprzyja efektywnemu wykorzystaniu wiedzy dla rozwoju gospodarczego. Wskaźnik powstaje przez agregację poszczególnych wskaźników cząstkowych dla wyszczególnionych czterech filarów GOW. Bank Światowy. Dostęp: www.worldbank.org [Data wejścia: 08-12-2005]. Ibidem. 5 Ibidem [Data wejścia: 04-05-2010]. 3 4 – 113 – Rysunek 6.1. Wskaźnikiisubwskaźnikiwiedzy Źródło: Dostęp: www.info.worldbank.org [Data wejścia: 23-04-2010]. Pierwsze wyliczenia wskaźnika wiedzy zostały przygotowane dla danych z roku 1995. Normalizację eksperci z Banku Światowego przeprowadzają według następującej formuły6: N gdzie: N Nw Nc Nw 10 Nc (1) – zmienna Xi po normalizacji; – ranga cechy Xi dla każdego państwa, najwyższą wartość: X1 otrzymuje państwo o najwyższej wartości cechy Xi, a 1 państwo o najniższej cesze Xi; – liczba państw uczestniczących w badaniu. Zgodnie z powyższą metodą liczenia wartość znormalizowanego wskaźnika wiedzy dla Polski w 1995 roku wyniosła około 4,5, a w 2000 roku wzrosła do około 5,57. Największe wartości w 2000 roku osiągnęły USA (8,3), potem Finlandia i Singapur (po około 7,7)8. Ibidem [Data wejścia: 25-10-2005]. C. Dahlman, Knowledgeeconomy,implicationsforPoland, wystąpienie na konferencji Banku Światowego w Warszawie 17 lipca 2002, materiały konferencyjne zostały opublikowane po przetłumaczeniu na język polski w: Gospodarka oparta na wiedzy, Perspektywy Banku Światowego, red. Antoni Kukliński, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa 2003. 8 Dane statystyczne podane dla roku 2000 pochodzą także z lat wcześniejszych, wartości są zbliżone, gdyż zostały odczytane z wykresu o przedziałach o stopniu 1. 6 7 – 114 – W pierwszej dekadzie XXI wieku, wraz ze zmianami zmiennych, następowała ewolucja rozwijania gospodarek wiedzy. Najnowszy ranking czołowych dziesięciu krajów pod względem wskaźnika gospodarki wiedzy oraz krajów Grupy Wyszechrackiej przedstawiono w tabeli 6.2. W pierwszej dziesiątce znajdują się wszystkie kraje skandynawskie, pierwsze miejsce zajmuje Dania. Wśród krajów Grupy Wyszechrackiej Polska zajmuje najniższe miejsce, a na tle wszystkich państw na świecie – 37 pozycję, po spadku o dwa miejsca w stosunku do rankingu z 2008 roku. Głębsza analiza subwskaźników, pokazuje, że w zakresie edukacji Polska zajmuje w Grupie Wyszehrackiej drugą pozycję. Tabela 6.2. Rankingświatowychgospodarekopartychnawiedzyw2009roku MIEJSCE W RAN‐ KINGU ZMIANA MIEJSCA PAŃSTWO W STOSUNKU DO 2008 ROKU KEI KI SYSTEM ZACHĘT GOSPO‐ DARCZYCH INNO‐ WACJE EDUKACJA ICT 1. +2 Dania 9,52 9,49 9,61 9,49 9,78 9,21 2. ‐1 Szwecja 9,51 9,57 9,33 9,76 9,29 9,66 3. ‐1 Finlandia 9,37 9,39 9,31 9,67 9,77 8,73 4. 0 Holandia 9,35 9,39 9,22 9,45 9,21 9,52 5. +2 Norwegia 9,31 9,25 9,47 9,06 9,60 9,10 6. +6 Kanada 9,17 9,08 9,45 9,44 9,26 8,54 7. +2 Wielka Brytania 9,10 9,06 9,24 9,24 8,49 9,45 8. +6 Irlandia 9,05 8,98 9,26 9,08 9,14 8,71 9. ‐3 USA 9,02 9,02 9,04 9,47 8,74 8,83 10. ‐5 Szwajcaria 9,01 9,09 8,79 9,90 7,68 9,68 27. +3 Węgry 8,00 7,88 8,35 8,21 7,73 7,70 28. +4 Czechy 7,97 7,90 8,17 7,78 8,23 7,70 36. +3 Słowacja 7,47 7,37 7,78 6,89 7,26 7,95 37. ‐2 Polska 7,41 7,38 7,48 7,03 8,02 7,09 Źródło: Dostęp: www.wordbank.pl [Data wejścia: 23-04-2010]. Zaprezentowane zagregowane wskaźniki wiedzy, jak i poszczególnych filarów GOW nie pozwalają na pogłębione analizy i porównania, dlatego też przystąpiono do zaprezentowania wszystkich cząstkowych zmiennych lub wskaźników dla trzech krajów: Finlandii, Irlandii i Polski. Uzasadnieniem wyboru do dalszej analizy porównawczej Finlandii i Irlandii było ich miejsce rankingowe w pierwszej dziesiątce, zwrócenie uwagi na rozwój tych krajów przez Bank Światowy w swoich – 115 – publikacjach9, a także znaczne ich osiągnięcia na arenie międzynarodowej w zakresie wzrostu społeczno-gospodarczego przed kryzysem 2008 roku. 6.2. Analiza porównawcza Finlandii, Irlandii i Polski w świetle metody KAM 2009 Charakteryzując poszczególne filary GOW i zmienne wchodzące w ich skład, dostrzega się znaczne różnice pomiędzy badanymi krajami (tabela 6.3). Na ich tle Polska pozytywnie się wyróżniła w zakresie średniorocznego tempa wzrostu PKB w latach 2003-2007. Zmienna ilościowa dotycząca produktu krajowego brutto (PKB) na 1 mieszkańca według parytetu siły nabywczej w Polsce była przeszło dwukrotnie niższa niż w Finlandii i blisko trzykrotnie niższa niż w Irlandii. Tak duże różnice nie występowały dla pozostałych zmiennych, w tym wskaźnika rozwoju społecznego czy wieloczynnikowego wskaźnika ryzyka. Dla zmiennych dotyczących polityki instytucjonalnej Polska charakteryzowała się wysokimi kosztami rejestracji biznesu i dużą liczbą dni na rozpoczęcie działalności gospodarczej, a także mniejszym poczuciem ochrony własności intelektualnej, co oznacza, że rozpoczynanie działalności było duże łatwiejsze w Finlandii czy Irlandii. Przy zmiennych rządzenia wartości poszczególnych wskaźników są nieznacznie lepsze dla Finlandii niż Irlandii, a Polska wyraźnie odstawała od wymienionych krajów i miała dużo do nadrobienia w zakresie: jakości regulacji, przestrzegania prawa i niezawisłości sądów, skuteczności rządzenia, stabilności politycznej, a przede wszystkim kontroli nad korupcją. Kolejny filar GOW dotyczy innowacyjności i jest jednym z bardziej kluczowych, gdyż wiedzę uprzedmiotowioną można wyrażać za pomocą liczby patentów czy otrzymywanych opłat za udostępnianie licencji. W tym filarze zdecydowanie najlepsze wskaźniki posiadała Finlandia, która miała znacznie większe przychody z udostępniania licencji, przodowała w liczbie patentów międzynarodowych oraz publikacji naukowych. Te pozytywne wyniki były odzwierciedleniem wysokich nakładów ponoszonych na badania i rozwój, dużej liczby pracowników B+R oraz dobrej współpracy uczelni wyższych z firmami. Polska w tym czasie miała (i nadal ma) bardzo dużo do nadrobienia w zakresie innowacyjności, co przedkłada się na poziom konkurencyjności. Te zmienne wskazują na bardzo duże zapóźnienie całej gospodarki, szczególnie widoczne jest to dla przychodów z udzielonych licencji i praw własności, gdzie porównywane kraje osiągały ponad osiemdziesiąt razy lepsze wyniki. 9 Dahlman. – 116 – W filarze edukacji i zasobach ludzkich, gdzie wyodrębniono trzy obszary funkcjonalne, również Finlandia posiadała znacznie lepsze osiągnięcia nie tylko od Polski, ale także od Irlandii, choć w mniejszym już stopniu. Przykładem są zapisy na uczelnie wyższe, dostęp do Internetu w szkołach, umiejętności matematyczne i przyrodnicze piętnastolatków, liczba specjalistów jako procent ogółu zatrudnionych, wydatki publiczne na edukację jako procent PKB, dostępność specjalistycznych badań i szkoleń na rynku lokalnym. W ostatnim obszarze, a mianowicie równouprawnienie płci, zaskakuje 42% udział kobiet w parlamencie. Istotnym z punktu GOW jest też filar dotyczący infrastruktury informacyjno-telekomunikacyjnej. Finlandia, kraj, w którym nie było przez dziesięciolecia monopolu na usługi telefoniczne i przez cały czas na rynku konkurowało kilku operatorów, posiadał jedne z lepszych wskaźników w tej dziedzinie. Należy także podkreślić bardzo dobre wskaźniki Irlandii, która w zakresie liczby telefonów, komputerów, odbiorników telewizyjnych, czy nawet dostępności do usług e-administracja wyprzedzała gospodarkę Finlandii. – 117 – Tabela 6.3. ZmiennezmetodyKAM2009dlaPolski,FinlandiiiIrlandii WARTOŚĆ WSKAŹNIKA KOD KAM NAZWA WSKAŹNIKA JEDNOSTKA/ SKALA LATA POLSKA FINLANDIA IRLANDIA WSKAŹNIKI POZIOMU SPOŁECZNO‐GOSPODARCZEGO KRAJU P1 Średnioroczny wzrost PKB [%] 2003‐2007 5,20 3,60 5,00 P2 PKB na 1 mieszkańca według parytetu siły nabywczej [USD] 2007 15 987 34 526 44 613 P3 PKB bieżące [mld USD] 2007 422,09 244,66 259,02 P4 Wskaźnik rozwoju społecznego [HDI] 2005 0,87 0,95 0,96 P5 Wskaźnik ubóstwa [HPI] 2005 n/a 8,10 16,00 P6 Wieloczynnikowy wskaźnik ryzyka [ICRG] 08/ 2007‐07/ 2008 76,08 87,92 84,33 EKONOMICZNE ZACHĘTY I INSTYTUCJONALNY SYSTEM: POLITYKA INSTYTUCJONALNA E1 Wskaźnik akumulacji kapitału brutto (przeciętna dla okresu) [% PKB] 2003‐2007 20,40 20,20 25,00 E2 Handel [% PKB] 2007 84 85 149 E3 Celne i pozacelne bariery (‐) 2009 85,80 85,80 85,80 E4 Ochrona własności intelektualnej (1‐7) 2008 3,40 6,20 5,60 E5 Solidność banków (skala 1‐7) 2008 5,10 6,60 6,60 E6 Eksport dóbr przemysłowych i usług [% PKB] 2007 41,00 45,00 80,00 E7 Spread stopy kredytowej [punkty bazowe] 2007 3,00 3,00 3,00 E8 Poziom konkurencji na rynku lokalnym (1‐7) 2008 5,30 5,70 5,40 E9 Zadłużenie sektora prywatnego [% PKB] 2007 40,00 82,00 200,00 E10 Koszt rejestracji biznesu [% PNN na 1 mieszkańca] 2009 18,80 1,00 0,30 – 118 – E11 Liczba dni na rozpoczęcie działalności gospodarczej (‐) 2009 31,00 14,00 13,00 E12 Koszt zawarcia kontraktu [% zadłużenia] 2009 12,00 10,40 26,90 EKONOMICZNE ZACHĘTY I INSTYTUCJONALNY SYSTEM: RZĄDZENIE G1 Jakość regulacji (‐2,5;+2,5) 2007 0,71 1,67 1,84 G2 Przestrzeganie prawa i niezawisłość sądu (‐2,5;+2,5) 2007 0,28 1,87 1,77 G3 Skuteczność rządzenia (‐2,5;+2,5) 2007 0,38 1,94 1,67 G4 Prawa polityczne i udział w życiu politycznym (‐2,5;+2,5) 2007 0,81 1,49 1,40 G5 Stabilność polityczna (‐2,5;+2,5) 2007 0,58 1,43 1,15 G6 Kontrola nad korupcją (‐2,5;+2,5) 2007 0,14 2,59 1,75 G7 Wolność prasy (stopień cenzury) (1‐100) 2008 24,00 9,00 15,00 SYSTEM INNOWACJI I1 Inwestycje zagraniczne przedsiębiorstw zlokalizowanych w kraju (przeciętna dla okresu) [% PKB] 2003‐2007 0,99 0,43 7,13 I2 Napływ BIZ [% PKB] 2003‐2007 4,06 2,12 ‐2,50 I3 Opłaty licencyjne i prawa własności [mln USD] 2007 1 567,00 1 219,10 24 668,62 I4 Opłaty licencyjne i prawa własności na 1 mln ludności [USD] 2007 41,17 230,51 5 649,91 I5 Przychody z udzielonych licencji i praw własności [mln USD] 2007 101,00 1 134,49 1 110,08 I6 Przychody z udzielonych licencji i praw własności na 1 mln ludności [USD] 2007 2,65 214,51 254,25 I7 Łączna wartość opłat i przychodów z zakresu licencji i praw własności [mln USD] 2007 1 668,00 2 353,59 25 778,70 I8 Łączna wartość opłat i przychodów z zakresu licencji i praw własności na 1 mln ludności [USD] 2007 43,82 445,02 5 904,16 I9 Wskaźnik zapisów na studia z nauk ścisłych i technicznych (przeciętna dla okresu) [%] 2007 22,24 37,36 22,06 I10 Zapisy na studia z nauk ścisłych [%] 2007 9,67 11,42 11,62 – 119 – I11 Liczba badaczy w pracach B+R [liczba osób] 2006 59 572,70 40 410,91 12 167,00 I12 Liczba badaczy na 1 mln ludności [liczba] 2006 1 561,94 7 680,87 2 882,34 I13 Wydatki na B&R [% PKB] 2006 0,56 3,41 1,31 I14 Udział handlu produktami przemysłowymi [% PKB] 2007 55,21 51,68 62,49 I15 Współpraca między uczelniami a firmami przy pracach B&R (1‐7) 2008 3,00 5,50 4,90 I16 Liczba publikacji naukowych [sztuka] 2005 6 853,61 4 813,12 2 120,44 I17 Liczba publikacji naukowych na milion mieszkańców [sztuka/1mln mieszkańców] 2005 179,58 917,47 509,83 I18 Dostępność do kapitału wysokiego ryzyka (1‐7) 2008 3,30 4,90 4,50 I19 Patenty przyznane przez ABP (USPTO), (średnia w latach) [liczba] 2003‐2007 26,60 919,40 181,40 I20 Patenty przyznane przez ABP (USPTO) na milion mieszkańców (średnia w latach) [liczba] 2003‐2007 0,70 175,17 43,59 I21 Udział eksportu produktów zaawansowanych technologicznie jako % eksportu dóbr przemysłowych [%] 2007 4,00 21,00 28,00 I22 Wydatki sektora prywatnego na B+R (1‐7) 2008 3,10 5,30 4,60 I23 Zdolność firm do absorbcji technologii (1‐7) 2008 4,70 6,10 5,50 I24 Występowanie łańcuchów wartości (1‐7) 2008 4,70 5,70 4,90 I25 Import dóbr inwestycyjnych [mln USD] 2003‐07 34 518,50 18 454,69 26 062,65 I26 Eksport dóbr inwestycyjnych [mln USD] 2003‐07 120,15 27 500,00 31 700,00 I27 Artykuły z nauk ścisłych i technicznych pisane w kooperacji z zagranicznymi autorami [%] 2005 47,48 47,96 51,68 I28 Średnia liczba cytowań na jeden naukowy artykuł z branży technicznej i przyrodniczej (‐) 2005 1,28 2,49 2,21 SYSTEM EDUKACJI I ZASOBÓW LUDZKICH: EDUKACJA I ZASOBY LUDZKIE H1 Poziom analfabetyzmu dla osób powyżej 15 roku życia [%] 2007 99,31 100,00 100,00 H2 Średnia lat nauki [lata] 2000 9,84 9,99 9,35 – 120 – H3 Wskaźnik zapisów do szkół średnich [%] 2007 99,55 111,64 111,62 H4 Wskaźnik zapisów do szkół wyższych [%] 2007 66,95 93,81 61,06 H5 Oczekiwany czas życia [lata] 2007 75,00 79,00 79,00 H6 Dostęp do Internetu w szkołach (1‐7) 2008 4,10 6,40 4,20 H7 Wydatki publiczne na edukację [% PKB] 2007 5,00 6,00 5,00 H8 Osiągnięcia w matematyce 4‐klasistów (1‐1000) 2007 n/a n/a n/a H9 Osiągnięcia w naukach ścisłych 4‐klasistów (1‐1000) 2007 n/a n/a n/a H10 Osiągnięcia w matematyce 8‐klasistów (1‐1000) 2007 n/a n/a n/a H11 Osiągnięcia w naukach ścisłych 8‐klasistów (1‐1000) 2007 n/a n/a n/a H12 Jakość edukacji w zakresie przedmiotów ścisłych i matematyki (1‐7) 2008 4,70 6,50 5,10 H13 Nauczanie zarządzania na pierwszym roku w szkołach biznesu (1‐7) 2008 4,50 5,50 5,40 H14 Umiejętności matematyczne 15‐latków (1‐1000) 2006 495,00 548,00 501,00 H15 Umiejętności przyrodnicze 15‐latków (1‐1000) 2006 498,00 563,00 508,00 SYSTEM EDUKACJI I ZASOBÓW LUDZKICH: RYNEK PRACY L1 Stopa bezrobocia [%] 2007 10,00 7,00 5,00 L2 Udział pracujących w przemyśle [%] 2005 29,00 26,00 28,00 L3 Udział pracujących w usługach [%] 2005 53,00 69,00 66,00 L4 Specjaliści jako % zatrudnionych [%] 2007 26,49 33,84 23,02 L5 Szkolenia pracowników (1‐7) 2008 3,60 5,20 5,00 L6 Migracja wykształconych osób (1‐7) 2008 2,70 5,20 5,10 L7 Kooperacja instytucji rynku pracy i pracodawców (1‐7) 2008 3,90 5,30 5,00 L8 Elastyczność wynagrodzeń (1‐7) 2008 5,60 3,50 3,20 L9 Wynagrodzenie i wydajność pracy (1‐7) 2008 4,00 4,30 4,10 L10 Wpływ profesjonalnego zarządzania i dobór kadr (1‐7) 2008 4,60 6,10 5,90 – 121 – L11 Dostępność specjalistycznych badań i szkoleń na rynku lokalnym (1‐7) 2008 4,20 5,80 4,90 L12 Trudności w przyjęciu do pracy (0‐100) 2009 11,00 44,00 11,00 L13 Sztywność godzin pracy (0‐100) 2009 60,00 60,00 20,00 L14 Elastyczność zwolnień pracowników (0‐100) 2009 40,00 40,00 20,00 L15 Wysokość odpraw wyrażona w płacy tygodniowej (koszty zwolnień) [liczba tygodni] 2009 13,00 26,00 24,00 L16 Podatki od wynagrodzeń i ubezpieczenia społeczne [%] 2009 23,50 29,70 12,10 L17 Udział pracujących do ogółu populacji [%] 2007 49,00 57,00 60,00 L18 Stopa zatrudnienia dla osób w wieku 15‐24 lata [%] 2007 26,00 44,00 47,00 L19 Udział osób bezrobotnych z wyższym wykształceniem [%] 2007 10,00 19,00 18,00 L20 Udział osób bezrobotnych ze średnim wykształceniem [%] 2007 73,00 46,00 37,00 L21 Stopa aktywności zawodowej [%] 2007 63,00 75,00 72,00 L22 Udział osób zatrudnionych z wyższym wykształceniem [%] 2005 19,00 33,00 42,00 L23 Udział osób zatrudnionych ze średnim wykształceniem [%] 2005 69,00 46,00 29,00 L24 Udział firm szkoleniowych do ogółu firm [%] 2007 48,00 n/a 73,00 SYSTEM EDUKACJI I ZASOBÓW LUDZKICH: RÓWNOUPRAWNIENIE PŁCI W1 Wskaźnik równości płci (GDI) (0‐1) 2005 0,87 0,95 0,94 W2 Udział kobiet na rynku pracy [%] 2007 45,00 48,00 43,00 W3 Udział kobiet w parlamencie [%] 2007 19,10 42,00 14,20 W5 Zapisy – szkoły średnie (kobiety) [%] 2007 99,00 114,00 116,00 W6 Zapisy – uczelnie wyższe (kobiety) [%] 2007 77,00 103,00 66,00 INFRASTRUKTURA INFORMACYJNO‐TELEKOMUNIKACYJNA T1 Liczba telefonów stałych i mobilnych na 1000 osób [liczba] 2007 1 360,00 1 480,00 1 620,00 T2 Liczba telefonów stałych na 1000 osób [liczba] 2007 270,00 330,00 480,00 – 122 – T3 Telefony przenośne na 1000 osób [liczba] 2007 1 090,00 1 150,00 T4 Komputery na 1000 osób [liczba] 2007 170,00 500,00 580,00 T5 Odbiorniki telewizyjne na 1000 osób [%] 2006 89,00 87,00 119,00 T6 Dzienny nakład dzienników na 1000 osób, [%] 2004 113,00 431,00 182,00 T7 Międzynarodowe połączenia internetowe [bity na osobę] 2007 2 748,00 17 221,00 15 229,00 T8 Liczba użytkowników Internetu na 10.000 osób, [liczba] 2007 440,00 790,00 560,00 T9 Średnie wydatki na Internet w miesiącu [USD] 2006 11,74 22,46 31,35 T10 Dostępność do usług e‐administracji (1‐7) 2008 2,14 5,48 5,66 T11 Zakres korzystania z Internetu w biznesie (1‐7) 2006 4,20 5,40 4,90 T12 Wydatki na telekomunikację i system informatyczny [% PKB] 2007 6,00 5,00 6,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego; Dostęp: www.worldbank. org [Data wejścia: 05-05-2010]. – 123 – 1 140,00 Zmienne użyte w metodzie miały charakter ilościowy i jakościowy, a uzyskano je od wielu organizacji międzynarodowych, takich jak: Bank Światowy, OECD, UNDP, UNCTAD, WEF, Doing Business, Heritage Foundation, Freedom House, USPTO, UNESCO, ITU, TIMSS, ILO, które pozyskiwały je od instytucji i organizacji krajowych. Bezpośrednio i pośrednio zmienne pozyskiwały tysiące osób. Zaprezentowana powyżej metoda pomiaru GOW, opracowana przez zespół ekspertów z Banku Światowego, ma liczne zalety, ponieważ: • kompleksowo analizuje gospodarki krajów istotne pod kątem rozwijania GOW; • zawiera zmienne z obszaru regulacji, rządzenia – wychodzące poza obszar innowacji czy edukacji – powszechnie uznane za kształtujące gospodarki wiedzy; • jest zgodna z najnowszymi badaniami w zakresie rozwoju regionalnego; • zawiera zmienne ilościowe oraz jakościowe, które mają duże znaczenie w opisywaniu i analizowaniu GOW; • metoda wyznaczania wskaźnika wiedzy jest bardzo prosta; • pozwala analizować wybrane obszary GOW; • posiada dostępność on-line w zakresie danych. Metoda ma także liczne słabości, między innymi: • szeroki wachlarz wskaźników charakteryzujących poszczególne filary; • problemy z pozyskiwaniem aktualnych danych dla tego samego roku; • wysoki koszt; • arbitralność doboru zmiennych; • preferencje przy wykorzystaniu źródeł wiedzy; • przydatność wyselekcjonowanych wskaźników do pomiaru stopnia rozwoju GOW jest dyskusyjna, na przykład wskaźnik ubóstwa, liczba dzienników, liczba odbiorników telewizyjnych; • wydaje się, że identyczna waga poszczególnych filarów nie w pełni odzwierciedla specyfikę tworzenia warunków do rozwoju GOW; • wyliczenie zagregowanego wskaźnika wiedzy dla poszczególnych krajów przy użyciu metody standaryzowania polegającej na zacieraniu skali różnicy między poszczególnymi krajami.10 Z zestawienia KAM 2009 ujawnia się ponadto brak pierwszych już skutków kryzysu finansowego, szczególnie dla grupy wskaźników z obszaru mierzącego poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz rynku pracy. Duża grupa wskaźników bazuje bowiem na danych pierwotnych z 2007 roku, a nawet lat minionych. R. Żelazny, Gospodarka oparta na wiedzy – diagnoza stanu wg Knowledge Assessment Methodology 2004, artykuł na konferencji „Strategia Lizbońska a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce”, Kraków, 17 grudnia 2004 r. 10 – 124 – 6.3. Irlandzki cud we mgle – irlandzka gospodarka oparta na wiedzy Irlandia dokonała ogromnych przeobrażeń, gdyż z kraju biednego i rolniczego, z którego tysiące młodych ludzi wyjeżdżało za granicę, w ciągu niespełna dwóch dekad stała się krajem z jedną z najdynamiczniejszych europejskich gospodarek opartych na wiedzy. Przez 30 lat (1972-2002) PKB wzrósł z poziomu 62% dla średniej krajów UE do poziomu 121%, nieznacznie przewyższającego średni poziom PKB w UE w 2002 roku i wyższego niż ma Wielka Brytania (tabela 6.4). Średni wzrost wyniósł ponad 6,5% w ciągu ostatniej dekady XX wieku, a liczba stworzonych nowych miejsc pracy była 4 razy większa niż w Anglii. Źródłem tego były wysokie technologie oraz pierwsze miejsce w regionie w eksporcie oprogramowania. Potwierdzeniem bardzo wysokiej pozycji Irlandii w świecie była wartość eksportu dóbr zaawansowanych technologicznie w przeliczeniu na jednego mieszkańca. W porównaniu z Francją ta wartość w 2002 roku była wyższa o 650%, z Niemcami – blisko o 800%, ze Stanami Zjednoczonymi o ponad 900% i z Japonią – o blisko 1000%11. Tabela 6.4. WybranewielkościIrlandiiwlatach1972‐2002 ROK 1972 1982 1992 2002 PKB per capita [% średniej UE] 62,20 67,90 79,80 121,40 Zatrudnienie [mln osób] 1,05 1,15 1,17 1,75 Eksport towarów i usług [% PKB] 31,90 44,30 60,80 95,90 WYSZCZEGÓLNIENIE Źródło: Agencja Rozwoju Przemysłu (IDA) Irlandia; dostęp: www.dublin.polishembassy.ie [Data wejścia: 24-02-2006]. Główne czynniki, które zaważyły na wzroście gospodarczym w Irlandii, to: • edukacja (lata sześćdziesiąte XX wieku i kolejne dekady); • umiejętne wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej (wstąpienie do UE w 1973 roku); • prowadzenie polityki wspierającej przedsiębiorczość; • inwestycje zagraniczne (duży napływ od lat osiemdziesiątych). Pierwsze zmiany w edukacji, wprowadzone w latach sześćdziesiątych, zintensyfikowały się w latach siedemdziesiątych XX wieku. Rozszerzono możliwości A. Rzońca, Model nabywania wiedzy przez praktykę jako przykład modelu nowej teorii wzrostu, „Bank i Kredyt” 2002 nr 9, s. 36. 11 – 125 – nauki przez stworzenie bezpłatnych szkół średnich oraz przez wzrost nakładów na szkolnictwo wyższe i edukację techniczną. Dużą rolę odegrały regionalne technika (Regional Technical College), których rozwój na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku był finansowany w znacznej mierze ze środków strukturalnych UE. Znaczące wydatki na edukację ze strony państwa nie korelowały tak bardzo ze wzrostem wydatków na B+R. W 1997 roku w Irlandii wydatki na badania naukowe w stosunku do PKB były o 0,78% niższe niż przeciętnie w państwach OECD12. Przykład Irlandii podważa występowanie silnego związku wydatków na B+R ze wzrostem PKB. Ponadto od lat sześćdziesiątych XX wieku znoszono bariery w handlu, kształtowano stabilną politykę makroekonomiczną i podatkową. Istotny jest fakt, że obecny boom spowodował wzrost kosztów mieszkań, domów, czynszu. Podaż ze strony sektora budowlanego okazała się za niska, a więc sektor budowlany także korzystał z okresu prosperity i rozwijał się, nadrabiając zapóźnienia z minionych dekad. Do zadań Agencji Rozwoju Przemysłu (IndustrialDevelopmentAgency–IDA), utworzonej w 1969 roku, należało także przyciąganie zagranicznego kapitału. Zwracano uwagę na firmy z następujących sektorów: • informatycznego i elektronicznego; • chemicznego i farmaceutycznego; • biotechnologicznego. Dużym przeobrażeniom uległy regulacje rynku pracy, przejawiające się, w skróceniu przeciętnego okresu wypowiedzenia umów o pracę, który w 2002 roku wynosił: 15 dni dla pracowników o stażu ponad 4 lata i 2 miesiące o stażu ponad 20 lat13.Liberalizacji poddano powód do zwolnienia: na przykład brak odpowiednich kwalifikacji, likwidacja stanowiska pracy, pracodawca nie kieruje się przesłankami socjalnymi: wiek pracownika czy staż pracy. Zniesiono usztywnienia w zawieraniu umów o pracę na czas określony, co do liczby kolejnych umów i okresu zatrudnienia. Obniżono koszty zakładania i prowadzenia biznesu oraz podniesiono sprawność instytucjonalną, czego przykładem jest jeden z najkrótszych w Europie czas, niezbędny na zarejestrowanie spółki. Wynosi on w systemie zwykłym (ordinary) 15 dni roboczych, Phrainn: 10 dni roboczych i CRODisk: 5 dni roboczych. Opłata manipulacyjna za wpis w Biurze Rejestracyjnym Spółek wynosi 60 EUR; przy zgłoszeniu internetowym wpis jest bezpłatny14. Średni koszt zarejestrowania spółki to wydatek około 250 EUR15, przy stawce podatkowej CIT wynoszącej 12,5%, co na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku uznawano jako Ibidem, s. 37. A. Rzońca, Lekarstwonabezrobocie, „Newsweek” 2002 nr 12, s. 54. 14 K. Wach, JakzałożyćfirmęwUniiEuropejskiej.Irlandia–wartomiećtuoddział, „Rzeczpospolita” 2004 nr 49. 15 A. Rzońca, Lekarstwonabezrobocie…, op. cit., s. 54. 12 13 – 126 – dumping podatkowy, ponieważ średnie stawki CIT w Europie Zachodniej wynosiły ponad 40%16. Stworzone podstawy wzrostu gospodarczego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ujawniły się dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku. Te działania, które przyniosły wzrost gospodarczy, doskonale wkomponowały się w podstawy gospodarki opartej na wiedzy, gdyż zaczęto zmiany od edukacji, potem systemu prawnego, czyli całej infrastruktury instytucjonalnej, następnie, gdy istniał odpowiedni kapitał społeczny i korzystne otoczenie, w tym przychylne nastawienie ze strony rządu i samorządów, położono nacisk na nowe technologie, innowacje. Inwestycje zagraniczne oraz umiejętne wykorzystanie pomocy z Unii Europejskiej dopełniły sukcesu i przyniosły Irlandii miano „celtyckiego tygrysa”17. O dużym wpływie inwestycji zagranicznych, głównie z USA, na gospodarkę Irlandii mówią dane, z których wynika, że w 1998 roku firmy międzynarodowe zatrudniały 47% ogółu zatrudnionych w przemyśle, produkowały 82% dóbr przemysłowych i miały udział w eksporcie dóbr wynoszący 88%18. Liczba zagranicznych amerykańskich firm, które zainwestowały w Irlandii między rokiem 1973 a 1998, wzrosła z 115 do 328. Wśród nich znalazły się takie światowe giganty, jak: Dell, Digital Equipment, Gateway Computers, Hewlett Packard, IBM, Intel, Microsoft czy Netscape19. Firmom zagranicznym, z branży reprezentujących zaawansowane technologie, „wypadało” mieć oddział w Irlandii. Czynnik lokalizacji dla kolejnych firm był znaczący, gdyż występowało zjawisko przepływu wiedzy między firmami, szybko rozwijał się rynek pracy z wykwalifikowaną kadrą oraz następowały silne sprzężenia zwrotne w relacjach klient – firma20. Zmiany w edukacji dały dobry „grunt” pod inwestycje zagraniczne przedsiębiorstw o zaawansowanych technologiach. Największe wartości wzrostu gospodarczego i napływu inwestycji zagranicznych osiągnięto w latach 1990-1995. Oprócz wysokich kwalifikacji Irlandczyków ważną rolę odegrały korzystne przepisy prawne, konkurencyjne w regionie wynagrodzenia oraz przychylność rządu, który wyraźnie popierał inwestycje zagranicznych firm wytwarzających oprogramowanie. Inwestowanie w techniczne umiejętności ludzi, wysokie bezpośrednie inwestycje i korzystna polityka gospodarcza przyniosły Irlandii sukces. Zmiany w systemie podatkowym, służące firmom, oraz zmiany w kodeksie pracy były sprzężone ze zmianami w systemie edukacji. O znacznym wpływie edukacji na życie polityczne, a pośrednio na infrastrukturę instytucjonalną, świadczy K. Wach, Jakzałożyćfirmę,…,op. cit. M. Kowalski, Polityka regionalna Unii Europejskiej w Irlandii, „Gospodarka Narodowa” 2005 nr 4, s. 74. 18 F. Barry, H. Gorg, E. Strobl,Foreigndirectinvestment,agglomerations,anddemonstrations effects:anempiricalinvestigation, „Review of World Economics” 2003 No. 139 (4), p. 585. 19 Ibidem, p. 585-587. 20 Ibidem, p. 584. 16 17 – 127 – to, że na 60 miejsc w Senacie 49 obsadzanych jest przez społeczność akademicką21. Dzięki szerokim zmianom instytucjonalnym oraz rozwinięciu infrastruktury teleinformatycznej możliwe stało się przejście do gospodarki informacyjnej, co zaowocowało awansem Irlandii do grupy światowych liderów w eksporcie oprogramowania. Doświadczenie Irlandii wskazuje na to, że system edukacyjny powinien zwracać uwagę przede wszystkim na wykształcenie w zakresie znajomości języków obcych, umiejętności posługiwania się programami komputerowymi i korzystania z nich, znajomości systemów operacyjnych, języków programowania oraz na wykształcenia w uczniach umiejętności analitycznego myślenia22. Zmiany w systemie edukacji odbywały się przy udziale konfederacji pracodawców w dziedzinie przemysłu i biznesu, którzy uczestniczyli w opiniowaniu rządowych inicjatyw z zakresu szkolnictwa wyższego oraz zasiadali w zarządach uczelni23. W Irlandii, jako jedynym kraju spośród innych kohezyjnych, to jest Grecji, Hiszpanii i Portugalii, proces konwergencji, począwszy od 1994 roku, kiedy to znacząco wzmocniono rolę funduszy strukturalnych, przebiegał znacznie szybciej i wynosił więcej o 6% wartości realnego PKB na jednego mieszkańca w porównaniu ze średnią krajów UE24. Tabela 6.5. PodstawowewskaźnikimakroekonomiczneIrlandiiwlatach1994‐1999 ROK WYSZCZEGÓLNIENIE 1994 1995 10 1996 1997 1998 1999 ZMIANA W OKRESIE 1994‐1999 Stopa wzrostu PKB [%] 5,8 7,8 10,8 8,6 10,9 5,1 PKB per capita 10,2 11,5 12,6 14,3 16,4 18,3 8,1 PKB per capita [% średniej w UE] 89,0 93,0 92,8 96,4 102,1 105,1 18% Stopa zatrudnienia 45,4 47,1 48 49 52,9 55,3 9,9 Stopa bezrobocia 14,7 12,2 11,9 10,3 7,6 5,6 10,1 Źródło: M. Kowalski, Polityka regionalna UniiEuropejskiej wIrlandii, „Gospodarka Narodowa” 2005 nr 4, s. 74. R. Mosakowski, SzkolnictwowyższewkrajachUniiEuropejskiej.Stanobecnyiplanowane reformy, Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2002, s. 144. 22 Ch. May, The Global information economy and competitive advantage, w: Globalization: ExperiencesandProspects, eds. A. Kukliński, H. Bunz, Friedrich Ebert Stifung, Warsaw 2001, p. 78. 23 R. Mosakowski, Szkolnictwowyższe,…, op. cit., s. 155. 24 S. Luc, IntegracjapolitykigospodarczejwUniiEuropejskiejarealnakonwergencjanowych krajów, w: Problemy ekonomii i polityki rozwoju, red. J. Stacewicz, Oficyna Wyd. SGH, Warszawa 2005, s. 39. 21 – 128 – Podstawowe dane makroekonomiczne, zaprezentowane w tabeli 6.5, potwierdzają znaczną poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej Irlandii w latach 1994-1999. Najważniejsze z nich to wzrost stopy PKB z 5,8% do 10,9%, zmniejszenie bezrobocia z 14,7% do 5,6%, i związane z tym zwiększenie stopy zatrudnienia o prawie 10% do poziomu 55,3% ogółu ludności. Irlandia prawdziwy test gospodarki opartej na wiedzy przeszła w okresie kryzysu z lat 2007-2009 i, niestety, bardzo mocno go odczuła. Podstawowe wskaźniki makrogospodarcze bardzo się pogorszyły, wzrosło bezrobocie z poziomu 4,6% na koniec 2007 roku do poziomu 11,8% na koniec 2009 roku25. Ponadto deficyt finansowy w 2009 roku sięgnął 14,3%, co między innymi doprowadziło do wzrostu zadłużenia rządu, które wynosiło tylko 24% PKB na koniec 2007 roku, by gwałtownie wzrosnąć do poziomu 59% PKB na koniec 2009 roku26. Warto wskazać, że sektor prywatny w Irlandii był bardzo mocno zadłużony, powyżej 200% PKB, niskie były wydatki na B+R (około 1,5%). Ponoszone dość wysokie opłaty licencyjne i prawa własności, przy coraz większej konkurencji innych państw, przy błędach w infrastrukturze instytucjonalnej i braku właściwego nadzoru w sektorze finansowym, ujemnie wpłynęły na funkcjonowanie gospodarki opartej na wiedzy w ostatnich kilku latach. Obecnie Irlandia zajmuje pierwsze miejsce w Europie pod względem emigracji z liczbą dziewięciu wyjazdów na 1000 mieszkańców. Przy PKB wynoszącym 163 mld EUR, pomoc UE i MFW zamknie się w kwocie 85 mld USD, natomiast koszt ratowania Anglo-Irish Bank, który udzielił poręczenia developerom na ponad połowę PKB Irlandii, przy wcześniejszych wzrostach cen na rynku nieruchomości o ponad 500%, ma wynieść 35 mld EUR27. 6.4. Od lasu do telefonu – fińska gospodarka oparta na wiedzy Lasy, które pokrywają znaczne połacie Finlandii, są do dziś znacznym bogactwem narodu. W latach sześćdziesiątych XX wieku drewno, tarcica i wyroby papiernicze stanowiły ponad 60% eksportu Finlandii. Nawet w 1990 roku udział tego sektora wynosił 40% i był tylko nieznacznie mniejszy od sektora produktów maszynowych i metalowych – 31%28. Zarys rozwoju gospodarki Finlandii zaprezentowano na rysunku 2. W latach dziewięćdziesiątych nastąpiły gwałtowne zmiany, eksport elektroniki i produktów zaawansowanych technologicznie sięgnął ponad 30%, a Finlandia stała się światowym liderem w produkcji telefonów komórkoIMF; dostęp: www.imf.org [Data wejścia: 21-12-2010]. Dostęp: www.dublin.polemb.net [Data wejścia: 21-12-2010]. 27 W. Smoczyński, Irlandia: zmarnowany cud gospodarczy, dostęp: www.polityka.pl [Data wejścia: 21-12-2010]. 28 Building knowledge economies: opportunities and challenges for EU accession countries, Final Report of the Knowledge Economy Forum, February, 19-22, World Bank, EU, OECD, EBRD, EIB, Paris 2002, p. 10-11. 25 26 – 129 – wych i związanych z tym akcesoriów. Źródłem tego sukcesu był liberalny rynek telekomunikacyjny, jako jeden z nielicznych na świecie, oraz klaster telekomunikacyjny z historią liczącą ponad 100 lat29. Już bowiem w latach trzydziestych minionego wieku w Finlandii funkcjonowało ponad 800 firm telekomunikacyjnych30. Rysunek 6.2. StadiarozwojuekonomicznegoiprzemysłowegoFinlandii Źródło: C. J. Dahlman, J. Routti, P. Yla-Anttila, Finlandasaknowledgeeconomy:Elementsofsuccess andlessonslearned,World Bank, Washington 2005, p. 6. Obecnie motorem wzrostu przemysłu telekomunikacyjnego jest Nokia, światowy lider rynku telefonii bezprzewodowej. Świadczą o tym dane o sprzedaży, która wyniosła 432 mln telefonów w 2009 roku31, mimo iż w ciągu ostatnich lat udział w rynku powoli spada. Zatrudnienie Nokii razem z Nokia Siemens Network wynosi ponad 120 tys. osób, z czego przy pracach B+R zatrudnionych jest ponad 37 tys. osób i wydatkach na B+R w wysokości 5,9 mld EUR w 2009 roku32. Zatrudnienie Nokii w Finlandii wynosi około 30 tys. osób. Jak to się stało, że mały kraj, posiadający ograniczone zasoby naturalne, stał się liderem na rynku w erze „nowej gospodarki”? L. Paija, TheICT:TheengineofKnowledge‐drivenGrowthinFinland,in:Innovativeclusters, driversofnationalinnovationsystems, OECD, Paris 2001, p. 24. 30 L. Paija, TheICT:TheengineofKnowledge‐driven…, op. cit., p. 42. 31 Nokiainbrief, p. 1, dostęp: www.nokia.com [Data wejścia: 21-12-2010]. 32 Nokiain2009, p. 5; dostęp: www.nokia.com [Data wejścia: 21-12-2010]. 29 – 130 – Zagłębiając się dokładniej w politykę społeczno-gospodarczą realizowaną w Finlandii, można wysnuć wniosek, że pierwsze kroki na drodze do gospodarki opartej na wiedzy ten kraj rozpoczął już w 1960 roku, powołując Radę do spraw Polityki Naukowej, by w 1987 roku przekształcić ją w Radę do spraw Polityki Naukowej i Rozwoju Technologicznego33. DozadańRadyzaliczasię: • określanie kierunków rozwoju polityki naukowej i polityki rozwoju technologicznego oraz warunków, jakie muszą być spełnione; • rozpoznanie ogólnych kierunków rozwoju zadań naukowych i edukacji oraz przedkładanie odpowiednich planów działania i raportów Radzie Ministrów; • rozpoznawanie, opracowywanie i proponowanie środków, jakie powinny być podejmowane dla rozwoju i wrażania technologii; • zajmowanie się ważnymi problemami uczestnictwa Finlandii w międzynarodowej współpracy naukowej i technologicznej; • uczestnictwo w rozwiązywaniu istotnych problemów prawnych związanych z organizacją i tworzeniem warunków dla prowadzenia badań naukowych, a także ze wspieraniem rozwoju i wdrażaniem technologii; • podejmowanie inicjatyw i przedkładanie propozycji w sprawach znajdujących się w kompetencji Rady Ministrów i poszczególnych ministrów. 34 W skład Rady wchodzą35: premier (na czele); zastępcy: minister edukacji, nauki i kultury oraz minister handlu i przemysłu; minister finansów; minister transportu i komunikacji; minister środowiska; minister obrony; 10 członków ad personam mianowanych przez rząd na okresy trzyletnie, w tym wybitni uczeni, przedstawiciel Federacji Przemysłu Fińskiego, prezesi wielkich korporacji (na przykład Nokii), przedstawiciel Federacji Związków Zawodowych; dodatkowo z Radą współpracuje czterech stałych ekspertów. Skład Rady jest bardzo zróżnicowany: od ministrów do przedstawicieli związków zawodowych, prezesów firm i naukowców. Taki układ, mający jasno określone cele, oraz odpowiedni system wartości nie powoduje korupcyjnych powiązań. Wynikiem jest to, że Finlandia ma jeden z najniższych wskaźników korupcyjności na świecie. 33 J. Wierzbowski, Fińskadrogadospołeczeństwainformacyjnegoigospodarkiopartejnawie‐ dzy, Instytut Łączności, Warszawa 2003, s. 47. 34 Ibidem, s. 49. 35 J. Wierzbowski, Fińskadroga,…,op. cit, s. 49. – 131 – Ranga Ministra Edukacji jest duża, gdyż występuje on jako zastępca szefa Rady. Ministerstwo Edukacji spełnia trzy podstawowe funkcje36: • ponosi odpowiedzialność za system nauki oraz kierunki i poziom prac naukowo – badawczych; • nadzoruje funkcjonowanie państwowych wyższych uczelni i ich osiągnięcia dydaktyczne; • zapewnia wspólnie z uniwersytetami podstawowe usługi i infrastrukturę (biblioteki naukowe, centra informacyjne, archiwa, sieć ośrodków badawczych i ośrodków wyposażonych w komputery wielkiej mocy) na potrzeby badań naukowych w kraju. Cele postawione przed Radą to zapewnienie każdemu umiejętności sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym37, jak: • umiejętności techniczne; • umiejętności w zakresie wykorzystania technologii komunikacyjnych; • umiejętności pozyskiwania i wykorzystywania informacji; • umiejętności wykorzystania pozycji konsumenta w otoczeniu rynkowym; • wywieranie wpływu na politykę informacyjną prowadzoną w stosunku do społeczeństwa; • specjalne programy, przykładowo kształcenie personelu nauczającego. Podłożem sukcesu Finlandii są działania podejmowane w ostatnich dekadach. Była to odpowiednio realizowana polityka społeczna, stała i przewidywalna polityka gospodarcza oraz położenie nacisku na edukację i innowacje. Istotne jest, że na początku lat osiemdziesiątych Finlandia sukcesywnie zwiększała nakłady na badania i rozwój z 1,2% PKB do ponad 3% na przełomie wieków XX i XXI, jednocześnie zwiększały się wydatki prywatne w całkowitej strukturze.38 W tym czasie inne państwa OECD redukowały rządowe wydatki na B+R. Udzielone przez rząd Finlandii znaczne poparcie fińskim firmom przez wsparcie ich programów B+R, a więc skierowane na wzrost innowacyjności, przyczyniło się do zdobycia nowych rynków i stało się aktywną odpowiedzią na kryzys wczesnych lat dziewięćdziesiątych. Kryzys wywołany rozpadem Związku Radzieckiego w 1991 roku przyczynił się do gwałtownego spadku eksportu produktów fińskich, dla których znaczącym rynkiem zbytu były kraje bałtyckie i Rosja. Wzrost PKB w Finlandii z 5% w 1989 roku spadł do minus 5% w 1991, a bezrobocie wzrosło z 5% do 20%39. W tym czasie pracę straciło 450 tys. osób. Finlandia zintensyfikowała działania na otwarcie swojej gospodarki na inwestycje zagraniczne, stworzenie odpowiednich zachęt ekonomicznych i instytucjonalnych dla innowacji, liberalizację i deregulacje rynku krajowego. Te działania, jak Ibidem, s. 51. Ibidem, s. 53. 38 L. Paija, TheICT:TheengineofKnowledge‐driven…, op. cit., p. 33. 39 Buildingknowledgeeconomies…, op. cit., p. 10-11. 36 37 – 132 – i wymienione wyżej, w latach osiemdziesiątych dały podstawę, by w dzisiejszych czasach mówić o gospodarce Finlandii jako opartej na wiedzy. Finlandia jest także przykładem kraju, który z pożytkiem skorzystał z offsetu. Wymienia się tu głównie Nokię, która dzięki offsetowi wyrosła na głównego konkurenta Motoroli amerykańskiej40. Wykształcone społeczeństwo i kapitał ludzki umożliwiły szybką adaptację nowych rozwiązań technologicznych oraz rozwój i udoskonalenie starych. Prezes Nokii K. Kairami już w latach siedemdziesiątych, widząc ograniczenia po stronie niewystarczających zasobów ludzkich stojące przed firmą w ekspansji na rynki Europy, USA, Japonii, rozpoczął modernizację publicznego systemu edukacyjnego41. Modernizacja sektora edukacyjnego polegała na wysyłaniu studentów fińskich za granicę i przyjmowaniu obcokrajowców na uczelnie krajowe, kształceniu ustawicznym oraz większej współpracy uczelni i przemysłu. Dużym osiągnięciem było założenie Uniwersytetu Nokii, na którym pracownicy mogli podnosić swoje wykształcenie ze średniego na wyższe, a z wyższego na doktorskie. Nokia fińska odznacza się też wyjątkową kulturą organizacyjną, opartą na kulturze bizantyjskiej42. Na swoisty ewenement kulturowy w Finlandii zwrócił uwagę także M. Castells, profesor z Uniwersytetu Kalifornijskiego, który ujął to następująco, porównując z modelem z Doliny Krzemowej43: modelbizneso‐ wyopartyjestnaniehumanitarnejkonkurencjistykającejsięzaktamisamobójstw, alkoholizmu oraz narkomanii, co jest drugą, jej ciemną stroną. Dlatego nie jest tomodel do polecenia. Jednym z ważniejszych pytań w pracy badawczej jest: tak, tookropne, ale czy jest inna jakaś alternatywa? Dopiero teraz mogę powiedzieć, że alternatywąjestFinlandia. Realizując politykę badawczą, już na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku kładziono w Finlandii nacisk na społeczną naturę biznesu44. Kolejnym argumentem świadczącym o wyjątkowości kultury fińskiej są doświadczenia w nauczaniu studentów fińskich. Zaobserwowano je na przykładzie studentów uczestniczących w programie Sokrates, a studiujących na Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Studenci ci, gdy nie są przygotowani do zaliczenia czy egzaminu, proszą o wystawienie do indeksu oceny niedostatecznej. Nie proszą o dodatkowe terminy ani nie tłumaczą się innymi przyczynami nieprzygotowa- Komitet Badań Naukowych; dostęp: www.kbn.gov.pl [Data wejścia: 23-01-2003]. W literaturze napisano, że korzyści w unowocześnianiu gospodarki przy offsecie uzyskały także Izrael i RPA. 41 D. Ferranti, G. E. Perry, D. Lederman, W. F. Maloney, Fromnaturalresourcestotheknowledge economy.Tradeandjobquality, World Bank, Washington 2002, p. 57. 42 Przy pogłoskach dotyczących przejęcia Nokii przez Cisco analitycy inwestycyjni zwrócili uwagę na całkowicie odmienne kultury organizacyjne; dostęp: www.rp.pl [Data wejścia: 1101-2011]. 43 DevelopmentandImplementingknowledgemanagementintheParliamentofFinland, Parliament of Finland, Committee for the future, Helsinki 2002, p. 89. 44 Ibidem, p. 89. 40 – 133 – nia45. System edukacji w Finlandii na niższych szczeblach edukacji wyróżnia też obecność dwóch nauczycieli w klasie; jeden prowadzi zajęcia, pisze na tablicy, drugi w tym czasie podchodzi do słabszych uczniów i pomaga przyswoić przedstawiany materiał. Gospodarka oparta na wiedzy w Finlandii, na co wskazuje analiza danych makroekonomicznych z lat 2007-2009 dostępnych w bazie Międzynarodowego Funduszu Walutowego46, obroniła się. Zauważyć co prawda można pogorszenie danych na rynku pracy, czyli wzrost bezrobocia z 6,8% w 2007 roku do 8,3% na koniec 2009 roku, w przeciwieństwie jednak do omawianej wcześniej Irlandii pogorszenie nie przybrało drastycznej skali i jest zachowana stabilność społecznogospodarcza kraju. W tym też czasie obniżyła się pozycja konkurencyjna jednej z głównych lokomotyw Finlandii, a mianowicie Nokii, na skutek poczynionych w połowie minionej dekady XXI wieku błędów w zakresie badań i wprowadzania nowych lub udoskonalonych modelów telefonów komórkowych, w tym smart fonów47. 6.5. Uwagi końcowe Warunki, które są niezbędne do właściwej realizacji działań zmierzających do budowy (wdrożenia) GOW, zostały ujęte w czterech filarach (pierwszy składa się z dwóch filarów) i przedstawione w raporcie Building knowledge economies: opportunitiesandchallengesforEUaccessioncountries.Mimo że od opublikowania raportu minęło już osiem lat, w dalszym ciągu są one aktualne dla większości krajów na świecie, w tym także dla Polski. Pierwszy filar GOW zakłada stworzenie odpowiednich zachęt ekonomicznych oraz całej infrastruktury prawnej i instytucjonalnej, która sprzyja otoczeniu zorientowanemu na wymianę i tworzenie wiedzy oraz rozwój przedsiębiorczości. Zmienne z polityki ustroju i rządzenia zostały włączone do filara infrastruktury instytucjonalnej. Szczególnie podkreśla się w nim znaczenie: • właściwego systemu prawnego i regulacji służących wzmocnieniu konkurencji, przedsiębiorczości, restrukturyzacji firm, własności intelektualnych, powstawaniu nowych rynków produktów i usług oraz ułatwień w handlu i inwestycjach zagranicznych, a także umożliwienie jednostkom i przedsiębiorstwom na dostosowywanie się do zmiennych warunków; • wzmocnienia systemu finansowemu, włączając w to rynek kapitałowy, aby zasoby finansowe mogły przepływać do najbardziej innowacyjnych i konkurencyjnych sektorów i firm; Rozmowa z Janem Fazlagiciem, Kazimierz Dolny, 28 kwietnia 2006 roku. MFW, Dostęp: www.imf.org [Data wejścia: 21-12-2010]. 47 T. Boguszewski, Nokia miała swego iPhone’a przed Apple, „Rzeczpospolita” 2010, 3 października. 45 46 – 134 – • ułatwienia i wsparcie dla małych i średnich firm, które są źródłem znaczących innowacji i tworzą nowe miejsca pracy; • tworzenia efektywnego, praworządnego i odpowiedzialnego rządu zdolnego do wdrażania polityki sprawnie i we właściwy sposób, pozbawiony korupcji na wszystkich szczeblach rządzenia. Drugi filar GOW to budowa kapitału ludzkiego i gospodarki wiedzy, czyli zmienne z zakresu edukacji. Do priorytetów zalicza się: • decentralizację inicjatywy, odpowiedzialność i praworządność na wszystkie szczeblach edukacji oraz tworzenie warunków i zachęt dla prywatnych inwestycji i innowacji w system edukacji; • skierowanie wysiłków i działań ministerstwa edukacji na kluczowe zagadnienia związane z jakością, działaniem i funkcjonowaniem systemu kształcenia, wyznaczając ramy programowe nauczania, a nie układanie poszczególnych programów zajęć; • łączenie różnych form kształcenia: zawodowego, zaocznego, nauczania i szkolenia na odległość, stwarzając warunki na naukę przez całe życie. W trzecim filarze GOW podkreśla się narodową (regionalną) infrastrukturę informacyjną, promującą wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w zarządzaniu państwem oraz regionem, a także działalności sektora prywatnego i organizacji pozarządowych. Powyższe założenia osiągnie się przez: • popieranie konkurencji i prywatnych inwestycji w infrastrukturę informacyjną i usługi; • tworzenie adekwatnych rozwiązań prawnych dla nowych form ekonomicznej i społecznej aktywności, a także wprowadzanie najnowocześniejszych rozwiązań informacyjno-technologicznych do pracy urzędów państwowych, na przykład e-rządzenie; • promocję szerokiego i publicznego dostępu do Internetu, szczególnie w całym społeczeństwie, przy wykorzystaniu partnerstwa publiczno–prywatnego (PPP) do inwestowania w technologie informacyjno-telekomunikacyjne. Ostatni, czwarty filar GOW, zgodnie z koncepcją Banku Światowego, to stworzenie sprawnego i efektywnego narodowego systemu innowacji i popieranie badań, których rezultatem są innowacje wdrażane do codziennego życia. Działania należy skoncentrować na: • racjonalizacji wydatków publicznych na badania i rozwój, które powinny mieć charakter praktyczny; • popieraniu kooperacji między firmami, uczelniami wyższymi, rządem oraz prywatnymi organizacjami, wspierając także kontakty z ich zagranicznymi partnerami. Zgodnie z zaleceniami ekspertów Banku Światowego należy dokonać analizy gospodarki danego kraju z uwzględnieniem jego specyficznych własności oraz przewag komparatywnych (terms of trade). Na podstawie przedstawionych przy- – 135 – kładów rozwoju GOW w Finlandii, który łagodnie przetrwał ostatni kryzys, a także błędów poczynionych w Irlandii oraz bieżącej obserwacji rzeczywistości z pewnością w Polsce są konieczne: • realizacja spójnej polityki systemu edukacji, innowacji oraz infrastruktury telekomunikacyjnej i instytucjonalnej; • koordynacja między wszystkimi obszarami funkcjonalnymi oraz między rządem, samorządem, środowiskiem biznesu oraz społeczeństwem lokalnym; • walka z patologiami (w tym z korupcją); • zwiększenie efektywności w wydatkowaniu pozostałych środków unijnych; • tworzenie zbioru dobrych praktyk; • podniesienie kapitału społecznego przez integrację mieszkańców; • poprawa jakości kształcenia i mobilność studentów, jak również kadry akademickiej; • wdrożenie koncepcji zarządzania wiedzą i organizacyjnego uczenia się do administracji publicznej; • poprawa dostępu do informacji wraz z zapewnieniem powszechnego dostępu do Internetu, niezależnie od osiąganych dochodów i miejsca zamieszkania; • zwiększenie nakładów na B+R z dramatycznie niskiego poziomu 0,67%; • pogłębienia relacji z Polonią w zakresie gospodarki i edukacji; • wdrożenie polityki migracyjnej mającej na celu wzmocnienie krajowego kapitału ludzkiego; • wdrożenie wartościowania pracy w administracji publicznej. Przedstawione wyżej zadania i rekomendacje stanowić będą bardzo duże wyzwanie dla dalszego rozwoju Polski, kraju, który w wielkościach bezwzględnych traci swoją konkurencyjność na arenie międzynarodowej. Realizacja zatem spójnej długookresowej polityki rozwoju opartej na wiedzy, przy jednoczesnym dużym stopniu elastyczności, wymaga zaangażowania przedstawicieli różnorodnych środowisk, od administracji zaczynając, na środowisku przedsiębiorców kończąc. Potrzeba także koordynacji dużych zespołów eksperckich i, co najważniejsze, szerokiego poparcia zmian. Doświadczenia omawianych krajów są niezwykle cenne, ale wierne kopiowanie modeli nie przynosi pożądanych skutków. Należy podkreślić, że sukces Finlandii jest niewątpliwy, tym bardziej gdy uwzględni się liczne uwarunkowania środowiskowo-biologiczne, takie jak długie wieczory i zimy, rozproszenie geograficzne mieszkańców, niekorzystne warunki dla wegetacji roślin, sąsiedztwo „bitnych” narodów Rosji i Szwecji. Finlandia miała na swej drodze liczne zagrożenia i wyzwania, które przezwyciężała, a przyszłość pokaże, czy ten model nadal będzie odnosił sukcesy. Gospodarka oparta na wiedzy to, zdaniem profesora R. Galara, strukturaszukającarozwiązań,niedasięjejzbudować,atrzebatwo‐ rzyćwarunkidlajejrozwoju, co – moim zdaniem – oznacza tworzenie właściwych regulacji, polityk i budowanie kapitału społecznego. – 136 – 7 Konrad Prandecki Tworzenie społeczeństwa informacyjnego na przykładzie Finlandii G ospodarka oparta na wiedzy (GOW) to cel, do jakiego dąży wiele państw rozwiniętych i aspirujących do tego miana. Pojęcie to oznacza rozwój społeczeństwa w sytuacji, gdy większość dochodu jest generowana w oparciu o działania wykorzystujące wiedzę, na przykład usługi lub produkty wysokiej technologii. Osiągnięcie tego stanu jest możliwe dzięki umiejętności przetwarzania informacji w wiedzę. Punktem wyjścia są dane, które definiuje się jako podstawowy element składowy informacji (rysunek 7.1). Dopiero zbiór danych tworzy informację (uosabia ona zrozumienie relacji jakiegoś zjawiska, na przykład przyczyny i skutku). Ta z kolei musi być właściwie przekształcona, aby stanowić wiedzę, która odpowiednio wykorzystana i modyfikowana, staje się mądrością. Proces ten często jest przedstawiany w formie piramidy wiedzy. Jednakże coraz częściej zauważa się, że z określonego zbioru informacji można wytworzyć duże ilości różnorodnej wiedzy, co powoduje, że nie zawsze występuje proces tworzenia z większego zbioru mniejszego. Niejednokrotnie proces przechodzenia od informacji do wiedzy jest niezauważalny. Podstawą tego działania zawsze muszą być dane. Z tego powodu, – 137 – dążąc do budowy gospodarki opartej na wiedzy, warto się przyjrzeć idei społeczeństwa informacyjnego (SI). Rysunek 7.1. Procesprzetwarzaniadanychwmądrość Źródło: opracowanie własne. 7.1. Społeczeństwo informacyjne – aspekty teoretyczne Według Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for EconomicCooperationandDevelopment – OECD), w przyszłości informacjabędzie stanowiładużączęśćwartościdodanejwiększościdóbriusług,adziałalnościinfor‐ macyjnie intensywne będą, w rosnącym stopniu, charakteryzować gospodarstwa domoweiobywateli1. Wzrost znaczenia informacji i wiedzy w życiu jest obserwowany od dawna. Wszystkie dokonania cywilizacyjne człowieka zostały oparte na wiedzy. Jednakże dopiero współcześnie dostęp do informacji stał się powszechny. Wynika to między innymi z masowego korzystania z prasy, radia, a przede wszystkim z telewizji. W ostatnich kilkunastu latach obserwuje się również gwałtowny rozwój nowego medium, jakim jest Internet. Narzędzie to spowodowało nie tylko niespotykane wcześniej ułatwienie w dostępie do informacji, ale również doprowadziło do powstania nowych platform komunikacyjnych. Umiejętne wykorzystanie wszystkich kanałów informacji stanowi podstawę dla zaistnienia społeczeństwa informacyjnego, które jest definiowane na wiele sposobów. Różnorodność opisów wynika z trudności precyzyjnego określenia, czym jest to wieloaspektowe zjawisko. Podczas pierwszego Kongresu Informatyki Polskiej stwierdzono, że jest to społeczeństwocharakteryzującesięprzygotowaniemizdolnościądoużytkowania systemówinformatycznych,skomputeryzowaneiwykorzystująceusługitelekomuni‐ kacjidoprzesyłaniaizdalnegoprzetwarzaniainformacji2. W strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego określono je jako: nowy systemspołeczeństwakształtującysięwkrajachowysokimstopniurozwojutechno‐ logicznego,gdziezarządzanieinformacją,jejjakość,szybkośćprzepływusązasadni‐ czymi czynnikami konkurencyjności zarówno w przemyśle, jak i w usługach, a sto‐ pień rozwoju wymaga stosowania nowych technik gromadzenia, przetwarzania, przekazywaniaiużytkowaniainformacji3. 1 Społeczeństwo informacyjne, red. J. Paplińska-Kacperek, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 17. 2 J. S. Nowak, Społeczeństwo informacyjne – geneza i definicje, dostęp: www.silesia.org.pl [Data wejścia: 10-08-2010]. 3 ePolska – Plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001‐2006, dostęp: www.kbn.icm.edu.pl [Data wejścia: 10-04-2010], s. 67. – 138 – W najbardziej ogólny sposób zagadnienie to interpretuje G. Szewczyk, który przedstawia je jako społeczeństwo, w którym wytwarzanie, wykorzystanie i przetwarzanie informacji jest działalnością o dużym znaczeniu ekonomicznym, politycznym i kulturotwórczym4. Ta definicja, pomimo bardzo ogólnego opisu, wydaje się najpełniej odzwierciedlać ideę tego pojęcia. W literaturze międzynarodowej zapisano jeszcze większą liczbę definicji, co powoduje pewnego rodzaju chaos informacyjny. Jest on dobrym przykładem, jak nadmiar danych i ich interpretacji może doprowadzić do uniemożliwienia jednoznacznego określenia danego pojęcia. Z tego powodu zamiast przytaczania licznych definicji ważniejsze wydaje się wyróżnienie podstawowych elementów składających się na badane pojęcie. W ten sposób wydzielić można pięć podstawowych płaszczyzn opisu społeczeństwa informacyjnego. Pierwsza z nich wiąże się z aspektami technicznymi, czyli posiadaniem technologii umożliwiających powszechny dostęp do informacji. Druga dotyczy aspektów ekonomicznych, czyli wpływu informacji i wiedzy na rozwój gospodarczy i tym samym bogactwo obywateli. Trzecia wiąże się z działalnością zawodową, a w szczególności kwestią specjalizacji w zakresie wykonywanej pracy i koniecznością ciągłego ulepszania swoich kwalifikacji. Czwarta dotyczy zagadnień przestrzennych, czyli zdolności do rozprzestrzeniania informacji i tym samym sprawowania władzy zwierzchniej na danym terytorium. Kryterium to dotyczy również zdolności do pozyskiwania danych na temat określonego obszaru, jego zasobów, nastrojów i potrzeb ludzi go zamieszkujących. Piąta porusza zagadnienia kulturowe. Współcześnie kultura nie jest już ściśle powiązana z określonym miejscem czy też instytucją. Wirtualna rzeczywistość pozwala zaistnieć wybitnym jednostkom poprzez bezpośredni dostęp do zainteresowanego odbiorcy. Nowe płaszczyzny porozumiewania się powodują łatwiejszy kontakt i wymianę doświadczeń pomiędzy osobami posiadającymi podobne zainteresowania.5 Zjawiska społeczeństwa informacyjnego nie można ograniczać do wąsko pojmowanej zdolności wykorzystywania Internetu. Ta umiejętność stanowi jeden z ważniejszych elementów społeczeństwa informacyjnego, ale jest tylko narzędziem do osiągnięcia określonych celów społecznych. Efektem zastosowania tego rozwiązania powinno być wykreowanie wśród obywateli umiejętności szybkiego reagowania na nowe wyzwania poprzez wykorzystanie dostępnych informacji. We współczesnym świecie niepełna lub nieaktualna informacja może powodować poważne konsekwencje. Dotyczy to w szczególności sektora gospodarki, ale również wiąże się ze społecznymi aspektami życia. 4 G. Szewczyk, Proces tworzenia społeczeństwa informacyjnego na przykładzie Finlandii – wnioski dla Polski, wypowiedź na konferencji „Kształtowanie innowacyjnej gospodarki i społeczeństwa w Polsce”, Akademia Finansów 9 listopada 2009 r., materiał niepublikowany. 5 T. Goban-Klas, Społeczeństwoinformacyjneijegoteoretycy, w: Wdrodzedospołeczeństwa informacyjnego, red. J. Lubacz, Instytut Problemów Współczesnej Cywilizacji, Warszawa 1999, s. 30. – 139 – Idea społeczeństwa informacyjnego polega również na umiejętnej ocenie posiadanych informacji oraz zdolności do poszukiwania odpowiedzi. We współczesnym świecie, przy powszechnym wykorzystaniu Internetu, dostęp do większości informacji jest powszechny. Ilość danych, jakie napływają po zadaniu pytania w Internecie, jest zazwyczaj zbyt duża, aby człowiek w odpowiednim czasie był w stanie przeczytać wszystkie odpowiedzi. Dlatego też konieczne jest więc wykształcenie umiejętności wyszukiwania informacji oraz „odsiewania” źródeł wtórnych i niepotwierdzonych. Można wyróżnić kilka podstawowych, charakterystycznych cech społeczeństwa informacyjnego. Są nimi: • wytwarzanie informacji – istnienie masowego popytu na to dobro powoduje konieczność zaspokojenia potrzeb, a więc zapewnienia podaży informacji o odpowiedniej jakości; zazwyczaj w rozwiniętym społeczeństwie podaż zaczyna przerastać popyt, ponieważ informacja poprzez jej różną interpretację lub zestawienie w innym aspekcie pojawia się wielokrotnie; • przechowywanie informacji – narastająca podaż powoduje konieczność stworzenia technicznych możliwości masowego przechowywania informacji; dotyczy to wszelkich nośników danych, na przykład magazynowania dokumentów papierowych, nośników audio i wideo, a przede wszystkim budowy serwerów danych elektronicznych; • przetwarzanie informacji – oznacza opracowanie standardów i technologii przechowywania danych umożliwiających powszechne ich wykorzystanie; może to być zrealizowane poprzez ujednolicony opis i wymianę informacji pomiędzy systemami jej gromadzenia; • przekazywanie informacji – zdolność do przesyłania informacji bez względu na odległość i czas; • pobieranie informacji – powszechna zdolność do pozyskiwania informacji wynikająca z posiadania odpowiednich urządzeń, jak i umiejętności do ich obsługi; ujednolicenie standardów umożliwia odbieranie informacji przez wszystkich zainteresowanych; • wykorzystywanie informacji – zdolność do analizy informacji i wyciągania wniosków oraz powszechne, otwarte i nielimitowane korzystanie z Internetu jako źródła informacji. Cechy przedstawione w ostatnim punkcie częściowo charakteryzują społeczeństwo wiedzy, czyli cywilizacji wyciągającej wnioski z posiadanych informacji. Rozgraniczenie to nie jest jednoznaczne, ponieważ każdy rodzaj społeczeństwa opiera się na wykorzystywaniu wiedzy. W przypadku, jeżeli ten proces nie jest większy niż w innych skupiskach ludzkich, mamy do czynienia jedynie z aspektem informacyjnym. Społeczeństwo informacyjne jest utożsamiane jedynie z przepływem informacji. W rzeczywistości posiada ono znacznie więcej charakterystycznych funkcji, – 140 – między innymi: edukacyjną, komunikacyjną, socjalizacyjną i aktywizacyjną, partycypacyjną, organizacyjną, ochronną i kontrolną.6 Procesy edukacyjne polegają nie tylko na upowszechnianiu wiedzy naukowej, ale przede wszystkim na wzroście świadomości o konieczności ciągłego podnoszenia kwalifikacji. We współczesnym świecie nawet unikalne umiejętności posiadane przez człowieka w krótkim okresie czasu stają się powszechnie znane i naśladowane. Z tego powodu konieczne jest ciągłe uczenie się. Rozwój wiedzy powoduje również konieczność zmiany podejścia do procesów uczenia się. W społeczeństwie informacyjnym wiedza faktograficzna traci znaczenie na rzecz zdolności do poszukiwania informacji. Umożliwia to łatwiejsze dostosowywanie się jednostek do zmieniających się warunków życia, na przykład poprzez samokształcenie się. Procesy komunikacji należy rozumieć jako tworzenie możliwości porozumiewania się wielu różnorodnych grup w obrębie całości społeczeństwa globalnego. Dotyczy to nie tylko procesów gospodarczych, na przykład relacji pomiędzy producentem a klientem, ale również wzmacniania więzi kulturowych (krzewienie wspólnych obyczajów, ułatwienie dostępu do dóbr kultury niezależnie od odległości) i społecznych (na przykład ułatwienie kontaktu pomiędzy administracją a obywatelem). Istnieje więc konieczność stworzenia nowych płaszczyzn porozumiewania się, dzięki którym więzi społeczne będą ulegały zacieśnieniu. Funkcje stabilizacyjna i aktywująca wiążą się z próbą mobilizacji osób czasowo lub stale wykluczonych z możliwości swobodnego funkcjonowania w społeczeństwie. W przypadku osób niepełnosprawnych, zwłaszcza ruchowo (ale również młodych matek), technologie informacyjne, a w szczególności Internet, umożliwiają kontakt z otoczeniem. W przypadku rozwoju odpowiednich instrumentów taka osoba może podjąć pracę zawodową, w razie konieczności może uzyskać poradę lekarza przez telefon, zrobić zakupy przez Internet lub zwiedzić wirtualną galerię. Powszechne zastosowanie technologii może mieć również negatywne skutki, to znaczy zwiększać wykluczenie społeczne. Dotyczy to osób, dla których dostęp do nowoczesnych urządzeń może stanowić poważną barierę. Jej źródłem są kwestie finansowe (niemożność zakupu odpowiednich urządzeń) lub psychologiczne (niechęć do korzystania z nowych technologii, brak umiejętności obsługi urządzeń, obawa przed nowościami). Ten drugi problem w szczególności dotyczy osób starszych, które niechętnie zmieniają swoje nawyki oraz ludzi nisko wykształconych, którzy nie mają potrzeby uczenia się. Funkcja partycypacyjna oznacza zdolność do udziału w życiu publicznym poprzez wykorzystanie nowoczesnych technologii komunikacyjnych. W tym zakresie należy wyróżnić możliwość prowadzenia debat i głosowania przez Internet. 6 M. Nowina Konopka, Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego, w: Społeczeństwo in‐ formacyjne– istota, rozwój, wyzwania, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 21-22. – 141 – Zakłada się, że w przyszłości może nawet dojść do takiego rozwoju technologii informacyjnych, że państwa będą funkcjonować w systemie demokracji bezpośredniej, czyli stanowienia prawa w oparciu o głosowanie powszechne, w których udział będą brali wszyscy obywatele, a nie jedynie ich wybrani przedstawiciele (posłowie i senatorowie). Podstawowym celem funkcji organizatorskiej jest stworzenie warunków jak największej konkurencyjności na rynku. Upowszechnienie dostępu do informacji powoduje, że większa ilość podmiotów niż obecnie ma świadomość ryzyka (szans i zagrożeń) związanego z danym przedsięwzięciem. Zakłada się, że taka wiedza zwiększa zainteresowanie określonym działaniem i w ten sposób poprawieniu ulegają warunki współzawodnictwa. Funkcja ochronna i kontrolna służy zabezpieczeniu obywateli i instytucji przed wirtualną przestępczością. Ten nowy rodzaj „łamania” prawa może stanowić poważną barierę rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Obowiązkiem administracji państwowej jest podjęcie działań zmierzających do zmarginalizowania lub całkowitego wyeliminowania tego zjawiska. Jedynie obywatel pewny transakcji bankowych zdecyduje się realizować przelewy przez Internet, eliminując kolejki w oddziałach banków. Podobnie jest w przypadku usług medycznych (gdzie bezpieczeństwo poufnych danych osobowych musi być szczególnie przestrzegane), płacenia podatków przez Internet i podobnych inicjatyw. Realizacja funkcji ochronnej w całości spoczywa na barkach administracji państwowej (każdego szczebla). W przypadku innych funkcji, na przykład edukacyjnej, przeważnie inicjatywa jest po stronie jednostki i to od jej skłonności do podejmowania ryzyka zależy realizacja wymienionych czynności. Stworzenie w pełni rozwiniętego społeczeństwa informacyjnego wymaga czasu. Zazwyczaj proces ten dzieli się na trzy podstawowe etapy: technologiczny, umiejętności wykorzystania dostępnych narzędzi i pełnego udziału. Pierwszym krokiem jest zapewnienie dostępu do technologii i sieci komunikacyjnych. Posiadanie odpowiedniej infrastruktury telefonicznej i internetowej stanowi podstawowy warunek rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Brak kanałów dystrybucji informacji zapewniających wysoką przepustowość danych stanowi barierę uniemożliwiającą budowę sieci komunikacyjnych. Zagadnienie to dotyczy nie tylko infrastruktury w postaci urządzeń komunikacyjnych, sieci przesyłowych i narzędzi do przechowywania informacji, ale również wiąże się z dostępem do informacji na temat jej zastosowania. Zdolność do korzystania z różnych technologii jest biletem wstępu do społeczeństwa informacyjnego. Bez zapewnienia tego czynnika niemożliwa jest realizacja nawet pierwszego etapu dochodzenia do zamierzonego celu. W ocenie tego etapu należy stosować takie wskaźniki, jak: udział wydatków na technologie informacyjne i komunikację w PKB kraju, liczbę abonentów telefonii stacjonarnej i mobilnej, a także wyposażenie kraju w sieć szerokopasmową. – 142 – Drugim etapem dążenia do społeczeństwa informacyjnego jest powiązanie umiejętności i wiedzy z możliwością wykorzystania urządzeń i infrastruktury. Oprócz doskonalenia się w używaniu technologii, równie ważne jest nabycie umiejętności niezbędnych do wykonywania pracy zawodowej w społeczeństwie informacyjnym. Znajomość podstawowych praw i możliwość swobodnego poruszania się poprzez drogi i bezdroża informacji jest wymogiem uzyskania swoistego „prawa jazdy” w społeczeństwie informacyjnym. Wyznacznikiem określającym poziom realizacji tego etapu jest wskaźnik odsetka obywateli korzystających z komputera. Taka informacja jest istotną wskazówką dla wdrożenia coraz bardziej zaawansowanych usług oferowanych na odległość. Obecnie większość z nich jest realizowana za pomocą Internetu. To medium uzyskuje coraz większą przewagę nad pozostałymi środkami przekazu, ale ciągle jeszcze temu celowi mogą służyć inne media, np. telefon. Rysunek 7.2. Poziomyumiejętnościobsługikomputera Źródło: opracowanie własne. – 143 – Do przykładowych form wykorzystania sieci należą: bankowość elektroniczna, rozliczenia z urzędem skarbowym, dostęp lekarza do historii choroby pacjenta. Warunkiem koniecznym do realizacji tego etapu jest posiadanie przez obywateli określonych umiejętności. Ich brak może prowadzić do wykluczenia społecznego. Niezbędne jest prowadzenie badań dotyczących możliwości obywateli w zakresie obsługi komputera. Wyróżnia się trzy podstawowe poziomy umiejętności. Na każdym z nich użytkownik uzyskuje nową wiedzę, która stanowi rozszerzenie wcześniej nabytych zdolności (rysunek 7.2). Im większy odsetek osób znajdujących się na najwyższym poziomie, tym bardziej obywatele są zdolni wkroczyć na ścieżkę społeczeństwa informacyjnego. Pomiar umiejętności powinien być analizowany w ramach poszczególnych kategorii wiekowych, ponieważ często następuje gwałtowny spadek odsetka osób zaliczanych do trzeciej kategorii wraz ze wzrostem wieku badanych osób. Z tego powodu w niektórych społeczeństwach bezcelowe jest oferowanie usług elektronicznych dla osób starszych, na przykład wdrożenie elektronicznych systemów zapisu na wizyty lekarskie, ponieważ nie będzie on wykorzystywany. Trzeci, ostatni etap budowy społeczeństwa informacyjnego obejmuje tworzenie instrumentów umożliwiających jak największe wykorzystanie dostępnych informacji. Często jest on nazywany kartą członkostwa, ponieważ podobnie jak ona – przynosi człowiekowi dodatkowe korzyści. Przejście na ten etap stanowi największe wyzwanie, ponieważ dopiero ta faza prowadzi do właściwego udziału we wspólnotach społeczeństwa informacyjnego. Szeroki dostęp do danych jest możliwy już na pierwszym etapie, czyli na poziomie zapewnienia odpowiedniej infrastruktury. Zdolność do szybkiego uzyskania odpowiedzi o wysokiej jakości zawartych informacji, w formie zaspokajającej potrzeby użytkownika, jest możliwe dopiero na tym poziomie. Uznaje się, że osiągnięcie tego etapu uzmysławia sens przynależności i podejmowania wraz z innymi wysiłku w celu budowania wspólnej przyszłości. Kluczowym elementem osiągnięcia karty członkostwa są biblioteki danych. Umożliwiają one dotarcie do źródłowych dokumentów, w pełni pokazując proces przekształcania danych w informacje, tworzenia wiedzy, a następnie w oparciu o nią wyciągania nowych wniosków. Szeroki dostęp do tych procesów i możliwości ich modyfikacji na każdym etapie pozwalają różnym instytucjom na pozyskanie możliwie jak największej wiedzy na temat określonych problemów oraz eliminują konieczność ponownego odkrywania zjawisk już dawno wyjaśnionych. Osiągnięcie tego poziomu zaawansowania budowy społeczeństwa informacyjnego wiąże się z koniecznością zastosowania wysokiej jakości ochrony danych. Jako przykład działań podejmowanych na tym poziomie może posłużyć budowa teoretycznego modelu społeczeństwa, gdzie jeden instrument (kod) będzie służył do autoryzowania wszelkich kontaktów z instytucjami, niezależnie od ich charakteru. Zazwyczaj w tym celu jest wykorzystywany numer ubezpieczenia emerytalnego obywatela. Za jego pomocą można sprawdzić nie tylko poziom od- – 144 – prowadzonych przez płatnika składek, ale również rozliczyć się z urzędem skarbowym, korzystać z konta bankowego, mieć wgląd w dane personalne (w tym między innymi w historię choroby). Warunkiem jest jednak zapewnienie przez administrację bezpieczeństwa danych, ponieważ złamanie jednego kodu może spowodować upowszechnienie wszystkich aspektów życia obywatela. Istotne jest również określenie poziomu dostępu do danych. Lekarz, lecząc pacjenta, powinien mieć wgląd do pełnej historii jego choroby. Jednakże te informacje nie powinny być dostępne dla wszystkich. Pracownik urzędu skarbowego nie musi znać problemów zdrowotnych pacjenta, a lekarz stanu jego majątku. W wielu krajach, realizujących cele społeczeństwa informacyjnego, dostęp do informacji uzyskanych w wyniku wsparcia finansowego państwa (granty) jest powszechny dla wszystkich innych badaczy. Na trzecim poziomie trudno jest zastosować twarde mierniki zdolności do jego realizacji. Można zaliczyć do nich odsetek osób posiadających komputery i dostęp do Internetu w domu oraz wykorzystujących je do celów prywatnych. W tym aspekcie również można porównywać koszty dostępu do Internetu. Jednakże te wskaźniki nie w pełni oddają poziom rozwoju cywilizacyjnego, na jakim powinno znajdować się społeczeństwo aspirujące do bycia uznanym za informacyjne. 7.2. Społeczeństwo informacyjne w Europie Historia koncepcji społeczeństwa informacyjnego ma swoje źródła w Japonii. W latach sześćdziesiątych XX wieku po raz pierwszy tego pojęcia użył T. Umesao. W Europie, do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, koncepcje te były realizowane jedynie przez poszczególne państwa. Dopiero powstanie Unii Europejskiej dało silny bodziec do rozwoju teorii i prawa zmierzającego do wprowadzenia w życie zasad tej koncepcji. Pierwszym krokiem była Biała Księga o Rozwoju, Konkurencyjności i Zatrudnieniu7, która powstała w grudniu 1993 roku. Jednakże powszechnie uważa się, że opublikowany pół roku później (maj 1994 rok) raport M. Bangemanna8 jest pierwszym wspólnotowym dokumentem dotyczącym tego zagadnienia. Wynika to z jego znaczenia informacyjnego, jak i strategicznego (dokument zawierał propozycję konkretnego planu działania na rzecz budowy SI). Kolejnym przełomowym momentem było ogłoszenie w 1999 roku inicjatywy eEuropa–Społeczeństwoinformacyjnedlawszystkich.9 Strategia ta była nowelizowana w 2005 roku pod tytułem i2010 Europejskie społeczeństwo informacyjne na 7 Growth,Competitiveness,Employment.TheChallengesandWayforwardintothe21stcentu‐ ry, White Paper COM(93) 700. 8 M. Bangemann i in., Europe and the Global Information Society: Recommendations to the EuropeanCouncil, Brussels, 26 May 1994, Access: www.ec.europa.eu [Date of entry: 10-082010]. 9 eEuropeAnInformationSocietyforAll, COM (1999) 687 final. – 145 – rzecz wzrostu i zatrudnienia10. Oba dokumenty stanowią podstawę do rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Europie. Były one wielokrotnie uzupełniane o mniej znaczące plany, przykładowo powstały w 2002 roku eEuropa2005–społe‐ czeństwoinformacyjnedlawszystkich11 oraz Europa2002–społeczeństwoinforma‐ cyjne dla wszystkich12. Ich zadaniem było promowanie działań na rzecz rozwoju infrastruktury sieciowej, w szczególności Internetu, oraz rozwoju umiejętności obsługi budowanych narzędzi. W 2001 roku powstał jeszcze dokument eEuropa+– Wspólne działania na rzecz wdrożenia społeczeństwa informacyjnego w Europie13, który był skierowany do państw kandydujących do Unii Europejskiej. Wśród dokumentów podejmujących omawianą problematykę należy również zwrócić uwagę na strategię lizbońską, która zakładała stworzenie do 2010 roku w ramach Wspólnoty najbardziej rozwiniętej gospodarki świata. Cel ten miał być osiągnięty poprzez budowę społeczeństwa informacyjnego odpowiadającego wyzwaniom nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy i spójności ekonomicznej. W ten sposób osiągnięty miał być wzrost dochodu, zatrudnienia oraz zaspokojenia potrzeb socjalnych obywateli. Obecne wspólnotowe zadania związane są z budową społeczeństwa informacyjnego z zapewnieniem bezpieczeństwa obywateli w zakresie wykorzystania technologii cyfrowych oraz upowszechnieniem dostępu do danych publicznych, na przykład map meteorologicznych badań naukowych realizowanych za publiczne pieniądze i danych ekonomicznych. W 2010 roku zaktualizowano większość dokumentów strategicznych Unii Europejskiej. W marcu tego roku Komisja Europejska zaproponowała strategię rozwoju w perspektywie kolejnych dziesięciu lat: Europa2020. Strategianarzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu.14 Dokument ten został zatwierdzony przez Radę Europejską 17 czerwca 2010 roku Opiera się on na założeniach budowy społeczeństwa, w którym dostęp do informacji stanowić będzie podstawę gospodarczego i społecznego rozwoju Europy. W ramach strategii ma być realizowanych siedem szczegółowych tematów: • „Unia innowacji” – projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostępu do finansowania badań i innowacji, tak by produkty i usługi przeradzały takie pomysły w nowe, które z kolei przyczynią się do wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy. • „Europejska agenda cyfrowa” – projekt na rzecz upowszechnienia szybkiego Internetu i umożliwienia gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom czerpania korzyści z jednolitego rynku cyfrowego. i2010–AEuropeanInformationSocietyforgrowthandemployment, COM (2005) 229 final. eEurope2005ActionPlan:Aninformationsocietyforall, COM(2002) 263 final. 12 eEurope2002:ImpactandPriorities, COM(2001) 140 final. 13 eEurope+:ACo‐operativeEfforttoImplementtheInformationSocietyinEurope. 14 Europe 2020. A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth, Komisja Europejska, Bruksela 3.03.2010, COM(2010) 2020, Access: www.ec.europa.eu [Date of entry: 05-03-2010]. 10 11 – 146 – • „Młodzież w drodze” – projekt na rzecz poprawy wyników systemów kształcenia oraz ułatwiania młodzieży wejścia na rynek pracy. • „Europa efektywnie korzystająca z zasobów” – projekt na rzecz uniezależnienia wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów, przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, większego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, modernizacji transportu oraz propagowania efektywności energetycznej. • „Polityka przemysłowa w erze globalizacji” – projekt na rzecz poprawy otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), oraz wspierania rozwoju silnej i zrównoważonej bazy przemysłowej, przygotowanej do konkurowania na rynkach światowych. • „Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia” – projekt na rzecz modernizacji rynków pracy i wzmocnienia pozycji obywateli poprzez rozwój kwalifikacji przez całe życie w celu zwiększenia współczynnika aktywności zawodowej i lepszego dopasowania popytu do podaży na rynku pracy, między innymi dzięki mobilności siły roboczej. • „Europejski program walki z ubóstwem” – projekt na rzecz zapewnienia spójności społecznej i terytorialnej, tak aby korzyści płynące ze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia były szeroko dostępne, a osoby ubogie i wykluczone społecznie mogły żyć godnie i aktywnie uczestniczyć w życiu społeczeństwa.15 W oparciu o założenia strategii Europa 2020, 19 maja 2010 roku przedstawiono założenia nowej koncepcji budowy społeczeństwa informacyjnego. Dokument nazwano Agendą cyfrową16. Zawiera on kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w drugim dziesięcioleciu XXI wieku. Agenda cyfrowa jest pierwszym z siedmiu podstawowych obszarów działania Europa 2020, który doczekał się zarysu planu działania. Zakłada on podjęcie inicjatyw w siedmiu następujących obszarach: • rozwój jednolitego rynku usług informacyjnych; • poprawa tworzenia standardów technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) oraz ich interoperacyjności; • poprawa zaufania i bezpieczeństwa; • zwiększenie dostępu do szybkiego i bardzo szybkiego Internetu; • pobudzanie badań i innowacji w sektorze ICT; • zapewnienie wszystkim Europejczykom umiejętności informatycznych oraz dostępu do Internetu; • uwolnienie potencjału ICT z korzyścią dla społeczeństwa (inicjatywy ułatwiające komunikację pomiędzy obywatelem a instytucjami publicznymi).17 15 Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniuspołecznemu, dostęp: www.ec.europa.eu [Data wejścia: 08-04-2010], s. 5-6. 16 AgendaCyfrowa, IP 10/581. 17 Agendacyfrowa, dostęp: www.europa.eu [Data wejścia: 02-09-2010]. – 147 – Na obecnym etapie planowania Agendy cyfrowej trudno jest oceniać ten dokument. Publiczne ogłoszenie jego celów pokazuje, że Unia Europejska przywiązuje dużą wagę do informacyjnych aspektów rozwoju Wspólnoty. 7.3. Tworzenie społeczeństwa informacyjnego w Finlandii Wspólnotowe założenia strategiczne są z różnym zaangażowaniem wcielane w życie w poszczególnych krajach. W zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego wiodącą rolę odgrywają kraje skandynawskie, które z powodu niewielkiej gęstości zaludnienia i dużych odległości zmuszone są do wykorzystywania najnowszych technologii. Zdecydowanym liderem w tym zakresie stała się Finlandia, która często jest stawiana za wzorzec dla innych państw w zakresie wdrażania procedur budowy społeczeństwa informacyjnego, jak i czerpania korzyści z jego zastosowania. Pomimo pozycji lidera w tym zakresie władze centralne uważają, że społeczeństwo fińskie jest jeszcze ciągle w drodze do osiągnięcia pełnego efektu funkcjonowania tego modelu społeczeństwa. Współczesne plany strategiczne zakładają, że nastąpi to do 2015 roku. Początek procesu budowy społeczeństwa informacyjnego Finlandii sięga przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy w wyniku załamania się rosyjskich rynków zbytu kraj znalazł się w fazie kryzysu gospodarczego (w latach 1990-1993 odnotowywano nawet 13% roczne spadki PKB).18 Załamaniu gospodarki towarzyszył wzrost bezrobocia, który dodatkowo pogłębiał trudną sytuację. Jednym ze sposobów przezwyciężenia kryzysu (oprócz drastycznych zmian w systemie finansów publicznych) stał się projekt budowy społeczeństwa informacyjnego i rozwój nowych sektorów gospodarki związanych z technologiami informacyjno-komunikacyjnymi. Podjęte decyzje zapoczątkowały wieloletni proces budowy infrastruktury (sieci przesyłowych), mechanizmów dystrybucji usług (oprogramowania) oraz zdolności do ich wykorzystania (szkolenia w zakresie obsługi urządzeń), doprowadziły do gwałtownego rozwoju gospodarczego i znaczącej przebudowy procedur funkcjonowania społeczeństwa. Ten model rozwoju, nazywany często fińskim, opiera się nie tylko na inwestycjach gospodarczych, ale przede wszystkim na budowie zdolności społecznych do pozyskiwania nowej wiedzy, przedsiębiorczości i elastyczności w podejmowaniu inicjatyw gospodarczych. Symbolem przemian stał się koncern Nokia. Ta firma, słynąca z budowy rozpoznawanych na całym świecie telefonów komórkowych, jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku zajmowała się głównie przemysłem drzewno-papierniczym (między innymi produkcją papieru toaletowego) i chemicznym (wytwarzaniem M. Castells, P. Himanen, TheInformationSocietyandtheWelfareState.TheFinnishModel, Oxford University Press 2002, p. 83. 18 – 148 – gumowego obuwia). Obecnie wkracza ona w nową fazę rozwoju, oferując klientom (szczególnie państw rozwijających się) nowe, niedostępne dla nich usługi (na przykład dostęp do bankowości przez telefon komórkowy – NokiaMoney).19 Koniec zimnej wojny wymusił na władzach fińskich podjęcie reform gospodarczych oraz poszukiwanie nowego miejsca w handlu międzynarodowym. Wykorzystując współpracę z OECD, w 1992 roku przeprowadzono analizę stanu państwa. Była ona podstawą do stworzenia nowej strategii rozwoju. Jej celem było stworzenie konkurencyjnego społeczeństwa informacyjnego, zdolnego do funkcjonowania w gospodarce opartej na wiedzy. Co więcej, społeczeństwo to, pomimo konieczności konkurowania na rynkach międzynarodowych nadal jest oparte na typowym dla krajów skandynawskich modelu państwa dobrobytu (inaczej opiekuńczego). W polskiej literaturze proces tworzenia modelu fińskiego został opisany przez J. Wierzbołowskiego20, dlatego w tym opracowaniu został on scharakteryzowany w sposób ogólny. Pierwsza fińska strategia dotycząca omawianego zagadnienia powstała w 1995 roku. Na tym etapie opracowano przede wszystkim wytyczne do przekształcenia kraju w społeczeństwo informacyjne. Wnioski wynikające z doświadczeń pierwszych lat realizacji dokumentu stały się podstawą do nowelizacji strategii. Miała ona miejsce dwa razy: w 1998 roku i w 2006 roku. W 2010 roku była planowana kolejna nowelizacja. Wiadomo, że kierunek został utrzymywany, a aktualizacji uległy jedynie elementy niedostosowane do funkcjonowania w warunkach kryzysu finansowego. Niektórzy autorzy, na przykład G. Szewczyk wskazują, że źródeł procesu budowy społeczeństwa informacyjnego można doszukiwać się jeszcze wcześniej, ponieważ już od 1972 roku w Finlandii funkcjonowały instytucje państwowe, które zajmowały się rozwojem wiedzy i koordynowały między sobą działania. Były to: Komitet Polityki Komputerowej, Komitet Technologiczny i Komitet Doradczy Przetwarzania Danych.21 Ponadto w proces rozwoju kraju włączył się szereg instytucji pozarządowych, na przykład zrzeszeń pracodawców. Działaniom tym nie towarzyszyły dokumenty strategiczne ani ukierunkowane działania rządu, trudno jest więc mówić o świadomym budowaniu tego zjawiska, raczej należy postrzegać te inicjatywy jako sposób na modernizację gospodarki kraju, a nie przebudowę całego społeczeństwa. W strategii społeczeństwa innowacyjnego poza kwestiami gospodarczymi (rozwój badań i przemysłu wysokiej technologii, konkurencyjność gospodarki) podkreślono rolę edukacji w rozwoju społecznym oraz uwzględniono potrzeby związane z jakością życia. Kwestie społeczne zostały zdominowane przez zagad- AboutNokia, Access: www.nokia.com [Date of entry: 10-09-2010]. J. Wierzbołowski, Fińska droga do społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, Instytut Łączności, Warszawa 2003. 21 G. Szewczyk, Procestworzeniaspołeczeństwainformacyjnego…, op. cit. 19 20 – 149 – nienia technologiczne i gospodarcze. Wynikało to z konieczności budowy odpowiedniej infrastruktury i narzędzi do jej wykorzystania.22 W nowelizacji strategii z 1998 roku cele zostały utrzymane, lecz zwiększono znaczenie kwestii społecznych. Realizacja wszystkich celów została ograniczona jedynie do wybranych obszarów, ponieważ całościowe przeprowadzenie przemian na początkowym etapie budowy SI było niemożliwe. Dopiero po osiągnięciu odpowiedniego poziomu zaawansowania technologicznego i społecznego (pozyskanie umiejętności do korzystania z oferowanych narzędzi) w nowelizacji strategii z 2006 roku zdecydowano się na całościowe podejście do przemian. Do tego momentu strategia opierała się na dwóch podstawowych celach: • osiągnięciu przewagi konkurencyjnej na rynku ICT, • zbudowaniu sieciowo działającego społeczeństwa informacyjnego. W celu ich realizacji określono szereg ogólnych i szczegółowych wytycznych dotyczących gospodarki i społeczeństwa. Do najważniejszych z nich należą: • technologia informacji i sieci komputerowe będą źródłem utrzymania i podstawowym narzędziem unowocześniania sektora publicznego; • przemysł informatyczny będzie w przyszłości ważnym źródłem dochodu Finlandii; • technika ICT musi być konkurencyjna i postawiona na najwyższym poziomie zawodowym; • wszyscy obywatele muszą móc korzystać z usług społeczeństwa informacyjnego i mieć do tego podstawowe umiejętności; • fińska infrastruktura teleinformatyczna będzie pod każdym względem konkurencyjna i gotowa do dostawy usług.23 Realizacja powyższych celów była możliwa jedynie przy zapewnieniu określonych warunków rozwoju. W analizowanym dokumencie określono je jako: • zaangażowanie się państwa w realizację strategii i pełnienie funkcji regulatora; • powstanie komitetów doradczych i for dyskusyjnych specjalistów; • zaangażowanie ministerstw w postaci stworzenia odpowiednich strategii szczegółowych; • podjęcie odpowiednich planów i zobowiązań przez gminy i ich związki; • duże inwestycje w badania i edukację. W 2006 roku Finlandia zdecydowała się na wprowadzenie w życie nowej strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Obejmuje ona lata 2007-2015. Głównym bodźcem do jej realizacji były zmiany gospodarcze wynikające z globalizacji. Finlandia słusznie zwróciła uwagę, że przedsiębiorstwa przenoszą swoją działalność do środowisk zapewniających im większą opłacalność. Z tego powodu A. Pelkonen, Reconsidering the Finnish Model – Information Society Policy and Modes ofGovernance, Trames 12/2008, Access: www.kirj.ee [Date of entry: 02-09-2010], p. 408. 23 G. Szewczyk, Procestworzeniaspołeczeństwainformacyjnego…, op. cit. 22 – 150 – kraj ten nie ma większych szans na konkurowanie z Chinami w zakresie produkcji przemysłowej. Istnieje więc potrzeba kreowania rozwoju w taki sposób, aby państwo uzyskało przewagę konkurencyjną. Idea ta skupia się na zrozumieniu, że rozwój wiedzy, struktur i środowiska przychylnego przedsiębiorczości stanowi warunek konieczny do utrzymania odpowiednich warunków życia.24 Czynnikami zwiększającymi konkurencyjność gospodarki Finlandii są: • społeczeństwo otwarte; • środowisko zapewniające dobre i bezpieczne życie; • możliwość elastycznego łączenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym i odpoczynkiem; • możliwość ciągłego doskonalenia swojej wiedzy. Założono realizację strategii w dwóch etapach. Pierwszy (2007-2011) ma na celu zdefiniowanie i przeprowadzenie projektów dających możliwość realizacji wizji docelowej. Drugi (2012-2015), ma obejmować godne życie w społeczeństwie informacyjnym. Do ogólnych celów, jakie mają być zrealizowane do 2015 roku, należą między innymi: • całkowite przejście od społeczeństwa przemysłowego do informacyjnego; • osiągnięcie wysokiego poziomu zaufania społecznego (w zakresie relacji wzajemnych, w kontaktach z administracją państwową oraz w zakresie bezpieczeństwa korzystania z usług internetowych); • zwiększenie poziomu samooceny obywateli osiągnięte dzięki powszechnemu dostępowi do informacji, który pozwala na zweryfikowanie wiedzy; umożliwi to bardziej samodzielne podejmowanie trafnych decyzji; jednocześnie państwo nadal będzie podejmować wysiłki w zakresie ułatwienia dostępu do usług eksperckich; • promocja „odpowiedzialnego obywatela”, dla którego inicjatywa, kreatywność i samorozwiązywanie problemów są działaniami rutynowymi; • wytworzenie w świecie przeświadczenia o najwyższej jakości usług świadczonych przez partnerów fińskich; • nastawienie rozwoju państwa na sektor ICT, będący podstawą gospodarki kraju; • wykorzystywanie nowych możliwości usługowych w sektorach: edukacji, ochrony zdrowia, logistyki, ochrony środowiska, turystyki i energetyki.25 Potwierdzeniem tych ambitnych celów jest dodanie w 2009 roku do praw obywatelskich prawa do dostępu do Internetu. Zgodnie z nim od czerwca 2010 Excerpts from Information Society 2006 compilationvolume, Access: www.stat.fi [Date of entry: 10-09-2010]. 25 Arenewing,human‐centricandcompetitiveFinland,TheNationalKnowledgeSocietyStrat‐ egy 2007‐2015, Information Society Programme, Prime Minister’s Office, September 2006, p. 15-29. 24 – 151 – roku każdy obywatel tego kraju ma mieć zapewniony dostęp do Internetu o przepustowości jednego megabita na sekundę. Zakłada się, że do końca 2015 roku cel ten będzie rozszerzony do poziomu 100 megabitów na sekundę.26 Powyższy przykład pokazuje, że pomimo prawie dwudziestu lat podejmowania zorganizowanych wysiłków, nadal, w opinii rządzących, Finlandia nie w pełni spełnia kryteria społeczeństwa informacyjnego. Takie postrzeganie tego kraju jest całkowicie odmienne od międzynarodowej oceny jego zaawansowania. Jednakże w dobitny sposób pokazuje, jak wielki wysiłek jest konieczny do osiągnięcia celu. Ciągłe utrzymywanie się w czołówce najbardziej zaawansowanych technologicznie państw przynosi wymierne korzyści w postaci stabilnego wzrostu gospodarczego, jaki od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku jest udziałem tego kraju. Podsumowując fiński model budowy społeczeństwa informacyjnego, warto podkreślić społeczne aspekty tego przedsięwzięcia. Zaliczyć do nich należy głównie działania w trzech podstawowych obszarach, takich jak: edukacja, ochrona zdrowia i ubezpieczenia społeczne. Ponadto zastosowanie nowoczesnych technologii komunikacyjnych znacznie ułatwia kontakty pomiędzy obywatelem a administracją (na wszystkich jej poziomach funkcjonowania). Obecnie w sposób zdalny mieszkaniec Finlandii może rozliczyć się z urzędem skarbowym, załatwić prawie każdą sprawę dotyczącą administracji samorządowej, założyć firmę (w jeden dzień!), dowiedzieć się o wynikach badań lekarskich lub, w przypadku osób długotrwale chorujących, zamówić receptę przez Internet i odebrać ją w dowolnej aptece w kraju. W ten sposób człowiek może w swobodny sposób dysponować swoim czasem. Niejednokrotnie elastyczne podejście do wykonywanych obowiązków może wiązać się również z podejmowaniem działalności zawodowej. Jest to istotne dla osób mających trudności z dojazdem do pracy lub ciągłym jej wykonywaniem, na przykład matek wychowujących małe dzieci. Spośród wymienionych trzech obszarów społecznych aspektów omawianej koncepcji za najważniejszy element należy uznać edukację. Stanowi ona priorytet działalności państwa. Z tego powodu Finlandia wbrew panującym tendencjom nastawia się na zapewnienie bezpłatnego szkolnictwa. Oznacza to nie tylko brak czesnego na wszystkich poziomach edukacji, ale również bezpłatne podręczniki i pomoce szkolne na poziomie podstawowym i gimnazjalnym, system stypendiów niezależny od poziomu dochodów rodziców oraz dopłaty do posiłków na wszystkich poziomach nauczania szkolnego. Znaczenie edukacji przejawia się nie tylko w aspektach finansowych, ale również w podejściu do studenta, którego uczy się przede wszystkim zdolności do samodzielnego wyszukiwania informacji, ich analizy oraz aktywności w życiu publicznym i elastyczności w podejściu do wiedzy. W skrócie oznacza to nie naukę w postaci zapamiętywania informacji, ale nauczanie umiejętności ich zdobywania. W ten sposób znaczna część studentów jeszcze w trakcie nauki podejmuje się prowadzenia pierwszej działalności gospodarczej. 26 O. Kharif, Finland: Broaband is a legal right, Bloomberg BusinessWeek, Access: www.businessweek.com [Date of entry: 08-05-2010]. – 152 – Nie wszystkie projekty kończą się sukcesem, ale wiele z nich trwale wkomponowuje się w system gospodarczy Finlandii. *** Współczesne teorie rozwoju państw można podzielić na dwa nurty: jeden, zmierzający do konkurencji cenowej opartej na redukowaniu kosztów i drugi – zmierzający do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej za pomocą wiedzy. W tym przypadku wskazane jest stworzenie odpowiednich warunków do jak największego przepływu informacji pomiędzy obywatelami. Zadaniu temu ma służyć budowa społeczeństwa informacyjnego. Pojęcie to jest bardzo szerokie i dlatego trudno je zdefiniować. Dotyczy ono takich aspektów, jak techniczne możliwości przesyłu i magazynowania informacji oraz umiejętności ludzkie do ich pobrania i przetworzenia w wiedzę (a także eliminowania zbędnych danych). Dzięki nim możliwe jest tworzenie relacji gospodarczych i społecznych na nowym poziomie jakościowym, ułatwiającym funkcjonowanie wszystkim zainteresowanym stronom. Polityka Finlandii w zakresie tworzenia społeczeństwa informacyjnego jest przykładem pozytywnego wykorzystania tego narzędzia. Celem opisywanego kraju jest stworzenie gospodarki o najwyższym współczynniku konkurencyjności międzynarodowej. Jednakże ma być to osiągnięte poprzez duży udział państwa w gospodarce oraz planowanie rozwoju. Model fiński jest pochodną rozwiązań charakterystycznych dla państwa opiekuńczego, a nie popularnego obecnie nurtu liberalnego. Konieczność utrzymania wysokich podatków nie przekreśla zdolności gospodarki do posiadania przewagi konkurencyjnej na globalnych rynkach. Wynika to z tworzenia innowacyjnych rozwiązań, niespotykanych u innych uczestników światowego handlu i produkcji. Strategia budowy fińskiego społeczeństwa informacyjnego jest ściśle powiązana z polityką gospodarczą nastawioną na kreowanie przedsiębiorczości w określonych sektorach gospodarki, w szczególności – wysokiej technologii. Idea państwa opiekuńczego powoduje, że na społeczne aspekty położono równie wielki nacisk jak na kwestie gospodarcze. Przyjazne warunki życia, zapewniające elastyczne podejście do godzin pracy przy jednoczesnym uwzględnieniu potrzeb rodzinnych i indywidualnych, powodują zwiększenie wydajności wykonywanych zadań. Dodatkowo należy podkreślić wysoki standard edukacji zapewniającej nabycie odpowiednich zdolności do funkcjonowania w bardzo zaawansowanym społeczeństwie. Konieczne jest podkreślenie, że osiągnięte efekty wynikają z nakładów, które były asygnowane przez prawie dwadzieścia lat. Były one poświęcone nie tylko budowaniu zdolności technicznych, ale przede wszystkim tworzeniu odpowiednich warunków społecznych, takich jak umiejętność i skłonność do korzystania z proponowanych narzędzi. Ich wykorzystanie nie nastąpiło natychmiast, ale stopniowo rozwijało się. – 153 – 8 Paweł Dziekański Społeczeństwo informacyjne jako pierwszy etap kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy W spółcześnie następuje zmiana organizacji gospodarki światowej, która jest wynikiem zachodzących równocześnie, współzależnych procesów: rewolucji technologicznej, opartej głównie na technologiach informatycznych, formowania się gospodarki globalnej, zmiany paradygmatu rozwojowego, polegającego na przechodzeniu z gospodarki przemysłowej do gospodarki informacyjnej, gospodarki opartej na wiedzy. Informacja i wiedza są dzisiaj strategicznymi zasobami organizacji, a ich sukces zależy od umiejętnego zarządzania i wykorzystania wiedzy i informacji w praktyce. W gospodarce informacyjnej następuje spadek znaczenia tradycyjnych czynników wzrostu (kapitału, pracy, surowców), wzrasta znaczenie informacji (oraz czynników naukowych, technicznych, innowacji) w procesie produkcji i zarządzania. To spowodowało rekombinację czynników wzrostu. Informacja stała się towarem, a od generowania wiedzy, dostępu do informacji i jej przetwarzania zależy produktywność i konkurencyjność przemysłu (także miast). Najistotniejsze w społeczeństwie poprzemysłowym jest to, że wiedza i informacja stały się źró- – 154 – dłem strategii przemian społeczeństwa, czyli tym samym, co kapitał i praca w społeczeństwie przemysłowym. Informacja staje się z czasem głównym produktem społeczeństwa informacyjnego i funkcjonuje w nim jako samoistny przedmiot wymiany rynkowej. Region stanowi podstawową jednostkę strukturyzacji i organizacji przestrzennej rzeczywistości społeczno-gospodarczej, a badania rozwoju regionalnego są kluczem do zrozumienia charakteru i mechanizmów procesów rozwojowych. Uwarunkowania funkcjonowania miejsc, wśród nich także gospodarki opartej na wiedzy, prowadzą do narastającej konkurencji między nimi. Gminy, związki gmin, powiaty, regiony funkcjonalne i administracyjne rywalizują nie tylko na płaszczyźnie krajowej, ale również międzynarodowej. Głównym przedmiotem rywalizacji są inwestycje, które w coraz mniejszym stopniu zależą od warunków i zasobów naturalnych jednostek terytorialnych, a w coraz większym od ich (jednostek) umiejętności w pozyskiwaniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu wiedzy i informacji. Polskie regiony, jak i cały nasz kraj stanowią element gospodarki globalnej. Ich rozwój będzie zdeterminowany tym, jakie miejsce w tej gospodarce będą w stanie znaleźć, a to z kolei będzie zależało od relacji ich cech do warunków, jakie systemy terytorialne będą musiały spełnić, by firmy w nich zlokalizowane były w stanie uzyskać przewagę konkurencyjną. Przyszły rozwój polskich regionów zależy więc nie tylko od nich samych, ale także od szerszych uwarunkowań gospodarczych, w tym od modelu gospodarki światowej, od procesów integracji europejskiej oraz od relacji Polski z jej najbliższymi sąsiadami, także z tymi, którzy w najbliższej przyszłości prawdopodobnie nie staną się członkami Unii Europejskiej. 8.1. Społeczeństwo informacyjne i jego rozwój Rozwój gospodarki opartej na wiedzy obejmuje zarówno procesy zachodzące wewnątrz podmiotów gospodarczych, jak i wspierające zmiany w ich otoczeniu, zwłaszcza w zakresie1: • środowiska regulacyjnego i gospodarczego stwarzającego bodźce do efektywnego wykorzystywania istniejącej i nowej wiedzy oraz rozwoju przedsiębiorczości; • poziomu wykształcenia i umiejętności mieszkańców danego regionu dotyczących: 1 Porównaj: KnowledgeforDevelopment, WorldDevelopmentReport1998/1999, The International Bank of Reconstruction and Development, The World Bank, Oxford University Press, New York 1998; S. Kwiatkowski, Bogactwo z wiedzy, w: Gospodarka oparta na wiedzy; Wyzwanie dla Polski XXI wieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001; B. Wawrzyniak, M.W. Staniewski, Gospodarka oparta na wiedzy – perspektywa przedsiębiorstwa, w: Gospo‐ darkaopartanawiedzy.PerspektywyBankuŚwiatowego, red. A. Kukliński, Oficyna Wydawnicza REWASZ, Warszawa 2003. – 155 – tworzenia, dzielenia się i wykorzystywania wiedzy, funkcjonowania dynamicznej struktury informacyjnej ułatwiającej efektywne komunikowanie się, rozpowszechnianie i przetwarzanie informacji, sprawności i dostępności systemu innowacji, obejmującego przedsiębiorstwa, ośrodki badawcze, uniwersytety, doradców i konsultantów, umożliwiającego wykorzystywanie rosnących zasobów wiedzy globalnej, jej asymilację oraz przystosowanie do lokalnych potrzeb; tworzenie nowych technologii, • uczestnictwa kraju w międzynarodowej wymianie handlowej i procesach globalizacji. Społeczeństwo charakteryzujące się przygotowaniem i zdolnością do użytkowania systemów informatycznych jest skomputeryzowane i wykorzystuje usługi telekomunikacji do przesyłania i zdalnego przetwarzania informacji2. Bangemann określił społeczeństwo informacyjne jako rewolucję opartą na informacji i rozwoju technologicznym, który pozwala przetwarzać, gromadzić, odzyskiwać i przekazywać informacje w dowolnej formie – mówionej, pisanej i wizualnej – bez względu na odległość, czas i wielkość. Rewolucja ta oferuje inteligencji ludzkiej nowe, olbrzymie możliwości i zmienia sposób obecnego życia3. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) uznała, że gospodarka jutra będzie, w dużym stopniu, gospodarką informacyjną, a społeczeństwo rozwijającym się społeczeństwem informacyjnym. Oznacza to, że informacja i wiedza będą stanowiły dużą część wartości dodanej większości dóbr i usług, a intensywna działalność informacyjna obejmie także gospodarstwa domowe i obywateli.4 Społeczeństwo staje się społeczeństwem informacyjnym, gdy osiąga stopień rozwoju oraz skalę i skomplikowanie procesów społecznych i gospodarczych wymagające zastosowania nowych technik gromadzenia, przetwarzania, przekazywania i użytkowania olbrzymiej masy informacji generowanej przez owe procesy. W takim społeczeństwie informacja i wynikająca z niej wiedza oraz technologie są podstawowym czynnikiem wytwórczym, a wszechstronnym czynnikiem rozwoju jest wykorzystywanie teleinformatyki. Większość dochodu narodowego brutto powstaje w obrębie szeroko rozumianego sektora informacyjnego. Badacze M. Łuszczuk i A. Pawłowska, traktują społeczeństwo informacyjne jako wielowymiarową rzeczywistość współtworzoną przez cztery podstawowe substraty: 2 Porównaj: Raport 1 Kongresu Informatyki Polskiej, Poznań 1994, dostęp: www.kongres. org.pl [Data wejścia: 10-10-2010]. 3 M. Casey, Europejska polityka informacyjna. Wyzwania i perspektywy dla administracji publicznej, Międzynarodowe Centrum Zarządzania Informacją Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń 2001, s. 38; Europaaglobalnespołeczeństwoinformacyjne.ZaleceniadlaKomisjiEu‐ ropejskiej–RaportBangemanna,dostęp: www.kbn.icm.edu.pl; www.cyberbadacz.republika. pl, [Data wejścia: 15-10-2010]. 4 Definicje pochodzą z materiałów OECD; dostęp: www.oecd.org [Data wejścia: 27-09-2010]; ICCP oznacza Komitet OECD o nazwie Information, Computer and Communication Policy. – 156 – • technologiczny – infrastruktura technologiczna, czyli dostępność urządzeń służących gromadzeniu, przetwarzaniu, przechowywaniu i udostępnianiu informacji, mnogość kanałów przesyłania danych oraz możliwość łączenia ich w rozmaite konfiguracje; • ekonomiczny – sektor informacyjny gospodarki, czyli te gałęzie produkcji i usług, które zajmują się wytwarzaniem informacji oraz technik informacyjnych, a także ich dystrybucją; społeczeństwa informacyjne charakteryzują się dużym udziałem tych dziedzin gospodarki w PKB; • społeczny – wysoki odsetek osób korzystających w pracy, szkole i domu z technologii informatycznych, co jest zbieżne z wysokim poziomem wykształcenia społeczeństwa; • kulturowy – wysoki poziom kultury informacyjnej, przez którą rozumie się stopień akceptacji informacji jako dobra strategicznego i towaru, a także odpowiedni poziom kultury informatycznej, przez którą rozumie się opanowanie umiejętności związanych z obsługą urządzeń informatycznych.5 Rozwój technologii informacyjnej w społeczeństwie postindustrialnym ma podobny wpływ na zmiany społeczne, jak rozwój przemysłu w społeczeństwie industrialnym. Teoretyczna wiedza stała się zasobem równie podstawowym, jak kapitał w społeczeństwie przemysłowym i zapasy żywności w społeczeństwie agrarnym. Wartość dodana pracy została zastąpiona wartością dodaną wiedzy6. 8.2. Informacja i wiedza we współczesnej gospodarce W rozwoju gospodarki istotną rolę pełnią bodźce pobudzające efektywne wykorzystywanie istniejącej i nowej wiedzy oraz rozwój przedsiębiorczości. Proces rozwoju gospodarki opartej na wiedzy zależy od poziomu wykształcenia i umiejętności mieszkańców danego regionu/kraju w zakresie tworzenia, oraz dzielenia się nią i wykorzystywania wiedzy, funkcjonowania dynamicznej struktury informacyjnej ułatwiającej efektywne komunikowanie się, od sprawności rozpowszechniania i przetwarzania informacji, sprawności i dostępności systemów innowacji w przedsiębiorstwach, ośrodkach badawczych, uniwersytetach, a także wiedzy i umiejętności doradców i konsultantów.7 M. Łuszczuk, A. Pawłowska, Stan zaawansowaniaspołeczeństwainformacyjnegowPolsce, Warszawa 2000, s. 87-88. 6 D. Bell zaproponował nową teorię wartości opartą na wiedzy, a nie – jak u Marksa – na pracy; D. Bell, The Coming of Post‐industrial Society: A Venture In Social Forecasting, Basic Books, New York 1973. 7 KnowledgeforDevelopment,WorldDevelopmentReport1998/1999, The International Bank of Reconstruction and Development, The World Bank, Oxford University Press, Inc., New York 1998. 5 – 157 – Wiedza jest to wartościowa i zaakceptowana informacja, integrująca dane, fakty, często hipotezy. Jej tworzenie w organizacji wymaga sprawnego funkcjonowania systemu przetwarzania i interpretowania danych i informacji8. Wykorzystanie wiedzy przez organizacje umożliwia nie tylko rozwój innowacji, ale także zmniejszenie poziomu niepewności podczas realizacji ryzykownych przedsięwzięć9. Sama wiedza może być produktem, może się materializować w postaci produktów i usług, a przez to może być kopiowana. Informacja i wiedza odgrywały ważną rolę już w gospodarce przemysłowej. Informacja na przykład o dostępności do źródeł surowców czy posunięciach konkurencji oraz wiedza dotycząca między innymi nowych metod produkcji czy wdrożenia osiągnięć myśli naukowo-technicznej umożliwiały wydajniejszą produkcję i sprawniejszą organizację pracy. Jednak współcześnie znaczenie informacji jest na tyle istotne, że kształtującą się formację cywilizacyjną określa się mianem cywilizacji informacyjnej, a na poziomie lokalnym mówi się o społeczeństwie informacyjnym10. Można wskazać kilka tendencji, które nadały informacji nowy charakter. Współcześnie możliwy jest dostęp do ogromnej i rosnącej w bardzo szybkim tempie jej ilości, co jest wynikiem postępu naukowego, a także technologicznego. Następuje ułatwienie dostępu do informacji, będące jedną z wielu konsekwencji globalizacji gospodarki. Zwiększa się różnorodność kanałów jej przepływu: oprócz bardziej tradycyjnych, obejmujących międzynarodowe transfery wiedzy realizowane między innymi przez zakup patentów, licencji, linii produkcyjnych i za pośrednictwem migracji specjalistów (głównie w ramach korporacji transnarodowych), pojawiają się inne, polegające na zastosowaniu nowych metod wyszukiwania informacji. Taka sytuacja powoduje wiele zmian, ponieważ barierę rozwoju może stanowić nie sama możliwość dotarcia do informacji, lecz brak umiejętności jej wyszukiwania, a przede wszystkim selekcji. Rola jednostki w wyszukiwaniu i wykorzystywaniu informacji jest aktywna – polega na udzielaniu odpowiedzi na stawiane sobie pytania. Wiedza i informacja stają się zasobami strategicznymi, także w rozwoju jednostek terytorialnych. Pociąga to za sobą zmiany nie tylko w odniesieniu do gospodarowania zasobami gmin, powiatów i regionów, ale wpływa także na ewolucję w sprawowaniu władzy i zarządzaniu usługami publicznymi w kierunku działania innowacyjnego, przedsiębiorczego, opartego na partnerstwie władz lokalnych z sektorem społecznym i biznesem. Hierarchiczne układy charakterystyczne dla relacji władz lokalnych/regionalnych z pozostałymi podmiotami lokalnymi/regionalnymi coraz częściej ustępują miejsca strukturom sieciowym. Władze przyjmują J. Brilman, Nowoczesnekoncepcjeimetodyzarządzania, Warszawa 2002, s. 295. B. Mikuła, Elementy nowoczesnego zarządzania. W kierunku organizacji inteligentnych, Kraków 2001, s. 61. 10 Porównaj: S. Forlicz, Teoretyczne problemy kształtowania się i funkcjonowania rynków informacjiekologicznej, „Ekonomia i Środowisko” 1999 nr 1(12). 8 9 – 158 – rolę inspiratora i koordynatora przepływów informacji oraz mediatora w komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej jednostek terytorialnych. Kluczową rolę zaczynają odgrywać sprawne systemy i procesy komunikacji w gminach i regionach. Społeczeństwo wiedzy jest alternatywą dla społeczeństwa informacyjnego. Jeśli powszechnie dostępna informacja przyspiesza proces demokratyzacji, to wiedza niekoniecznie musi temu procesowi sprzyjać. O ile technologia informacyjna przyspiesza zmiany społeczne, to wiedzę można wykorzystać w odwrotnym kierunku – utrzymania status quo. Wiedzy można użyć przeciwko wiedzy znacznie skuteczniej niż informacji przeciwko informacji. Jeśli jednak dojdzie do starcia informacji z wiedzą, zwyciężyć może komunikacja. Jeśli podstawową strukturą dojrzałej formy nowoczesności będzie, jak chce M. Castells, sieć, to zarówno informacja, jak i wiedza zostaną wykorzystane do jej tworzenia11. Zadaniem sieci będzie zaprowadzenie minimum ładu społecznego i racjonalizacja ryzyka rozwoju. Podejście do wiedzy jako składnika dobrobytu wskazuje na tworzenie podstaw materialnego bogactwa z niematerialnej wiedzy; bogactwa jednostek, grup społecznych, narodów. Nie jest już możliwe uzyskiwanie wielkich dochodów przy wytwarzaniu i przemieszczaniu rzeczy i dóbr. Nie jest także możliwe uzyskiwanie wysokich dochodów przez kontrolowanie pieniędzy. Jedynym, a przynajmniej głównym producentem bogactwa są informacje i wiedza12. Wiedza w roli stymulatora rozwoju doczekała się uznania, co zgodnie potwierdza wielu autorów13. Zasięg badań ekonomii rozwoju ograniczony był głównie lub tylko do czynników ekonomicznych, gdy tymczasem dzisiaj wiadomo, że powinna ona obejmować równie wiele rozmaitych aspektów pozaekonomicznych. Rolę wiedzy w rozwoju gospodarki i społeczeństw bardzo mocno akcentował E. F. Schumacher, głosząc, że przekazanie użytecznej wiedzy stanowi dar nieskończenie cenniejszy od wszelkich wsparć materialnych. Cenniejszy z wielu powodów. Posiąść jakąś rzecz można jedynie za cenę prawdziwych wysiłków i poświęceń. Przyjęcie darów materialnych nie wymaga takich poświęceń, obdarowani dostrzegają w nich wyłącznie uśmiech losu. Natura darów intelektualnych jest odmienna. Dar materialny czyni ludzi zależnymi, dar wiedzy – jeśli jest to wiedza odpowiednia – przynosi wolność. Natura daru intelektualnego sprawia jednocześnie, że jego efekty są trwalsze i cenniejsze dla rozwoju. Według E. F. Schumachera, źródła rozwoju tkwią poza sferą gospodarki, na polu oświaty, organizacji, dyscypliny oraz ponad nią, w niepodległości politycznej i świadomości niezależności narodowej.14 Porównaj: M. Castells, GalaktykaInternetu:refleksjenadInternetem,biznesemispołeczeń‐ stwem, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2003. 12 P. F. Drucker, Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 149. 13 E. F. Schumacher, Małejestpiękne. Spojrzenienagospodarkęświatazzałożeniem,żeczło‐ wiekcośznaczy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981; J. E. Stiglitz, Knowledge forDevelopment,EconomicScience, The World Bank, Washington 1999; R. Piasecki, Ewolucja ekonomiirozwojuaglobalizacja, „Ekonomista” 2003 nr 2. 14 E. F. Schumacher, Małejestpiękne…, op. cit., s. 221-222. 11 – 159 – 8.3. Informacja jako zasób strategiczny Informacja jest prawdziwa i fałszywa, zrozumiała i niezrozumiała, aktualna i nieaktualna, trafna i błędna, ale przede wszystkim jest niezbędna do życia i rozwoju człowieka jako jednostki oraz rozwoju społeczeństwa i gospodarki. Informacja jest postrzegana jako strategiczny czynnik produkcji, o zdecydowanie większym znaczeniu w procesach wytwarzania niż pozostałe. Mamy tu zatem do czynienia z różnicą jakościową, dotyczącą charakteru informacji. Tradycyjne modele ekonometryczne opisywały wzrost gospodarczy za pomocą równań, w których determinantami wzrostu były: kapitał, praca i surowce. Ponieważ nie wyjaśniały one wzrostu z zadowalającą dokładnością, zaczęto z czasem wyodrębniać dodatkową zmienną, wyrażającą wpływ wcześniej nieuwzględnianych czynników, dotyczących postępu naukowego, technicznego i organizacyjnego15. Wzrost znaczenia informacji jako zasobu produkcyjnego, który można tworzyć w wyniku działalności człowieka, zmienia również znaczenie, jakie dla rozwoju gospodarczego mają pozostałe zasoby. O kształcie współczesnej gospodarki i o wypracowaniu przewagi konkurencyjnej także w skali regionalnej w coraz większym stopniu decydują edukacja i infrastruktura naukowa – umożliwiające wytwarzanie informacji jako zasobu. Problem ten jest szczególnie ważny w krajach i/lub regionach, które muszą likwidować opóźnienia w tradycyjnej infrastrukturze, jednocześnie rozwijając infrastrukturę umożliwiającą wykorzystanie technik informacyjnych. Należy podkreślić, że ma to istotny wpływ na kryteria lokalizacji działalności gospodarczej. Tracą znaczenie czynniki ściśle związane z miejscem pochodzenia surowców naturalnych czy dostępem do taniej siły roboczej. Wskazuje się natomiast na następujące atuty lokalizacyjne: wysokie kwalifikacje zasobów pracy, dostępność przy wykorzystaniu elastycznych środków transportu (bliskość lotniska, autostrady), bliskość zaplecza naukowo-badawczego (szkół wyższych, instytutów badawczych), dobrze rozwinięte zaplecze usług okołobiznesowych oraz jakość administracji lokalnej, korzystne warunki życia (mieszkania, zaplecze medyczne, życie kulturalne, możliwości wypoczynku), wspieranie działalności gospodarczej przez władze publiczne, jednostki administracji samorządowej oraz dobry wizerunek regionu.16 Informacja i wiedza tworzą wzajemnie ze sobą powiązane, ale osobne kategorie. Wykładniczy wzrost informacji wcale nie prowadzi do wykładniczego wzrostu wiedzy. Wiedza jest paradygmatyczna, zaś informacja pragmatyczna. Interpretacja 15 K. B. Wydro, Z. Kotowski, TechnologieinformacyjneatendencjerozwojoweUE, w: Polska wobecwyzwańspołeczeństwainformacyjnego:aksjologiczneispołecznedylematyintegracjiz UniąEuropejską, „Raporty IRiSS” 1998 nr 67. 16 G. Gorzelak, B. Jałowiecki, Konkurencyjnośćregionów, „Studia Regionalne i Lokalne” 2000 nr 1(1). – 160 – informacji bez posiadania konceptualnej wiedzy nie jest możliwa. Założenie, że łatwość dostępu do informacji i szybkość jej przetwarzania jest wystarczającym warunkiem rozwoju wiedzy, jest jednym z mitów społeczeństwa informacyjnego. Nasza zdolność do przyswojenia informacji jest ograniczona i nie należy jej mylić ze sprawnym zarządzaniem zasobami informacyjnymi. Wiedza i informacja to nie to samo. Tymczasem D. Bell oparł swoją koncepcję społeczeństwa informacyjnego na założeniu, że informacja = wiedza = postęp17. Działające w naszym kraju organizacje publiczne „borykają” się z problemami określanymi ogólnie jako niesprawność informacyjna. Niesprawności informacyjne rozpatrywać należy w dwóch zasadniczych płaszczyznach: informacji jako produktu i jako procesu. Według autorów H. Lesca i E. Lesca, informacja jako produkt nie może doznawać takich schorzeń, jak: nadmiar, niespójność, dwuznaczność, nieodpowiednia prezentacja. W odniesieniu do informacji jako procesu niedomaganiami mogą być: niewiarygodność, dystorsja, brak sprzężenia zwrotnego18. Niektóre z przyczyn powstawania niesprawności informacyjnej można zredukować, dobierając odpowiednią konfigurację integratorów przepływu informacji. W większości organizacji proste rozwiązania techniczne, usprawniające komunikację i przepływ informacji, są już dziś niewystarczające, konieczne staje się więc sięganie po coraz nowocześniejsze rozwiązania gwarantujące sprawny przepływ informacji i skuteczne zarządzanie. Większość organizacji publicznych wymaga usprawnienia kanałów komunikacyjnych oraz opracowania nowych metod wymiany informacji. Zmiany te muszą zostać poprzedzone dogłębną analizą istniejących systemów informatycznych. Celowe wydaje się więc wykorzystanie systemów zarządzania integratorami przepływu informacji jako podstawy funkcjonowania wszystkich systemów informatycznych i informacyjnych współczesnej organizacji publicznej. Rola, znaczenie oraz wartość informacji w różnego typu organizacjach nie od dziś są przedmiotem dociekań badaczy nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu oraz informacji naukowej19. Jednym z podejść umożliwiających lepsze rozpoznanie i identyfikację wartości informacji we współczesnej firmie jest rozpatrywanie informacji w funkcji zasobu organizacyjnego (organizationalresource) czy też aktywów lub dóbr niematerialnych (intangibleassets)20. 17 D. Bell, Gutenberg and the computer: On information, knowledge and other distinctions, Encounno 1985, p. 15-20; D. Bell, TheThirdTechnologicalRevolutionanditsPossibleSocio‐ economicConsequences, Dissent (Spring) 1989, p. 164-76. 18 E. Lesca, H. Lesca, GestiondeInformation, Litec, Paris 1995, p. 69-75. 19 K. Kolegowicz, Wartość informacji a koszty jej przechowywania i ochrony, w: Informacja wzarządzaniu przedsiębiorstwem. Pozyskiwanie, wykorzystanie i ochrona (Wybrane proble‐ myteoriiipraktyki), red. R. Borowiecki, M. Kwieciński, Wolters Kluwer, Kraków 2003, s. 5368.; J. Oleński, Elementy ekonomiki informacji. Podstawy ekonomiczne informatyki gospo‐ darczej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000. 20 Ch. Oppenheim, J. Stenson, Studies on information as an asset. I: definitions, „Journal of Information Science” 2003 Vol. 29(3), p. 159-166; Ch. Oppenheim, J. Stenson, Studies on informationasanasset.II:Repertorygrid, „Journal of Information Science” 2003 Vol. 29(5), p. 419-432. – 161 – Według J. Oleńskiego21, zasób informacyjny gospodarki, jako zasób ekonomiczny, jest to zbiór różnych informacji potencjalnie użytecznych do prowadzenia działalności ekonomicznej w szerokim rozumieniu tego słowa. Składają się nań wiedza ogólna, kwalifikacje zawodowe, zasoby informacyjne podmiotów społecznych i gospodarczych, zasoby informacyjne podmiotów tworzących sektor informacyjny gospodarki narodowej, infrastrukturalne zbiory informacji oraz infrastrukturalne systemy informacyjne państwa i organizacji ponadpaństwowych. Autor stwierdza, że informacyjnyzasóbekonomicznystanowiąwszelkiepotencjalnie użyteczne zbiory informacji i metainformacji, zgromadzone i przechowywane wczasie, w miejscu oraz przy wykorzystaniu technologii i organizacji umożliwiają‐ cych ich wykorzystanie przez użytkowników finalnych informacji, działających jako podmiotyekonomicznewgospodarce22. W świetle podanych dotychczas informacji, od zasobów informacyjnych wymaga się, podobnie jak w odniesieniu do innych zasobów, by spełniały następujące warunki: powinny mieć strategiczne znaczenie, muszą mieć charakter zasobów rzadkich oraz nie mogą być możliwe do zastąpienia przez inne zasoby23. Wyraźnie określono, że nie każdy zgromadzony i przechowywany w firmie zbiór informacji jest zasobem. W pełni wartościowa informacja, jako zasób strategiczny przedsiębiorstwa, zwiększa wiedzę organizacji o otaczającej rzeczywistości, wspiera procesy zmian, umożliwia komunikowanie się pracowników i kierownictwa, wzbogaca wiedzę indywidualną pracowników, pozwala podejmować decyzje (zmniejsza nieokreśloność wyboru, czy też oceny działania w organizacji), ułatwia nawiązywanie więzi z otoczeniem oraz daje przewagę nad konkurentami. Nader trafnie informację ujmuje E. Niedzielska24 stwierdzając, że informacja jest podstawowym zasobem tak zwanej gospodarki niematerialnej, specyficznym surowcem samorzutnie się odtwarzającym, stale ilościowo, lawinowo przyrastają‐ cym. Informacja jest takim zasobem, który w procesie jej wykorzystania nie wyczerpuje się i nie ulega zużyciu25. Sprawia to, że nie istnieje potrzeba ponownego ubiegania się o uzyskanie danej informacji, którą już uzyskano, chyba że nastąpiła jej utrata, na przykład w procesie zapominania. Natomiast cechą zmniejszającą użyteczność tego zasobu dla jej posiadacza jest starzenie się informacji i wiedzy26. Dynamikę zasobów informacji J. Eaton i D. Bawden oraz P. Yates-Mercer wiążą J. Oleński, Elementyekonomikiinformacji…, op. cit., s. 522. Ibidem, s. 161. 23 B. Godziszewski, Zasoboweuwarunkowaniastrategiiprzedsiębiorstwa, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2001, s. 208. 24 Informatyka ekonomiczna, red. E. Niedzielska, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1998, s. 12. 25 B. Stefanowicz, Informacja, SGH, Warszawa 2004, s. 139. 26 S. Forlicz, Niedoskonaławiedzapodmiotówrynkowych, Wyd. PWN, Warszawa 2001, s. 165. 21 22 – 162 – z tym, że zasoby informacji mają duży potencjał kształtowania zmian w firmie lub w społeczności, w której funkcjonują27. Nie każda informacja, którą „posiada” pracownik, jest zasobem ekonomicznym. Jest nim tylko ta wiedza, która wpływa na zachowanie się człowieka jako podmiotu w gospodarce. Nie jest więc zasobem ekonomicznym na przykład informacja czy wiedza niedostępna dla użytkownika w odpowiednim czasie, miejscu i formie (mimo że z punktu widzenia treści jest potencjalnie użyteczna). Nie są zasobem ekonomicznym informacje niespełniające wymagań jakościowych w danym systemie społeczno-gospodarczym, na przykład informacje fałszywe czy nieaktualne, informacje nikomu niepotrzebne (bezużyteczne, gromadzone „na zapas”)28. Trzeba zaangażować odpowiednich specjalistów, poświęcić czyjś czas, wykorzystać odpowiednie środki – trzeba ponieść określone koszty finansowe, czasowe, osobowe, aby informację pozyskać, a potem przechować, przetworzyć, przesłać i udostępnić odbiorcy. Koszty pozyskiwania informacji maleją tym szybciej, im szersze i bardziej wielostronne jest wykorzystanie tej samej informacji w danej organizacji; przyczynia się do tego efekt synergii, co oznacza, że ta sama informacja może być wykorzystana przez określonego użytkownika do różnych celów29. 8.4. Gospodarka informacyjna a rozwój regionalny Samodzielność uzyskana przez organizacje publiczne z jednej strony przyspieszyła proces informatyzacji tych organizacji, z drugiej jednak wprowadziła pewne bariery informacyjne wynikające z braku kompleksowej polityki zarządzania informacją. Brak standardów zarządzania informacją, dowolność w wyborze rozwiązań informatycznych oraz sposobów ich wdrożenia sprawiły, że w organizacjach publicznych funkcjonuje duża liczba systemów informatycznych, które charakteryzują się różnymi rozwiązaniami technologicznymi, różną funkcjonalnością i przydatnością do realizacji ich celów. Dodatkowym ich mankamentem jest brak kompatybilności pomiędzy systemami realizującymi podobne funkcje oraz bardzo często brak automatycznych kanałów komunikacyjnych pomiędzy wszystkimi systemami wykorzystywanymi w danej jednostce. Różnorodność wykorzystywanych rozwiązań często uniemożliwia elektroniczną wymianę danych, powodując tym samym konieczność zatrudniania dodatkowych pracowników oraz opóźnienia i błędy w informacjach. 27 J. J. Eaton, D. Bawden, What kind of resource is information?, „International Journal of Information Management” 1991 Vol. 11, p. 156-165; P. Yates-Mercer, D. Bawden, Managing theparadox:thevaluationofknowledgeandknowledgemanagement, „Journal of Information Science” 2002 Vol. 28 (1), p. 19-29. 28 Ibidem, p. 162. 29 B. Stefanowicz, Informacja …, op. cit., s. 139. – 163 – Czynnikiem krytycznym istnienia każdej organizacji jest obecnie nie tylko posiadanie informacji, ale i możliwość szybkiej i sprawnej jej wymiany pomiędzy poszczególnymi strukturami. Bez wymiany informacji niemożliwe staje się istnienie zarówno firm, jak i organizacji publicznych, a bez sprawnie i precyzyjnie wymienianej informacji niemożliwy jest rozwój. Olbrzymie ilości danych, jakie tworzone są w procesach decyzyjnych na różnych szczeblach zarządzania, wymuszają zastosowanie sprzętu komputerowego i technik komputerowych do przetwarzania i przesyłania informacji. Dotychczasowe metody, polegające na wymianie papierowych dokumentów zawierających określone informacje, stają się mało wydajne, nieprecyzyjne i trudne do zrealizowania. Ich miejsce zajmują powoli metody elektronicznej wymiany informacji i elektronicznej wymiany danych. Tradycyjny papierowy obieg dokumentów zastępują elektroniczne media transmisyjne, a kartki papieru zastępują pliki na dyskach komputerów. W nowoczesnych organizacjach funkcjonujących w społeczeństwie informacyjnym coraz większą rolę zaczynają odgrywać systemy realizujące kompleksowy i zintegrowany przepływ informacji, którego niezbędnym ogniwem są integratory przepływu informacji. Jest kilka sposobów ustalenia wiarygodności źródła, na przykład przez sprawdzenie jakości i prawdziwości informacji lub danych dotychczas przekazywanych przez to źródło. Innym kryterium jest analiza motywu przekazania informacji. Jasny motyw zwiększa wiarygodność źródła (na przykład kandydat do pracy z jednej strony chce jak najlepiej wypaść, z drugiej jednak wie, że gdy otrzyma już pracę, jego informacje mogą być zweryfikowane), a jego brak może wzbudzić podejrzenia. W ekonomii zjawisko związane z rozpoznawaniem wiarygodności źródła jest nazywane sygnalizowaniem(signalling). Wiarygodność samych informacji ustala się na podstawie możliwości ich zweryfikowania. Im więcej niezależnych źródeł potwierdza otrzymaną informację, tym większa jest jej wiarygodność. Wyznaczanie miar i wycenianie wartości informacji powinno ułatwić stosowanie odpowiednich sposobów wartościowania informacji w zależności od dziedziny jej zastosowania. Z tego względu warto wyodrębnić rodzaje informacji w zależności od obszarów aktywności ludzkiej, których ona dotyczy. Można w ten sposób wyróżnić informacje dotyczące działalności: gospodarczej (przedsiębiorczej)30, administracyjno-organizacyjnej, naukowo-badawczej, kulturalnej, społecznej i politycznej31. Informacja coraz częściej staje się czynnikiem kreującym nowe wartości, w tym także ekonomiczne, o dużym znaczeniu gospodarczym. Badania jej wpływu na gospodarkę będą niewątpliwie postępowały i można spodziewać się, że coraz bardziej będzie doceniane jej znaczenie jako zasobu. Spowoduje to prawdopodob30 M. Jaworski, Wywiad gospodarczy na wewnętrzny użytek, dostęp: www.ebib.oss.wroc.pl [Data wejścia: 27-09-2010]; J. M. McCann, Addingproductvaluethroughinformation, Access: www.duke.edu [Date of entry: 29-09-2010]. 31 Porównaj: A. P. Wierzbicki, Wpływ informacji jako zasobu na stosunki społeczne i gospo‐ darczewkrajachrozwiniętych, „Przegląd Telekomunikacyjny” 1997 nr 3. – 164 – nie bardziej rygorystyczne zasady dystrybucji informacji i zabezpieczania jej obrotem w interesie jej właścicieli i dysponentów. Można oczekiwać opracowania nowych wymagań odnoszących się do systemów gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji. Przy niezbyt zaawansowanym krajowym potencjale badawczym w tej dziedzinie należy więc przede wszystkim śledzić rozwój badań na świecie i możliwie aktywnie włączać się w istotne nurty badawcze, stosownie do krajowych potrzeb i możliwości. Instrumenty informacyjne są związane z przekazywaniem informacji od samorządu gminy do podmiotów gospodarczych. Ich zbiorowość można podzielić według kilku kryteriów. Stosując jako wyznacznik zakres informacji składających się na treść instrumentu, wyróżnić można zbiorcze instrumenty informacyjne oraz indywidualne instrumenty informacyjne. Instrumenty indywidualne zawierają informacje należące do jednego z obszarów oddziaływania samorządu lokalnego na przedsiębiorczość (na przykład do obszaru polityki przestrzennej lub obszaru polityki budżetowej), a instrumenty zbiorcze są nośnikiem informacji przynależnych do dwóch lub większej liczby obszarów. W skład instrumentów zbiorczych wchodzą między innymi: gminne programy gospodarcze, informacje o kierunkach polityki gospodarczej, założenia projektu budżetu gminy adresowane do mieszkańców, studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, kompleksowe narzędzia promocyjne przenoszące dane na temat kilku obszarów interakcji między władzą lokalną a podmiotami gospodarczymi, upubliczniane wyniki diagnoz lokalnych, streszczenia strategii rozwoju gminy grupujące informacje o celach strategicznych i operacyjnych, podawane do publicznej wiadomości informacje na temat zachowań gminy w obrębie przedsiębiorczości komunalnej.32 Drugą podgrupę indywidualnych instrumentów informacyjnych tworzą narzędzia niemające charakteru promocyjnego i związane z określoną w ustawodawstwie działalnością organów gminy. Przyjmują one najczęściej formę zawiadomień, obwieszczeń (ogłoszeń) lub niewładczych zaleceń pokontrolnych. Są to przykładowo: ogłoszenia oraz obwieszczenia o przystąpieniu do sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, informacje o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, o wysokości opłaty, którą pobrałby organ wykonawczy gminy od właściciela w chwili zbycia przez niego nieruchomości, której wartość wzrosła w związku z uchwaleniem lub zmianą miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, informacje o ogłoszeniu przetargu na sprzedaż nieruchomości podawane do publicznej wiadomości, a także na stronach internetowych właściwego urzędu, wykazy nieruchomości przeznaczonych do sprzedaży, do odKlasyfikacja ta została zaczerpnięta z publikacji: A. Sztando, Gminneinstrumentykształto‐ wania rozwoju lokalnych podmiotów gospodarczych, „Samorząd Terytorialny” 1999 nr 7-8, s. 79-108; porównaj także: R. Brol, Praktyka planowania strategicznego w skali lokalnej – studium przypadków, w: Gospodarka lokalna w teorii i w praktyce, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1996, s. 120 i in. 32 – 165 – dania w użytkowanie wieczyste, użytkowanie, najem lub dzierżawę sporządzane i podawane do publicznej wiadomości czy obwieszczenia o objęciu ochroną składników przyrody. Pozostałe czynności rozpoznawcze mają jedynie charakter diagnostyczny. Służą one do budowy drugiej części informacyjnego zaplecza interwencjonizmu lokalnego, którą można nazwać częścią diagnostyczną, zawierającą dane na temat uwarunkowań oraz tendencji rozwojowych lokalnych podmiotów gospodarczych. Instrumentami diagnostycznymi są zatem wszelkie analizy lokalnych i regionalnych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości, a szczególnie tendencji rozwojowych i zmian strukturalnych przedsiębiorczości lokalnej, lokalnego bezrobocia, zmian w zagospodarowaniu przestrzennym gminy, wniosków w sprawie sporządzenia i zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, oddziaływania na środowisko naturalne obecnych i planowanych elementów gospodarczej, struktury gminy, informacji zawartych we wnioskach o ustalenie warunków zabudowy i zagospodarowania przestrzennego składanych przez podmioty gospodarcze. Proces pobudzania lokalnego rozwoju gospodarczego wymaga pozyskiwania, przetwarzania i generowania przez władzę lokalną szeregu strumieni informacyjnych. Pozwalają one jej bowiem na podejmowanie prawidłowych decyzji i działań w stosunku do gminnej struktury gospodarczej oraz warunkują ich skuteczność i efektywność. Układ niezbędnych strumieni informacyjnych jest zbudowany na zaprezentowanym instrumentarium poznawczym i informacyjnym. Funkcjonuje on jako składnik agregatu wymiany informacji między władzą lokalną a jej szeroko rozumianym otoczeniem. Jest to jednak układ o wysokim stopniu złożoności, przez co wymaga zintegrowanego i kompleksowego zarządzania. Decyzje o tym, kiedy, jakie, jak pozyskiwać, przetwarzać i generować informacje istotne z punktu widzenia pobudzania rozwoju przedsiębiorczości, składają się politykę zarządzania informacją. Nie mniej ważnym problemem są wybory metod pozyskania informacji. Dokonuje się ich, mając na uwadze rodzaj informacji, jej znaczenie oraz związek ze źródłem. Znaczna część danych może być pozyskana samodzielnie, poprzez bezpośrednie monitorowanie obiektów i zjawisk, lub z odpowiednich instytucji profesjonalnie zajmujących się takim monitoringiem. Elementarną metodą wyboru jest odnoszenie oczekiwanej dokładności danych do kosztu i czasu ich pozyskania z danego źródła. Istnieje jednak taka część informacji, które ze względu na wagę lub charakter należy pozyskiwać samodzielnie. Należą do nich na przykład dane o spełnianiu kryteriów preferencji fiskalnych przez poszczególne firmy, o wywiązywaniu się z umów współpracy i o zagospodarowaniu przestrzennym gminy. Polityka zarządzania informacją obejmuje również generowanie informacji. Działania podejmowane we wszystkich zaprezentowanych obszarach oddziaływania samorządu lokalnego na struktury gospodarcze muszą posiadać profesjonalną obsługę informacyjną. Siła grawitacji i konkurencyjności gospodarczej gminy jest bowiem parafrazą iloczynu poziomu i struktury korzyści zewnętrznych oraz stop- – 166 – nia poinformowania o nich właściwych odbiorców. Informacje o lokalnych walorach gospodarczych, turystycznych, uzdrowiskowych, kulturowych i innych są zatem równie ważne, jak same walory. Są także warunkiem skuteczności i efektywności ich oddziaływania na lokalny rozwój gospodarczy. Promocja, jak niemal każde inne samorządowe działanie, wymaga odpowiednich nakładów, więc w sytuacji finansowej wielu polskich gmin wydawać się może rozrzutnością. Jednak bez promocji wiele elementów gospodarczego potencjału gminy pozostanie nieaktywnych. W warunkach ograniczoności środków konieczne jest unikanie ich rozpraszania i promowanie najważniejszych elementów korzyści zewnętrznych oraz nieprzerwane monitorowanie skuteczności promocji za pomocą odpowiednich mierników. Uwagę warto również skupić na środkach zewnętrznych, na ofercie niekomercyjnych instytucji zajmujących się wspomaganiem promocyjnych działań gmin oraz na podmiotach zainteresowanych wspólną promocją. Ostatnim z głównych warunków powodzenia promocji jest unikanie sytuacji, w której promocja staje się substytutem pozostałych działań stymulujących rozwój przedsiębiorczości. Trzeba bowiem nie tylko umieć promować, ale i mieć co promować, aby donieść sukces. *** Informacja i wiedza stają się najważniejszymi czynnikami rozwoju społeczeństw, a ich intensywne zastosowanie w genezie i prowadzeniu procesów gospodarczych i społecznych ma przekształcić narody w globalne społeczeństwo informacyjne. Społeczeństwo staje się społeczeństwem informacyjnym, gdy siła robocza składa się w większości z pracowników informacyjnych, a większość dochodu narodowego brutto powstaje w obrębie szeroko rozumianego sektora informacyjnego. Jednocześnie postępująca internacjonalizacja i globalizacja procesów gospodarczych powoduje rosnącą konkurencję między wewnętrznym i zewnętrznym rynkiem pracy, zmuszając rynek wewnętrzny do wykazywania większej zdolności do adaptacji, przyjmowania innowacji i podnoszenia wydajności w celu odparcia konkurencji zewnętrznej. Z drugiej zaś strony ilość różnorodnych sygnałów jest tak duża, że wymagane jest posiadanie umiejętności dokonywania wyborów w warunkach nadmiaru informacji, niekiedy nawet w swego rodzaju chaosie informacyjnym konieczne jest podejmowanie szybkich decyzji z dużą dozą ryzyka lub instalowanie potężnego oprogramowania do analizy wiedzy, na które nie wszystkich stać. Sukces Polski w zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego jest w istocie równoznaczny z ukształtowaniem cech właściwych dla społeczeństwa innowacyjnego, czyli takiego, w którym przeważającą część stanowią osoby o postawach innowacyjnych. We wszystkich krajach posocjalistycznych wymaga to gruntownej modernizacji kapitału ludzkiego, stanowiącego fundamentalną składową kapitału intelektualnego oraz powiązanego z nim kapitału społecznego. Taka modernizacja – 167 – nie wydaje się możliwa bez innowacyjności ujmowanej podmiotowo. Kolejne etapy realizacji zadania badawczego podyktowane są logiką analizy elementów strukturalnych postaw innowacyjnych. Składają się na nie względnie stałe dyspozycje dostrzegania wyzwań rozwojowych w kontekście innowacji ocenianych jako wartościowe, dyspozycje w zakresie rozumienia sytuacji wymagającej aktywności innowacyjnej i skutków utrzymywania się dłużej nierozwiązanej sytuacji, dyspozycje wyzwalania powinności co do poszukiwania nowych rozwiązań o dodatniej sumie korzyści w oparciu o przekonania o naturze i właściwościach innowacji oraz dyspozycje kształtowania możliwości realizacyjnych w ramach zespołowej współpracy. Istnienie rynków i demokratycznego ładu politycznego to warunki konieczne, lecz niewystarczające do efektywnego wykorzystania kapitału intelektualnego i społecznego dla wielowymiarowego rozwoju jednostkowego i społecznego. Stąd potrzeba podmiotowego ujmowania innowacyjności w celu upowszechniania postaw innowacyjnych. Jedynie takie wsparcie polityki rządowej (ePolska) i europejskiej (eEurope+) w zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego może przynieść oczekiwane rezultaty, umożliwiające nawiązanie kontaktu naszego narodu z międzynarodową społecznością. Kluczowym czynnikiem budowy nowoczesnej gospodarki jest wzrost innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw, który z kolei determinowany jest przez szereg czynników wewnętrznych i zewnętrznych, a wśród nich istotny jest zasób posiadanych informacji przez przedsiębiorstwa. W dużej mierze, szczególnie w zakresie uwarunkowań wynikających z makrootoczenia, informacje te dostarczane są przez instytucje publiczne i instytucje otoczenia biznesu. W warunkach, gdy społeczeństwo wkracza w nową erę gospodarki opartej na wiedzy, informacja nabiera szczególnego znaczenia. Jej przepływ już obecnie należy uznać za jeden z najważniejszych czynników decydujących o jakości procesów rozwoju społecznogospodarczego. Sprawne zarządzanie informacją w makrosystemie: gospodarka– społeczeństwo–środowisko jest więc podstawą jego sprawnego funkcjonowania oraz budowy zrównoważonego i trwałego rozwoju w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. – 168 – III KSZTAŁCENIE NA RZECZ GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY 9 Jan Fazlagić Edukacja na rzecz gospodarki opartej na wiedzy w Polsce – diagnoza i kierunki działań 9.1. Oświata w gospodarce opartej na wiedzy W spółczesne zainteresowanie wiedzą jako czynnikiem produkcji sięga lat sześćdziesiątych XX wieku, kiedy F. Machlup opublikował pracę The Production andDistributionofKnowledgeintheUnitedStates1. W rzeczywistości wiedza miała istotne znaczenie dla rozwoju gospodarczego od zarania dziejów. Novum polega na tym, że współczesne organizacje są uzależnione od „pracowników wiedzy”. Wiedza (zasób strategiczny organizacji) nie jest wcale zlokalizowana na szczycie hierarchii organizacyjnej (tak było w przypadku gospodarki industrialnej), lecz na „pierwszej linii”. Organizacje stają się zakładnikami swoich pracowników. Od efektywności pracy, kreatywności i poziomu motywacji garstki utalentowanych pracowników często zależy los wielu tysięcy pracowników. Udany pomysł na kampanię reklamową autorstwa jednego pracownika może zadecydować o sukcesie organizacji, F. Machlup, The Production and Distribution of Knowledge in the United States, Prentice University Press, 1962. 1 – 171 – która go zatrudnia na wiele miesięcy. Specyfika wiedzy w dzisiejszych czasach polega na tym, że dopiero obecnie zaistniały czynniki, które nadają wyjątkowe znaczenie temu czynnikowi. Są to: • wysokie zawansowanie w przetwarzania informacji za pomocą technologii informatycznych; • rosnące tempo odkryć naukowych, możliwe między innymi dzięki wysokim nakładom przeznaczanym na badania naukowe w krajach wysoko rozwiniętych; • rosnąca konkurencja międzynarodowa wzmagana przez pojawienie się nowych graczy na rynku globalnym, wyczerpywanie się surowców naturalnych w krajach, które kiedyś opierały swoją przewagę na dostępie do nich i umiejętności ich przetwarzania; • wzrost zamożności społeczeństw powodujący rozwój popytu na produkty i usługi wyższego rzędu o wysokim stopniu nasycenia wiedzą; • zmiana systemu wartości wśród pracowników tak zwanej „klasy kreatywnej” i wynikające z niego nowe uwarunkowania zarządzania; • zmiana relacji pracodawca-pracobiorca; „etat”, czyli długotrwałe zatrudnienie u jednego pracodawcy staje się powoli zjawiskiem coraz mniej popularnym; coraz więcej pracowników – także w Polsce – świadczy pracę w innych formach, na przykład jako pracownicy kontraktowi, jako dostawcy usług (outsourcing); • rośnie mobilność pracowników na rynku pracy: wielu pracowników świadczy swoje usługi dla wielu pracodawców jednocześnie; w związku z tym trudno mówić o „zasobach wiedzy organizacyjnej” – pracodawcy, często zatrudniając „nomadów wiedzy” (mobilnych pracowników), nieświadomie korzystają z zasobów wiedzy wykorzystywanej także przez innych pracodawców. Wzrost gospodarki opartej na wiedzy jest często mierzony poprzez analizę wydatków na innowacje. W przypadku sektora zaawansowanych technologii są to po prostu wydatki na badania i rozwój (B+R). Uczony B. Lev zauważył, że roczne wydatki na badania i rozwój w Stanach Zjednoczonych wzrastały z poziomu 26 mld USD w 1970 roku w tempie 8% rocznie do poziomu 206 mld USD w 1997 roku. W tym samym okresie roczne tempo wzrostu inwestycji w aktywa materialne wyniosło 6,8%2. W sektorze usług odpowiednikami wydatków na B+R są wydatki na szkolenia. Także tutaj obserwuje się dynamiczny wzrost sektora usług szkoleniowych dla pracodawców. Zdobywanie wiedzy przez obywateli jest prawdopodobnie najważniejszym czynnikiem decydującym o pomyślności i dobrobycie krajów i regionów na całym świecie. Z tego względu wszystkie zakończone powodzeniem starania mające na celu poprawę jakości edukacji będą miały bezpośrednie, pozytywne przełożenie na wszystkie czynniki rozwoju społecznego i gospodarczego w XXI wieku. Problem 2 B. Lev, R&DandCapitalMarkets, „Journal of Applied Corporate Finance” 1999 Vol. 11, No. 4. – 172 – w tym, że edukacja człowieka jest niezwykle złożonym procesem, na który składają się uwarunkowania z zakresu psychologii, pedagogiki, andragogiki, socjologii, kultury, religioznawstwa, teorii zarządzania i wielu innych dyscyplin wiedzy. Nie można zarządzać edukacją (zarówno na poziomie mikro, jak i makro) tak, jak zarządza się systemem produkcji dóbr materialnych. W gospodarce opartej na wiedzy (GOW) rośnie zatrudnienie w branżach intensywnie wykorzystujących wiedzę, na przykład w Australii odsetek pracowników zatrudnionych w „produkcji kapitału intelektualnego” wzrósł z 16% w 1971 roku do 31,5% w 1996 roku3. W krajach Unii Europejskiej (EU-15) najwyższe zatrudnienie w usługach intensywnie wykorzystujących wiedzę jest w Szwecji (4,8%), Danii (4,5%), Finlandii (4,3%) oraz Wielkiej Brytanii (4,2%), a najniższe w Hiszpanii (2,1%), Grecji (1,5%) oraz Portugalii (1,2%)4. Pracownicy wiedzy (knowledge workers) stanowią najszybciej rosnący segment w strukturze zatrudnienia krajów OECD. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku zatrudnienie w tym sektorze usług intensywnie wykorzystujących wiedzę (Knowledge Intensive Services – KIS) wzrastało średnio w tempie 3% rocznie w krajach Unii Europejskiej oraz Stanach Zjednoczonych. Co ciekawe, w tym samym okresie zatrudnienie w sektorze KIS w Japonii zmniejszyło się o 11%5. Założenia „naukowego zarządzania” F. Taylora powstały z myślą o organizacji pracy fizycznej w sektorze przemysłowym. W gospodarce opartej na wiedzy organizacja procesów wytwórczych koncentruje się na zwiększeniu efektywności pracy umysłowej. Wzrost efektywności najczęściej ma wymiar jakościowy, a nie ilościowy. Wraz ze wzrostem przedsiębiorstwa opartego na wiedzy wolumen wykonywanych projektów zwykle nie wzrasta lub rośnie nieznacznie – wzrasta natomiast ich skala, innowacyjność oraz złożoność. Wydaje się, że praźródłem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i funkcjonujących w nim organizacji opartych na wiedzy jest społeczeństwo wiedzy. Rozwój społeczeństwa wiedzy miał miejsce mniej więcej w XVI wieku w Europie. Do tego czasu ani cywilizacja arabska, ani chińska bądź hinduska nie znajdowały się na podobnym lub wyższym poziomie zaawansowania cywilizacyjnego, jak zachodni Europejczycy. Jednak w XVI wieku nie obserwuje się wcale masowego napływu ludności do miast ani do uniwersytetów. Społeczeństwo wiedzy ma swój początek w rozwoju udanych karier naukowych, wojskowych i politycznych garstki stanowiącej elitę intelektualną zachodniej Europy. Nie można powiedzieć, że rozwój E. Webster (2000), ThegrowthofenterpriseintangibleinvestmentinAustralia, Information Economics and Policy 12 in: The Prism Project . Research findings and policy recommenda‐ tions, eds. C. Eustice, European Commission Information Society Technologies Programme, Report Series No. 2, October 2003, p. 22. 4 2001InnovationScoreboard.CommissionStaffWorkingPaper, Brussels, 14.9.2001, SEC (2001) 1414, p. 35. 5 G. Strack, High‐Tech trade, Employment and Value Added in High‐Tech Industries & KnowledgeIntensiveservices, Science and technology, Theme 9 – 2/2004, EUROSTAT, European Communities, 2004. 3 – 173 – społeczeństwa wiedzy musi być zjawiskiem masowym. Przeciwnie – decyduje rozwój jakościowy i jest raczej zapoczątkowywany przez usunięcie hamulców rozwoju intelektualnego elit w danym kraju, a nie zwiększenie udziału całego społeczeństwa w rozwoju intelektualnym, na przykład rozwój państwa pruskiego (znanego nie tylko z sukcesów militarnych, lecz także z wprowadzenia pierwszego na świecie obowiązku szkolnego). W swej początkowej fazie opierał się na społeczeństwie feudalnym. Na rysunku 9.1 przedstawiono, w jaki sposób społeczeństwo oparte na wiedzy (knowledge‐based society) stanowi środowisko dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Rysunek 9.1. Typologiaprodukcjiwiedzywgospodarceopartejnawiedzy Źródło: opracowanie własne. Wiedza jest uważana za najcenniejszy zasób. Nie można jej otrzymywać w taki sposób, w jaki się otrzymuje surowce naturalne – trzeba ją tworzyć lub importować. W związku z tym logiczne, aczkolwiek niezbyt estetyczne jest określenie „produkcja wiedzy”. Na rysunku 9.2 pokazano, w jaki sposób nakłady oparte na wiedzy są przekształcane w wyniki. Przedstawiona na rysunku sytuacja jest sytuacją idealną. Obraz rzeczywisty odbiega od obrazu wzorcowego z następujących powodów: – 174 – • na etapie nakładów: selekcja pracowników odbywa się na podstawie niemerytorycznych kryteriów (na przykład według klucza politycznego w urzędach administracji państwowej), brakuje wykształconych specjalistów na rynku pracy (na przykład w krajach afrykańskich), brakuje środków do zatrudnienia specjalistów (na przykład w służbie zdrowia, nauce polskiej), dostęp do zdywersyfikowanych źródeł informacji; Rysunek 9.2. Oświatawsystemiezarządzaniawiedzą–ujęciemakroekonomiczne Źródło: opracowanie własne. • na etapie procesów „produkcji wiedzy”: specjaliści (kapitał ludzki) są nieefektywnie wykorzystywani z powodu złej organizacji pracy (niski poziom kapitału strukturalnego), brakuje infrastruktury (na przykład informatycznej), brakuje wsparcia dla rozwoju sieci zewnętrznych, kultura organizacyjna nie sprzyja współpracy i wymianie wiedzy, przywódcy w organizacjach nie posiadają umiejętności zarządzania pracownikami wiedzy, – 175 – źle działa system krytyki naukowej, brakuje systemu konkurencji i selekcji pozytywnej – najlepsi awansują, brakuje systemu usuwania osób niekompetentnych bez uszczerbku dla kapitału społecznego w organizacji – „z zachowaniem twarzy” (na przykład poprzez awans poziomy, odejście na emeryturę), brakuje systemu pomiaru efektywności pracy opartej na wiedzy; • na etapie wyników: brakuje systemu oceny jakości wyników – wytwórca nie jest w stanie ocenić jakości własnej pracy, brakuje zdolności do oceny jakości wyniku – odbiorcy nie są w stanie odróżnić efektów opartych na wiedzy od innych, brakuje sprzyjającego klimatu, na przykład brak szacunku dla nauki spowodowany nieprzyjaznym klimatem społeczno-polityczny dla „intelektualizmu” – przykładowo w czasie rewolucji, istnieje silna konkurencja ze strony rozwiązań nie opartych na wiedzy, na przykład w Rosji sektor naftowy jest konkurentem dla rozwoju GOW; dokładnie odwrotna sytuacja panuje w krajach pozbawionych alternatywnych źródeł rozwoju (na przykład Finlandia, Japonia, Tajwan). Edukacja jest sektorem gospodarki, który staje się coraz istotniejszym składnikiem PKB wielu krajów, takich jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Niemcy czy Szwajcaria. Staje się więc nie tylko „emanacją wartości”, ale także ulega komercjalizacji i urynkowieniu. Wśród cech specyficznych edukacji, rozumianej jako „produkt usługowy”, można wymienić następujące: 1. Szkoła jest hybrydą wielu „produktów usługowych” w postaci przedmiotów i profili nauczania. Można powiedzieć górnolotnie, że oferuje ona „lepszą przyszłość” uczniom. Pragmatyk powiedziałby jednak, że szkoła uczy porozumiewania się w języku angielskim, zachowań społecznych, historii Polski, algebry. W edukacji szkolnej ogromną, aczkolwiek niedocenianą rolę pełnią interakcje między klientami, to znaczy rówieśnikami. Uważa się, że wpływ grupy rówieśniczej na wychowanie człowieka jest nawet większy niż wpływ rodziny i szkoły.6 2. Dualizm celów strategicznych. Rola szkoły polega na wychowywaniu i nauczaniu. Czasami – wbrew intencjom decydentów – te cele stają się częściowo przeciwstawne. Promowanie rankingów szkół i wyników indywidualnych służy dobrze jednostkom (cel: mobilizacja do zdobywania indywidualnych wyników), lecz źle społeczeństwu, ponieważ promuje egoizm i zachowania indywidualistyczne (negatywna realizacja celu: wychowywanie). 3. Duża rola instytucji i osób z otoczenia szkoły niebędących jej bezpośrednimi klientami. 6 Porównaj: D. Hamer, P. Copland, Genyczywychowanie?, Cis, Warszawa 2005. – 176 – 4. 5. 6. 7. 8. Do przekazania wiedzy (merytorycznej) potrzebna jest wiedza o tym, jak nauczać (wiedza psychopedagogiczna), oraz o tym, jak zarządzać procesem nauczania (w szkole i na wyższych poziomach struktur oświaty). W związku z tym można powiedzieć, że produkt usługowy, jakim jest edukacja, jest „bogaty w wiedzę”, „wiedzochłonny”. Wiedza, jaką przekazuje oświata, jest dobrem publicznym7. To między innymi odróżnia szkołę od firm szkoleniowych i doradczych. Te ostatnie sprzedają wiedzę prywatną. Szkoły publiczne z kolei dostarczają odbiorcom (uczniom) wiedzę publiczną. Proces dostarczania tej wiedzy jest także bezpłatny. Szkoła jest instytucją wyższej użyteczności publicznej. Jej istnienie w systemie społecznym naszej cywilizacji jest, przynajmniej na razie, zagwarantowane i absolutnie pewne, w przeciwieństwie do podmiotów gospodarczych. Bankructwo przedsiębiorstwa, pomijając wzrost bezrobocia, często jest niezauważane przez otoczenie. Krąg interesariuszy, czyli osób i instytucji, które są zainteresowane funkcjonowaniem szkoły, jest znacznie szerszy niż w przypadku innych organizacji. Efekty pracy szkoły mają dalekosiężny wpływ na stan funkcjonowania państwa i gospodarki. 9.2. Inwestycje w wiedzę Wiedza ma podstawowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego w XXI wieku. Przed polską oświatą pojawiają się następujące wyzwania: • ukształtowanie zasobów ludzkich dla polskiej gospodarki, które będą w stanie w najbliższych dziesięcioleciach nadrobić kilkusetletnie zapóźnienie cywilizacyjne Polski; • przygotowanie młodych ludzi zamieszkujących tereny wiejskie do funkcjonowania w gospodarce usługowej, zawodach nierolniczych i środowisku zurbanizowanym; systemy oświaty na całym świecie, także w Polsce muszą kształcić obywateli przygotowanych do pracy w sektorze usług; • zwiększenie produktywności polskich pracowników, szczególnie poprzez wykształcenie kadr, które będą potrafiły organizować wydajnie pracę i zarządzać gospodarka polską i sektorem publicznym; Nie istnieją czyste dobra publiczne (z wyjątkiem obrony narodowej), lecz edukacja jest bliska tej definicji. Porównaj między innymi: P. A. Samuelson, Diagrammatic Exposition of aTheory of Public Expenditure – The Review of Economics and Statistics, P. A. Samuelson, Dia‐ grammaticExpositionofaTheoryofPublicExpenditure–ReviewofEconomicsandStatistics, Vol. 37, No. 4. (Nov., 1955), p. 350-56, Access: http://gatton.uky.edu/Faculty/hoytw/751/ articles/samuelsondiagram.pdf [Date of entry: 11-11-2010]; S. Vaknin, IsEducationaPublic Good?, „Global Politician” 3.11.2005; Access: http://www.globalpolitician.com [Date of entry: 11-11-2010]. 7 – 177 – • budowanie kapitału społecznego, który z jednej strony przyczyni się do większej aktywności gospodarczej obywateli (spadek ryzyka w działalności gospodarczej), a z drugiej – do niższych kosztów zarządzania społeczeństwem (niższa przestępczość, wzmocnienie demokracji lokalnych, większa atrakcyjność dla inwestorów); • walka z bezrobociem poprzez metody bezpośrednie (większa samodzielność społeczna obywateli i przedsiębiorczość) oraz pośrednie (niższa tolerancja dla zjawisk powiększających bezrobocie, takich jak korupcja); • walka z cyfrowym analfabetyzmem. „Inwestycje w wiedzę” są definiowane przez OECD jako suma wydatków na badania i rozwój, szkolnictwo wyższe oraz oprogramowanie. Wiedza jest głównym zasobem wielu współczesnych organizacji, a w związku z tym efektywne zarządzanie organizacjami wymaga efektywnego zarządzania zasobami wiedzy. Inwestycje w aktywa niematerialne w krajach OECD przewyższają o 50-100% inwestycje w kapitał materialny8. Dzięki zastosowaniu wiedzy jako czynnika produkcji możliwy jest wzrost gospodarczy w krajach, takich jak Finlandia, Korea Południowa, Australia, w których koszty siły roboczej znacząco przewyższają koszty siły roboczej w krajach rozwijających się. Mimo to gospodarki tych pierwszych utrzymują swoją wysoką konkurencyjność w gospodarce globalnej.9 Coraz więcej wyników badań dowodzi, że to właśnie jakość systemu edukacji podstawowej i średniej ma największy wpływ na efektywność wykorzystywania wiedzy w gospodarce. Kompetencje kluczowe potrzebne do budowy innowacyjnego społeczeństwa są kształtowane w przedszkolach, szkołach ponadpodstawowych, gimnazjach i w szkołach ponadgimnazjalnych. Z przeprowadzonej ewolucji paradygmatów edukacji wynika, że obecnie dominującym paradygmatem jest lokalność, czyli koncentracja swojej aktywności na najbliższym otoczeniu (między innymi w zakres tego pojęcia wchodzi tworzenie społeczeństwa obywatelskiego), oraz globalność, czyli świadomość międzykulturowa, gotowość do aktywności na globalnym rynku pracy (tabela 9.1). Edukacja społeczeństwa determinuje pozytywne skutki i „promieniuje” na wszystkie aspekty życia społeczno-gospodarczego10: • dzięki edukacji rozwija się rolnictwo; rolnicy są bardziej skłonni do stosowania nowych metod uprawy; • wykształceni obywatele są bardziej elastyczni na rynku pracy; w okresach załamania gospodarczego wykształceni pracownicy rzadziej cierpią z powodu bezrobocia; • wykształceni obywatele chętniej stosują nowe technologie w domu i ochronie zdrowia; Porównaj: ThePrismProject….., op. cit., p. 22. KnowledgemanagementinthelearningSociety, OECD, Paris 2000, wyd. polskie, Ministerstwo Gospodarki RP, Warszawa 2003. 10 KnowledgeForDevelopment,World Bank Development Report 1998/99, p. 41-46. 8 9 – 178 – • szczególnie istotny wpływ na poziom wykształcenia społeczeństwa ma wykształcenie młodych matek; • zmniejsza się podatność na manipulację w reklamie, polityce i religii, co poprawia jakość życia i instytucji demokratycznych. Tabela 9.1. Ewolucjaparadygmatówedukacji OKRES OBSZAR ODDZIAŁYWANIA PODMIOT DOMINUJĄCY PARADYGMAT 1000‐1870 Jednostka Garstka ludzi Myślenie i działanie indywidualne 1871‐1980 Lokalny Niektórzy ludzie Myślenie i działanie lokalne 1981‐2000 Krajowy/narodowy Wielu ludzi Myślenie narodowe i działanie lokalne 2000‐2010 Globalny (na przykład mobilni nauczyciele podróżujący do różnych lokalizacji na świecie – flying faculty) Większość ludzi Myślenie globalne i działanie lokalne Źródło: T. Townsend, Thinking and acting both locally and globally: From Sustainability to StrategicLeadership, referat na konferencję ATINER, Athens 2010. Problem związany z reformą systemu oświaty polega na tym, że sektor ten pozostaje w tyle za innymi sektorami, jeśli chodzi o oddziaływanie sił rynkowych (tabela 9.2). Nie chodzi tutaj o komercjalizację działalności edukacyjnej sensustric‐ to, lecz o wprowadzanie zasad nowoczesnego zarządzania w oświacie (newpublic management). Dobrym przykładem jest brak mechanizmów łączących wydatki na szkolenia nauczycieli z efektami nauczania. Obecnie nie ma polityki łączenia nakładów na doskonalenie nauczycieli z odpowiedzialnością za wzrost ich efektywności pracy. Dopiero rozpoczyna się proces stopniowej konwergencji systemu edukacji oraz systemu przedsiębiorstw komercyjnych, która polega na adaptacji w systemie edukacji metod zarządzania i oceny jakości opracowanych na potrzeby przedsiębiorstw. Z drugiej strony przedsiębiorstwa skwapliwie adaptują wiele rozwiązań i idei, takich jak „organizacja ucząca się” czy kształcenie ustawiczne, charakterystycznych dla systemu edukacji. Z jednej strony istnieją „przedsiębiorstwa uczące się” a z drugiej „szkoły kreujące wartość dla interesariuszy”. – 179 – Tabela 9.2. Wybraneróżnicepomiędzysektorami WYMIAR SEKTOR WYSOKICH TECHNOLOGII SŁUŻBA ZDROWIA EDUKACJA 1. Siły działające w sektorze w zakresie tworzenia, przekazywania i użytkowania wiedzy Główne źródło wpływające na rozwój wiedzy Badania rynkowe Badania naukowe nastawione na rynek prowadzone przez klientów Politycy Presja na innowacyjność wśród przedstawicieli środowiska Bardzo duża Średnia Niska Priorytet nadawany tworzeniu wiedzy Bardzo wysoki Średni Niski 2. Struktury i zasoby potrzebne do tworzenia, przekazywania i użytkowania wiedzy Wydatki na badania i rozwój Bardzo wysokie Wysokie Niskie Świadomość znaczenia zarządzania wiedzą Wysoka Niska Bardzo niska Wykorzystanie koncepcji ZW Wysoka Niska Niska Liczba sieci Wysoka Średnia Niska Współpraca pomiędzy specjalistami różnych dyscyplin Wysoka Zmienna Niska System szkoleń oparty na relacji uczeń‐nauczyciel (praktyczna nauka profesji) Bardzo rozpowszechniony Raczej rozpowszech‐ niony Raczej mało rozpowszechniony Skłonności do angażowania się w sieci współpracy Wysoka Niska Bardzo niska Sieci organizacji zewnętrznych Intensywne Mało intensywne Bardzo mało intensywne Partnerstwa publiczno‐prywatne Częste Rzadkie Bardzo rzadkie Powiązania z uniwersytetami Silne Średnie Słabe Wykorzystanie technologii informa‐ tycznej do komunikacji i przesyłania wiedzy Powszechne Średnio upowszech‐ nione Rzadkie Upowszechnianie nowej wiedzy Bardzo szybkie Szybkie Powolne Implementacja nowej wiedzy Szybka Czasami szybka, zmienna Powolna Skuteczność tworzenia nowej wiedzy Bardzo wysoka Wysoka Niska Jakość badań naukowych Wysoka Zmienna Niska Tempo innowacji Wysokie Zmienne Niskie 3. Wyniki tworzenia, przekazywania i użytkowania wiedzy Źródło: KnowledgeManagementintheLearningSociety, OECD, Paris 2000, p. 62. – 180 – 9.3. Nowe wyzwania dla oświaty Najbardziej pożądane w polskiej oświacie są: upodmiotowienie edukacji, jej demokratyzacja i uspołecznienie, zmiana i rozszerzenie jej funkcji społecznych, dostosowanie do wymogów rzeczywistości, upowszechnienie kształcenia na poziomie szkoły średniej.11 Środowisko staje się coraz bardziej wielokulturowe, zdywersyfikowane – człowiek ma styczność ze znacznie większą liczbą różnorodnych opcji i wariancji (tysiące kanałów TV, setki rodzajów kuchni, miliony portali informacyjnych). Jednocześnie rośnie liczba różnego rodzaju narzędzi i „maszyn”, które ułatwiają życie. Innymi słowy, sprawność życiowa jest w coraz mniejszym stopniu powiązana z umiejętnością rozwiązywania problemów, a w proporcjonalnie większym stopniu polega na umiejętnym stawianiu pytań i mądrych wyborach. Wartość dodana edukacji będzie polegała na kształtowaniu w ludziach umiejętności doboru oryginalnych komponentów w celach twórczych (tworzenia dzieł). W takim środowisku kreatywność będzie z jednej strony ułatwiona, ponieważ duża liczba komponentów ułatwia tworzenie wariancji, a z drugiej powstanie ryzyko stworzenia dzieł banalnych, plagiatów. Edukacja powinna więc kształtować zdolność do skutecznego zachowania się w świecie, w którym istnieje nadmiar dzieł banalnych i deficyt dzieł kreatywnych. Podstawowym wyzwaniem dla systemów edukacji w XXI wieku z punktu widzenia budowy GOW jest wykształcenie osób, które będą odpowiadały potrzebom innowacyjnym przedsiębiorstwa. W XX wieku podstawową cechą, jaka wyróżniała uczniów ponadprzeciętnych od przeciętnych, była ich inteligencja. Do ukończenia z dobrym wynikiem tradycyjnej szkoły wystarczyło, aby uczeń skutecznie zapamiętał przeczytane wiadomości, nie musiał natomiast rozumieć sensu tego, czego się nauczył. Systemy edukacji ukształtowane w gospodarce industrialnej były nastawione na doskonalenie kompetencji akademickich. „Wzorowy uczeń” był zwykle laureatem olimpiady chemicznej lub matematycznej. Szkoły w XXI wieku będą musiały przykładać większą wagę do troski o kreatywność uczniów i związaną z nią adaptacyjność. W niektórych szkołach średnich w Stanach Zjednoczonych do programów nauczania wprowadza się przedmiot nauczający kompetencji międzykulturowych. Rozwój systemu edukacji powinien brać pod uwagę nie tylko wewnętrzne potrzeby i oczekiwania społeczeństwa polskiego, ale także być rozpatrywany w kontekście budowy pozycji konkurencyjnej Polski na świecie. W związku z tym istotnym parametrem jest rozwój systemów edukacji na świecie, szczególnie w krajach, które są głównymi konkurentami gospodarczymi Polski. Gospodarka oparta na wiedzy, zorientowana na eksport, o wysokiej stopie zatrudnienia, wysokiej wydajności pracy, działająca dzięki swobodzie gospodarczej zapewnionej przez wykształconych i aktywnych wyborców jest niezbędnym warunkiem rozwo11 T. Lewowicki, Przemianyoświaty, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1994. – 181 – ju gospodarczego Polski. Istnieją trzy główne parametry decydujące o pozycji międzynarodowej kraju na świecie. Są to: siła militarna, siła gospodarcza (globalny PKB) i wielkość populacji. 12 Edukacja ma wpływ na każdy z nich. Nowoczesna armia wymaga wykwalifikowanych kadr, które będą potrafiły skutecznie zachować się na cyfrowym polu konkurencji. Siła gospodarcza pozwala na wytwarzanie lub importowanie zaawansowanych technologicznie systemów uzbrojenia, takich jak samoloty myśliwskie, okręty, systemy radiolokacyjne. W Polsce, podobnie jak w większości krajów europejskich, nastąpi kryzys demograficzny. O ile w latach osiemdziesiątych XX wieku sądzono, że populacja Polski przekroczy na początku XXI wieku 50 mln, to obecnie sadzi się, że populacja naszego kraju zmniejszy się w ciągu najbliższych dziesięcioleci do 30 mln. Nasza relatywna siła demograficzna w Europie nie zmniejszy się; w skali światowej Polska będzie na pewno mniej istotnym graczem. Czynniki kulturowe i ekonomiczne mają wpływ na dzietność – między innymi religia (USA ma znacznie wyższy wskaźnik dzietności wśród białej populacji niż Europa, ale jest to kraj bardzo religijny). W krótkim i średnim okresie kryzys demograficzny – paradoksalnie – przyczyni się do poprawy jakości systemu edukacji. Spadająca liczba urodzeń przyczynia się do wzrostu nakładów na ucznia. Ten sam czynnik obniża oczywiście konkurencyjność międzynarodową Polski (między innymi poprzez przeciążenie systemu emerytalnego). Rozwój gospodarczy danego kraju zawsze należy rozpatrywać relatywnie. W latach boomu gospodarczego po drugiej wojnie światowej tempo wzrostu PKB na poziomie 8-10% rocznie nie było Europie czymś nadzwyczajnym. Dzisiaj wynik na poziomie 3% uznawany jest za sukces. Z tego względu należy rozpatrywać rozwój GOW w Polsce w odniesieniu do innych krajów. Wiele pisze się i mówi o spadku poziomu nauczania na polskich uczelniach, lecz dokładnie takie samo zjawisko obserwowane jest w USA czy krajach Europy Zachodniej. Obecnie realizowany jest wariant przedstawiony w dolnym prawym rogu macierzy na rysunku 9.3. Oczywiście, porównując się z Finlandią, polski system edukacji wypada niekorzystnie, ale jednocześnie wypada całkiem dobrze na tle USA – kraju o jednych z najwyższych wydatków na ucznia wśród krajów rozwiniętych. Rysunek 9.3. Możliwepozycjepolskiegosystemuedukacjiwkontekścieglobalnym Polska: niska jakość edukacji Systemy odniesienia: wysoka jakość edukacji Polska: wysoka jakość edukacji Systemy odniesienia: niska jakość edukacji AKTUALNA SYTUACJA: Polska: niska jakość edukacji Systemy odniesienia: niska jakość edukacji Polska: wysoka jakość edukacji Systemy odniesienia: niska jakość edukacji Źródło:opracowanie własne. 12 Patrz: P. Ball, Masakrytyczna, Insignis, Kraków 2007. – 182 – Model szkoły stawiającej na kształcenie osób kreatywnych znajduje się w pewnej opozycji do lansowanego obecnie przez Komisję Europejską kształcenia zorientowanego na budowanie kompetencji, które według Komisji Europejskiej przedstawiają się następująco: • porozumiewanie się w języku ojczystym; • porozumiewanie się w językach obcych; • kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne; • kompetencje informatyczne; • umiejętność uczenia się; • kompetencje społeczne i obywatelskie; • inicjatywność i przedsiębiorczość; • świadomość i ekspresja kulturalna. Rozwój edukacji w XXI wieku stoi wobec dylematu: czy nowoczesne postindustrialne społeczeństwo powinno stawiać na „technologów wiedzy”, czy też na szeroko wykształconych erudytów, czy powinniśmy stawiać na edukację holistyczną czy selektywną? Każdy z tych wyborów pociąga za sobą pewne konsekwencje. Edukacja selektywna odnosi się bardziej do tradycji oświeceniowych i pozytywistycznych: • zdolność do bycia zatrudnionym (employability); • zdolność do wygrywania konkurencyjności na rynku pracy, ale także w życiu osobistym (win‐lose); • dostarczanie uczestnikom procesu uczenia się „pakietów wiedzy/kompetencji” dostępnych od zaraz; • mało refleksyjne podejście do wiedzy – „wiedza to coś, co jest potrzebne na rynku pracy”. Edukacja holistyczna sięga do tradycji renesansu, głoszącej: • zdolność do bycia szczęśliwym; • zdolność do wygrywania z poszanowaniem innych (win‐win); • kształtowanie członków wspólnoty: elastyczne metakompetencje (na przykład punktualność, wytrwałość, wysoka samoocena); • refleksyjne podejście do wiedzy – „wiedza to coś, co jest potrzebne do szczęśliwego życia”. Czy edukacja holistyczna jest antyrynkowa i niepraktyczna? Nie ma takiego zagrożenia, jeśli będzie realizowana przez odpowiednio wykształconych nauczycieli-erudytów o wysokim poczuciu własnej wartości i wysokim poziomie motywacji do pracy. Współcześni pracodawcy bardziej niż w przeszłości potrzebują osób, które potrafią czytać ze zrozumieniem, wypowiadać się publicznie, są wytrwałe i wiarygodne. Cechy te są kształtowane przez edukację holistyczną. Firmy z powrotu do nauczania holistycznego do szkół odniosą następujące korzyści: • dostęp do szerszej „bazy” wiedzy o świecie – kształtowanie kreatywności; – 183 – • wyższy poziom inteligencji emocjonalnej uczniów – w innowacyjnych firmach niezwykle ważna jest zdolność firm i pracowników do uczenia się na własnych błędach; niski poziom samooceny blokuje takie procesy; • niższy poziom wypalenia zawodowego – przy dłuższej średniej życia wydłuża się także aktywność zawodowa; należy obecnie przygotowywać pracowników do aktywności zawodowej na najbliższe 50 lat, a nie na 20-35; • wyższe standardy etyczne i etyka pracy spowodują wzrost produktywności. System nauczania selektywnego ma wiele zalet, między innymi: • niższe koszty szkoleń i przystosowywania pracowników do pracy w konkretnym zawodzie, • niższe koszty rekrutacji (większa transparentność – niższy poziom ryzyka przy zatrudnianiu pracownika). System ten niesie ze sobą wiele zagrożeń, takich jak mniejsza lojalności pracowników (job‐hopping) i związane z nią dodatkowe koszty ponoszone przez pracodawców, zanik umiejętności myślenia i rozumowania (niezwykle ważna w GOW), niższe standardy etyczne „białych kołnierzyków” (patrz: spektakularne bankructwa Enron – USA, problemy budżetowe na Węgrzech spowodowane niskimi standardami etycznymi członków rządu, kryzys finansowy, którego ukoronowaniem było bankructwo Lehmann Brothers, spowodowany brakiem odpowiedzialności finansowej), niższy kapitał społeczny (gorsza jakość demokracji, wykluczenie społeczne – wyższe koszty socjalne wyższe podatki). 9.4. Od szkoły inteligentnej ku szkole kreatywnej Od kilkudziesięciu lat umysły matematyków i informatyków zaprząta idea „sztucznej inteligencji”. Przy obecnym poziomie i tempie rozwoju technologii informatycznych prawdopodobnie w ciągu 20-30 lat zostanie stworzony komputer o możliwościach zbliżonych do ludzkiego mózgu. Wówczas „sztuczna inteligencja” stanie się faktem. Obecny system edukacji tego nie zauważa – funkcjonuje tak, jakby wszyscy absolwenci szkół mieli zostać w przyszłości pracownikami naukowymi, jest zorientowany na kształtowanie i nagradzanie uczniów inteligentnych. Kreatywność ani w szkole, ani na polskich uniwersytetach nie jest ceniona ani nagradzana. Zmiany w systemie edukacji powinny iść w kierunku przedefiniowania pojęcia „dobra szkoła”. Może ono być jednak różnie rozumiane. Wzorcem „dobrej szkoły” – w tradycyjnym ujęciu – jest klasyczne dziewiętnastowieczne liceum („szkoła realna”) uczące łaciny, francuskiego, kaligrafii, dobrych manier, algebry i posłuszeństwa wobec władzy autorytarnej. Mogło funkcjonować wyłącznie w oparciu o swoją dobrą reputację i „marketing szeptany”. Była to szkoła, która premiowała uczniów inteligentnych, obdarzonych dobrą pamięcią i zdolnością do koncentracji. – 184 – Szkoła ta podtrzymywała podziały w społeczeństwie na klasy społeczne. Lecz możliwość obcowania z uczniami pochodzącymi z tej klasy społecznej, często o wysokich aspiracjach, była czynnikiem projakościowym. Od „dobrej szkoły” dzisiaj oczekuje się kształcenia uczniów kreatywnych, którzy będą w stanie zmieniać rzeczywistość, a nie tylko wykonywać polecenia autorytetów. Wilde O. powiedział kiedyś, że ludzie rozsądni próbują się dostosować do otaczającego świata, a ludzie nierozsądni próbują go zmienić. W związku z tym cały postęp następuje dzięki ludziom nierozsądnym. W rozumieniu O. Wilde’a absolwent współczesnej szkoły powinien być bardziej „nieposłuszny” (a więc bardziej kreatywny). W przeszłości kreatywność była atutem nielicznej garstki przywódców, przykładowo w liczącej około 1,5 mln mieszkańców Wielkopolsce w 1918 roku mieszkało zaledwie około 300 Polaków z wyższym wykształceniem. Pomimo to Wielkopolanie byli w stanie przeprowadzić zakończony sukcesem zryw niepodległościowy. Twórczość obecnie staje się nie tyle atutem, co warunkiem progowym. Kiedyś osób kreatywnych szukało się wśród osób inteligentnych i dobrze wykształconych. Dzisiaj ta sekwencja ulega zmianie: korporacje poszukują osób kreatywnych, które posiadają przy okazji oczekiwany iloraz inteligencji. Twórczość to odczuwane poczucie dyskomfortu z powodu zastanej rzeczywistości. Ludzie uznawani za twórczych zobaczą coś, czego inni nie widzieli. Ludzie mało twórczy uznają porządek zastany za naturalny, a zmianę traktują jako akt agresji wobec niego. Umiejętność stawiania pytań i dostrzegania problemu są same w sobie twórcze. System edukacyjny w XXI wieku będzie musiał poświęcać więcej uwagi kwestii rozwijania/kultywowania kreatywności uczniów kosztem kształtowania inteligencji. Wynikać to będzie z potrzeb naszego społeczeństwa. Zasoby wiedzy stały się tak olbrzymie, że więcej można osiągnąć poprzez eksploatację istniejących rozwiązań niż tworzenie nowych. Do takiej eksploatacji potrzebna jest kreatywność. W 1969 roku człowiek, dzięki wykorzystaniu niezwykłych umiejętności i inteligencji amerykańskich naukowców, odbył bezpieczną podróż na Księżyc. Minęło od tego czasu 50 lat, a nikt nie opracował metody taniego i bezpiecznego transportu na Księżyc dla masowego odbiorcy. To tylko jeden z wielu przykładów na to, że w miarę postępu technologicznego są coraz bardziej potrzebni fachowcy do eksploatacji rozwiązań wymyślonych przez ludzi inteligentnych. Marketing szkoły jest sprzymierzeńcem raczej szkół „kreatywnych” niż „szkół inteligentnych”. Twórczość to proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny do przyjęcia dla pewnej grupy w pewnym okresie. Polski system oświaty powinien zostać radykalnie otwarty na innowacyjność, dla której nie będzie instytucjonalnych barier. W polskiej oświacie istnieje deficyt liderów zmian, osób, które odczuwają wewnętrzną potrzebę innowacyjnego nauczania. Dzieci posiadają naturalne zdolności kreatywne. U 97% 4-latków zaobserwowano umiejętności kreatywne, lecz wśród 30-latków zidentyfikowano tylko 3% osób kreatywnych. Co się dzieje z kreatywnością między 4 a 30 rokiem życia? – 185 – Wśród osób w wieku powyżej 45 lat tylko 5% jest kreatywnych. Dla grup wiekowych 40, 35, 30, 25 i 20 odsetek osób kreatywnych w populacji był równie niski: 5%, lecz dla osób w wieku 17 lat (3 lata różnicy!) odsetek wyniósł 10%. W polskich szkołach nie może być hamowany rozwój dzieci uzdolnionych tylko dlatego, że nasza oświata nie jest systemem proinnowacyjnym! (rysunek 9.4). Rysunek 9.4. Inteligencjakontrakreatywnośćdziśijutro „WZOROWY UCZEŃ” 2030 ROK UCZEŃ TWÓRCZY I INTELIGENTNY „WZOROWY UCZEŃ” 2010 ROK NIETWÓRCZY, LECZ INTELIGENTNY Wysoka samoocena Swoboda ekspresji Niski poziom lęku Pomysłowość Popularność wśród rówieśników Zachowania przyciągające uwagę Entuzjazm i chęć do działania Sumienność Perfekcjonizm Brak pomysłowości Niski poziom lęku Dążenie do uniknięcia błędu Dążenie do zachowań poprawnych UCZEŃ TWÓRCZY I MAŁO INTELIGENTNY UCZEŃ NIETWÓRCZY I MAŁO INTELIGENTNY Powściągliwość, wycofanie Niska samoocena Brak popularności Zachowania przyciągające uwagę Brak koncentracji Lęk przed oceną Słabe wyniki w nauce Wzmożona aktywność społeczna Ekstrawersja Dość wysoka samoocena Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Nęcka, Psychologiatwórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003. Podstawowym czynnikiem determinującym jakość edukacji jest i prawdopodobnie pozostanie nauczyciel. Zmiany w systemie edukacji powinny zmierzać w kierunku: • maksymalizacji efektywności nauczania poprzez stosowanie najbardziej efektywnych metod i technik (na przykład częsta informacja zwrotna na temat postępów w nauce, skrócenie okresu wakacji, zatrudnianie najlepszych absolwentów uniwersytetów jako nauczycieli); przeszkodę stanowią bariery instytucjonalne i kulturowe; • systematycznego zwiększania udziału nauczycieli dwóch przedmiotów w celu kształtowania kreatywności, wyobraźni i erudycji; • otwarcia szkoły na możliwości, jakie daje zatrudnianie osób – autorytetów w różnych dziedzinach – które nie są zawodowymi nauczycielami; • zwiększenia integracji procesu wychowawczego i edukacyjnego; obecnie „wychowanie” jest w systemie edukacji wyizolowane od procesu nauczania, – 186 – czego efektem jest między innymi niski poziom kapitału społecznego, a także niskie standardy etyczne w wielu środowiskach profesjonalnych (naukowcy, prawnicy, lekarze, politycy). Przyszłość będzie należeć do osób kreatywnych. System edukacji powinien dawać szanse na rozwój kreatywności we wszystkich dziedzinach, a nie tylko dziedzinach „akademickich”, takich jak matematyka, fizyka czy geografia. Oczywiście, pewien progowy poziom inteligencji jest niezbędny, lecz polskie szkoły powinny we wszystkich aspektach procesu pedagogicznego zwiększać nacisk na kształtowanie (utrwalanie) kreatywności wśród dzieci i młodzieży. Nie można tego uczynić, działając w sposób „punktowy” – na przykład tworząc nieliczne, elitarne szkoły kształcące osoby kreatywne. Chodzi o to, aby w naszym postrzeganiu doskonałości intelektualnej skokowo zwiększyć szacunek i estymę dla osób kreatywnych. Jest to możliwe wyłącznie wówczas, gdy kreatywność stanie się kompetencją powszechnie kształtowaną w systemie edukacji. Aby to osiągnąć za 30-40 lat, potrzebni będą w Polsce nie tylko kreatywni naukowcy, lecz także kreatywni burmistrzowie, prezydenci miast, radni, posłowie na sejm, biskupi, generałowie.13 Sektor edukacji jest uważany za najważniejszy obszar, w którym tworzy się fundamenty i społeczeństwa innowacyjnego: • społeczeństwo oczekuje, że niemałe środki przeznaczane na oświatę zostaną spożytkowane tak, aby wszyscy uczniowie odnosili wymierne korzyści z uczęszczania do szkoły; • zmiany na rynku pracy wymagają przygotowania absolwentów szkół do pracy elastycznej, godzenia życia domowego z zawodowym; • szybki rozwój technologii wymaga od uczniów umiejętności szybkiego uczenia się; • specyficznym wyzwaniem dla polskiej oświaty jest budowa kompetencji społecznych, których deficyt obecnie odczuwamy, czyli umiejętności współpracy. Sposób zarządzania oświatą, jaki był praktykowany w większości krajów na świecie w XX wieku, nie jest już adekwatny do współczesnych wyzwań; w tym stuleciu stawiano na centralizację oświaty. Z historycznego punktu widzenia scentralizowany, obowiązkowy system oświaty powstał po to, aby przygotować społeczeństwo do pracy w fabrykach. Lecz zatrudnienie w przemyśle systematycznie spada, a rośnie w sektorze usług, który wytwarza w niektórych krajach ponad 80% PKB. W naszym postrzeganiu doskonałości intelektualnej skokowo należy zwiększyć szacunek i estymę dla osób kreatywnych. Jest to możliwe wyłącznie wówczas, gdy kreatywność stanie się kompetencją powszechnie kształtowaną w systemie edukacji. 13 – 187 – 9.5. Innowacyjność w oświacie Innowacyjność w oświacie jest związana z tworzeniem wiedzy i jej wykorzystywaniem na rzecz szeroko rozumianej jakości nauczania i wychowywania w placówkach oświatowych. Innowacja polega na stworzeniu nowej wiedzy, która zostanie uznana za wartościową i wdrożona jako usprawnienie. Główny Urząd Statystyczny posługuje się definicją, w której przez innowacyjność rozumie się zdolnośćprzedsiębiorstwdotworzeniaiwdrażaniainnowacjiorazfaktycznąumie‐ jętnośćwprowadzanianowychizmodernizowanychwyrobów,nowychlubzmienio‐ nych procesów technologicznych lub organizacyjno‐technicznych. Innowacje oznaczają zmiany pozytywne. Wiążą się z koniecznością wychodzenia naprzeciw potrzebom i oczekiwaniom zmieniającego się otoczenia, lecz trzeba pamiętać, że często kolejność bywa odwrotna: to innowacja zmienia otoczenie – innowator swoim rozwiązaniem wprowadza nową jakość do życia ludzi. Wiele innowacji zostało wdrożonych pomimo negatywnych wyników badań rynku i wbrew opiniom ekspertów. Kwestia innowacyjności w oświacie ma więc dwa wymiary: jeden dotyczy rzeczywistego zwiększenia ilości i jakości powstającej w oświacie wiedzy. Chodzi tutaj o zwiększenie wydatków na prowadzenie badań naukowych w oświacie. Drugi dotyczy stworzenia mechanizmów „odkrywania” i upowszechniania innowacji. Chodzi tutaj o udrożnienie przepływu wiedzy w oświacie po to, aby częściej wykorzystywać innowacje, które już powstały. Jak zauważył P. F. Drucker: jeżelizastosu‐ jemy wiedzę do zadań, które już znamy, nazywamy to [poprawą] produktywności. Jeżelizastosujemyjądozadańnowychiodmiennych,nazywamytoinnowacyjnością. Tylkowiedzapozwalanamrealizowaćobacele.14Wybrane definicje innowacyjności przedstawiono w ramce 9.1. Innowacje w oświacie można podzielić ze względu na ich wartość aplikacyjną, czyli stopień gotowości do wykorzystania przez użytkownika końcowego. Badacz J. G. Wissema rozróżnia innowacje podstawowe, innowacje stosowane oraz produkty innowacyjne15. Innowacje podstawowe służą inicjacji pewnego procesu zmian i mogą znaleźć wiele zastosowań. Innowacje stosowane służą wykorzystaniu w wielu kontekstach produktu innowacyjnego i mają konkretne, często bardzo specjalistyczne zastosowanie (rysunek 9.5). 14 M.S. Raisinghani, KnowledgeManagement.ACognitivePerspectiveonbusinessandeduca‐ tion, „American Business Review” 2000 No. 6, Vol. 18, Issue 2, p. 105. 15 J. G. Wissema, Technostarterzy–dlaczegoijak?, PARP, Warszawa 2005, s. 139. – 188 – Ramka 9.1. Definicjeinnowacyjności Innowacja polega na ekstrakcji wartości ekonomicznej z nowych działań. (Innovation Vital Signs Project 2007) Komercyjne lub przemysłowe zastosowanie czegoś nowego: produktu, procesu, metody produkcji; nowego rynku lub źródeł dostaw; nowej formy prowadzenia działalności gospodarczej. (J. A. Schumpeter) Innowacja powstaje na przecięciu się wynalazku i wglądu, prowadzi do stworzenia społecznej lub ekonomicznej wartości. (Council of Competitiveness 2005) Innowacja dotyczy szerokiego zakresu działań służących poprawie wydajności w firmach, włączając w to implementację nowych lub znacząco udoskonalonych produktów, usług, procesów dystrybucji, produkcji, marketingu oraz organizacji. (Komisja Europejska 2004) Innowacja – połączenie inwencji, wglądu i przedsiębiorczości, które powoduje powstawanie nowych branż, tworzy nową wartości i tworzy nowe wartościowe miejsca pracy. (Business Council of New York State 2006) Projekt, wynalazek, rozwój i/oraz implementacja nowych lub zmienionych produktów, usług, procesów, systemów, metod organizacji w celu stworzenia nowej wartości dla klientów i zwrotu z inwestycji dla firmy. (Komitet Doradczy do spraw Pomiaru Innowacyjności w XXI wieku, Departament Handlu USA) Innowacja to wdrożenie nowego lub znacząco usprawnionego produktu (dobra lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacji działalności gospodarczej lub relacji zewnętrznych. Działania innowacyjne mają charakter naukowy, technologiczny, organizacyjny, finansowy lub handlowy i mają prowadzić bądź prowadzą do wdrożenia innowacji. (OECD 2005) Sukces innowacji to stopień, w jakim wartość jest tworzona dla klientów poprzez przedsięwzięcia, które przekazują nowa wiedzę i technologię do nowych, przynoszących zyski produktów i usług na rynkach krajowych i międzynarodowych. Wysokie tempo innowacji prowadzi do tworzenia nowych rynków, wzrostu gospodarczego, tworzenia nowych miejsc pracy, bogactwa i wyższych standardów życia. (Innovation Vital Signs Project 2007). Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. M. Aizorbe, C. E. Moylan, C. A. Robbins, Toward Better Measurement of Innovation and Intangibles, „Survey of Current Business” 2009 No. 1, p. 14. – 189 – Rysunek 9.5. Rodzajeinnowacjizewzględunaichrolęwprocesieinnowacyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. G. Wissema, Technostarterzy–dlaczegoijak?, PARP, Warszawa, 2005, s. 139. Pobudzeniu kreatywności w instytucjach polskiej oświaty pomogą: • ustalanie terminu realizacji twórczego zadania, bez którego działania zespołu staną się nieproduktywne; • ograniczanie liczebności grupy: zbyt liczne grupy stają się parawanem dla osób mniej aktywnych, jeszcze bardziej je demotywują; najbardziej kreatywne są zespoły 5-osobowe; • organizowanie „targów wiedzy”, na których pracownicy demonstrują swoje dokonania i sukcesy w rozwoju zawodowym; • organizowanie spotkań mających na celu twórcze myślenie poza miejscem pracy (na przykład w parku, w lesie lub w kawiarni); • przestrzeganie zasady, że nie wolno karać za kreatywność; • dbanie o dobry stan zdrowia fizycznego pracowników; • tworzenie okresowych sesji służących tworzeniu wizji przyszłości; tworzenie pozytywnych obrazów w umyśle jest doskonałym sposobem na zwiększenie kreatywności; – 190 – • kontrola czasu sesji kreatywnego myślenia; ludzki umysł najlepiej działa w sesjach dwudziestominutowych; • położenie akcentu na stawianie pytań – a nie tylko na poszukiwanie odpowiedzi na znane pytania; można przygotować listę pytań zaczynających się od sformułowania „co będzie, jeśli...”, na przykład: co będzie, jeśli w przyszłym roku liczba uczniów w pierwszej klasie spadnie o 20%, co się stanie, jeśli zostaną zlikwidowane kuratoria oświaty; • myślenie w kategoriach holistycznych – unikanie myślenia typu albo–albo; • rozdzielenie w czasie momentu zadania pytania uczestnikom (na przykład na koniec pierwszej sesji) i uzyskania odpowiedzi (następna sesja); pomysły muszą mieć czas, aby się narodzić i dojrzeć. *** Wiedza jest zasobem strategicznym krajów – zdolność do produkcji wiedzy będzie w XXI wieku tak ważna, jak zdolność do produkcji węgla, stali i wyrobów stalowych w XIX wieku. Sektor edukacji aktualnie znajduje się na początku procesu wprowadzania nowych mechanizmów zapewniających efektywność nauczania (new public management). System edukacji powinien być nie tylko inaczej zarządzany, ale także treści przekazywane przez ten system powinny ulec zmianie. W obecnych warunkach znaczenie inteligencji staje się mniejsze, ponieważ zasoby wiedzy stały się tak olbrzymie, że potrzebne są osoby, które będą te zasoby lepiej wykorzystywać. Do realizacji tego celu potrzebna jest kreatywność, a w mniejszym stopniu inteligencja. System edukacji w XXI wieku powinien przedefiniować wzorce doskonałości. Jednym ze sposobów na kształtowanie osób kreatywnych jest edukacja holistyczna, przeciwstawiona edukacji selektywnej – nastawionej na kształtowanie „kompetencji”. – 191 – 10 Jakub Brdulak Działalność uczelni w zakresie badań naukowych i dydaktyki na rzecz gospodarki opartej na wiedzy G ospodarka oparta na wiedzy jest hasłem przewodnim strategii lizbońskiej – planu, przyjętego w 2000 roku przez Radę Europy, którego celem było uczynienie Europy najbardziej dynamicznym i konkurencyjnym regionem gospodarczym na świecie. Kwestie związane ze szkolnictwem wyższym i sektorem nauki nabrały więc charakteru ogólnoeuropejskiego. Wstąpienie w 2004 roku Polski do Unii Europejskiej zmusiło do myślenia o naszym sektorze nauki i szkolnictwa wyższego w kategoriach europejskich. Celem opracowania jest zaprezentowanie głównych wyzwań związanych z funkcjonowaniem uczelni w Polsce. Jednocześnie ma ono charakter selektywny. Autor nie miał aspiracji, aby opisać wszystkie wyzwania czy wszystkie problemy, z którymi muszą się zmierzyć polskie uczelnie. Dobór problemów poruszonych w tym opracowaniu wynika z doświadczenia autora i jego wiedzy eksperckiej na ten temat. – 192 – 10.1. Istotność problemu roli szkolnictwa wyższego w Polsce – głosy w dyskusji Tematyka zmian w szkolnictwie wyższym i sektorze nauki jest obecna w życiu publicznym. Problemem tym interesują się szeroko media, co wskazuje, że dyskusja na temat zmian w tym obszarze odbywa się w skali co najmniej ogólnokrajowej. Dziennikarze E. Bendyk i J. Żakowski napisali: Szanowna Pani Minister, DrodzyPolscyUczeni.Polskanaukaiszkolnictwowyższemusząsięzasadniczozmie‐ nić, i to jak najszybciej. Aby ta zmiana stała się możliwa, trzeba wreszcie uznać, iżnauka stała się sprawą nazbyt ważną, byśmy ją mogli zostawić samym naukow‐ com. Jest to też sprawa zbyt trudna, by oddać ją w pacht politykom, nawet jeśli wspomogąichbiznesmeni. Modelnauki,któryrządpróbujewprowadzić,doskonale sprawdzałsięwXXw.AmypotrzebujemymodelunawiekXXI.1 Poszukiwania nowego wzorca dla sektora nauki i szkolnictwa wyższego trwają od wielu lat, już w 2005 roku Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów przedstawiała koncepcję użyteczności prowadzenia badań: Państwo powinno finansować badania podstawowe w zakresie określonym przez politykę naukową(…),preferującte,którewnosząwkładwpodniesienieszerokorozumiane‐ go poziomu życia społeczeństwa. Pozostałe badania podstawowe uczelnia i inne placówki badawcze powinny finansowaćze środków własnych. Badania stosowane, bezwzględunaformęorganizacyjnąpodmiotuprowadzącegobadania,powinnybyć finansowaneprzezpaństwowścisłympowiązaniuzanaliząmożliwościisensowno‐ ści ich wdrożenia w konkretnych realiach rynkowych i otoczenia przemysłowego. Wanaliziepropozycjitematówbadawczychwzakresiebadaństosowanychpowinni uczestniczyćprzedstawicieleprzemysłu 2 O istotności zmian w tym sektorze świadczą również inicjatywy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, między innymi podpisany 30 września 2008 roku Pakt dla Wiedzy, którego intencją jest połączenie ponad wszelkimi podziałami jak najwięcej środowisk z korzyścią dla rozwoju nauki tak, aby Polska stopniowo prze‐ stawałabyćkrajemtylkoimportującymnowetechnologieieksportującymwykwali‐ fikowanąkadrępracowniczą.3 Zaprezentowano w nim następujące postulaty: • Nauka jest priorytetem ponad podziałami. • Popieramy integrację polskiej nauki ze światową przestrzenią naukową. • Rozumiemy konieczność znaczącego wzrostu nakładów na rozwój nauki i badań. • Jesteśmy przekonani o potrzebie stałego podnoszenia jakości badań naukowych. 1 E. Bendyk, J. Żakowski, Wstrząsnąć, nie mieszać, „Polityka” 2008, 6 października; dostęp: www.polityka.pl [Data wejścia: 10-09-2009]. 2 Procesy innowacyjne w polskiej gospodarce, Raport nr 26, Rada Strategii SpołecznoGospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa 2005, s. 287-301. 3 Pakt dla wiedzy, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, dostęp: www.nauka.gov.pl [Data wejścia: 10-03-2010]. – 193 – • Wspieramy wszelkie działania zmierzające do coraz bardziej efektywnego wykorzystywania wyników badań w gospodarce. • Rozumiemy i popieramy potrzebę otwarcia kariery naukowej dla młodych, wybitnych uczonych. • Udzielamy bezwzględnego poparcia dla wprowadzania zasad przejrzystości badań i standardów etycznych w nauce. • Całkowicie przychylamy się do idei szerszej dostępności do funduszy przeznaczonych na badania naukowe. • Uznajemy za konieczne wspieranie i stymulowanie mobilności naukowców. • Zgodnie z zasadami obowiązującymi w społeczeństwie obywatelskim uznajemy za konieczne promowanie polskiej nauki w jak najszerszy sposób.4 Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, uzasadniając konieczność zmian w ustawie – Prawo o szkolnictwie wyższym oraz ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, podkreśla również istotność zmian w obszarze edukacyjnym. Filaremreformysąrównieżrozwiązania dotyczącestudentów.Mająonenaceluzniesieniebarier,szczególniedlastudentów pochodzącychzrodzinmniejzamożnych,poprzezstworzenienowoczesnegosystemu stypendialnego, zwiększenie środków na pomoc materialną, uproszczenie procedur iułatwienia w systemie poręczeń w zakresie przyznawania kredytów studenckich. Ochronę praw studenta zapewni wprowadzenie obowiązku umów zawieranych po‐ międzystudentemauczelnią.Zdrugiejstronyspecjalnegrantyinagrodydlanajlep‐ szychstudentówidoktorantówmająnacelustworzeniewpolskichośrodkachopty‐ malnychwarunkówdlarozwojuwybitnychmłodychnaukowców.Efektywnemecha‐ nizmy łączące uczelnie z rynkiem pracy podniosą z kolei poziom przygotowania absolwentówdopotrzebpracodawców.5 Dzisiejszy model funkcjonowania szkolnictwa wyższego i sektora nauki właściwie się wyczerpał. W celu zachowania jego konkurencyjności konieczne jest przeprowadzenie zmian. 10.2. Dzisiejsze otoczenie jednostek szkolnictwa wyższego Wśród szeroko rozumianych jednostek szkolnictwa wyższego wyróżnia się uniwersytety technologiczne i badawcze (tabela 10.1). Ibidem. Założenia do nowelizacji ustawy – Prawo o szkolnictwiewyższymorazustawyostopniach naukowychitytulenaukowymorazostopniachitytulewzakresiesztuki, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa, czerwiec 2009. 4 5 – 194 – Tabela 10.1. Cechyuniwersytetutechnologicznegoibadawczego Wyszczególnienie Uniwersytet technologiczny Uniwersytet badawczy Historia/ Geneza • początki sięgają XIX wieku • geneza tkwi w instytucjach technicznych, szkołach handlowych, rękodzielniczych, mechanicznych • początki sięgają XII wieku • długowieczna tradycja uniwersytecka Punkt ciężkości • nacisk na proces nauczania oraz uczenia się • praktyka zawodowa, zwiększanie poziomu zatrudnienia wśród absolwentów • nacisk na działalność badawczą • teoria, tworzenie wiedzy, działal‐ ność społeczna Studenci (odbiorcy usługi edukacyjnej) • średnia wieku: 28 lat • duże doświadczenie zawodowe • znaczący odsetek studentów zdobywających wiedzę specjalistyczną • średnia wieku: 23 lata • duży odsetek absolwentów szkół średnich • mały odsetek studentów zdobywa‐ jących wiedzę specjalistyczną Programy nauczania • kursy specjalistyczne, podnoszące umiejętności zawodowe • studia podyplomowe • słuchacz dokonuje wyboru kursu na podstawie analizy potrzeb • kształcenie ogólne • wszystkie stopnie naukowe: studia licencjackie, magisterskie, dokto‐ ranckie • sekwencyjność zdobywania stopni naukowych Działalność badaw‐ cza • badania aplikacyjne • transfer technologii • badania podstawowe • wiedza teoretyczna Nauczanie • zorientowane na studenta • edukacja praktyczna nastawiona na współ‐ pracę ze studentem, zorientowana na zdoby‐ cie umiejętności praktycznych i prowadzenie działalności badawczej • zorientowane na wykładowcę • edukacja teoretyczna • zorientowane na działalność badawczą Interesariusze • sektor przemysłowy (pracownicy) • kształcenie specjalistów i wykonawców zawodów jutra • wspólnota • społeczeństwo • kształcenie w zawodach tradycyj‐ nych Styl / Charakter działalności • innowacyjność • reagowanie na popyt na rynku pracy • związek z regionem, w którym jest zlokalizo‐ wany • konserwatywność • tradycyjność • niezależność Źródło: University Research Management: Developing Research in New Institutions, OECD, Paris 2005, cyt. za: A. Marszałek, Budowaniekonsorcjówedukacyjno‐badawczychorazwspół‐ pracypomiędzyośrodkamiakademickimi, „E-mentor” 2008 nr 4 (26), s. 5. Nowy model uniwersytetu powinien posiadać cechy uniwersytetu technologicznego i badawczego. Jednostki szkolnictwa wyższego należy odpowiednio zdywersyfikować, co z jednej strony zapewnia różnorodność przedstawianej oferty, a z drugiej pozwala zachować silne strony lokalnych uczelni. Standaryzacja czy – 195 – unifikacja ma charakter odgórny, a proces zmian w szkolnictwie wyższym powinien odbywać się oddolnie. W Europie szkolnictwo wyższe kształtuje proces boloński. Jest to ogólnoeuropejskie przedsięwzięcie, zapoczątkowane podpisaniem w 1999 roku przez ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wyższe w 29 krajach europejskich dokumentu zwanego deklaracją bolońską. Istotą tego procesu są zmiany w systemach szkolnictwa wyższego w Europie, a ostatecznym celem jest utworzenie do 2010 roku – w wyniku uzgodnienia pewnych ogólnych zasad organizacji kształcenia – Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (European Higher Education Area)6. Obecnie odbywa się szereg ocen procesu bolońskiego oraz poszukiwane są drogi jego kontynuacji w następnej dekadzie. W deklaracji bolońskiej zapisano następujące postulaty główne: • wprowadzanie studiów dwustopniowych i trzystopniowych; • wprowadzanie punktowego systemu rozliczania i akumulacji osiągnięć studentów (ECTS); • wspieranie mobilności studentów i pracowników; • wprowadzenie systemu „łatwo czytelnych” i porównywalnych stopni (dyplomów); • realizacja idei uczenia się przez całe życie; • współdziałanie w zakresie zapewniania jakości kształcenia; • nastawienie „na studenta”; • kształcenie interdyscyplinarne; • studia doktoranckie jako element łączący kształcenie i badania naukowe. Pomimo tego, że okres objęty procesem bolońskim kończy się, wyzwania, jakie stoją przed polskimi uczelniami, w dużym stopniu pozostały. Można do nich zaliczyć: 7 • „otwarcie” dwustopniowej struktury studiów; • myślenie w kategoriach efektów kształcenia; • udział osób zewnętrznych w procesie dydaktycznym; • wprowadzanie lub rozszerzanie oferty edukacyjnej w językach obcych; • uruchamianie studiów realizowanych wspólnie z uczelniami z innych krajów; • rozszerzanie oferty kształcenia interdyscyplinarnego; • rozszerzanie oferty edukacyjnej wspierającej realizację idei uczenia się przez całe życie; • włączanie się w projekty pilotujące o zasięgu ogólnoeuropejskim; • promocja uczelni w europejskim środowisku akademickim; • dotarcie z informacjami o procesie bolońskim do całej społeczności akademickiej uczelni. 6 7 A. Kraśniewski, Procesboloński:tojuż10lat, marzec 2009, materiały niepublikowane. Ibidem. – 196 – Głównym wyzwaniem związanym z polskimi uczelniami w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego jest podniesienie ich konkurencyjności, którą można zwiększyć przede wszystkim poprzez sprawne zarządzanie zarówno na szczeblu makroekonomicznym – zarządzanie systemem szkolnictwa wyższego w Polsce, jak i na szczeblu mikroekonomicznym – zarządzanie daną jednostką szkolnictwa wyższego. Narzędziem, które będzie obrazować strategie uczelni dla ich interesariuszy, jest tak zwana u-map – klasyfikacja szkół wyższych. 10.3. Klasyfikacja szkół wyższych – U-Map Głównym celem U-Map8 jest zwiększenie transparentności uczelni w Europie różnorodnym interesariuszom sektora szkolnictwa wyższego, do których zalicza się: • biznes i przemysł – będą w stanie lepiej identyfikować jednostki, z którymi chcą budować relacje; • osoby odpowiedzialne za politykę (samorządową, centralną) – będą w stanie tworzyć lepiej dostosowane programy i polityki; • studenci – będą posiadać szczegółowe informacje o szkołach wyższych, co umożliwi im dokonywanie bardziej świadomych decyzji dotyczących wyboru szkoły; • szkoły wyższe – będą w stanie lepiej zarządzać strategicznie – budować swoją misję i tworzyć swoje profile, co umożliwi im między innymi łatwiejsze budowanie partnerstw, prowadzenie benchmarkingu i tworzenie sieci networkingowych.9 Klasyfikacja szkół wyższych, obejmująca wszystkie szkoły wyższe w Europie, opracowana zgodnie z potrzebami interesariuszy, powinna być: • oparta na faktach opisujących aktualny stan i kierunek działań szkół wyższych; • wielowymiarowa i umożliwiać kilka sposobów kategoryzowania szkół; • hierarchiczna pod względem kategorii, kryteriów i wymiarów; • oparta na maksymalnie obiektywnych, empirycznych i rzetelnych danych; • deskryptywna, a nie preskryptywna; • elastyczna, to znaczy szkoły powinny móc się „przemieszczać” między kategoriami, wymiarami i kryteriami; • łatwa dla respondentów w zakresie pozyskiwania danych; • powiązana z polityką europejską zapewniającą jakość (The European Policy on Quality Assurance), w szczególności z Europejskim Rejestrem do spraw Zapewnienia Jakości w Szkolnictwie Wyższym (The European Quality Assu‐ ranceRegisterinHigherEducation–EQAR).10 Za: E. Chmielecka, J. J. Brdulak, Owskaźnikach„mapowania”uczelni, „Gazeta SGH” 2009 nr 09/09 (253), s. 20, 25. 9 Mapping Diversity, Developing European Classification of Higher Education Institutions, CHEPS, Enschede 2008, p. 11. 10 Ibidem, p. 11-12. 8 – 197 – Klasyfikacja szkół wyższych nie powinna dublować zagadnień służących zapewnianiu jakości szkolnictwa wyższego. Nie może być również: • postrzegana jako instrument do tworzenia rankingów szkół wyższych – wielowymiarowy i niehierarchiczny charakter klasyfikacji umożliwia tworzenie szeregu porównań i kategorii szkół wyższych, co nie powinno prowadzić do budowania list rankingowych; generalnie klasyfikacja jest pewnym instrumentem, dlatego nie można uniemożliwić użytkownikom (interesariuszom) tworzenia rankingów według danego kryterium; tego typu ranking może być postrzegany jako bardziej użyteczny i obiektywny niż ranking zagregowany; • instrumentem do mierzenia jakości poszczególnych szkół wyższych – nie generuje oceny jakościowej zarówno w obszarze dydaktycznym, jak i badawczym; opisuje jedynie profil instytucji w oparciu o obiektywne, empiryczne i rzetelne dane; ten instrument może być wykorzystany w procesie oceny i zapewnienia jakości instytucji, ale konieczne jest wtedy dodanie kryteriów umożliwiających ich ocenę.11 W celu stworzenia jasnych relacji z EQAR tylko te instytucje szkolnictwa wyższego, których program został zaakceptowany przez agencję akredytacyjną, będą mogły zostać umieszczone w klasyfikacji. Klasyfikacja będzie zawierać tylko akredytowane szkoły wyższe. Została ona poddana szerokim badaniom i testom. Wskaźniki i wymiary muszą spełniać dwa główne warunki. Są to: • dostępność – ma być prowadzona w całej Europie; istotne jest, czy szkoły posiadają lub są w stanie szybko pozyskać dane do poszczególnych wskaźników; pozyskanie pięciu wymiarów danych może generować pewne problemy; • wiarygodność–często w ramach nawet jednej instytucji dane mogą się różnić w zależności od metodologii ich zbierania, określonego działu czy osoby; 25 wskaźników zostało przez szkoły wskazanych jako w pełni wiarygodne; 5 wskaźników według szkół może budzić pewne wątpliwości w zakresie wiarygodności.12 Wskutek prowadzonych badań w zakresie dostępności, wiarygodności i wykonalności liczba wymiarów i wskaźników została zmieniona. Obecną ogólną strukturę klasyfikacji (bez opisu, jak będą zbierane dane do poszczególnych wskaźników) zaprezentowano w tabeli 10.2. Klasyfikacja13 jest narzędziem, dzięki któremu dobrze zarządzane uczelnie zyskają, a słabo zarządzane stracą. Jednocześnie pokazuje zbieżność strategii z wizerunkiem danej uczelni. Jest to więc zarazem szansa, jak i zagrożenie dla polskich jednostek szkolnictwa wyższego. Ibidem, p. 12. Ibidem, p. 19. 13 Najnowsze informacje na temat klasyfikacji można znaleźć na stronie internetowej poświęconej projektowi: dostęp: www.u-map.eu [Data wejścia: 10-03-2010]. 11 12 – 198 – Tabela 10.2. Wymiaryiwskaźnikiobecnejwersjikwestionariuszaklasyfikacji WYMIARY WSKAŹNIKI (OGÓLNE) 1 – Profil edukacyjny poziom kształcenia obszar tematyczny zajęć profil programowy 2 – Profil studentów dorośli studenci studenci studiujący w niepełnym wymiarze studenci studiujący na odległość ogólna liczba zapisanych studentów (rozmiar) 3 – Zaangażowanie w badania publikacje recenzowane doktoraty wydatki na badania czas poświęcony na badania 4 – Zaangażowanie w transfer wiedzy patenty przychody z licencji firmy typu start‐up przychody z prywatnych kontraktów badawczych koncerty, przedstawienia i wystawy przychody z tytułu produktów typu „copyright” 5 – Orientacja międzynarodowa zagraniczni studenci programy wymiany, przychody programy wymiany, uczestnictwo studentów przychody z międzynarodowych programów badawczych zagraniczni pracownicy naukowi istotność międzynarodowych źródeł przychodów 6 – Orientacja regionalna istotność lokalnych / regionalnych źródeł przychodów czas pracowników naukowych poświęcony na usługi lokalne osoby zapisujące się z regionu absolwenci pracujący w regionie stan na sierpień 2009 roku Źródło: F. Kaiser, Ch. Gaehtgens, Classifyinghighereducationinstitutions:whyandhow? EAIR Forum ‘Fighting for Harmony’, Wilno, 23-26 sierpień 2009, prezentacja, slajd: 12-19. 10.4. Dobre praktyki współpracy między uczelniami a ich interesariuszami Jednym z głównych zadań jednostek szkolnictwa wyższego i jednostek naukowych jest tworzenie wartości dla interesariuszy. Podobnie jak w biznesie, gdzie nabywca dostaje określony produkt, który generuje dla niego wartość przewyższającą koszty zakupu, tak uczelnie (i inne podmioty sektora nauki) powinny świad– 199 – czyć określone usługi dla swoich interesariuszy. Jednym z głównych interesariuszy uczelni jest biznes, który płacąc podatki, w pewnym uproszczeniu, finansuje funkcjonowanie szkolnictwa wyższego. Zależności między firmami, nauką i państwem w porównaniu z systemem marketingowym zaproponowanym przez P. Kotlera prezentuje rysunek 10.1. Rysunek 10.1. Zależnościmiędzyfirmami,naukąipaństwem Źródło: opracowanie własne. W praktyce możliwą współpracę między jednostką naukową w procesie rozwoju nowego produktu obrazuje poniższy rysunek 10.2. Rysunek 10.2. Współpracajednostkinaukowejzbiznesem Źródło: opracowanie własne. – 200 – Idea współpracy jest relatywnie prosta – jednostka naukowa przejmuje ryzyko związane z kosztami prowadzenia podstawowych badań, a w miarę jak ryzyko związane z rozwojem nowego produktu spada, zwiększa się zaangażowanie partnera lub partnerów biznesowych. Jednostka naukowa w istotnym zakresie redukuje więc koszty działalności firmy. 10.4.1. Współpraca Potchefstroom University w ramach kierunku Business Mathematics and Informatics Interesującym przykładem budowania relacji między uczelnią a firmą jest współpraca między Potchefstroom University for Christian Higher Education (PU) w Republice Południowej Afryki a firmą Amalgamated Bank of South Africa (ABSA)14. PU w 2004 roku stał się częścią Północno-Zachodniego Uniwersytetu (NWU – North‐WestUniversity). Rysunek 10.3. ModelwspółpracywramachkierunkuBMI Źródło: opracowanie własne na podstawie: F.K. Boersma, C.J. Reinecke, M. Gibbons, Organiz‐ ing the University‐Industry Relationship: A case study of research policy and curriculum re‐ structuring at the North‐West University in South Africa, „Tertiary Education and Management” 2008 Vol. 14, No. 3, p. 216. F.K. Boersma, C.J. Reinecke, M. Gibbons, Organizing the University‐Industry Relationship: AcasestudyofresearchpolicyandcurriculumrestructuringattheNorth‐WestUniversityin SouthAfrica, „Tertiary Education and Management” 2008 Vol. 14, No. 3, p. 209-226. 14 – 201 – Współpraca obejmuje stworzenie i prowadzenie kierunku Matematyka Biznesowa i Informatyka (BusinessMathematicsandInformatics – BMI). W RPA brakowało wiedzy, w jaki sposób zbudować efektywną współpracę. W związku z tym sięgnięto po pomoc z zewnątrz – program budowania współpracy był szczegółowo konsultowany z ekspertami z Vrije Universiteit Amsterdam (VUA) z Holandii. Kadra naukowa z Holandii uczestniczy również w prowadzeniu przedmiotów na kierunku, który generalnie łączy trzy dyscypliny: biznes, informatykę i matematykę. Kolejną organizacją zaangażowaną we współpracę jest NationalResearchFoun‐ dation (NRF), która za pomocą programu THRIP desygnuje środki na badania prowadzone w ramach kierunku BMI15. Schemat współpracy prezentuje rysunek 10.3. O efektach tej współpracy świadczą miejsca zatrudnienia absolwentów tego kierunku (rysunek 10.4). Rysunek 10.4. MiejscazatrudnieniaabsolwentówkierunkuBMI[%] Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, p. 218. Absolwenci kierunku BMI znajdują przede wszystkim pracę u partnera kursu – banku ABSA oraz w innych bankach, i to zarówno w RPA, jak i w Wielkiej Brytanii. Świadczyć to może o tym, że program współpracy pozwala osiągnąć podstawowy cel – kształci studentów dostosowanych do potrzeb partnera biznesowego – banku. 15 Za: J. J. Brdulak, Barierywbudowaniurelacjimiędzyprzedsiębiorstwemauczelnią, badania statutowe, Oficyna Wyd. SGH, Warszawa 2008, materiały niepublikowane. – 202 – 10.4.2. Współpraca dydaktyczna między Szkołą Główną Handlową a firmami W Szkole Głównej Handlowej nawiązano współpracę z firmami Schenker i Deloitte oraz od lutego 2010 roku z Innovatiką16 w zakresie dydaktycznym poprzez wspólne prowadzenie przedmiotów. Schemat współpracy prezentuje rysunek 10.5. Rysunek 10.5. Schematwspółpracymiędzyuczelniąafirmąwobszarzedydaktycznym Źródło: opracowanie własne. Korzyści z tej współpracy osiągają: • firmy: proces rekrutacji nie wiąże się dla firmy z kosztami, możliwość zdobycia potrzebnych firmie informacji, budowanie wizerunku przedsiębiorstwa odpowiedzialnego społecznie; • studenci: weryfikacja teoretycznej wiedzy uzyskiwanej na uczelni z potrzebami rynku, 16 Za: J.J. Brdulak, Transferwiedzymiędzy:sektoremprzedsiębiorstwasektoremnaukiisekto‐ remrządowym.Modelewspółpracy, badania statutowe, Oficyna Wyd. SGH, Warszawa 2007, materiały niepublikowane. – 203 – praca dla przedsiębiorstwa w „laboratoryjnych” warunkach, czyli bez ponoszenia sankcji za źle podjęte decyzje i działania, uzyskanie certyfikatu ukończenia przedmiotu wydanego przez biznesowych partnerów zajęć, możliwość otrzymania płatnych praktyk; • wykładowcy SGH: zwiększenie atrakcyjności zajęć, konsultacje oferowane przez partnerów zajęć dla wykładowcy w celu doprecyzowania formuły przedmiotu, możliwość weryfikacji wiedzy teoretycznej wykładowcy z oczekiwaniami rynku. Tego typu projekty są stosunkowo proste do realizacji i przynoszą szereg korzyści wszystkim stronom, w związku z tym warto je popularyzować i wdrażać na innych uczelniach. *** Pele kiedyś trafnie powiedział, że na boisku nie ma sensu biec tam, gdzie jest piłka.Trzebabiectam,gdzieonazachwilębędzie.Wgospodarceopartejnawiedzy piłkaleciwstronępubliczności.17 Zmiany w sektorze nauki i w jednostkach szkolnictwa wyższego w Polsce powinny być przeprowadzane przede wszystkim z myślą o interesariuszach tego sektora. Niewątpliwie jest to duże wyzwanie dla polskich uczelni (i również dla jednostek badawczo-rozwojowych), ponieważ obecne problemy w zarządzaniu zarówno na poziomie makroekonomicznym, czego oznaką jest chociażby stworzenie dwóch strategii rozwoju szkolnictwa wyższego, jak również na poziomie mikroekonomicznym, gdzie na przykład rektor wybierany przez kolegialne ciała uczelni jest wybitnym naukowcem, ale nie posiada kompetencji menedżerskich, utrudniają sprawne przeprowadzenie zmian. W efekcie następuje spadek konkurencyjności polskiego szkolnictwa wyższego, czego oznaką może być na przykład to, że coraz więcej polskich studentów chce studiować za granicą. Transformacja sektora szkolnictwa wyższego w Polsce odnosi pewne sukcesy. Jest nim na przykład zapewnienie powszechnego dostępu studentów do edukacji wyższej. Teraz trzeba stworzyć silne i konkurencyjne ośrodki naukowe połączone z jednostkami edukacyjnymi. Należy słuchać potrzeb „otoczenia”, ponieważ pojęcia takie, jak „silny” czy „konkurencyjny”, definiuje interesariusz, a nie sama organizacja. 17 E. Bendyk, J. Żakowski, Wstrząsnąć..., op. cit. – 204 – 11 Joanna Ejdys Kształcenie na rzecz gospodarki opartej na wiedzy w polskich uczelniach technicznych Przyszłość jest niepewna. Jedno jest pewne, że inżyniero‐ wiewprzyszłościniebędądziałaćwśrodowiskuodosob‐ nionymodspołeczeństwa,takjaktorobilidotychczas1 G ospodarka oparta na wiedzy stawia nowe wyzwania procesowi kształcenia na poziomie wyższym. Jego cele, zakres i obszary powinny zmieniać się stosownie do zmian otoczenia, a w szczególności wymagań rynku pracy. Kwalifikacje, jakie posiada absolwent szkoły wyższej, muszą odpowiadać potrzebom pracodawców i gwarantować znalezienie pracy. Coraz częściej cele procesu kształcenia na poziomie wyższym wychodzą poza tradycyjne wyposażenie studenta w ściśle określony zakres wiedzy z wybranej jednej dziedziny na rzecz celów dotyczących zdobywania również umiejętności uniwersalnych, przydatnych w każdym zawodzie. Przykładem mogą być umiejętności interpersonalne, umiejętność pracy w grupie 1 The engineer of 2020. Vision of engineering in the New Century, The National Academies Press, Washington 2004. – 205 – czy umiejętność ciągłego podnoszenia swoich kwalifikacji poprzez zachęcanie studentów do uczenia się przez całe życie. Uświadomienie studentom faktu starzenie się pozyskanej w trakcie studiów wiedzy powinno być jednym z elementów procesu kształcenia. W rozdziale zawężono przedmiot zainteresowań do problematyki kształcenia w polskich uczelniach technicznych, kształcących inżynierów. Zarówno potrzeby europejskiego, jak i krajowego rynku pracy wskazują na stały niedobór inżynierów. Zmianom ilościowym w strukturze kształcenia na poziomie wyższym powinny towarzyszyć również zmiany jakościowe. Efektem kształcenia wyższych szkół technicznych powinien być inżynier o zupełnie innych kwalifikacjach niż dotychczas. Kształcenie inżynierów powinno mieć charakter interdyscyplinarny, łączący w sobie treści nauk technicznych, społecznych i humanistycznych. 11.1. Proces kształcenia w świetle wymogów gospodarki opartej na wiedzy Według M. Portera,, współcześni menedżerowie więcej czasu poświęcają na doskonalenie procesów, redukcję kosztów i skracanie czasu, nie zastanawiając się nad tym, jaka strategia pozwoli firmie osiągnąć i ustabilizować swoją pozycję konkurencyjną na rynku. Według teorii A. Chandlera, przedsiębiorstwa posiadają ściśle określoną strategię działania, determinującą strukturę organizacyjną, zachowania i normy stosowane w organizacji. Kolejność ta bardzo często zostaje zmieniona. Przedsiębiorstwa najpierw określają strukturę i działania, a później strategię2. A to przecież przyjęta strategia powinna wyznaczać kierunek procesów doskonalenia. Stosowane najlepsze praktyki doskonalenia organizacji pozwalają na bycie pierwszym w danej dziedzinie w danym momencie, ale w dłuższej perspektywie stosowne rozwiązania są upowszechniane i stają się popularne na rynku, a tym samym nie mogą być czynnikiem decydującym o konkurencyjności. Poszukiwanie nowych źródeł przewag konkurencyjnych artykułowanych w strategii to podstawowe działanie dla wszystkich organizacji. Jedną z współcześnie wskazywanych strategii działania, zarówno na poziomie globalnym, krajowym, jak też organizacyjnym jest strategia oparta na wiedzy. Drucker stwierdził, że wiedza nie jest po prostu jeszcze jednym czynnikiem produkcji, uzupełniającym takie czynniki, jak praca, ziemia i kapitał, ale jest ona jedynym ważnym dziś czynnikiem3. Obecnie nie ulega wątpliwości, że wiedza jest źródłem właściwego użycia pozostałych zasobów organizacji i rozwoju jej wartości.4 Intensywny rozwój wiedzy jest R. Hodgetts, Aconversation with M. Porter. A significant extension toward operationalim‐ provementandpositioning „Organizational Dynamics” 1999 Vol. 28, No. 1, p. 24-33. 3 P. Drucker, Zarządzaniewiedzą, Wyd. Helion, Gliwice 2006. 4 B. Mikuła, Geneza,przesłankiiistotazarządzaniawiedzą, w: Zarządzaniewiedząwprzed‐ siębiorstwie, red. K. Perechuda, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 12. 2 – 206 – również zaliczany do wiodących megatrendów cywilizacyjnych w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku5. Wiedza stanowi podstawę rozwoju jednostek, organizacji i całej gospodarki. W ujęciu globalnym gospodarkę opartą na wiedzy (GOW) charakteryzuje między innymi: • dynamiczny rozwój infrastruktury informacyjno-telekomunikacyjnej (ICT); • posiadane aktywa intelektualne, takie jak patenty, prawa własności intelektualnej, usługi konsultingowe i edukacyjne; • dostęp do elektronicznych bibliotek i baz danych; • rozwój technologii w takich dziedzinach, jak BIO, NANO, INFO.6 Wzrost oparty na wiedzy (smart growth) stanowi jeden z filarów strategii Europa 2020. W dokumencie wskazuje się na następujące działania gwarantujące ten wzrost: • zwiększenie dostępu do finansowania w zakresie badań oraz innowacji; • komercjalizacja wyników badań; • inicjowanie europejskiego partnerstwa w dziedzinie innowacji; • nawiązywanie głębszych relacji między sektorem szkolnictwa wyższego a światem biznesu; • zwiększenie wydajności systemów edukacyjnych; • promowanie mobilności studentów oraz pracowników naukowo-badawczych; • intensyfikacja uczenia się bezpośredniego i nieformalnego.7 Szczególną rolę w procesie tworzenia gospodarki opartej na wiedzy przypisuje się sektorowi usług edukacyjnych, a w szczególności uczelniom wyższym. W świetle zapisów ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym podstawowymi zadaniami uczelni są: • kształcenie studentów w celu ich przygotowania do pracy zawodowej; • prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych oraz świadczenie usług badawczych; • kształcenie i promowanie kadr naukowych; • upowszechnianie i pomnażanie osiągnięć nauki, kultury narodowej i techniki, w tym poprzez gromadzenie i udostępnianie zbiorów bibliotecznych i informacyjnych; • kształcenie w celu zdobywania i uzupełniania wiedzy.8 B. Poskrobko, Współczesnetrendycywilizacyjneaideazrównoważonegorozwoju, w: Zrów‐ noważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2009, s. 112. 6 A. Marszałek, Rolauczelniwregionie, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 77. 7 Europe 2020. A European Strategy for Smart. Sustainable and Inclusive Growth, Communication form Commission, COM 92010)2020, Brussels, 3rd March 2010. 8 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. nr 164, poz. 1365, z późn. zm.). 5 – 207 – Realizując powyższe zadania, uczelnie powinny tworzyć klimat sprzyjający procesowi generowania wiedzy. Rola uczelni zmienia się w kierunku instytucji sprzedających wiedzę – towar posiadający ściśle określoną cenę. W takim rozumieniu produktem jest absolwent uczelni wyposażony w określony zasób wiedzy, wyniki badań naukowych oraz znający wynalazki jako efekt komercjalizacji wyników badań. Od jakości wytwarzanego produktu zależy przyszłość uczelni w kraju i na świecie. W procesie budowania gospodarki opartej na wiedzy istotne są dwie funkcje realizowane przez uczelnie wyższe: • funkcja edukacyjno-szkoleniowa – związana z kształceniem studentów i wyposażaniem ich w aktualną wiedzę niezbędną do realizacji przyszłych funkcji w społeczeństwie; • funkcja badawczo-rozwojowa – związana z realizacją badań naukowych stanowiących podstawę zastosowań w praktyce gospodarczej, podnoszącej innowacyjność gospodarki. W świetle założeń GOW realizowana przez uczelnie funkcja edukacyjnoszkoleniowa powinna zapewnić dostosowanie elastycznej oferty edukacyjnej do aktualnych potrzeb rynku pracy. Jednocześnie oferta edukacyjna uczelni powinna być nastawiona na promowanie rozwiązań innowacyjnych technologicznie. Funkcja badawczo-rozwojowa powinna wynikać z potrzeby komercjalizacji wyników badań, zapewniającej tym samym innowacyjność jednostek wdrażających wyniki badań. Kształcenie na uczelniach wyższych powinno być procesem zapewniającym wyposażenie absolwentów w aktualną wiedzę, zgodną z potrzebami rynku pracy. Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej uczelnie, chcąc zwiększyć własną konkurencyjność, powinny: • uwzględniać w procesie tworzenia oferty edukacyjnej priorytetu zwiększania wśród absolwentów szkół wyższych możliwości zdobycia przez nich zatrudnienia; • opracowywać innowacyjne programy studiów i stosować innowacyjne metody kształcenia; • oferować studentom wszystkich trzech stopni kształcenia możliwości odbycia stażu w przedsiębiorstwie; • realizować założenia kształcenia ustawicznego.9 Zgodnie z założeniami GOW absolwent studiów wyższych musi posiadać: • wiedzę z obszaru studiów; • umiejętność w zakresie rozwiązywana problemów z dziedziny odbytych studiów oraz zastosowania tej wiedzy w pracy zawodowej; Delivering on the Modernisation Agenda for Universities: Education, Research and Innova‐ tion, Communication from Commission to the Council and the European Parliament, COM (2006) 208 final, Brussels 150 May 2006. 9 – 208 – • rozwinięte zdolności do zbierania i interpretowania istotnych informacji celem formułowania wniosków; • umiejętność dzielenia się zdobytą wiedzą; • zdolność ustawicznego kształcenia się.10 Uwzględniając aktualne wymogi ryku oraz założenia GOW, kształcenie na poziomie wyższym wymaga zmian zarówno o charakterze ilościowym, jak i jakościowym. Rynek pracy powinien określać zapotrzebowanie na określone zasoby pacy. 11.2. Kształcenie na poziomie wyższym a potrzeby rynku pracy Podstawowymi wskaźnikami charakteryzującymi sytuację na rynku pracy jest stopa bezrobocia i liczba zarejestrowanych bezrobotnych. Ich wartość jest wypadkową między innymi poziomu wykształcenia społeczeństwa. W latach 2003-2008 następował spadek bezrobocia rejestrowanego w Polsce. Najwyższą jego dynamikę odnotowano w 2007 roku (24,4% w porównaniu ze stanem z końca 2006 roku). W końcu 2009 roku w ewidencji bezrobotnych zarejestrowanych było 1892,7 tys. osób, czyli po raz pierwszy od kilku lat bezrobocie zwiększyło się (rysunek 11.1). Ważnym czynnikiem determinującym poziom bezrobocia w Polsce jest niedopasowanie kwalifikacyjno-zawodowe bezrobotnych do zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców. Problem ten dotyczy w głównej mierze osób słabo wykształconych, które nie dysponują wiedzą i umiejętnościami zawodowymi adekwatnymi do zapotrzebowania rozwijającej się gospodarki. Tempo zmian w gospodarce i nadrabianie dystansu dzielącego nas od lepiej rozwiniętych krajów warunkowane jest szybkim wzrostem wydajności pracy, co wymaga zmian kwalifikacji i umiejętności pracowników. Niedopasowania kompetencyjne często wiążą się z ogólnie niską jakością kapitału ludzkiego skutkującą niską mobilnością zawodową i przestrzenną i jest związane z niewielkim stopniem uczestnictwa zasobów pracy w kształceniu ustawicznym.11 Do innych czynników ograniczających zatrudnienie należą: wysoki poziom bezrobocia długotrwałego, niskie wykształcenie bezrobotnych (ponad 60% bezrobotnych posiada wykształcenie zasadnicze zawodowe lub niższe) oraz atrakcyjność dochodów z transferów socjalnych w stosunku do dochodów z pracy. A Framework for Qualification of the European Higher Education Area, Bologna Working Group Frameworks, Ministry of Science, Technology and Innovation, Copenhagen 2005. 11 Krajowa strategia zatrudnienia na lata 2007-2012. Dokument zaakceptowany przez Radę Ministrów 6 września 2005 roku, MGiP, Warszawa 2005. 10 – 209 – Rysunek 11.1. Liczbazarejestrowanychbezrobotnychistopabezrobociawlatach2003‐2009 [liczba osób] 3500000 20,0 20,0 [% ] 19,0 3000000 18,0 17,6 2500000 16,0 2000000 14,8 14,0 1500000 11,9 12,0 1000000 11,2 10,0 500000 9,5 8,0 0 2003 2004 2005 2006 liczba bezrobotnych 2007 2008 2009 stopa bezrobocia Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce. Raport miesięczny 2009, MPiPS, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2010. Miarą powszechności kształcenia jest współczynnik skolaryzacji określający procentowy stosunek wszystkich osób uczących się na danym poziomie do całej populacji (według stanu na 31 grudnia) osób będących w wieku nominalnie przypisanym temu poziomowi kształcenia. W okresie ostatnich osiemnastu lat współczynniki skolaryzacji w szkolnictwie wyższym (19-24 lata) wzrósł prawie czterokrotnie – z 12,9% w roku akademickim 1990/1991 do 52,7% w roku akademickim 2008/2009 (rysunek 11.2). Współczynnik skolaryzacji w szkolnictwie wyższym dla Polski kształtuje się na poziomie średnim dla Europy, wynoszącym 54,0%. W dalszym ciągu współczynnik ten jest niższy niż dla krajów o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, który kształtuje się na poziomie 67,0%12. Wraz ze zwiększaniem się liczby wyższych uczelni w Polsce, rozszerzeniem oferty edukacyjnej i łatwiejszym dostępem absolwentów szkół średnich do kontynuowania nauki zarówno na studiach zawodowych, jak i magisterskich oraz wyż12 Rocznikstatystykimiędzynarodowej2009, GUS, Warszawa 2010, s. 253. – 210 – szymi oczekiwaniami i ambicjami młodzieży w porównaniu z początkiem lat dziewięćdziesiątych XX wieku znacznie zwiększyła się liczba studentów uczelni wyższych i absolwentów legitymujących się wyższym wykształceniem. Rysunek 11.2. Współczynnikskolaryzacjiwlatach1990‐2009 50 48,9 49,9 2006/2007 [%] 2005/2006 60 51,1 52,7 40,7 40 30 22,3 20 12,9 10 2008/2009 2007/2008 2000/2001 1995/1996 1990/1991 0 [rok akademicki] Źródło: Szkoływyższeiichfinansew2008r., GUS, Warszawa 2009, s. 28. Odsetek osób z wyższym wykształceniem w wieku 25-34 lata w grupie mężczyzn i kobiet przedstawiano na rysunku 11.3. Gwałtowny wzrost współczynników skolaryzacji na poziomie wyższym był związany głównie z popularnością nauk społecznych, w tym ekonomicznych i prawa. Na tych kierunkach kształcenia wzrost liczby studentów mógł odbywać się stosunkowo niewielkim kosztem. Popularność kierunków technicznych zaczęła powoli wzrastać stosunkowo niedawno. Świadczyć o tym może wyższy odsetek osób w wieku 24-35 z wykształceniem w zakresie nauk przyrodniczych i technicznych w stosunku do grupy osób w wieku 35-44 (tabela 11.1). – 211 – Rysunek 11.3. Odsetekosóbzwyższymwykształceniemwgrupiewiekowej25‐34lata 50 [%] 46,8 45,7 45 40,5 40 36,1 35 31,8 29,2 30 28,4 24,6 25 22,4 20 15,6 15 10 5 0 [rok] 2000 2003 Mężczyżni 2005 2007 2009 Kobiety Źródło: Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – Diagnoza społeczna, red I. E. Kotowska, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2009, s. 14. Tabela 11.1. Odsetekosóbzwyższymwykształceniemwedługpodstawowychkierunkówkształ‐ ceniawwybranychgrupachwiekowych[%] MĘŻCZYŹNI KOBIETY KIERUNEK WYKSZTAŁCENIA 25‐34 35‐44 45‐59 25‐34 35‐44 45‐59 Nauki humanistyczne 16,7 19 18,8 24,1 38 29,8 Nauki społeczne, prawo 34,5 31,7 18,7 50,2 36,1 32,9 Nauki przyrodnicze i techniczne 37,2 33,7 46,3 11,5 10,7 17,7 Nauki rolnicze 3,2 3,2 5,4 1,3 1,5 3,4 Nauki o zdrowiu, usługi, ochrona, wojsko 8,4 12,4 10,8 12,9 13,7 16,2 Razem: 100 100 100 100 100 100 Źródło: Rynekpracyiwykluczeniespołeczne …, op. cit., s. 14. – 212 – Poziom wykształcenia w bardzo dużym stopniu wpływa na aktywność zawodową. Wyższy poziom wykształcenia wpływa dodatnio na aktywność na rynku pracy.13 Wykształcenie wyższe oraz zawodowe warunkują lepszą sytuacje młodzieży na rynku pracy. Wskazują na to zarówno współczynniki aktywności zawodowej, wskaźniki zatrudnienia, jak i stopa bezrobocia – najniższa dla osób z wykształceniem wyższym.14 Osoby legitymujące się dyplomem wyższej uczelni należą do grupy z najwyższym wskaźnikiem aktywności zawodowej (w roku 2009 wyniósł on 80,9%). Najniższy wskaźnik aktywności, wynoszący około 19,9%, charakteryzuje osoby z wykształceniem podstawowym. Rosnącej liczbie osób z wykształceniem wyższym nie zawsze towarzyszą korzystne zmiany jakościowe, odzwierciedlające dopasowanie rodzaju wykształcenia do potrzeb rynku pracy. W Europie występuje relatywny brak pracowników wchodzących na rynek pracy z „nowymi umiejętnościami”, ale stosunkowo dużo jest pracowników o niższych kwalifikacjach i zatrudnialności. Te dwa czynniki skutkują brakiem pracowników na szczycie zawodów w hierarchii rynku pracy oraz ich nadmiarem na najniższych szczeblach tejże hierarchii, co podkreśla konieczność kształcenia ustawicznego w celu podnoszenia zbyt niskich kwalifikacji zawodowych.15 Dodatkowo wskazuje się na niedostosowanie struktury kształcenia według kierunków do potrzeb gospodarki – nadmiar absolwentów kierunków społecznych i humanistycznych oraz niedobór absolwentów kierunków ścisłych i technicznych.16 W roku akademickim 2008/2009 w 456 szkołach wyższych wszystkich typów kształciło się 1927,8 tys. studentów. Z ogólnej liczby studentów, w szkołach technicznych kształciło się 322,1 tys. studentów, co stanowiło 16,7%. Wyższą popularnością cieszyły się uniwersytety i wyższe szkoły ekonomiczne, w których udział kształcących się studentów stanowił odpowiednio 27,3% oraz 18,5%. W roku akademickim 2007/2008 szkoły wyższe opuściło 420,9 tys. absolwentów. Absolwenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych stanowili 25,7%, kierunków pedagogicznych – 15,2%, kierunków społecznych – 14,8%, humanistycznych – 8,1%, a kierunków inżynieryjno-technicznych zaledwie 5% ogółu absolwentów (rysunek 11.4). Jednym z problemów polskiego systemu edukacji na poziomie wyższym jest niskie zainteresowanie kształceniem się w zakresie nauk ścisłych i przyrodniczych17. Nauki te w dobie przyspieszonego rozwoju technologicznego nabierają 13 RynekpracyiwykluczeniespołecznewkontekściepercepcjiPolaków–Diagnozaspołeczna, red. I.E. Kotowska, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2009, s. 11. 14 Wejścieludzimłodychnarynekpracy. Monitoringrynkupracy, GUS, Warszawa 2010, s. 2-3. 15 Sytuacja społeczna w Unii Europejskiej 2004. Przegląd, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Belgia 2005. 16 Rynekpracyiwykluczenie…,op. cit. 17 Polska2030.Wyzwaniarozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009. – 213 – szczególnego znaczenia, a liczba absolwentów kierunków ścisłych i przyrodniczych wpływa na zdolność kraju do sprostania konkurencji technologicznej. Rysunek 11.4. Absolwenciwedługgrupkierunkówstudiówwrokuakademickim2007/2008[%] Źródło: Szkoływyższe…,op. cit., s. 32. Na poziomie maturalnym zainteresowanie poszczególnymi przedmiotami z zakresu nauk ścisłych i przyrodniczych, wyrażone liczbą przystępujących do matury, w przypadku biologii, chemii i fizyki w zasadzie nie podlegało w latach 2005-2009 trendom spadkowym (odpowiednio wskaźniki kształtowały się na poziomie 24-27%; 8-9%, 5-6% ogółu przystępujących do matury). Inaczej było z matematyką – w jej wypadku wskaźnik spadł z 28,5% w 2005 roku do 19,4% w 2009 roku.18 Negatywne trendy są wyraźne wśród podejmujących studia. W latach 20022009 liczba studentów kierunków fizycznych zmalała z 34397 do 27543 (o 20%), kierunków matematycznych z 17 342 do 15 178 (o 12,5%), kierunków inżynieryjno-technicznych z 171 854 do 123 820 (o 27,9%), podczas gdy ogólna liczba studentów wzrosła o 5%. Oznacza to spadek liczby maturzystów podejmujących studia w naukach ścisłych i przyrodniczych. W latach 2002-2009 liczba absolwentów wzrosła w naukach fizycznych o 19,1% (do 6 400), w matematyce o 19,8% (do 3485), zmalała w naukach inżynieryjno-technicznych o 0,45% z 21 325 do 21 228 osób. Odnotowany wzrost liczby absolwentów w naukach fizycznych i matema18 Centralna Komisja Egzaminacyjna, dostęp: www.cke.edu.pl [Data wejścia: 15-09-2010]. – 214 – tycznych jest jednak wolniejszy niż ogółu absolwentów studiów wyższych (o 28,3%).19 W Polsce na 1000 mieszkańców przypada średnio 11,1 absolwenta kierunków przyrodniczych i technicznych. W Unii Europejskiej współczynnik ten wynosi 12,9. Niepokojącym zjawiskiem jest również niska liczba doktoratów uzyskiwanych w naukach ścisłych20. Według badań OBOP-u dotyczących sytuacji na rynku pracy w Polsce, wynika, że w perspektywie roku 2014 będzie brakowało na rynku pracy 76 tys. inżynierów różnych specjalności.21 Szacuje się, że europejska gospodarka będzie potrzebowała około 15 mln profesjonalistów, do których zalicza się inżynierów, specjalistów z zakresu nauk ścisłych oraz ochrony zdrowia22. Według firm rekrutacyjnych, do priorytetowych kierunków należą: inżynieria biomedyczna, mechatronika, budownictwo, inżynieria środowiska, mechanika i budowa maszyn, energetyka, elektrotechnika, automatyka i robotyka, matematyka, biotechnologia oraz informatyka. Przyszłość należy głównie do inżynierów, ale kluczowe okażą się jakość systemu kształcenia, w tym ustawicznego, i zaangażowanie inżynierów we własny rozwój kwalifikacyjny. Powoli, ale systematycznie wzrasta także zainteresowanie młodzieży kształceniem na kierunkach inżynieryjno-technicznych i matematyczno-przyrodniczych, którego wzrost na 2030 rok planowany jest na poziomie 20% w stosunku do obecnego poziomu 17%, lepsza jest także znajomość języków obcych, ponadto wyrażana jest gotowość do poszerzania indywidualnych kompetencji w tym zakresie23. 11.3. Kształcenie w polskich uczelniach technicznych w świetle wymogów gospodarki opartej na wiedzy Szanse na rynku pracy zależą w znacznym stopniu od efektów kształcenia, w tym od formalnych i nieformalnych kwalifikacji zdobywanych w szkolnym i pozaszkolnym systemie edukacji, w znacznej mierze od programów opracowywanych w oparciu o standardy kształcenia. Wiedza zdobywana w trakcie studiów może być zorientowana na przeszłość, teraźniejszość lub przyszłość. W gospodarce opartej na wiedzy orientacja na przyszłość ma kluczowe znaczenie dla korzystania z wiedzy i umiejętności szkolnych na rynku pracy. Tymczasem inercja sysBank Danych Regionalnych, dostęp: www.stat.gov.pl [Data wejścia: 17-09-2010]. Polska2030.Wyzwania ..., op. cit. 21 Za: T. Kupczyk,Kształcenieustawiczneinżynierów–powodyuczestnictwa,spełnienieocze‐ kiwań,potrzeby, w:Wiedzawgospodarceigospodarkaopartanawiedzy.Edukacjawgospo‐ darceopartejnawiedzy, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2010, s. 103. 22 Ibidem, s. 104. 23 Polska2030.Wyzwania…, op. cit. 19 20 – 215 – temów edukacyjnych, wynikająca z nagromadzonych latami doświadczeń w nauczaniu określonych przedmiotów, z narzuconych proporcji w zakresie treści i sposobów kształcenia, z posiadanych przez nauczycieli, kwalifikacji zdobytych często przed wieloma laty, z niedoinwestowania wyposażenia uczelni, niezbędnego szczególnie w kształceniu zawodowym, powodują silną orientację na przeszłość, co nieuchronnie ogranicza przydatność szkolnej edukacji na rynku pracy.24 W pierwszej dekadzie XXI wieku decyzja o wyborze kierunku studiów stała się mniej ważna. Często na rynku pracy, w dekadzie szybkiego rozwoju sektora usług, liczył się sam fakt ukończenia studiów wyższych, co sprzyjało podejmowaniu decyzji o wyborze „łatwych” kierunków studiów. W praktyce gospodarczej okazuje się, że kompetencje absolwentów są jednak nieadekwatne do potrzeb rynku pracy. Według badań Światowego Forum Gospodarczego, pod tym względem Polska zajmuje 19 miejsce w UE z oceną 4 w skali 7-stopniowej. Badania prowadzone wśród polskich przedsiębiorstw wskazują, że jedynie 6% z nich wysoko ocenia umiejętności podejmowania decyzji przez nowo zatrudnianych absolwentów. W kształceniu inżynierów nie docenia się roli przedmiotów społecznych i zarządzania oraz zbyt małą wiedzę na temat gospodarki, ekonomii oraz rynku. W perspektywie 2030 roku należy liczyć się z rosnącym zapotrzebowaniem na kompetencje specjalistyczne, w miarę jak polska gospodarka przesuwać się będzie w stronę sektorów o wyższej wartości dodanej. Znaczenia nabierać będą również takie kompetencje ogólne, jak: umiejętność pracy zespołowej, umiejętność rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji czy znajomość języków obcych.25 Można sobie zatem zadać pytanie: jakie cechy powinien posiadać współczesny inżynier w świetle wymogów gospodarki opartej na wiedzy? Do kluczowych kompetencji należy zaliczyć: • umiejętność pracy zespołowej, umiejętność rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji; • znajomość języków obcych; • umiejętność wprowadzania innowacji do procesów produkcyjnych na wszystkich etapach cyklu życia. Przeprowadzone w Niemczech badania dotyczące systemu kształcenia inżynierów wskazują na istniejący deficyt umiejętności i wiedzy (tabela 11.2). Inżynierom w szczególności brakuje wiedzy i umiejętności w zakresie metod rozwoju i planowania produktu, prezentacji, myślenia systemowego i interdyscyplinarnego, kreatywności oraz myślenia zorientowanego na cele. Wymienione umiejętności i wiedza są przedmiotem nauk o zarządzaniu, a nie nauk technicznych. Stąd potrzeba wprowadzenia w procesie kształcenia inżynierów większego zakresu treści humanistycznych: ekonomicznych i nauk o zarządzaniu. Edukacjadlapracy.RaportorozwojuspołecznymPolska2007, ProgramNarodówZjedno‐ czonychds.Rozwoju, UNDP, Warszawa 2007. 25 Ibidem, s. 219. 24 – 216 – Tabela 11.2. Deficytumiejętnościiwiedzyorozwojuproduktów wkształceniuwyższymwNiemczech DEFICYT W WYKSZTAŁCENIU [%] OBSZAR WIEDZY PIERWOTNYM WTÓRNYM CAŁKOWITYM Metody rozwoju i planowania produktu 51 6 57 Myślenie zorientowane na klienta 40 18 58 Kompetencje i możliwości prezentacji 46 ‐ ‐ Myślenie systemowe i interdyscyplinarne 40 12 52 Uzdolnienia projektowe i pracy zespołowej 25 22 47 Silna motywacja w realizacji celów 25 22 47 Myślenie zorientowane na cel 40 ‐ ‐ Kreatywność, radość eksperymentowania 40 ‐ ‐ Metody systematycznego rozwoju 36 6 42 Ekonomiczność produktu, wiedza o kosztach 30 12 42 Znajomość języków 32 11 43 Metody zarządzania kosztami 27 15 42 Źródło: na podstawie: B. Branowski, D. Torzyński, Proinnowacyjne kształcenie inżynierów konstruktorów, „Mechanik” 2008 nr 3, s. 224. W celu oceny polskiego systemu kształcenia inżynierów dokonano porównania wymogów standardów kształcenia i treści zawartych w planach studiów. Analiza została ograniczona do treści dotyczących innych niż techniczne kwalifikacji absolwentów. Porównaniu poddano standardy kształcenia i plany studiów na następujących kierunkach kształcenia: biotechnologia, elektrotechnika, mechanika i budowa maszyn, inżynieria biomedyczna (tabela 11.3). Przeprowadzona analiza wymagań w zakresie kwalifikacji absolwentów według standardów dla wybranych kierunków kształcenia wskazuje, że oprócz wiedzy technicznej, związanej z danym kierunkiem studiów, absolwent powinien posiadać kwalifikacje charakterystyczne dla menedżera. Wymagane kwalifikacje absolwentów II stopnia studiów dotyczą w szczególności: • umiejętności pracy w grupie (pracy zespołowej); • umiejętności współpracy z ludźmi; • kierowania zespołami pracowniczymi; • umiejętności pracy twórczej i podejmowania decyzji; • samodzielnego prowadzenia działalności gospodarczej; • umiejętności podejmowania wyzwań badawczych i prowadzenia badań. – 217 – Tabela 11.3. Treścinaukspołecznychwstandardachkształceniaiplanachstudiów nawybranychkierunkachstudiówtechnicznych NAZWA KIERUNKU KWALIFIKACJE ABSOLWENTÓW W ZAKRESIE NAUK SPOŁECZNYCH NA PODSTAWIE STANDARDÓW KSZTAŁCENIA PRZEDMIOTY Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH UJĘTE W PLANACH STUDIÓW POLITECHNIKA WARSZAWSKA Umiejętności i kompetencje: rozumienie ekologicz‐ nych, ekonomicznych i społecznych uwarunkowań Systemy zapewnienia jakości Biotechnologia I biotechnologii; ocena korzyści i ryzyka wykorzysty‐ wania biotechnologii; stosowanie procedur ochrony Ekonomika stopnia intelektualnej; stosowanie systemów zarządzania jakością w biotechnologii Biotechnologia II stopnia Absolwent powinien być przygotowany między innymi do: projektowania i prowadzenia ekspery‐ mentu oraz prowadzenia prac badawczych w zakre‐ sie biotechnologii Absolwent powinien mieć wpojo‐ ne nawyki ustawicznego kształcenia i rozwoju zawodowego oraz być przygotowany do podejmo‐ wania wyzwań badawczych Zarządzanie przedsiębiorstwem Metody pracy doświadczalnej Bioetyka Ekologiczne i społeczne aspekty biotechnologii AGH POLITECHNIKA WROCŁAWSKA (‐) Przedmiot humani‐ styczny Przedmiot menadżer‐ ski (‐) Etyczne aspekty w biotechnologii Metodologia pracy doświadczalnej Absolwent posiada umiejętności: korzystania z nabytej wiedzy w życiu zawodowym, komunikowa‐ nia się z otoczeniem w miejscu pracy, aktywnego Elektrotechnika uczestniczenia w pracy grupowej, kierowania pod‐ I stopnia ległymi sobie pracownikami, podejmowania samo‐ dzielnej działalności gospodarczej oraz radzenia sobie z problematyką prawną i ekonomiczną (‐) Obieralny przedmiot humanistycznych Zarządzanie systemami jakości (‐) Absolwent jest zdolny do pracy twórczej oraz do Elektrotechnika podejmowania decyzji i kierowania zespołami II stopnia pracowniczymi Prawa autorskie (‐) – 218 – NAZWA KIERUNKU KWALIFIKACJE ABSOLWENTÓW W ZAKRESIE NAUK SPOŁECZNYCH NA PODSTAWIE STANDARDÓW KSZTAŁCENIA Inżynieria biomedyczna I stopnia Inżynieria biomedyczna II stopnia PRZEDMIOTY Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH UJĘTE W PLANACH STUDIÓW POLITECHNIKA WARSZAWSKA AGH Absolwent jest przygotowany do: współpracy z lekarzami medycyny oraz udziału w pracach nauko‐ wo‐badawczych związanych z inżynierią biomedycz‐ ną (‐) Przedmiot humanistyczno‐ekonomiczny – „Bioetyka” Historia medycyny Wprowadzenie do filozofii Aspekty prawne inży‐ nierii biomedycznej (‐) (‐) Absolwent jest przygotowany do: twórczej pracy, rozwiązywania problemów badawczych i innowa‐ cyjnych Absolwent posiada umiejętności: kierowania zespo‐ łami działalności twórczej wykazywania inicjatywy twórczej oraz podejmowania decyzji Ekonomia, Techniki prezentacji, Organizacja i zarządzanie małymi przedsiębiorstwami (do wyboru) Przedmiot ekonomiczny obieralny: Prawo pracy, Wybrane elementy kierowania zespo‐ łami pracowniczymi, Public Relations i rekla‐ ma we współczesnym świecie, Techniki sprzedaży, Podstawy reklamy i promocji Prawa autorskie Podstawy zarządzania Zarządzanie jakością Przedmiot humanizujący Prawo w technice i normalizacji Marketing Absolwent jest przygotowany do: zarządzania pracą w zespole koordynacji prac i oceny ich wyników Mechanika i Absolwent jest przygotowany do pracy w: jednost‐ budowa maszyn kach naukowo‐badawczych i konsultingowych oraz I stopnia innych jednostkach gospodarczych, administracyj‐ nych i edukacyjnych wymagających wiedzy tech‐ nicznej i informatycznej Filozofia Ekonomia Marketing Podstawy reklamy i promocji – 219 – POLITECHNIKA WROCŁAWSKA NAZWA KIERUNKU KWALIFIKACJE ABSOLWENTÓW W ZAKRESIE NAUK SPOŁECZNYCH NA PODSTAWIE STANDARDÓW KSZTAŁCENIA Mechanika i budowa ma‐ szyn II stopnia Absolwent jest przygotowany do: twórczej działal‐ ności w zakresie projektowania, wytwarzania i eksploatacji maszyn i systemów wytwórczych; kierowania i rozwijania produkcji w przedsiębior‐ stwach przemysłowych oraz zarządzania procesami technologicznymi; samodzielnego prowadzenia badań w instytutach naukowo‐badawczych; zarzą‐ dzania pracowniami projektowymi z zakresu kon‐ strukcji maszyn i procesów technologicznych; po‐ dejmowania twórczych inicjatyw i decyzji; samo‐ dzielnego prowadzenia działalności gospodarczej Absolwent powinien opanować umiejętność współ‐ pracy z ludźmi, kierowania zespołami oraz zarzą‐ dzania jednostkami przemysłowymi i naukowo‐ badawczymi. PRZEDMIOTY Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH UJĘTE W PLANACH STUDIÓW POLITECHNIKA WARSZAWSKA AGH Podstawy prawne prowadzenia działalności gospodarczej Integracja europejska Zarządzanie małą firmą Zarządzanie jakością (-) – nie występuje Źródło: opracowanie własne na podstawie standardów kształcenia i planów studiów na wybranych kierunkach studiów. – 220 – POLITECHNIKA WROCŁAWSKA W świetle wymogów standardów współczesny inżynier powinien być osobą twórczą, kreatywną, komunikatywną. Analiza planów studiów i programów kształcenia dla wybranych kierunków kształcenia potwierdziła, że plany te w niewielkim zakresie gwarantują wyposażenie inżynierów w dodatkowe kwalifikacje o charakterze społeczno-humanistycznym. Najczęściej przedmioty z obszaru nauk społecznych ujmowane są w planach studiów jako przedmioty do wyboru. Wymiar godzinowy tych przedmiotów nie zapewni uzyskania wymaganych w standardach kształcenia kwalifikacji. Zdając sobie sprawę, że inżynier nie może wyręczać menedżera w jego kompetencjach, powinien on jednak na tyle orientować się w przedmiocie i metodach zarządzania, aby formułować pytanie, na które odpowiedzi będą poszukiwali wspólnie. 261 Nie sposób dziś kształcić inżynierów bez wyposażenia ich w wiedzę o charakterze ekonomicznym, dotyczącą na przykład, kosztów projektowanych rozwiązań (rachunek kosztów dla inżynierów), sposobów podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów, w tym problemów personalnych, komunikowania się z ludźmi, pracy zespołowej. W praktyce powinno to polegać na nasyceniu treści programów kształcenia treściami właściwymi dla nauk społecznych. Istnieją dwa sposoby wprowadzenia dodatkowych treści do aktualnych planów studiów – poprzez wprowadzenie odrębnych przedmiotów lub przekazywanie dodatkowych treści w ramach dotychczas realizowanych przedmiotów, co wymagałoby od nauczycieli akademickich poszerzenia posiadanej przez nich wiedzy o treści z zakresu nauk społecznych, w tym ekonomii i nauk o zarządzaniu. Absolwent studiów powinien ponadto wykształcić w sobie cechę ustawicznego kształcenia, zwłaszcza w kontekście starzenia się wiedzy. Taką możliwość powinny stwarzać absolwentom studia III stopnia lub studia podyplomowe. Obecnie wykształcenie z zakresu zarządzania często jest uzupełniane przez inżynierów w trakcie kursów MBA, które jednak nie są zorientowane na zarządzanie dla inżynierów czy zarządzanie projektami. Jednym ze sposobów humanizacji kształcenia na kierunkach technicznych jest wprowadzanie kierunków interdyscyplinarnych, do których zalicza się zarządzanie i inżynierię produkcji, kierunków międzywydziałowych lub makrokierunków. Przykładowo, na kierunku zarządzanie i inżynieria produkcji studia I stopnia, zgodnie z wymogami standardów kształcenia w grupie treści kierunkowych, powinny znajdować się treści kształcenia w zakresie: • zarządzania, w tym kierowania zespołami ludzi, nabycia umiejętności interpersonalnych; • finansów i rachunkowości oraz rachunku kosztów dla inżynierów; • zarządzania produkcją i usługami; • zarządzania jakością i bezpieczeństwem. Porównaj: T. Żylicz, Czystudentówekonomiinależyuczyćotrwałymrozwoju?, w: Eduka‐ cjadlazrównoważonegorozwoju, red. B. Poskrobko, t. 2, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok-Wrocław 2010. 261 – 221 – Dodatkowo na studiach II stopnia na kierunku zarządzanie i inżynieria produkcji plan studiów powinien zawierać treści w zakresie zarządzania projektem i innowacjami oraz systemów wspomagania decyzji i zarządzania wiedzą. 11.4. Uwagi końcowe Uczelnie techniczne, obok pełnienia ważnej funkcji publicznej i społecznej, powinny w większym zakresie stać się podmiotami gospodarczymi zdolnymi do lepszego reagowania na potrzeby rynku oraz do nawiązywania partnerstwa, wykorzystującymi wiedzę naukową i technologiczną. Wymaga to uznania, że związek uczelni ze środowiskiem biznesu ma strategiczne znaczenie w gospodarce opartej na wiedzy. Z jednej strony inżynier w procesie kształcenia powinien zostać wyposażony w wiedzę czysto techniczną, z drugiej natomiast powinien posiadać cechy badacza, charakteryzującego się kreatywnością, chęcią poszukiwania. Nie można również odizolować inżyniera od zachodzących na rynku zmian o charakterze społecznym. Powinien on umieć wyjaśniać zachodzące w otoczeniu zjawiska. Proces kształcenia inżynierów powinien wykorzystywać istniejące związki pomiędzy nauką a inżynierią (tabela 11.4). Tabela 11.4. Różnicepomiędzynaukąainżynierią NAUKA INŻYNIERIA Teoretyczna Praktyczna Wykorzystuje proces analizy Wykorzystuje proces syntezy Naukowiec, gdy pojawia się problem, stawia pytanie dlaczego i stara się znaleźć jego najbardziej ogólne rozwiązanie Inżynier chce wiedzieć, jak praktycznie rozwiązać problem i jak wdrożyć rozwiązanie Naukowcy starają się wyjaśnić istniejące zjawiska, nauka zajmuje się analizowaniem sta‐ nów i określeniem, czego można oczekiwać w określonych warunkach Inżynierowie używają dostępnych środków, nie tylko naukowych, by zbudować rozwiązania nowych problemów Naukowcy często włączają się w proces praktycznego Inżynierowie w procesie postępu technologicznego wykorzystania swoich odkryć, stając się tym samym odkrywają nowe zjawiska, stając się naukowcami inżynierami Naukowcy budują, by się uczyć Inżynierowie uczą się, aby budować Źródło: opracowanie własne. Kształcenie inżynierów powinno być dla studentów w takim samym zakresie źródłem zarówno wiedzy o człowieku, jak i o technice i technologiach, zwłaszcza tych przełomowych – bio, nano, info. Należy pamiętać, że inżynieria będzie koncen- – 222 – trować się zarówno na problemach w skali makro, gdzie wzrost populacji będzie przyczyną wyczerpywania się zasobów, jak i w skali mikro, gdzie inżynierowie będą pracować w zespołach generujących problemy o charakterze społecznym. Procesy humanizacji kształcenia na kierunkach technicznych mogą w istotny sposób przyczynić się do wzrostu zainteresowania kształceniem przez absolwentów szkół średnich. Cele edukacji powinny być ukierunkowane na umiejętne poszukiwanie talentów, wyławianie liderów innowacji i kreatywności. Musi to oznaczać także syntezę w programach nauczania w szkołach wyższych wątków eksperymentalnych, technicznych i społeczno-humanistycznych.27 Jednym ze sposobów zapewniających podniesienie poziomu jakości kształcenie i dostosowanie kwalifikacji absolwentów do potrzeb rynku pracy jest wdrażanie Ram Kwalifikacji do polskiego systemu edukacji. Krajowe Ramy Kwalifikacji to uporządkowana, opisana za pomocą deskryptorów charakterystyka poziomów kwalifikacji oraz szeroko rozumiana koncepcja systemu uczenia się przez całe życie, integrująca uczenie się formalne, pozaformalne i nieformalne. Obecny system zdobywania kwalifikacji w Polsce opiera się w dużej mierze na standardach i kryteriach dotyczących procesu edukacji formalnej określonych za pomocą treści kształcenia i lat formalnego nauczania. Oznacza to, że kwalifikacje określonego rodzaju przyznaje się przede wszystkim na podstawie takich kryteriów, jak treści programowe w danym cyklu kształcenia i czas trwania kształcenia (liczba godzin, semestrów, lat nauki). Dotychczas nadawanie kwalifikacji było więc oparte na założeniu, że tylko przejście przez szkołę lub cykl szkoleń może dać wiedzę i umiejętności pozwalające na wydanie świadectwa potwierdzającego kwalifikacje. Podejście proponowane w Ramach Kwalifikacji kładzie główny nacisk na efekty uczenia się. Bo naprawdę ważne jest to, co człowiek wie i potrafi zrobić, a nie w jakiej instytucji, czego i jak długo się uczył. 283 Ramy Kwalifikacji umożliwią uzyskiwanie świadectw kwalifikacji na podstawie efektów uczenia się potwierdzonych (przez upoważniony organ), bez względu na to, jakim sposobem efekty te zostały osiągnięte. Główne cele wprowadzenia Krajowych Ram Kwalifikacji obejmują: • przejście z systemu edukacji opartego na „nauczaniu i treściach programowych” do systemu opartego na „efektach uczenia się”; • stworzenie systemu dogodnego dla realizacji strategii uczenia się przez całe życie – między innymi systemu walidacji efektów uczenia się pozaformalnego i nieformalnego i na tej podstawie nadawanie kwalifikacji uczącym się; • uelastycznienie systemu edukacji – między innymi stworzenie praktycznych możliwości szybkiego reagowania na nowe potrzeby społeczeństwa i rynku pracy. Polska2030.Wyzwania…, op. cit. Europejskie i krajowe ramy kwalifikacji. Podstawowe informacje, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2009. 27 283 – 223 – Zgodnie z założeniami polityki na rzecz uczenia się przez całe życie jednym z kierunków prac nad Krajowymi Ramami Kwalifikacji jest stworzenie możliwości indywidualnego kształtowania kariery edukacyjnej, to znaczy kompletowanie swoich osiągnięć edukacyjnych z wykorzystaniem oferty zajęć w różnych instytucjach edukacyjnych i w różnym czasie. Dla uczelni oznacza to swobodę tworzenia nazwy i programu kierunków studiów. – 224 – 12 Halina Klepacz Elżbieta Żółtowska Uwagi o standardach kształcenia w polsce w świetle wymogów gospodarki opartej na wiedzy P ostęp cywilizacyjny spowodował, że coraz większy odsetek społeczeństwa wykonuje pracę umysłową zamiast fizycznej. W powstałej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku koncepcji gospodarki opartej na wiedzy (GOW) szczególnie ważne jest szerokie wykorzystanie narzędzi e-learningowych. We wcześniejszych okresach głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego były: ziemia, siła robocza i kapitał, które dzięki rozwojowi wiedzy organizacyjnej i systematycznemu wzrostowi wykształcenia pracowników doprowadziły do pojawienia się nowego rozumienia pojęcia „wiedza” i sformułowania „gospodarka oparta na wiedzy”. Powstało więc ono zpotrzebywyróżnieniaspecyficznychcechwspółczesnejgospodarki,korzy‐ stającejwcoraztowiększejskalizgromadzonegokapitałuwiedzy.Maonozaakcen‐ tować podstawowe różnice w stosunku do przeważającej wminionych stuleciach gospodarkiprzemysłowej.1 Funkcjonowanie i rozwój GOW wymusza podwyższanie 1 Gospodarkaopartanawiedzy, red. W. Welfe, PWE, Warszawa, 2007, s. 7. – 225 – jakości edukacji oraz konieczność prowadzenia kształcenia ustawicznego, które zapobiegają powstaniu i pogłębieniu się niedoborów wiedzy. 12.1. Pojęcie, rys historyczny gospodarki opartej na wiedzy Według definicji OECD, gospodarka oparta na wiedzy2 podlega procesowi, w którym wiedzę i informację tworzy się, przekazuje oraz praktycznie wykorzystuje. Rozwój gospodarczy jest więc wyznaczony (podobnie jak w tradycyjnym ujęciu) przez trzy fazy tego procesu: produkcję (zdobywanie wiedzy i informacji), dystrybucję (przekazywanie wiedzy i informacji), wdrożenie (wykorzystanie wiedzy i informacji w praktyce), (rysunek 12.1.). Rysunek 12.1. FazyewolucjiwiedzyiinformacjiwGOW Źródło: opracowanie własne. W 1999 roku OECD określiło GOW jako zbiór przemysłów o zaawansowanej technologii, takich jak: informatyka i telekomunikacja oraz sektorów wykwalifikowanej siły roboczej, takich jak: finanse i edukacja. Jednym z głównych programów rozwojowych Unii Europejskiej jest strategia lizbońska, kładąca szczególny nacisk na decydującą w przyszłości rolę gospodarki opartej na wiedzy. Intensywne wykorzystanie wiedzy i doświadczenia generuje szybszy postęp techniczno-organizacyjny; nie ulega wątpliwości, że dysponując lepiej wyedukowaną kadrą, można efektywniej gospodarować kapitałem ludzkim i kapitałem produkcyjnym. Czynniki, które doprowadziły do powstania koncepcji gospodarki opartej na wiedzy, próbowano objaśnić heurystyczną teorią fal innowacji Schumpetera, które były wywołane przełomowymi wynalazkami i rozwojem ich wdrożeń. Zgodnie z tą 2 Gospodarkaopartanawiedzy, dostęp: www.wikipedia.org [Data wejścia: 24-10-2009]. – 226 – teorią pierwsza fala rozpoczęła się około 1785 roku i trwała do 1845 roku, druga – do roku 1900, trzecia – do 1950, a czwarta do roku 1990 i przewiduje się, że aktualna, piąta, wygaśnie w 2020 roku3. Ewolucję typów gospodarek i ich najważniejszych czynników produkcji zilustrowano na rysunku 12.2. Rysunek 12.2. Faleinnowacji Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Piech, Gospodarkaopartanawiedzyijejroz‐ wójwPolsce, dostęp: www.e-mentor.edu.pl [Data wejścia:24-10-2009]. Głównym kryterium wyróżnienia okresów na falach innowacji jest technologia, której pojawienie się i rozwój spowodował zmiany w sposobach gospodarowania i typach gospodarek. Bank Światowy wyróżnia cztery tak zwane filary gospodarki opartej na wiedzy4. Są to: • edukacja i szkolenia (lub jakość siły roboczej) – wykorzystywane do tworzenia, przekazywania i stosowania wiedzy; pozwalają zdobyć wykształcenie i kwalifikacje; nakłady na edukację i szkolenia powodują w konsekwencji przyśpieszenie tempa wzrostu gospodarczego; K. Piech, GospodarkaopartanawiedzyijejrozwójwPolsce, dostęp: www.e-mentor.edu.pl [Data wejścia: 24-10-2009]. 4 Gospodarkaopartanawiedzy, dostęp: www.gazetapraca.pl [Data wejścia: 24-10-2009]. 3 – 227 – • infrastruktura informatyczna (lub rozwój teleinformatyki) – konieczna do umożliwienia szybkiej komunikacji i minimalizowania czasu przekazywania informacji; • otoczenie instytucjonalno-prawne – zabezpieczające swobodny przepływ wiedzy, wspieranie przedsiębiorczości i inwestowanie w nowoczesne technologie komunikacyjne; • systemy innowacji – niezbędne do wykorzystania już istniejących, nabytych, zasobów wiedzy oraz tworzenia nowych; prowadzą do międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw; propagowane i realizowane przez centra naukowo-badawcze. Do efektywnego funkcjonowania nowoczesnej organizacji potrzebne jest więc przede wszystkim aktywne zdobywanie wiedzy, między innymi w trakcie tworzenia i wdrażania innowacyjnych rozwiązań lub modyfikowania już funkcjonujących. Uczenie się nie może polegać jedynie na biernym przyswajaniu wiedzy, ale powinno być aktywne i opartenametodachpozwalającychnaefektywnepodejmo‐ wanie decyzji, zgodnie z wymaganiami GOW. Zmusza to do ciągłego podwyż‐ szania poziomu wiedzy i kwalifikacji. Przejście od gospodarki tradycyjnej do GOW zależy bardziej od zmiany podejścia do sposobu zdobywania wiedzy niż od rozszerzania dostępu do tradycyjnie rozumianej edukacji, a także od rozmiarów inwestycji w badania naukowe i technologie informatyczne. 12.2. Kapitał intelektualny i firmowy kapitał intelektualny Kapitał intelektualny można definiować na wiele sposobów, najczęściej określa się go jako różnicę między wartością rynkową a wartością księgową firmy. Jego znaczenie wyraźnie wzrosło w ostatnich latach, co zostało spowodowane coraz mniejszym wpływem czynników materialnych na wartość przedsiębiorstwa. Firmowy kapitał intelektualny jest sumą komponentów, takich jak: zasób wiedzy będący w dyspozycji firmy, posiadane przez nią doświadczenie i stosowana w niej technologia, właściwe stosunki z klientami, a także umiejętności zawodowe pracowników firmy. Nieco inny podział kapitału intelektualnego zawiera raport Pol‐ ska20305 (rysunek 12.3). Budując swoją konkurencyjność, współczesna firma musi więc umieć zadbać o poziom i rozwój takich czynników, które pozwolą jej osiągnąć przewagę konkurencyjną. Najbardziej sprawne w tym zakresie firmy charakteryzuje tak zwany dynamizm innowacyjny, czyli zdolność do dynamicznego wprowadzania innowacyjnych zmian we wszystkich obszarach jej działania. Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, dostęp: www.zds.kprm.gov.pl [Data wejścia: 9-122009]. 5 – 228 – Rysunek 12.3. Komponentykapitałuintelektualnego Źródło: opracowanie własne na podstawie: Polska 2030 Wyzwania rozwojowe, dostęp: www.zds.kprm.gov.pl [Data wejścia: 9-12-2009], s. 207. Obecnie konkurencja między przedsiębiorstwami nie polega wyłącznie na wytwarzaniu nowych produktów, o nowych właściwościach, których cechy (przy aktualnym poziomie rozwoju techniki) można, na ogół, łatwo skopiować i po odpowiednich modyfikacjach wprowadzić na rynek jako własne. Współcześnie przewaga konkurencyjna powinna dotyczyć przewagi firmy w zasobach wiedzy posiadanej przez jej pracowników, której nie da się ani łatwo powielić, ani zaadaptować. Zatem doskonalenie systemu zarządzania kapitałem intelektualnym powinno stanowić cel nadrzędny każdej organizacji, a wytworzenie trwałej przewagi konkurencyjnej opartej na kapitale intelektualnym umożliwi firmie zdobycie i utrzymanie wysokiej efektywności w długim okresie. 12.3. Edukacja jako narzędzie gospodarki opartej na wiedzy Jedną z cech charakterystycznych XXI wieku, nazywanego wiekiem jakości lub wiekiem informacji, albo też erą gospodarki cyfrowej, będzie konieczność częstej zmiany wykonywanego zawodu, wynikająca z potrzeb dynamicznie rozwijającej się gospodarki, których nie sposób dzisiaj dokładnie przewidzieć. Dla części – 229 – społeczeństwa, tej dobrze wyedukowanej, przekwalifikowanie się nie będzie trudne; dla innej, gorzej wykształconej, może to wymagać dużego wysiłku, a pojawi się także grupa ludzi, dla których zmiana zawodu nie będzie możliwa, a tym samym stracą oni szansę na podjęcie dobrej pracy. Zatem dostęp do edukacji i jej zasięg staje się jednym z zasadniczych problemów tego wieku obok takich, jak: łatwość i szybkość dostępu do informacji, ekologia i ochrona środowiska i inne. Deklarację bolońską podpisało w 1999 roku 29 krajów europejskich6. Określono w niej zadania edukacyjne dla systemów szkolnictwa wyższego. Celem ich miały być działania zmierzające do ujednolicenia edukacji i porównywalności dyplomów szkół wyższych w krajach europejskich. W konsekwencji miało to zapewnić swobodę wyboru miejsca: zamieszkania, kształcenia i pracy na terenie Europy, co zapewne sprawi, że większość przedsiębiorstw spotka się z nowymi sytuacjami demograficzno-ekonomicznymi swych pracowników. Może okazać się bardziej opłacalne (na przykład z punktu widzenia kosztów lub zysków przedsiębiorstwa) zatrudnienie wysoko wykwalifikowanych osób z kraju lub spoza jego granic, bądź też szkolenie i dokształcanie własnych pracowników, niż zlecanie firmom zewnętrznym wykonania określonej pracy lub usługi. Potrzeby edukacyjne wymagają odpowiednich nakładów finansowych nie tylko na kształcenie, ale również na rozwój badań, w szczególności związanych z wysoką techniką i technologią. Regiony lub kraje, które nie będą w stanie finansować takiej działalności, stracą swą pozycję ekonomiczną, a nawet mogą doprowadzić się do stanu opóźnienia cywilizacyjnego. W gospodarce opartej na wiedzy celem badań jest nie tylko opis rzeczywistości, ale również jej doskonalenie, poprzez wspomaganie zachodzących w niej zmian i tworzenie praktycznych zastosowań wyników badań. Należy przy tym zmienić podejście do badań naukowych z dotychczas preferowanego – tradycyjnego na nowoczesne – aplikacyjne. Chodzi przede wszystkim o to, żeby naukowcy nie koncentrowali się na wąskich, specjalistycznych badaniach, w których stosowane metody są często ważniejsze niż związek badań z praktyką. Sukces współczesnego społeczeństwa w GOW zależy, w dużym stopniu, od zdolności uczenia się i jego motywacji do wzbogacania się w nową wiedzę. W takim społeczeństwie, czyli w społeczeństwie wiedzy oczekiwać należy wzrostu znaczenia i rangi: doświadczenia, umiejętności, kwalifikacji i kompetencji, a także gromadzenia, przetwarzania i wykorzystania zasobów wiedzy do wszechstronnego rozwoju człowieka zdolnego zarówno do przyswajania, interpretowania, jak i stosowania wiedzy. Utworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego było podstawowym celem deklaracji bolońskiej określającej główne zadania mające doprowadzić do porównywalności systemów szkolnictwa wyższego krajów europejskich. Są to: 6 Deklaracja bolońska, dostęp: www.uksw.edu.pl [Data wejścia: 24-10-2009]. – 230 – • wprowadzanie przejrzystych i porównywalnych systemów stopni oraz wdrożenie suplementu do dyplomu; • przyjęcie systemu kształcenia opartego na dwóch/trzech poziomach kształcenia; • powszechne stosowanie systemu punktów kredytowych (European Credit TransferSystem – ECTS); • promocja mobilności studentów, nauczycieli akademickich, naukowców oraz personelu administracyjnego; • promocja współpracy europejskiej w zakresie zwiększania poziomu jakości szkolnictwa wyższego; • promocja europejskiego wymiaru szkolnictwa wyższego, szczególnie w zakresie rozwoju zawodowego, mobilności oraz zintegrowanych programów nauczania, szkolenia i badań. Ustalono, że stan realizacji zaleceń będzie omawiany na konferencjach ministrów do spraw szkolnictwa wyższego, które będą się odbywały co dwa lata i kończyły komunikatem podsumowującym dotychczasowe osiągnięcia oraz wyznaczającym dalsze działania. Do chwili obecnej odbyło się pięć takich konferencji7: • W Pradze, w maju 2001 roku, dołączono dodatkowe zadania dotyczące: promocji kształcenia przez całe życie; znaczenia współpracy instytucji szkolnictwa wyższego oraz studentów; promocji atrakcyjności Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego na świecie. • W Berlinie we wrześniu 2003 roku. Wskazano na niej na: potrzebę wzmocnienia współpracy w ramach Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego i Europejskiej Przestrzeni Badawczej; konieczność włączenia w proces boloński tematyki dotyczącej studiów doktoranckich. • W Bergen w maju 2005 roku, z udziałem delegacji 45 krajów europejskich. Na niej: potwierdzono wprowadzenie, w większości krajów, dwustopniowego systemu kształcenia oraz stworzenia krajowych systemów oceny jakości; 36 krajów ratyfikowało konwencję lizbońską o uznawalności dyplomów i okresów studiów; przyjęto dwa dokumenty odnoszące się do krajowych systemów szkolnictwa wyższego, to jest o standardach i wskazówkach dotyczących zapewnienia jakości kształcenia i o ramowej strukturze kwalifikacji i umiejętności absolwentów; wskazano na priorytety edukacji, takie jak: rozwój studiów doktoranckich oraz powiązanie szkolnictwa wyższego ze sferą badań naukowych, 7 Dostęp: www.nauka.gov.pl [Data wejścia: 24-10-2009]. – 231 – zapewnienie dostępności do studiów, szczególnie studentom z grup o niższym statusie społecznym, usuwanie barier w mobilności studentów oraz pracowników uczelni. • W Londynie w maju 2007 roku przyjęto, że: tworzone w poszczególnych krajach Krajowe Struktury (Ramy) Kwalifikacji winny bazować na zasadach Struktury Kwalifikacji dla Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego, ale jednocześnie powinny być zgodne z Rekomendacją UE w sprawie Europejskich Ram Kwalifikacji; ustanawia się dobrowolny, samofinansujący się, niezależny i transparentny Rejestr Komisji Akredytacyjnych oraz strategię zewnętrzną zawartą w załączniku do Komunikatu Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego w globalnym otoczeniu; priorytetami do roku 2009 będą: dalsze usuwanie barier w rozwoju mobilności, tworzenie krajowych strategii w zakresie wymiaru społecznego szkolnictwa wyższego, gromadzenie baz danych w zakresie mobilności oraz wymiaru społecznego, zwrócenie uwagi na problemy zatrudniania absolwentów na wszystkich poziomach szkolnictwa wyższego, szeroka promocja założeń procesu bolońskiego w innych częściach świata. • W Leuven/ Louvain-la-Neuve8 w kwietniu 2009 roku podsumowano dotychczasowe osiągnięcia oraz wskazano priorytety na kolejne lata w realizacji procesu bolońskiego. Są nimi między innymi: wymiar społeczny szkolnictwa wyższego; uczenie się przez całe życie, w tym wdrożenie krajowych ram kwalifikacji; zatrudnialność i współpraca uczelni z rynkiem pracy; kształcenie ukierunkowane na studenta; powiązanie edukacji, badań i innowacji; umiędzynarodowienie studiów; wzrost mobilności tak, by w 2020 roku 20% absolwentów szkół wyższych Europejskiej Przestrzeni Szkolnictwa Wyższego uczestniczyło w pobycie zagranicznym w ramach studiów, gdyż wspólne kształcenie winno stać się bardziej powszechną praktyką; potrzeba zbierania danych dla monitorowania postępu w zakresie mobilności, wymiaru społecznego i zatrudnialności; monitorowanie narzędzi służących do klasyfikowania i porównywania instytucji szkolnictwa wyższego w Europie (klasyfikacje i rankingi szkół wyższych w Europie); zwrócenie uwagi na finansowanie szkolnictwa wyższego. 8 Informacja dotycząca Konferencji ministrów do spraw szkolnictwa wyższego krajów uczestniczących w procesie bolońskim Leuven/Louvain-la-Neuve; dostęp: www.nauka. gov.pl [Data wejścia: 24-10-2009]. – 232 – W 2009 roku odbyło się także pierwsze spotkanie Bologna Policy Forum, w którym oprócz ministrów do spraw szkolnictwa wyższego (krajów uczestniczących w procesie bolońskim) wzięli udział również ministrowie z 15 pozaeuropejskich krajów zainteresowanych osiągnięciami procesu bolońskiego. W Polsce, zgodnie z ustawą o szkolnictwie wyższym9, kształcenie odbywa się na studiach: • pierwszego stopnia – licencjackich lub inżynierskich, umożliwiających uzyskanie wiedzy i umiejętności w określonym zakresie kształcenia, przygotowujących do pracy w określonym zawodzie, kończących się uzyskaniem tytułu licencjata albo inżyniera; • drugiego stopnia – magisterskich, umożliwiających uzyskanie specjalistycznej wiedzy w określonym zakresie kształcenia, jak również przygotowujących do twórczej pracy w określonym zawodzie, kończących się uzyskaniem tytułu magistra albo tytułu równorzędnego; • jednolitych magisterskich, na które przyjmowani są kandydaci posiadający świadectwo dojrzałości, umożliwiających uzyskanie specjalistycznej wiedzy w określonym zakresie kształcenia, jak również przygotowujących do twórczej pracy zawodowej, kończących się uzyskaniem tytułu magistra albo tytułu równorzędnego; ich ukończenie umożliwia ubieganie się o przyjęcie na studia trzeciego stopnia; • trzeciego stopnia – doktoranckich, na które przyjmowani są kandydaci posiadający tytuł magistra albo tytuł równorzędny, umożliwiających uzyskanie zaawansowanej wiedzy w określonej dziedzinie lub dyscyplinie nauki, przygotowujących do samodzielnej działalności badawczej i twórczej oraz uzyskania stopnia naukowego doktora; • podyplomowych – oferujących inną niż studia wyższe i studia doktoranckie formę kształcenia przeznaczoną dla osób legitymujących się dyplomem ukończenia studiów wyższych. Warto zwrócić uwagę, że w art. 169 tej ustawy określa się warunki, jakie musi spełniać kandydat na studia wyższe, więc sformułowanie, że na studia jednolite magisterskie przyjmowanisąkandydaciposiadającyświadectwodojrzałości (ust. 9), wydaje się zbędne. Natomiast w ust. 8 nie sprecyzowano, jakie wymogi musi spełniać kandydat na studia drugiego stopnia – magisterskie. 9 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. nr 164, art. 2, ust. 7-11). – 233 – 12.4. Programy kształcenia w Polsce a zapotrzebowanie gospodarki opartej na wiedzy Boloński system edukacji – przewidujący dwustopniowość (wyłączono z niego jedynie: medycynę, prawo i psychologię) lub trójstopniowość studiów wyższych – nie jest w Polsce rozwiązaniem nowym, w szczególności w odniesieniu do studiów niestacjonarnych – ekonomicznych. Były to zawodowe studia zaoczne (kończące się pracą dyplomową), których absolwent mógł podjąć dalsze kształcenie na uzupełniających studiach magisterskich tego samego kierunku. W obecnym systemie ustawodawca umożliwia kształcenie na drugim stopniu studiów absolwentom pierwszego stopnia, bez jakichkolwiek wymagań co do ukończonego kierunku. W tej sytuacji na studiach drugiego stopnia studenci: • przy zachowanym kierunku kształcenia powielają nabytą na licencjacie wiedzę, z niewielkim jej uzupełnieniem; • w przypadku zmiany kierunku studiów muszą zazwyczaj realizować zaawansowane dla nich programy kształcenia, najczęściej bez ogólnej wiedzy podstawowej. Świadczy o tym na przykład zakres treści kształcenia dla przedmiotów: projektowanie procesów (na studiach licencjackich) i projektowanie systemów i procesów logistycznych (na studiach magisterskich) na kierunku logistyka. Wprawdzie realizacji czasowej tych przedmiotów nie można porównać (każda uczelnia w ramach autonomii może przeznaczyć na nie różną liczbę godzin), ale łatwo ustalić, że osiem tematów, w obu przedmiotach, jest wspólnych. Na studiach licencjackich jest dodatkowo pięć innych zagadnień, a na studiach magisterskich tylko trzy. Na niektórych kierunkach na studiach magisterskich mogą studiować wyłącznie absolwenci tego samego kierunku studiów licencjackich. Takim kierunkiem jest na przykład informatyka i ekonometria, której standardy kształcenia na drugim stopniu nie precyzują, niestety, żadnych wymagań wstępnych odnośnie do zakresu wiedzy i umiejętności licencjata chcącego podjąć te studia. W grupach przedmiotów podstawowych oraz kierunkowych na drugim stopniu występują treści kształcenia w zakresie: prognozowania i symulacji, analizy wielowymiarowej, metody reprezentacyjnej, ekonometrii dynamicznej i finansowej, ekonomii matematycznej, metod aktuarialnych, analizy statystycznej w badaniach rynku, sieci komputerowych, inżynierii oprogramowania, których studiowanie bez odpowiedniej wiedzy, możliwej do zdobycia na pierwszym stopniu tych studiów, będzie trudne dla absolwenta innych kierunków studiów ekonomicznych i prawie niemożliwe dla absolwenta studiów humanistycznych, nawet bardzo uzdolnionego i pracowitego. – 234 – Tabela 12.1. Treściiefektykształceniawybranychprzedmiotównakierunkulogistyka TYP STUDIÓW LICENCJACKIE MAGISTERSKIE Nazwa przedmiotu Projektowanie procesów Projektowanie systemów i procesów logistycznych Treści kształcenia Orientacja funkcjonalna i procesowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Podejście procesowe. Definicja i klasyfikacja rodzajowa procesów Modele i standaryzacja procesów. Mapowanie procesów. Projektowanie procesu i wdrażanie zmian. Metody i techniki usprawniania procesów. Kierowanie procesami. Istota i cele zarządzania procesami. Metodyka zarządzania procesami gospodarczymi. Wdrażanie podejścia procesowego w przedsiębior‐ stwie. Formy organizacji procesowej w przedsię‐ biorstwie. Metodyka zarządzania procesami gospodarczymi Systemowe ujęcie logistyki. Projektowanie systemu logistycz‐ nego. Metody wykorzystywane w projektowaniu systemów logistycznych Orientacja funkcjonalna i procesowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Podejście procesowe w logistyce Modele i standaryzacja proce‐ sów. Mapowanie procesów. Projektowanie procesu i wdraża‐ nie zmian Wdrażanie podejścia proceso‐ wego w przedsiębiorstwie. Formy organizacji procesowej w przedsiębiorstwie. Metodyka zarządzania procesami gospo‐ darczymi Efekty kształcenia Umiejętności i kompetencje: Projektowania procesów gospodarczych oraz zarządzania nimi Umiejętności i kompetencje: projektowanie systemu logistycz‐ nego przedsiębiorstwa; rozumie‐ nie podstawowych metod stoso‐ wanych w projektowaniu syste‐ mów logistycznych; projektowanie procesów gospo‐ darczych oraz zarządzania nimi Źródło: opracowanie własne na podstawie: rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. nr 164, poz. 1166), załącznik nr 61, Standardy kształcenia dla kierunku studiów: logistyka. Konieczne jest zatem ustalenie różnic programowych między wiedzą i umiejętnościami nabytymi na studiach pierwszego stopnia określonego typu studiów a zasobem wiedzy niezbędnej do podjęcia studiów drugiego stopnia na wybranym kierunku i wprowadzenie obowiązku zaliczania tych różnic. Należałoby także określić, w jaki sposób ten problem rozwiązać, czy uczelnia powinna reali- – 235 – zować zajęcia uzupełniające, czy też student studiów drugiego stopnia powinien we własnym zakresie uzupełnić materiał. Może warto byłoby wykorzystać w tym celu, coraz bardziej upowszechniający się system kształcenia e-learningowego. Podobny problem, z niedostosowaniem zakresu posiadanych umiejętności i wiedzy w stosunku do podejmowanego kierunku kształcenia, pojawił się także przy rekrutacji kandydatów na studia pierwszego stopnia, która odbywa się na podstawie liczby punktów otrzymanych na świadectwie dojrzałości (po wprowadzeniu tak zwanej nowej matury). Na każdym kierunku studiów jest ustalona lista przedmiotów, z których łączna suma punktów decyduje o przyjęciu kandydata na studia. Przykładowo, na kierunki ekonomiczne i zarządzania są to: język obcy (nowożytny) oraz jeden z przedmiotów: geografia, historia, matematyka, wiedza o świecie współczesnym. Jak student tych kierunków poradzi sobie z realizacją takich przedmiotów, jak: matematyka, mikroekonomia i makroekonomia w nowoczesnym ujęciu, ekonometria, jeśli nie przygotowywał się do egzaminu maturalnego z matematyki i nie zdawał jej na maturze? Nic dziwnego, że egzamin z matematyki w pierwszym terminie (po pierwszym semestrze) na studiach ekonomicznych zdaje tylko około 30% studentów. Gospodarka oparta na wiedzy wymaga intensywnego wykorzystania wiedzy i doświadczenia, czyli oczekuje na tak wyedukowaną kadrę, która będzie umiała efektywnie gospodarować. Zatem kształcenie powinno zapewniać możliwość wyposażenia absolwentów studiów w wiedzę przydatną na rynku pracy oraz umiejętności jej ciągłego doskonalenia i stosowania w praktyce. Ustawa przewiduje, że studia pierwszego stopnia (co wynika z ich charakteru) powinny przygotować absolwenta do pracy w określonym zawodzie. Powstają zatem pytania: • w jakim zawodzie? – w większości przypadków brak jest jednak na dyplomach nazw konkretnych zawodów; • kto ma przygotowywać? – wykładowcy przedmiotów kierunkowych czy specjalnościowych – jeśli tak, to których; czy może powinno się wprowadzić stanowiska nauczycieli zawodu? • kiedy i gdzie? – na wykładach i ćwiczeniach, czy też na specjalnych warsztatach, na którym semestrze studiów licencjackich, czy też na wszystkich semestrach? Student, w ramach studiów pierwszego stopnia, ma obowiązek zaliczyć co najmniej trzytygodniowe praktyki, najczęściej w okresie wakacji, przy czym zasady i formę odbywania praktyk ustala jednostka uczelni prowadząca kształcenie. Nie precyzuje się jednak: • jaki charakter ma mieć ta praktyka; • czy ma być taka sama dla studentów studiów stacjonarnych, jak i niestacjonarnych; • gdzie ma być odbywana; • kto ponosi odpowiedzialność za nabyte na niej umiejętności zawodowe; – 236 – • czy student za odbyte praktyki powinien otrzymywać wynagrodzenie i jeśli tak, to od kogo – od uczelni czy od przyjmującego go przedsiębiorstwa; • jaką korzyść może uzyskać przedsiębiorstwo oferujące miejsce praktyki; • kto i w jakim stopniu powinien „nadzorować” prawidłowy przebieg praktyk; • czy wakacyjny termin praktyk nie powinien być zamieniony np. na praktykę jednosemestralną w trakcie roku akademickiego; • w jaki sposób, czyli według jakiego klucza, należy wybierać firmy, w których student ma odbywać praktykę; • czy powinny to być tylko praktyki krajowe, czy także zagraniczne. Niektóre problemy dotyczące praktyk: ich zakresu, warunków i miejsca odbywania prezentują studenci w miesięczniku „Eurostudent”10, w którym także znaleźć można oferty praktyk znanych firm. Dwustopniowość studiów wyższych byłaby bardziej uzasadniona, gdyby podobnie, jak zwyczajowo na zachodzie, absolwenci – licencjaci podejmowali pracę zawodową. Byłby to czas wykorzystany na przekonanie się o zasadności bądź nie wybranego przez siebie zawodu, a także na zgromadzenie środków finansowych na dalsze kształcenie. Nabyte doświadczenie na rynku pracy, czego w żadnym przypadku nie może zastąpić kilkutygodniowa praktyka, ułatwiłoby młodemu człowiekowi zarówno wybór kierunku dalszego kształcenia, jak i przygotowanie się do twórczej pracy w określonym zawodzie. Natomiast kontynuowanie nauki na studiach drugiego stopnia bezpośrednio po ukończonych studiach pierwszego stopnia, co jest prawie regułą w polskiej rzeczywistości, zatraca aspekt aplikacyjny. W takiej sytuacji z całą pewnością bardziej efektywny byłby jednostopniowy system studiów. Podobnie podejmowanie studiów trzeciego stopnia przez kandydatów bezpośrednio po ukończeniu studiów magisterskich powinno należeć raczej do wyjątków. Korzystniejsze byłoby, aby kandydat na studia doktoranckie oprócz dyplomu dysponował również: odpowiednim poziomem ogólnej wiedzy o otaczającej rzeczywistości, dobrymi podstawami z wybranej (specjalistycznej) dziedziny, a także umiejętnością jej aplikacji. W trakcie studiów trzeciego stopnia powinien być położony nacisk przede wszystkim na współpracę z zespołami badawczymi i bezpośrednią opiekę „mistrza”, co powinno dobrze przygotować doktoranta do przyszłej samodzielnej działalności badawczej. Ogólnym celem procesu kształcenia jest między innymi wyrobienie u studenta nawyku ustawicznego zdobywania wiedzy i doskonalenia umiejętności zawodowych, tak aby mógł łatwo dostosować się do ciągle zmieniających się potrzeb rynku pracy, co jest szczególnie istotnym elementem gospodarki opartej na wiedzy. Nabyte w trakcie studiów cechy i umiejętności, takie jak: elastyczność w podejściu do rozwiązywania problemów, odporność na stresy, właściwa autoprezentacja i łatwość komunikacji (zarówno z osobami z grupy rówieśników, jak i z kadry 10 Przykładowo: „Eurostudent” 2009 nr 175/11. – 237 – pracowników uczelni), umożliwią absolwentowi łatwiejsze „poruszanie się” na rynku pracy (znalezienie satysfakcjonującej pracy, rozwój kariery zawodowej, prawidłowe relacje międzyludzkie: z pracodawcą, ze współpracownikiem, z podwładnym). Współczesny rozwój techniki umożliwia niezwykle łatwy dostęp do informacji, nie zawsze rzetelnej i wiarygodnej, z której studenci chętnie korzystają, najczęściej nie zadając sobie trudu sięgnięcia do źródła jej pochodzenia. Zazwyczaj ignorują prawną ochronę własności intelektualnej, bądź też nie zdają sobie sprawy z jej istnienia, co spowodowane jest, być może, zbyt późnym wprowadzeniem takiego przedmiotu do procesu kształcenia, bo pojawia się on dopiero na studiach. Internetowe „punkty usługowe” działające, jak na razie, zupełnie bezkarnie (tak z punktu widzenia prawnej ochrony własności intelektualnej, jak i prawa podatkowego) oferują „gotowce” na każdy temat, łącznie z zamówioną przez zleceniodawcę: symboliką, zakresem i skalą trudności. Ten niecny proceder dotyczy także prac przygotowywanych na zakończenie studiów wszystkich stopni. Na przykład z sondażu PBS DGA przeprowadzonego dla „Gazety Wyborczej”11 wynika, że 20% studentów chętnie kupiłoby pracę magisterską. Wprawdzie jest dostępny w szkołach wyższych program „Plagiat”, mający za zadanie sprawdzać oryginalność prac pisemnych (dostarczanych na odpowiednich nośnikach informacji), to jednak korzyść z jego stosowania jest problematyczna w sytuacji, gdy ściągnięty tekst (na przykład zeskanowany, przepisany) nie był zamieszczony na stronach internetowych bądź gdy wejście na odpowiednie strony wymaga specjalnego kodu dostępu. Inną znaną formą „pomocy: student – student” jest także zakładanie przez bardziej przedsiębiorczych studentów stron internetowych, gdzie rozpowszechnia się teksty z określonych dziedzin (także odpłatnie): referatów, prezentacji, sprawdzianów, testów, egzaminów (często z nazwiskami wykładowców i uczelni), z których mogą skorzystać inni studenci, zwłaszcza, gdy prowadzący są na tyle leniwi, że niczego lub niewiele zmieniają w ich treści. Nie budzi jednak wątpliwości, że korzystanie z pomocy internetowych w grupie przedmiotów ilościowych nie jest już tak łatwe, ponieważ dostępność do wiedzy teoretycznej (formuł, definicji, twierdzeń) nie gwarantuje ani jej zrozumienia, ani umiejętności jej zastosowania. Wykorzystanie „gotowych” opracowań z Internetu zwalnia większość studentów z obowiązku: myślenia, wysiłku i „zbędnej” straty czasu do opanowania wymaganych treści programowych. Nie spełniło także oczekiwań związanych ze wzrostem efektywności nauczania publikowanie na stronach uczelni informacji przez prowadzących zajęcia. Przykładowo, umieszczanie: treści wykładów, zestawów zagadnień i przykładowych zadań egzaminacyjnych na platformie uczelni formalnie powinno wspomóc proces nauczania, a w rezultacie zostało zrozumiane przez studentów jako zwolnienie ich z uczestnictwa w zajęciach, a co gorsza, z bezpośredniego kontaktu z nauczycielem akademickim. 11 K. Włodkowska, Karierapostudiach, „Gazeta Wyborcza” 2009 nr 251. – 238 – Okazuje się, że właściwemu sprawdzaniu wiedzy i umiejętności nabytych przez studenta nie sprzyja powszechne stosowanie sprawdzianów testowych, których wprowadzenie wymusiły zapewne: duża liczba studentów na sprawdzianie, przejęte z Zachodu wzorce kontroli wiadomości, a także chęć obniżeniem stresu egzaminacyjnego. Niestety – wyniki testu zależą nie tylko od poprawności konstrukcji takiego testu, ale także od uczciwości studenta. Zdarza się bowiem, że na przykład za pomocą komórek korzystają oni z dostępu do wyszukiwarek internetowych bądź z wiedzy „podpowiadaczy” mms-owych lub e-mailowych. Rezygnacja z ustnej formy egzaminów przyniosła ewidentnie negatywne skutki w postaci: osłabionej więzi student-nauczyciel akademicki, utraty możliwości nabycia przez studenta umiejętności poprawnego formułowania i łatwości wypowiedzi, co wyraźnie obserwuje się na egzaminach dyplomowych i co, niestety, wpływa na obniżenie oceny z tego egzaminu i na ocenę na dyplomie. Brak tej umiejętności w sposób dotkliwy odczuwają absolwenci poszukujący pracy, ponieważ nie umieją się oni ani interesująco zaprezentować na rozmowie kwalifikacyjnej, ani bronić swoich poglądów w różnego rodzaju dyskusjach. W ramach systemu bolońskiego przyjęto jednakowe wymogi dotyczące standardów jakości kształcenia oraz zakresu kwalifikacji i umiejętności absolwenta szkoły wyższej. Zamysł, w istocie rzeczy, jest godny pochwały, ponieważ ma na celu doprowadzenie do uznawalności okresów studiów i dyplomów (bez ich nostryfikacji) realizowanych we wszystkich krajach europejskich. W tym celu wprowadzono między innymi punkty ECTS, których uzyskana przez studenta liczba gwarantowała zaliczenie odpowiedniej liczby semestrów studiów. W obowiązujących standardach kształcenia występują przedmioty, z których nazw nie wynika ich przyporządkowanie do charakteru dyscypliny naukowej, której treści zawierają. Przykładowo, na kierunku logistyka na pierwszym stopniu (studia licencjackie) występują przedmioty kierunkowe, których realizacja powinna przygotować do wykonywania funkcji logistyka i organizatora produkcji i usług w przedsiębiorstwie. Zakres treści programowych wyraźnie jednak wskazuje, że jest to tylko przygotowanie werbalno-teoretyczne. Natomiast w efektach kształcenia z przedmiotów, na przykład logistyki zaopatrzenia oraz logistyki produkcji, żąda się, aby student nabył umiejętności i kompetencje: „rozumienia istoty logistyki zaopatrzenia/produkcji w procesach zarządzania oraz wykorzystania metod ilościowych w zarządzaniu (-/produkcyjnymi) zasobami materiałowymi”. Jak można osiągnąć takie efekty kształcenia, jeśli nie precyzuje się, o jakie metody ilościowe chodzi, a ponadto w standardach brakuje przedmiotów zawierających jakiekolwiek metody ilościowe? W programie kształcenia (przedmioty podstawowe) jest wprawdzie przewidzianych 60 godzin zajęć z matematyki i 30 godzin zajęć ze statystyki, co nie jest wystarczające nawet do realizacji jednego przedmiotu – fizyki, nie mówiąc o wielu pozostałych. W programie kształcenia pominięto nawet podstawową wiedzę o modelach: opisowych i decyzyjnych dla procesów gospodarczych, jak również – 239 – nie wspomina się o ilościowych metodach stosowanych do budowy, weryfikacji i rozwiązywania tych modeli. W szczególności brak jest w tym programie metodologicznych zagadnień teorii badań operacyjnych, które są przewidziane dopiero na studiach drugiego stopnia w znikomej liczbie 30 godzin. Z całą pewnością taka liczba godzin nie jest wystarczająca do zrealizowania zapisanych w standardach treści z teorii optymalizacji, czyli: zadanieprogramowanialiniowego,nieliniowego, dynamicznegoisieciowego;jednoiwielokryterialnego;elementyteorii:grafów,ma‐ sowej obsługi, gier; zagadnienia decyzyjne w warunkach niepewności i niepełnej informacji, a także zastosowanie tych metod w konstrukcji biznesplanu. Studia pierwszego stopnia nie dają wystarczających podstaw matematycznych do podjęcia kształcenia z teorii optymalizacji na studiach drugiego stopnia. W programie wszystkich przedmiotów występujących w standardach tego kierunku powtarzają się nagminnie pojęcia: „definicja, klasyfikacja, znaczenie (ważność) logistyki, rozumienia istoty logistyki”, które nie wpływają na zdobycie przez studenta kwalifikacji ani tym bardziej kompetencji, ani też na ich rozwój. Wnikliwa analiza wszystkich zapisów w treściach kształcenia, realizowanych na pierwszym stopniu studiów kierunku logistyka, nie pozwala na przyjęcie tezy o przygotowaniu absolwentów na tyle, aby moglisamodzielnieprojektowaćprocesy gospodarcze oraz nimi zarządzać. Wynika stąd również, że tak wykształcony absolwent nie będzie posiadał, niestety, umiejętności niezbędnych do operacyjnego zarządzania logistycznego (w ramach działów funkcjonujących w podmiotach gospodarczych). Jednym ze sposobów dbałości o jakość kształcenia było powołanie Państwowej Komisji Akredytacyjnej, której zadaniem jest kontrola realizacji standardów kształcenia, poziomu prac dyplomowych, warunków studiowania i organizacji procesu edukacyjnego w szkole wyższej. Kontrola ta ma charakter formalny, to znaczy sprawdza między innymi zgodność treści programów nauczania (napisanych przez prowadzących zajęcia) z obowiązującymi standardami kształcenia. Może się zdarzyć, że mimo zgodności zapisów programów wykładanych przedmiotów z treściami kształcenia w standardach, w praktyce może to nie mieć nic wspólnego z faktyczną ich realizacją, a także z wiedzą przyswojoną przez studenta oraz nabytymi przez niego umiejętnościami i nawykami. Jak wiadomo, pozytywna ocena tej komisji skutkuje utrzymaniem kierunku studiów w danej szkole na czas podany w tej ocenie. Mimo dostępności standardów nauczania dla różnych kierunków studiów (na przykład w Internecie), kandydaci są bardzo słabo zorientowani w specyfice wybieranych przez nich kierunków studiów i zakresie wiedzy podstawowej, na której one bazują. Nie do rzadkości należą przypadki, że studenci, na przykład kierunków: ekonomia, stosunki międzynarodowe, zarządzanie, a nawet informatyka, są zaskoczeni pojawieniem się na studiach matematyki, statystyki, ekonometrii, a nawet ekonomii. W ich wyobrażeniu te kierunki studiów są kierunkami humanistycznymi i z przedmiotami ilościowymi nie powinny mieć nic wspólnego. – 240 – O nikłej świadomości w społeczeństwie, odnośnie do specyfiki studiów świadczyć może ogromne zainteresowanie ofertą uzyskania tytułu magistra po dwóch latach studiów w Akademii Komunikacji Społecznej – ogłoszoną przez dziennikarzy „Gazety Wyborczej”12. Wprawdzie „akcja rekrutacyjna” trwała tylko 5 dni, ale i tak zgłosiło się około 500 osób chcących podjąć studia w tej szkole, a stronę internetową: www.szybkimagister.pl odwiedziło aż 5,5 tys. osób. Co ciekawsze, oferta wzbudziła również zainteresowanie wśród potencjalnych pracowników naukowych. Kandydatów na studia nie zniechęciła nawet zawarta w ofercie klauzula: Akademianiegwarantujezdobycianależytejwiedzyzzakresuwybranych kierunkówwokresiestudiów.Umożliwiawszybkimtempieprzygotowaniestudenta doobronypracymagisterskiej. Co gorsza, brak krytycyzmu okazali zarówno młodzi, jak i starsi – nie chodziło im, oczywiście, o zdobycie, nawet w ograniczonej formie, wiedzy, ale o stosowny dokument – dyplom magisterski. Niewątpliwie, oprócz atrakcyjnej „długości” studiów, zachętą było także niezbyt wysokie czesne. W świetle tej „afery” niezwykle niezrozumiały jest brak zainteresowania formą studiów bezpłatnych (na przykład na informatyce w szkołach niepublicznych), finansowanych z funduszy UE. Rodzi się pytanie: dlaczego? czy dlatego, że program studiów zawiera przedmioty ilościowe? czy dlatego, że studia trwają tak długo (magister w 5 lat)? Jedną z możliwości zdobycia i pogłębienia kompetencji, czyli nabycia: odpowiednich kwalifikacji, wiedzy i umiejętności praktycznych, w polskim szkolnictwie wyższym są z całą pewnością studenckie koła naukowe. Uczą one pracy i współdziałania w zespole, kreatywności i innowacyjności, przyczyniają się do poszerzania wiedzy, zaznajomienia się z nowymi osiągnięciami w określonej dziedzinie. Umożliwiają także przygotowanie projektów badawczych i prezentowanie ich na forach lokalnych i ogólnopolskich. Istotne znaczenie ma też zapoznanie się z metodami pracy, obserwacja „warsztatu” opiekuna koła naukowego – nauczyciela akademickiego, a także zagwarantowanie przez uczelnię odpowiednich środków finansowych na realizację projektów i publikację artykułów. Koła naukowe, oprócz funkcji poznawczej i kształcącej, spełniają także ważną rolę wychowawczą; uczą: solidności, odpowiedzialności, etycznego postępowania. Istotne znaczenie w rozbudzaniu zainteresowań i aktywności studentów mogłyby mieć również projekty realizowane na zlecenie praktyki, co poprawiłby sytuację finansową studenta i zapoznało go z potencjalnym miejscem pracy. Według obowiązujących standardów kształcenia, programy nauczania powinny zawierać treści w zakresie: technologii informacyjnej – tak dobrane, aby spełniały wymagania Europejskiego Certyfikatu Umiejętności Komputerowych (European Computer Driving Licence – ECDL), ochrony własności intelektualnej oraz treści humanistyczne w określonym wymiarze godzin. Celowe wydaje się wprowadzenie do programu studiów, na większości kierunków, elementów: ma12 M. Kącki, M. Kopiński, E. Mikulec, J. Leśniewska, N. Mazur, A. Przybylska, Szybkimagister, „Gazeta Wyborcza” 2009 nr 249 . – 241 – tematyki finansowej i ubezpieczeniowej oraz finansów (dotyczących między innymi stóp procentowych, kosztu kredytu, rynku papierów wartościowych, składek rentowych i emerytalnych, podziału wydatków i dochodów publicznych, podatków), niezbędnych każdemu w życiu codziennym. Wskazane byłoby również wprowadzenie do standardów kształcenia treści koniecznych do nabycia umiejętności, nie tylko formułowania wypowiedzi lub udziału w dyskusji, ale także przygotowania poprawnej formalnie informacji na piśmie w postaci: sprawozdania, referatu, recenzji, prezentacji multimedialnej. Brak tych umiejętności dotkliwie odczuwa się w pracy ze studentami naszych uczelni i wpływa to, oczywiście, na obniżenie jakości ich wykształcenia. 12.5. Uwagi końcowe Nieustającym problemem szkolnictwa wyższego, nie tylko w Polsce, jest dostosowanie typu studiów na potrzeby przyszłego rynku pracy. Wymaga to nie tylko przygotowywania wiarygodnych prognoz popytu na pracowników na regionalnym bądź krajowym rynku pracy, ale także prognoz o szerszym zasięgu terytorialnym. Wydawałoby się, że już Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 oraz Raport Polska 203013 powinny zawierać między innymi przewidywania dotyczące zapotrzebowania na określone zawody na rynku pracy. Strategia, niestety, jest ciągle na etapie wstępnym, czyli dyskusji o działaniach porządkujących wobszarzeobowiązujących dokumentów strategicznych, tj. strategii, programów rozwoju, w tym programów wieloletnich, a w Raporcie Polska 2030 podano, że miarami sukcesu w Polsce do roku 2030 w obszarzegospodarkiopartejnawiedzyirozwojukapitałuintelektual‐ nego będą: • upowszechnieniekorzystaniazInternetudopoziomubliskiego100%, • zapewnienie wszystkim dzieciom dostępu do wczesnej edukacji w przedszko‐ lachwobecstanuobecnego,gdydoprzedszkoliuczęszczaok.60%dzieciwmia‐ stachiok.20%nawsi, • poprawawynikówpolskichuczniówwdziedzinienaukprzyrodniczychimate‐ matyki, tak aby Polska znalazła się pod tym względem wśród 10 najlepszych krajówOECD(wprogramiePISA);obecniewobutychdziedzinachwiedzypol‐ scyuczniowieosiągająwynikiponiżejśredniejOECD, • zwiększenieodsetkastudentównakierunkachinżynieryjno‐technicznychima‐ tematyczno‐informatycznychzobecnych13,5%dookoło20%w2030roku, • zwiększenienakładównaB&Rdo4%PKBrocznie,zczegoconajmniej2%po‐ winnopochodzićześrodkówprywatnych, 13 Dostęp: www.kprm.gov.pl [Data wejścia: 9-12-2009] . – 242 – • zmniejszenie odsetka naukowców pracujących w sektorze publicznym z obec‐ negopoziomu92%do60%iodpowiedniowzrostodsetkanaukowcówzatrud‐ nionychwsektorzeprywatnymz8%do40%, • wzrostliczbypatentówuzyskiwanychprzezobywatelipolskichwEuropejskim Urzędzie Patentowym z 4 do 40 patentów na 1 mln mieszkańców, a także wzrostudziałuwświatowejpulitzw.patentówtriady(ochronanaterenieUSA, Europy,Japonii)–zok.0,02%obecniedoconajmniej0,4%w2030roku, • zwiększenieodsetkapolskichpracnaukowychwpulicytowańzok.0,5%obec‐ niedo3%w2030roku,atakżepodniesienieudziałupolskichautorówwgrupie najwyżejcytowanychpublikacjinaświeciez2do10na4000naukowców.14 Ponadto w Raporcie podano, że eksperciPANszacują,żedo2025r.powstanie 250‐300tys. nowych miejsc pracy w zawodach opartych na wiedzy i będzie to ok.45%wszystkichnowychmiejscpracy(UNDP2007).Dostępdonichbędziezare‐ zerwowanydlazorientowanychnastałyrozwójkwalifikacji.15 Sformułowania te są tak ogólne, że na ich podstawie nie jest możliwe ustalenie strategii edukacyjnej, bo nie wiadomo ani na jakich kierunkach inżynieryjno-technicznych i matematycznoinformatycznych, ani w jakiej liczbie (wskaźnik struktury 20% nie odzwierciedla wielkości potrzeb) kształcić studentów, a w zasadzie oczekiwać absolwentów. Nie wiadomo także, jakich specjalności ma być pozostałych 80% absolwentów. Niewątpliwie Polska staje się krajem ludzi starych, zatem należy oczekiwać, że na naszym rynku pracy pojawi się popyt na absolwentów oferujących usługi w zakresie: ochrony zdrowia, rehabilitacji, rekreacji i turystyki, dietetyki. Należy szczególnie zadbać o takie cechy przyszłego absolwenta, jak: kreatywność i innowacyjność, a przede wszystkim wszechstronność, które będą niezbędne, aby można było podjąć pracę, w dynamicznie rozwijających się branżach, takich jak na przykład technologie informacyjno-komunikacyjne. Wśród przygotowywanych planów dziewięciu strategii nie ma ani wyodrębnionej strategii dla edukacji i szkolnictwa wyższego, ani nie wiadomo, w których z zaproponowanych ona się znajduje. Z całą pewnością powinna to być wspólna strategia Ministerstw: Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Pracy i Polityki Społecznej oraz Gospodarki. Pozostają ciągle otwarte pytania: jakie i kto powinien przeprowadzać badania rynku pracy oraz sporządzać prognozy tak z punktu widzenia popytu, jak i podaży na absolwentów o określonych kompetencjach i jaki powinny mieć one zasięg terytorialny? Dysponując wiarygodnymi prognozami potrzeb rynku pracy, można przygotowywać odpowiednie standardy kształcenia. Ważne jest przy tym uwzględnienie zarówno strategicznych planów rozwoju gospodarczego, jak i analizowanie i przewidywanie następstw nieustannych, szybkich zmian w technice i technologii. Trzeba przy tym zwrócić uwagę, że ten proces przygotowywania 14 15 Polska2030…, op. cit., s. 381. Ibidem, s. 221. – 243 – prognoz, dotyczących typu i rodzaju potrzeb przyszłego rynku pracy, powinien uwzględniać co najmniej sześcio, siedmioletni horyzont prognozowania, jest to okres niezbędny na przygotowanie absolwenta o określonych kompetencjach. Truizmem jest, niestety, stwierdzenie, że aktualne standardy kształcenia nie są dobrze przygotowane – było nauczanie werbalne i ciągle ono dominuje. – 244 – 13 Halina Klepacz Elżbieta Żółtowska Relacje między punktami kredytowymi a liczbą godzin grup przedmiotów w standardach kształcenia D o tworzenia gospodarki opartej na wiedzy oraz do aktywnego uczestniczenia w niej społeczeństwo musi być dobrze przygotowane, a dokładniej odpowiednio wyedukowane. Jakość edukacji opiera się między innymi na właściwie zorganizowanej i „uprawianej” dydaktyce, czyli wymaga wykształconego nauczyciela i wychowawcy, współpracującego z „uczniem”. Oczekiwano, że szkolnictwo w Polsce, wraz z przyjęciem systemu bolońskiego, zostanie tak zreformowane, żeby kształcić „fachowców” zgodnie z wymogami rynku pracy, a w szczególności realizować podstawowe założenia w systemie edukacji dla gospodarki opartej na wiedzy. Wprowadzona w 2007 roku reforma szkolnictwa wyższego miała stanowić narzędzie realizacji polityki społecznej państwa prowadzącej do wyposażenia absolwenta w takie kompetencje i kwalifikacje, aby „poradził sobie” na trudnym, konkurencyjnym rynku pracy, w wiedzę, żeby był konkurencyjny wobec innych, – 245 – w umiejętności takie, jak potrzeba nieustannego dokształcania się i korzystania z coraz bardziej zaawansowanych narzędzi informacyjno-telekomunikacyjnych (IT). W 2010 roku pierwsi absolwenci ukończyli studia pierwszego stopnia (licencjackie) zgodnie z wymogami systemu bolońskiego. O tym, czy łatwo znajdą/znaleźli pracę (jeśli tak, to czy zgodnie z przygotowaniem), poradzą sobie w tej pracy z różnego typu wyzwaniami, jaki procent licencjatów podejmie studia drugiego stopnia, powiedzieć będzie można dopiero po 2010 roku. Będzie to niezwykle trudne, bo do wyjątków należy działająca przy uczelniach instytucja Stowarzyszenie Absolwentów śledząca rozwój oraz karierę byłych studentów. Wiadomo, że absolwent studiów I stopnia może w sposób dowolny wybrać kierunek dalszego kształcenia. Jaki sens ma swobodny wybór studiów II stopnia, jeśli pierwszy przygotowuje tylko do studiów na konkretnym kierunku?1 Odrębną kwestią jest także niezwykle ułatwiony dostęp do studiów doktoranckich, czyli studiów III stopnia. Oceny zasadności wprowadzenia systemu w polskim szkolnictwie wyższym będą mogły być przeprowadzone w najbliższych latach. 13.1. O standardach kształcenia w Polsce W załącznikach do standardów kształcenia zamieszczono informacje dotyczące między innymi liczby godzin ogółem, liczby godzin przeznaczonych na realizację przedmiotów: kształcenie ogólne, podstawowe i kierunkowe; liczbę punktów ECTS ogółem oraz za przedmioty kształcenia ogólnego, podstawowe i kierunkowe.2 Warto przypomnieć, jaką rolę zgodnie z założeniami systemu bolońskiego powinny pełnić punkty ECTS. Są one wartościami liczbowymi, które z założenia miały odpowiadać udziałowi nakładu pracy studenta na zaliczenie określonego przedmiotu w ogólnym nakładzie pracy niezbędnej do zaliczenia semestru, na którym przedmiot ten jest realizowany. Każdemu semestrowi odpowiada określona liczba punktów (w Polsce od 27 do 32), które następnie rozdziela się na przedmioty realizowane w ramach danego semestru, w zasadzie niezależnie od trudności przedmiotu. Liczba punktów ECTS za rok akademicki, czyli za dwa semestry musi wynosić 60. W rozporządzeniu MNiSW dla przedmiotów: • kształcenia ogólnego – przewidziano zajęcia z: wychowania fizycznego (60 godzin za co najwyżej 2 punkty ECTS), języków obcych (120 godzin za 5 punktów ECTS), technologii informacyjnej (30 godzin za 2 punkty ECTS), Patrz: rozdział 12 niniejszej publikacji. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. nr 164, poz. 1166), załączniki nr 1 – 118. 1 2 – 246 – • • • • przedmiotów poszerzających wiedzę humanistyczną (nie mniej niż 60 godzin za co najmniej 3 punkty ECTS); podstawowych – określono zarówno ich nazwy, jak i minimalne liczby godzin na ich zrealizowanie (na zajęciach na Uczelni) oraz punkty ECTS; kierunkowych – podano nazwy przedmiotów, minimalną łączną liczbę godzin na ich zrealizowanie i ogólną liczbę ECTS za ich wykonanie, pozostawiając rozdział tych godzin i przydział punktów za poszczególne przedmioty w gestii uczelni; za pracę dyplomową i przygotowanie do egzaminu dyplomowego, na ogół, na studiach: licencjackich (6 semestrów) – 10 punktów ECTS, inżynierskich (7 semestrów) – 15 punktów ECTS; magisterskich jednolitych lub II stopnia 20 punktów ECTS; specjalnościowych – liczbę godzin i liczbę ECTS ustala się jako różnice między ogólną liczbą godzin i ECTS a ich wykorzystaniem na przedmioty z poprzednich grup; ustalenie listy przedmiotów specjalnościowych, przydział godzin i punktów ECTS na ich realizację pozostawia się do dyspozycji uczelni; Punkty ECTS wprowadzono dla ujednolicenia uregulowań prawno-organizacyjnych studiów, by umożliwić podjęcie bądź kontynuację studiów we wszystkich uczelniach działających w ramach systemu bolońskiego. Wiadomo jednak, że nawet w obrębie jednego kraju, przykładowo w Polsce, nie ma jednolitego systemu przydziału godzin i punktów ECTS między różne kierunki studiów na różnych typach studiów. Przykładowo: • na jednolitych 10 – semestralnych studiach (magisterskich) studenci prawa mają do zrealizowania 2400 godzin za 300 ECTS, a studenci kierunku lekarsko-dentystycznego 5000 godzin także za 300 ECTS; • na studiach licencjackich kierunkom: etnologia, ekonomia, kulturoznawstwo przydzielono po 1800 godzin za 180 ECTS, a na przykład pielęgniarstwo, położnictwo ma za tyle samo ECTS do zrealizowania co najmniej po 4815 godzin. Wydaje się, że duża liczba godzin ogółem do zrealizowania na studiach powinna być miernikiem stopnia trudności studiów, nawet przy zróżnicowanej liczbie punktów ECTS (odpowiednio większej, oczywiście, dla tych bardziej obciążonych godzinowo). Jaka jest wobec tego możliwość porównywalności dyplomów, skoro wszystkie są dyplomami uczelni wyższych? Realizowane, na danym kierunku różnych uczelni przedmioty nie muszą być ani takie same, ani w tej samej liczbie godzin, ani też za tę samą liczbę punktów ECTS. Ta „liberalizacja” niekoniecznie musi przynieść oczekiwane (pozytywne) efekty kształcenia, bo, jak wiadomo, uczelnie dążą do minimalizacji kosztów kształcenia. W opinii wielu absolwentów szkół średnich uczelnia jest bardziej „przyjazna” studentowi, im mniej godzin wysiłku od niego wymaga, czyli im łatwiejsze przedmioty oferuje w procesie kształcenia i im mniej godzin na nie przeznacza. – 247 – Siatki godzin są przygotowywane przez uczelnię i nie ma ustalonej chronologii dla przedmiotów, które powinny być wprowadzane do planu w ramach odpowiednich modułów kształcenia. Także rozdysponowanie punktów ECTS pomiędzy poszczególne przedmioty, realizowane w danym semestrze, pozostaje w gestii uczelni. Przyporządkowane przedmiotom punkty są następnie przyznawane studentom, którzy spełnili wymagania niezbędne do ich zaliczenia, bez względu na wysokość uzyskanej z nich (pozytywnej) oceny. W efekcie liczba uzyskanych punktów ECTS przez studenta na danym kierunku i w określonym semestrze studiów nie niesie żadnych merytorycznych informacji ani o skali trudności semestru, ani o jakości wiedzy zdobytej przez studenta, ani o specyfice kierunku studiów. Nie ma, niestety, szansy prześledzenia realizacji procesu kształcenia na różnych uczelniach, zwłaszcza dla przedmiotów specjalnościowych i punktów ECTS im przyporządkowanych. Możliwe jest tylko przeanalizowanie, dla różnych kierunków studiów, liczby godzin dla przedmiotów podstawowych, kierunkowych i specjalnościowych oraz takich punktów ECTS, które są im przydzielone w załącznikach do rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (tabela 13.1A).* 3 Publikowane co roku rankingi szkół wyższych, zarówno publicznych, jak i niepublicznych (na przykład we „Wprost” czy w „Rzeczpospolitej”), też nie są miarodajne. Dla wyższego miejsca w rankingu ważniejsza jest: ocena infrastruktury uczelni, liczba studentów i absolwentów (także tych pracujących na eksponowanych stanowiskach) niż jakość osiągnięć naukowych i dydaktycznych zatrudnionych w niej (realnie bądź wirtualnie) nauczycieli. 13.2. Związek między liczbą godzin dla grup przedmiotów a ich punktami kredytowymi W standardach kształcenia, dla każdego typu studiów: I i II stopnia, a także jednolitych magisterskich oraz dla wszystkich 118 kierunków studiów realizowanych w polskim szkolnictwie wyższym, dostępne są między innymi takie informacje, jak: • liczba godzin ogółem za studia (LGO); • liczba godzin podstawowych i kierunkowych (LGPK); • liczba godzin kształcenia ogólnego (LGKO); • liczba punktów kredytowych (ECTS) ogółem za studia (CO); • liczba punktów kredytowych (ECTS) za przedmioty podstawowe i kierunkowe (CPK); • liczba punktów kredytowych (ECTS) za przedmioty kształcenia ogólnego (CKO). Korzystając z tych informacji, przeanalizowano zależności zachodzące między: *3 Patrz: aneks, załącznik 1. – 248 – • liczbą godzin przeznaczonych na przedmioty podstawowe i kierunkowe a liczbą punktów ECTS za te przedmioty; • udziałami godzin i punktów ECTS za przedmioty podstawowe i kierunkowe w ogólnej puli godzin i punktów ECTS; • liczbą godzin za przedmioty podstawowe i kierunkowe przypadających na 1 punkt ECTS za te przedmioty; • liczbą godzin ogółem przypadających na 1 punkt ECTS ogółem; • udziałem liczby godzin za przedmioty podstawowe i kierunkowe w liczbie godzin za przedmioty specjalnościowe („uczelniane”) i ich punktami ECTS dla różnych typów studiów i różnych kierunków. Dla przeprowadzenia takiej analizy wyznaczono wskaźniki odzwierciedlające obciążenia kierunków studiów pod względem liczby godzin i liczby ECTS przewidzianych w standardach kształcenia: U1 = LGPK/LGO – udział liczby godzin za przedmioty podstawowe i kierunkowe w liczbie godzin ogółem (%); U2 = LGPK/LGS – liczba godzin podstawowych i kierunkowych na 1 godzinę przedmiotów specjalnościowych; W1=CPK/CO – udział liczby punktów kredytowych za przedmioty podstawowe i kierunkowe w liczbie punktów kredytowych ogółem (%); W2=CPK/CS – udział liczby punktów kredytowych za przedmioty podstawowe i kierunkowe w liczbie punktów kredytowych za przedmioty specjalnościowe (%); WPK=LGPK/CPK – liczba godzin za przedmioty podstawowe i kierunkowe na 1 punkt ECTS za przedmioty podstawowe i kierunkowe; WS=LGS/CS – liczba godzin za przedmioty specjalnościowe na 1 punkt ECTS za przedmioty specjalnościowe; WO=LGO/CO – liczba godzin ogółem przypadająca na 1 punkt ECTS ogółem, 1/WO= CO/LGO – liczba punktów kredytowych na 1 godz. ogółem; gdzie: LGS=LGOLGPKLGKO – liczba godzin specjalnościowych, CS=COCPKCKO – liczba punktów kredytowych za przedmioty specjalnościowe. Wartości wyznaczonych wskaźników zawierają tabele 13.2A-13.9A.* 4Wybrane z nich informacje o ich wartościach skrajnych (najmniejszych i największych) i medianie prezentują tabele 13.1-13.3. Liczba godzin przedmiotów podstawowych i kierunkowych przypadająca na ich 1 punkt ECTS w grupie kierunków dla studiów I stopnia (tabela 13.1): • licencjackich inżynierskich (7-semestralnych) – zawiera się między 8,67 godz. (dla zootechniki) a 10,60 godz. (dla lotnictwa i kosmonautyki), przy czym mediana wynosi 9,9 godz.; *4 Patrz: aneks, załącznik 2. – 249 – • licencjackich (6-semestralnych) – wynosi od 7,22 godz. (dla etnologii) do 26,93 godz. (dla pielęgniarstwa oraz dla położnictwa), przy czym wartość środkowa jest równa 8,22 godz.; pomijając w tej grupie kierunków dwa najbardziej „obciążone” godzinowo, czyli pielęgniarstwo i położnictwo, otrzymano wartość największą 15 godzin, czyli prawie dwukrotnie niższą; • licencjackich (6 semestralnych), bez studiów drugiego stopnia obserwuje się tu wartości skrajne równe odpowiednio: 10,31 godz. oraz 25,05 godz. i medianę 14,48 godz. Tabela 13.1. WskaźnikiobciążeniakierunkówstudiówIstopnia(licencjackich) wedługliczbygodziniliczbyECTS WSKAŹNIKI TYP STUDIÓW WARTOŚCI WPK Licencjackie Inżynierskie Licencjackie U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS najmniejsza 8,67 22,5 27,6 10,48 0,070 0,328 0,414 10,16 mediana 9,90 38,3 43,8 11,43 0,088 0,754 0,868 11,61 największa 10,60 40,0 47,1 14,29 0,095 0,821 1,000 16,57 najmniejsza 7,22 21,1 33,3 10,00 0,037 0,306 0,556 8,83 mediana 8,22 32,3 42,8 11,11 0,090 0,594 0,846 11,63 największa 26,93 95,6 95,0 26,75 0,100 2,264 2,231 21,44 33,33 10,00 0,060 0,306 0,556 8,83 42,78 11,11 0,090 0,594 0,846 11,63 64,44 16,67 0,100 2,264 2,231 21,44 36,1 12,22 0,047 0,532 0,631 12,23 14,48 48,21 50,28 15,56 0,072 1,250 1,221 13,51 25,05 67,2 60,0 21,11 0,082 2,621 1,800 19,17 najmniejsza 7,22 21,11 Licencjackie (bez pielęgniarstwa mediana 8,14 31,88 i położnictwa) największa 15,00 60,00 najmniejsza 10,31 30,5 Licencjackie (bez mediana II stopnia) największa Źródło: ibidem. Analogiczne wartości wskaźnika WS, czyli liczba godzin przedmiotów specjalnościowych przypadająca na ich 1 punkt ECTS dla odpowiednich typów studiów wynoszą: • dla licencjackich inżynierskich – od 10,16 godz. (dla fizyki technicznej) do 16,57 godz. (dla malarstwa), przy czym mediana wynosi 11,61 godz.; • dla licencjackich – od 8,83 godz. (dla filologii) do 21,44 godz. (dla fizjoterapii), przy czym wartość środkowa jest równa 11,63 godz.; w tej grupie kierunków pielęgniarstwo oraz położnictwo nie mają przedmiotów specjalnościowych; • dla licencjackich bez studiów drugiego stopnia – od 12,23 godz. (dla pracy socjalnej) do 19,17 godz. (dla technik dentystycznych), a mediana jest równa 13,51 godz. – 250 – Zwróćmy uwagę, że dla studiów I stopnia udział liczby godzin na przedmioty podstawowe i kierunkowe w ogólnej liczbie godzin (wskaźnik U1) jest dla kierunków studiów bardzo zróżnicowany i zmienia się w przedziale (21,1% ; 95,6%), natomiast wartości wskaźnika W1 (odpowiadających im punktów kredytowych) stanowią od 27,6% do 95,5% ogólnej liczby punktów ECTS. Dla studiów: licencjackich inżynierskich na przedmioty podstawowe i kierunkowe przypada od 22,5% do 40,0% ogólnej liczby godzin oraz od 27,6% do 47,1% ogólnej liczby punktów ECTS; licencjackich nieinżynierskich wartości wskaźników U1 (21,1%; 95,6%) oraz W1 (33,3% ; 95,0%), zaś bez pielęgniarstwa oraz położnictwa U1 (21,1%; 60,0%), natomiast W1 (33,3%; 64,4%); z kolei dla studiów licencjackich, dla których w standardach nie przewiduje się drugiego stopnia, na przedmioty podstawowe i kierunkowe przypada od 30,5% do 67,2% ogólnej liczby godzin oraz od 36,1% do 60,0% ogólnej liczby punktów ECTS. Liczba godzin ogółem przypadająca na 1 punkt ECTS ogółem (wskaźnik WO) dla studiów I stopnia zmienia się od 10,00 godz. do 26,75 godz., czyli ma mniejszą rozpiętość niż poprzednio omówione w wyróżnionych grupach przedmiotów. W tabeli 13.2 zamieszczono wyznaczone wartości wskaźników, jak w tabeli 13.1, dla studiów drugiego stopnia (magisterskich): trzysemestralnych inżynierskich i czterosemestralnych pozostałych. Tabela 13.2. WskaźnikiobciążeniakierunkówstudiówIIstopnia(magisterskich) wedługliczbygodziniliczbyECTS WSKAŹNIKI TYP STUDIÓW WARTOŚCI WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 7,89 16,7 16,7 8,67 0,075 0,200 0,200 8,77 mediana 9,75 21,7 22,2 10,00 0,100 0,277 0,286 10,00 największa 10,91 38,3 43,3 13,33 0,115 0,622 0,765 16,47 najmniejsza 6,67 15,00 13,33 6,67 0,060 0,176 0,154 5,91 mediana 8,08 31,88 30,00 7,50 0,133 0,468 0,429 6,90 największa 21,75 66,43 58,33 16,67 0,150 1,979 1,400 16,53 najmniejsza II stopnia inżynierskie II stopnia II stopnia (bez pielęgniarstwa i położnictwa) najmniejsza 6,67 15,00 13,33 6,67 0,060 0,176 0,154 5,91 mediana 8,02 33,00 30,00 7,50 0,133 0,493 0,429 6,67 największa 21,75 66,43 58,33 16,67 0,150 1,979 1,400 16,53 Źródło: ibidem. Liczba WPK, godzin przedmiotów podstawowych i kierunkowych przypadająca na ich 1 punkt ECTS, w grupie kierunków dla studiów II stopnia: – 251 – • inżynierskich – zmienia się od 7,89 godz. (dla kierunku informatyka inż.) do 10,91 godz. (dla kierunku oceanotechnika), przy czym mediana wynosi 9,75 godz.; • magisterskich – waha się między 6,67 godz. (dla filozofii) a 21,75 godz. (dla kierunku dietetyka), przy czym wartość środkowa jest równa 8,08 godz.; wskaźniki te nie ulegają zmianie po pominięciu w tej grupie kierunków pielęgniarstwa i położnictwa. Dla wskaźnika WS, czyli liczby godzin przedmiotów specjalnościowych przypadających na ich 1 punkt ECTS otrzymano wartości: • dla studiów inżynierskich II – stopnia od 8,87 godz. (dla kierunku informatyka inż.) do 16,47 godz. (dla malarstwa); mediana wynosi 10,0 godz.; • dla studiów magisterskich nieinżynierskich – od 5,91 godz. (dla bezpieczeństwa narodowego) do 16,53 godz. (dla scenografii), przy czym wartość środkowa jest równa 6,90 godz.; po wyłączeniu z tej grupy kierunków pielęgniarstwo oraz położnictwo obserwujemy tylko nieco niższą wartość mediany (6,67 godz.). Dla studiów II stopnia udział liczby godzin za przedmioty podstawowe i kierunkowe w ogólnej liczbie godzin na studiach (wskaźnik U1) jest bardziej zróżnicowany w grupie kierunków nieinżynierskich (od 15,0% do 66,4%) w porównaniu z grupą kierunków inżynierskich (od 16,7% do 38,3%), natomiast wartości wskaźnika W1 (odpowiadających im punktów kredytowych) charakteryzuje mniejszy rozstęp – od 13,3% do 58,3% dla studiów nieinżynierskich oraz od 16,7% do 43,3% dla inżynierskich. Wskaźnik WO, czyli liczba godzin ogółem przypadająca na 1 punkt ECTS ogółem, dla studiów II stopnia w grupie kierunków inżynierskich zmienia się od 8,67 godz. (dla informatyki inżynierskiej) do 13,33 godz. (dla kierunku wzornictwo), zaś dla pozostałych kierunków magisterskich rośnie od 6,67 godz. (aż dla 32 kierunków studiów o bardzo zróżnicowanym profilu) do 16,67 godz. (dla dietetyki); wartość środkowa tego wskaźnika wynosi 7,5 godz. W tym przypadku wartości wskaźników WO dla kierunków pielęgniarstwo i położnictwo nie odbiegają poziomem od wartości WO dla innych kierunków w tej grupie. Wartości analizowanych wskaźników dla jednolitych studiów magisterskich i łącznych studiów pierwszego i drugiego stopnia zawiera tabela 13.3. Wartości wskaźników WPK mają największą zmienność dla studiów nieinżynierskich – łącznie I i II stopnia: od 7,3 godz. (dla kierunków: administracja, archeologia, etnologia, historia sztuki, kompozycja i teoria muzyki, muzykologia, taniec, wokalistyka) do 25,05 godz. (dla pielęgniarstwa oraz położnictwa – po ich eliminacji z tej grupy maksymalna wartość wskaźnika zmniejsza się do 17,65 godz. (dla kierunku dietetyka)). Mniejszą zmiennością charakteryzują się te wskaźniki dla studiów magisterskich jednolitych (od 6,50 godz. (dla prawa) do 15,73 godz. (na kierunku lekarsko-dentystycznym)). Dla studiów inżynierskich, łącznie I i II stopnia, obserwuje się małą zmienność tego wskaźnika: WPK (8,76 godz.; 10,47 godz.). – 252 – Tabela 13.3. WskaźnikiobciążeniakierunkówstudiówjednolitychiłącznieIiIIstopnia wedługliczbygodziniliczbyECTS WSKAŹNIKI TYP STUDIÓW WARTOŚCI najmniejsza magisterskie jednolite U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 6,50 27,5 0,060 0,42 0,64 7,36 37,3 8,00 mediana 10,22 33,8 40,0 13,33 0,075 0,61 0,74 14,80 największa 15,73 79,6 84,3 16,67 0,125 5,31 7,23 21,43 8,76 22,1 25,3 10,00 0,071 0,315 0,358 9,94 najmniejsza łącznie I i II stopnia mediana inżynierskie największa najmniejsza 9,82 33,6 37,7 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 10,47 35,3 40,7 14,00 0,100 0,622 0,735 16,54 7,30 22,5 26,0 8,67 0,049 0,325 0,371 7,73 8,10 32,3 37,7 9,33 0,107 0,564 0,646 9,31 największa 25,05 80,7 65,7 20,38 0,115 5,088 2,096 17,95 najmniejsza 7,30 22,5 26,0 8,67 0,060 0,325 0,371 7,73 mediana 8,10 32,3 37,7 9,33 0,107 0,564 0,646 9,31 największa 17,65 60,0 59,3 16,67 0,115 1,976 1,618 17,95 łącznie I i II stopnia mediana łącznie I i II stopnia (bez pielęgniarstwa i położnictwa) WPK Źródło: ibidem. Wskaźnik WS, czyli liczba godzin przedmiotów specjalnościowych przypadających na ich 1 punkt ECTS, charakteryzuje się największą zmiennością dla jednolitych studiów magisterskich. Jego wartości zmieniają się od 7,36 godz. (prawo) do 21,43 godz. (kierunek lekarsko-dentystyczny). Mniejszy rozstęp dla WS zauważamy dla studiów nieinżynierskich – łącznie I i II stopnia: od 7,73 godz. (filologia) do 17,95 godz. (fizjoterapia). Podobnie jak dla WPK, najmniejszy rozstęp (6,6 godz.) obserwuje się dla studiów inżynierskich. Udział liczby godzin za przedmioty podstawowe i kierunkowe w ogólnej liczbie godzin na studiach (wskaźnik U1) należy do przedziału (od 22,5% do 80,7%) dla studiów nieinżynierskich, łącznie I i II stopnia (odpowiednio dla biotechnologii oraz dla pielęgniarstwa i położnictwa; po wyłączeniu tych dwóch ostatnich kierunków udział ten maleje do 60%). Wskaźnik U1 dla jednolitych studiów magisterskich zmienia się od 27,5% (aktorstwo) do 79,6% (kierunek lekarsko-dentystyczny). W przypadku studiów inżynierskich (łącznie I i II stopnia) godziny przeznaczone na przedmioty podstawowe i kierunkowe stanowią tylko od 22,1% (biotechnologia inżynierska) do 35,3% (chemia inżynierska) liczby godzin ogółem. Udział liczby punktów kredytowych za przedmioty podstawowe i kierunkowe w ogólnej liczbie ECTS (wskaźnik W1) jest najwyższy dla jednolitych studiów magisterskich (od 37,3% dla psychologii do 84,3% dla kierunku lekarsko– 253 – dentystycznego), przyjmuje niższe wartości dla kierunków nieinżynierskich – łącznie I i II stopnia (od 26,0% dla biotechnologii do 65,7% dla kierunków: pielęgniarstwo i położnictwo (bez tych kierunków ta górna granica obniża się do 59,3% – dla fizjoterapii)). Podobnie jak dla wskaźnika U1, najmniejsze zmiany wartości wskaźnika W1 występują dla studiów inżynierskich – łącznie I i II stopnia, od 25,3% (dla biotechnologii inż.) do 40,7% (dla chemii inż.). Podobne tendencje zmian, jak dla U1, obserwuje się dla wskaźnika WO, tzn. liczby godzin ogółem przypadającej na 1 punkt ECTS ogółem. *** Przeprowadzona analiza, dla różnych typów studiów i na różnych kierunkach studiów, wykazała brak zależności między liczbą godzin przeznaczonych na wyróżnione w standardach kształcenia: • grupy przedmiotów a przypisaną im liczbą punktów ECTS; • udziałami godzin i punktów ECTS za przedmioty podstawowe i kierunkowe w ogólnej puli godzin i punktów ECTS; • liczbą godzin za przedmioty podstawowe i kierunkowe przypadających na 1 punkt ECTS za te przedmioty; • liczbą godzin ogółem przypadających na 1 punkt ECTS ogółem; • udziałem liczby godzin za przedmioty podstawowe i kierunkowe w liczbie godzin za przedmioty specjalnościowe („uczelniane”) i ich punktami ECTS. Punkty kredytowe są relatywnym, a nie bezwzględnym miernikiem ilości pracy wymaganej od studenta do zaliczenia danego przedmiotu w określonym semestrze. Należy wobec tego postulować, aby dla grup przedmiotów (kształcenia ogólnego, podstawowych, kierunkowych i specjalnościowych), które student realizuje w różnych semestrach w trakcie studiów, zachodziła odpowiednia proporcja między liczbą godzin a liczbą przydzielonych im punktów kredytowych. W kolejnych modyfikacjach systemu edukacji w Polsce problem ten powinien zostać rozwiązany. – 254 – Aneks Załącznik 1 Tabela 13.1A. MinimalnaliczbagodzinnastudiachIiIIstopniailiczbagodzinnaprzedmiotypodstawoweikierunkowe(AiB) orazliczbapunktówECTSwedługkierunkówstudiów STUDIA I STOPNIA STUDIA II STOPNIA LP. KIERUNEK STUDIÓW MINIMALNA LICZBA GODZIN LICZBA PUNK. ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS MINIMALNA LICZBA LICZBA PUNK. GODZIN ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS 1 administracja 1800 180 555 76 800 120 270 37 2 aktorstwo (‐) (‐) (‐) (‐) 4200 270 1155 113 (‐) (‐) (‐) (‐) 3700 300 2805 232 1800 180 540 74 800 120 285 39 2500 210 840 83 900 90 300 30 25 a(9) a(9) 3 analityka medyczna 4 archeologia 5 architektura i urbanistyka b c b c 6 architektura krajobrazu 2400 210 870 88 900 90 240 7 architektura wnętrz 2700 180 570 61 1500 120 495 52 8 astronomia 2000 180 660 76 1000 120 330 37 9 automatyka i robotyka 2400 210 960 96 900 90 150 15 b c 10 bezpieczeństwo narodowe 2000 180 570 70 800 120 345 43 11 bezpieczeństwo wewnętrzne 2000 180 585 74 800 120 315 39 12 biologia 2200 180 885 93 1000 120 195 20 13 biotechnologia inż. b c 2200 180 570 60 1000 120 150 18 2500 210 600 58 900 90 150 18 – 255 – STUDIA I STOPNIA LP. KIERUNEK STUDIÓW b c 14 budownictwo STUDIA II STOPNIA MINIMALNA LICZBA GODZIN LICZBA PUNK. ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS MINIMALNA LICZBA LICZBA PUNK. GODZIN ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS 2500 210 975 95 900 180 18 90 2200 180 810 83 1000 120 240 24 2500 210 960 98 900 90 240 24 16 dietetyka 3000 180 930 62 2000 120 870 40 17 dyrygentura 1800 180 630 84 800 120 210 29 18 dziennikarstwo i komunikacja społeczna 2100 180 630 69 1000 120 405 44 edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycz‐ 19 nych 2200 180 750 79 1000 120 330 34 15 chemia b c inż. 20 edukacja artystyczna w zakresie sztuki muzycznej 1800 21 edukacja techniczno‐informatyczna 22 ekonomia b c 23 elektronika i telekomunikacja b c 24 elektrotechnika 2100 b c inż. 180 600 80 800 120 240 32 180 885 90 1000 120 150 18 2400 210 960 95 900 90 150 18 1800 180 540 72 800 120 300 41 2500 210 855 83 900 90 300 30 2500 210 990 99 900 90 165 16 25 energetyka 2500 210 995 95 900 90 195 19 26 etnologia 1800 180 570 79 800 120 255 34 b c 27 europeistyka 28 farmacja a(11) 29 filologia 1800 180 600 80 800 120 240 33 5300 330 3345 231 2000 180 1200 108 800 120 480 70 30 filologia polska 1800 180 600 81 800 120 240 32 31 filozofia 1800 180 690 90 800 120 120 18 32 finanse i rachunkowość 1800 180 600 80 800 120 240 33 – 256 – STUDIA I STOPNIA STUDIA II STOPNIA LP. KIERUNEK STUDIÓW MINIMALNA LICZBA GODZIN LICZBA PUNK. ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS MINIMALNA LICZBA LICZBA PUNK. GODZIN ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS 33 fizjoterapia 2900 180 1515 116 1700 840 62 34 fizyka 120 2000 180 660 76 1000 120 330 37 2200 210 690 76 900 90 330 37 36 geodezja i kartografia 2500 210 885 86 900 90 270 27 37 geografia 1800 180 660 89 800 120 180 24 38 geologia 2200 180 855 91 1000 120 210 22 2200 180 780 83 1000 120 285 30 30 b c 35 fizyka techniczna b c 39 gospodarka przestrzenna b c 2500 210 770 83 900 90 285 40 górnictwo i geologia inż. 2200 210 750 83 900 90 270 30 41 grafika 2600 180 675 70 1600 120 405 43 42 historia 1800 180 570 77 800 120 270 36 43 historia sztuki 1800 180 495 68 800 120 330 45 44 informacja naukowa i bibliotekarstwo 1900 180 600 77 800 120 270 36 b c 2000 180 750 87 960 120 150 19 2300 210 915 96 780 90 150 19 46 informatyka i ekonometria 2000 180 675 77 1000 120 315 36 47 instrumentalistyka 1800 180 630 84 800 120 210 29 2500 210 810 80 900 90 345 33 2400 210 960 98 900 90 150 16 2500 210 960 96 900 90 180 18 45 informatyka b c inż. b c 48 inżynieria bezpieczeństwa b c 49 inżynieria biomedyczna b c 50 inżynieria chemiczna i procesowa b c 51 inżynieria materiałowa b c 52 inżynieria środowiska 2400 210 960 96 900 90 150 18 2400 210 930 94 900 90 180 19 – 257 – STUDIA I STOPNIA STUDIA II STOPNIA LP. KIERUNEK STUDIÓW MINIMALNA LICZBA GODZIN LICZBA PUNK. ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS MINIMALNA LICZBA LICZBA PUNK. GODZIN ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS 53 jazz i muzyka estradowa 1800 180 510 69 800 120 330 44 5700 360 3990 275 5000 300 3980 253 1800 180 540 74 800 120 285 39 5000 360 1800 137 2200 180 840 79 1800 180 645 83 800 120 210 28 2400 210 870 88 900 90 240 25 2000 180 645 78 900 120 300 33 2400 210 765 80 800 90 300 33 54 kierunek lekarski a(12) a(10) 55 kierunek lekarsko‐dentystyczny 56 kompozycja i teoria muzyki 57 konserwacja i restauracja dzieł sztuki 58 kosmetologia a(12) d 59 kulturoznawstwo 60 leśnictwo b c 61 logistyka b c inż. 62 lotnictwo i kosmonautyka b c 2500 210 975 92 1000 90 240 24 b c 63 malarstwo 3000 210 675 74 1200 90 360 39 64 matematyka 1800 180 690 85 1000 120 210 28 2400 210 960 95 900 90 150 15 2400 210 960 96 900 90 150 15 b c 2400 210 915 92 900 90 195 20 68 muzykologia 1800 180 600 82 800 120 225 31 69 nauka o rodzinie 1800 180 510 69 800 120 330 44 2400 210 870 90 900 90 240 24 2200 180 870 87 1000 120 210 25 2500 210 915 92 900 90 240 22 2000 180 600 71 900 120 360 42 65 mechanika i budowa maszyn 66 mechatronika 67 metalurgia 70 nawigacja b c b c 71 oceanografia 72 oceanotechnika b c 73 ochrona dóbr kultury b c – 258 – STUDIA I STOPNIA LP. KIERUNEK STUDIÓW 74 ochrona środowiska 75 ogrodnictwo b c inż. b c 76 organizacja produkcji filmowej i telewizyjnej 77 papiernictwo i poligrafia b c STUDIA II STOPNIA MINIMALNA LICZBA GODZIN LICZBA PUNK. ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS MINIMALNA LICZBA LICZBA PUNK. GODZIN ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS 2200 180 900 90 1000 120 165 17 2500 210 990 99 900 90 165 17 2200 210 690 79 800 90 300 34 2200 180 540 73 1200 120 300 40 2400 210 915 92 900 90 195 20 78 pedagogika 1800 180 540 73 800 120 300 40 79 pedagogika specjalna 2200 180 690 77 800 120 300 36 80 pielęgniarstwo 4815 180 4605 171 1300 120 330 26 81 politologia 2000 180 600 73 800 120 315 39 82 polityka społeczna 1800 180 540 73 800 120 300 40 83 położnictwo 4815 180 4605 171 1300 120 330 26 2200 180 670 65 2400 300 780 120 3200 300 1065 113 2700 300 870 112 3800 180 2555 102 4000 300 1110 113 4000 300 1140 113 84 praca socjalna a(10) 85 prawo d a(10) 86 prawo kanoniczne 87 psychologia a(10) d 88 ratownictwo medyczne 89 realizacja obrazu filmowego, telewizyjnego a(10) i fotografia 90 reżyseria a(10) 91 reżyseria dźwięku 1800 180 600 81 800 120 240 33 b c 2200 210 720 82 800 90 270 31 b c 2400 210 945 96 900 90 165 17 92 rolnictwo 93 rybactwo – 259 – STUDIA I STOPNIA STUDIA II STOPNIA LP. KIERUNEK STUDIÓW MINIMALNA LICZBA GODZIN LICZBA PUNK. ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS MINIMALNA LICZBA LICZBA PUNK. GODZIN ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS 94 rzeźba 2700 180 570 60 1500 495 53 120 95 scenografia 2400 180 555 68 1600 120 360 45 96 socjologia 2200 180 675 74 900 120 360 39 97 sport 2000 180 660 72 1000 120 390 41 98 stosunki międzynarodowe 2000 180 600 74 800 120 315 39 99 taniec 1800 180 585 80 800 120 240 33 2400 210 900 92 900 90 210 21 3400 180 1980 108 2500 210 975 96 900 90 180 18 2400 210 960 98 900 90 150 15 100 technika rolnicza i leśna b c d 101 techniki dentystyczne b c 102 technologia chemiczna 103 technologia drewna b c 104 technologia żywności i żywienie człowieka 105 teologia b c a(10 106 towaroznawstwo 107 transport b c 108 turystyka i rekreacja 109 weterynaria a(11) b c inż. 210 795 81 900 90 315 32 3200 300 1080 113 2100 180 885 97 1000 120 150 16 2400 210 960 97 900 90 150 16 2400 210 960 95 900 90 150 15 1900 180 600 74 900 120 315 39 217 5100 330 2970 110 wiedza o teatrze 2200 180 630 85 1200 120 210 28 b c 2400 210 945 96 900 90 165 17 1800 180 570 78 800 120 255 35 111 włókiennictwo 2400 112 wokalistyka 113 wychowanie fizyczne 114 wzornictwo b c 1900 180 690 80 900 120 285 33 3000 210 720 75 1200 90 360 38 – 260 – STUDIA I STOPNIA MINIMALNA LICZBA GODZIN STUDIA II STOPNIA LICZBA PUNK. ECTS LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS MINIMALNA LICZBA LICZBA PUNK. GODZIN ECTS 210 960 97 900 116 zarządzanie 2000 180 600 72 117 zdrowie publiczne 2600 180 1320 90 2200 210 720 83 LP. KIERUNEK STUDIÓW 115 zarządzanie i inżynieria produkcji 118 zootechnika b c b c 2400 LICZBA GODZIN A+B LICZBA PUNK. ECTS 90 150 15 900 120 345 41 1400 120 930 66 800 90 270 30 a(9)jednolite magisterskie co najmniej 9 semestrów; jednolite magisterskie co najmniej 10 semestrów; a(11) jednolite magisterskie co najmniej 11 semestrów; a(12) jednolite magisterskie co najmniej 12 semestrów; bco najmniej 7 semestrów studia I stopnia; cco najmniej 3 semestry studia II stopnia; dtylko studia licencjackie. a(10) Źródło: opracowanie własne na podstawie rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. nr 164, poz. 1166), załączniki nr 1 – 118, Standardy kształcenia dla kierunku studiów. – 261 – Załącznik 2 Tabela 13.2A. WskaźnikiobciążeniakierunkówstudiówlicencjackichinżynierskichwedługliczbygodziniliczbyECTS ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 5 architektura i urbanistyka 10,12 33,6 39,5 11,90 0,084 0,604 0,722 12,087 6 architektura krajobrazu 9,89 36,3 41,9 11,43 0,088 0,690 0,800 11,455 9 automatyka i robotyka 10,00 40,0 45,7 11,43 0,088 0,821 0,941 11,471 13 biotechnologia inż. 10,34 24,0 27,6 11,90 0,084 0,368 0,414 11,643 14 budownictwo 10,26 39,0 45,2 11,90 0,084 0,777 0,922 12,184 15 chemia inż. 9,80 38,4 46,7 11,90 0,084 0,756 0,980 12,700 21 edukacja techniczno‐informatyczna inż. 10,11 40,0 45,2 11,43 0,088 0,821 0,922 11,359 23 elektronika i telekomunikacja 10,30 34,2 39,5 11,90 0,084 0,622 0,722 11,957 24 elektrotechnika 10,00 39,6 47,1 11,90 0,084 0,798 1,000 12,525 25 energetyka 10,47 39,8 45,2 11,90 0,084 0,806 0,922 11,990 35 fizyka techniczna 9,08 31,4 36,2 10,48 0,095 0,556 0,623 10,164 36 geodezja i kartografia 10,29 35,4 41,0 11,90 0,084 0,658 0,768 12,009 39 gospodarka przestrzenna inż. 9,28 30,8 39,5 11,90 0,084 0,527 0,722 12,696 40 górnictwo i geologia 9,04 34,1 39,5 10,48 0,095 0,636 0,722 10,261 45 informatyka inż. 9,53 39,8 45,7 10,95 0,091 0,821 0,941 10,931 48 inżynieria bezpieczeństwa 10,13 32,4 38,1 11,90 0,084 0,570 0,678 12,034 49 inżynieria biomedyczna 9,80 40,0 46,7 11,43 0,088 0,821 0,980 11,700 50 inżynieria chemiczna i procesowa 10,00 38,4 45,7 11,90 0,084 0,756 0,941 12,451 51 inżynieria materiałowa 10,00 40,0 45,7 11,43 0,088 0,821 0,941 11,471 52 inżynieria środowiska 9,89 38,8 44,8 11,43 0,088 0,775 0,904 11,538 60 leśnictwo 9,89 36,3 41,9 11,43 0,088 0,690 0,800 11,455 61 logistyka inż. 9,56 31,9 38,1 11,43 0,088 0,560 0,678 11,568 – 262 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 62 lotnictwo i kosmonautyka 10,60 39,0 43,8 11,90 0,084 0,777 0,868 11,840 63 malarstwo 9,12 22,5 35,2 14,29 0,070 0,328 0,597 16,573 65 mechanika i budowa maszyn 10,11 40,0 45,2 11,43 0,088 0,821 0,922 11,359 66 mechatronika 10,00 40,0 45,7 11,43 0,088 0,821 0,941 11,471 67 metalurgia 9,95 38,1 43,8 11,43 0,088 0,753 0,868 11,462 70 nawigacja 9,67 36,3 42,9 11,43 0,088 0,690 0,833 11,667 72 oceanotechnika 9,95 36,6 43,8 11,90 0,084 0,696 0,868 12,406 74 ochrona środowiska inż. 10,00 39,6 47,1 11,90 0,084 0,798 1,000 12,525 75 ogrodnictwo 8,73 31,4 37,6 10,48 0,095 0,556 0,664 10,420 77 papiernictwo i poligrafia 9,95 38,1 43,8 11,43 0,088 0,753 0,868 11,462 92 rolnictwo 8,78 32,7 39,0 10,48 0,095 0,595 0,707 10,431 93 rybactwo 9,84 39,4 45,7 11,43 0,088 0,797 0,941 11,618 100 technika rolnicza i leśna 9,78 37,5 43,8 11,43 0,088 0,732 0,868 11,604 102 technologia chemiczna 10,16 39,0 45,7 11,90 0,084 0,777 0,941 12,304 103 technologia drewna 9,80 40,0 46,7 11,43 0,088 0,821 0,980 11,700 104 technologia żywności i żywienie człowieka 9,81 33,1 38,6 11,43 0,088 0,596 0,692 11,410 106 towaroznawstwo inż. 9,90 40,0 46,2 11,43 0,088 0,821 0,960 11,584 107 transport 10,11 40,0 45,2 11,43 0,088 0,821 0,922 11,359 111 włókiennictwo 9,84 39,4 45,7 11,43 0,088 0,797 0,941 11,618 114 wzornictwo 9,60 24,0 35,7 14,29 0,070 0,358 0,610 16,341 115 zarządzanie i inżynieria produkcji 9,90 40,0 46,2 11,43 0,088 0,821 0,960 11,584 118 zootechnika 8,67 32,7 39,5 10,48 0,095 0,595 0,722 10,522 Źródło: obliczenia własne na podstawie załączników do rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. nr 164, poz. 1166), załączniki nr 1 – 118. – 263 – Tabela 13.3A. WskaźnikiobciążeniakierunkówstudiówlicencjackichwedługliczbygodziniliczbyECTS ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 7,30 30,8 42,2 10,00 0,100 0,569 0,826 10,60 1 administracja 4 archeologia 7,30 30,0 41,1 10,00 0,100 0,545 0,787 10,53 7 architektura wnętrz 9,34 21,1 33,9 15,00 0,067 0,306 0,570 17,38 8 astronomia 8,68 33,0 42,2 11,11 0,090 0,617 0,826 11,63 10 bezpieczeństwo narodowe 8,14 28,5 38,9 11,11 0,090 0,491 0,714 11,84 11 bezpieczeństwo wewnętrzne 7,91 29,3 41,1 11,11 0,090 0,511 0,787 12,18 12 biologia 9,52 40,2 51,7 12,22 0,082 0,847 1,240 13,93 13 biotechnologia 9,50 25,9 33,3 12,22 0,082 0,419 0,556 12,59 15 chemia 9,76 36,8 46,1 12,22 0,082 0,723 0,976 13,18 16 dietetyka 15,00 31,0 34,4 16,67 0,060 0,517 0,585 16,98 17 dyrygentura 7,50 35,0 46,7 10,00 0,100 0,700 1,000 10,71 18 dziennikarstwo i komunikacja społeczna 9,13 30,0 38,3 11,67 0,086 0,525 0,697 12,12 19 edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycz. 9,49 34,1 43,9 12,22 0,082 0,636 0,888 13,26 20 edukacja artystyczna w zakresie sztuki muz. 7,50 33,3 44,4 10,00 0,100 0,645 0,909 10,57 21 edukacja techniczno‐informatyczna 9,83 42,1 50,0 11,67 0,086 0,937 1,154 12,12 22 ekonomia 7,50 30,0 40,0 10,00 0,100 0,545 0,750 10,31 26 etnologia 7,22 31,7 43,9 10,00 0,100 0,594 0,888 10,79 27 europeistyka 7,50 33,3 44,4 10,00 0,100 0,645 0,909 10,57 29 filologia 11,11 60,0 60,0 11,11 0,090 2,264 1,800 8,83 30 filologia polska 7,41 33,3 45,0 10,00 0,100 0,645 0,931 10,69 31 filozofia 7,67 38,3 50,0 10,00 0,100 0,821 1,154 10,77 32 finanse i rachunkowość 7,50 33,3 44,4 10,00 0,100 0,645 0,909 10,57 33 fizjoterapia 13,06 52,2 64,4 16,11 0,062 1,359 2,231 21,44 – 264 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 34 fizyka 8,68 33,0 42,2 11,11 0,090 0,617 0,826 11,63 37 geografia 7,42 36,7 49,4 10,00 0,100 0,759 1,127 11,01 38 geologia 9,40 38,9 50,6 12,22 0,082 0,795 1,182 13,96 39 gospodarka przestrzenna 9,40 35,5 46,1 12,22 0,082 0,678 0,976 13,53 41 grafika 9,64 26,0 38,9 14,44 0,069 0,408 0,714 16,89 42 historia 7,40 31,7 42,8 10,00 0,100 0,594 0,846 10,55 43 historia sztuki 7,28 27,5 37,8 10,00 0,100 0,478 0,680 10,35 44 informacja naukowa i bibliotekarstwo 7,79 31,6 42,8 10,56 0,095 0,583 0,846 11,32 45 informatyka 8,62 37,5 48,3 11,11 0,090 0,765 1,074 12,10 46 informatyka i ekonometria 8,77 33,8 42,8 11,11 0,090 0,640 0,846 11,59 47 instrumentalistyka 7,50 35,0 46,7 10,00 0,100 0,700 1,000 10,71 53 jazz i muzyka estradowa 7,39 28,3 38,3 10,00 0,100 0,500 0,697 10,30 56 kompozycja i teoria muzyki 7,30 30,0 41,1 10,00 0,100 0,545 0,787 10,53 59 kulturoznawstwo 7,77 35,8 46,1 10,00 0,100 0,729 0,976 10,41 61 logistyka 8,27 32,3 43,3 11,11 0,090 0,594 0,867 12,06 64 matematyka 8,12 38,3 47,2 10,00 0,100 0,821 1,024 10,12 68 muzykologia 7,32 33,3 45,6 10,00 0,100 0,645 0,953 10,81 69 nauka o rodzinie 7,39 28,3 38,3 10,00 0,100 0,500 0,697 10,30 71 oceanografia 10,00 39,5 48,3 12,22 0,082 0,821 1,074 13,09 73 ochrona dóbr kultury 8,45 30,0 39,4 11,11 0,090 0,531 0,732 11,65 74 ochrona środowiska 10,00 40,9 50,0 12,22 0,082 0,874 1,154 13,21 76 organizacja produkcji filmowej i telewizyjnej 7,40 24,5 40,6 12,22 0,082 0,388 0,768 14,63 78 pedagogika 7,40 30,0 40,6 10,00 0,100 0,545 0,768 10,42 79 pedagogika specjalna 8,96 31,4 42,8 12,22 0,082 0,556 0,846 13,63 80 pielęgniarstwo 26,93 95,6 95,0 26,75 0,037 – 265 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 81 politologia 8,22 30,0 40,6 11,11 0,090 0,531 0,768 11,89 82 polityka społeczna 7,40 30,0 40,6 10,00 0,100 0,545 0,768 10,42 83 położnictwo 26,93 95,6 95,0 26,75 0,037 90 reżyseria 10,20 31,88 41,67 13,33 0,075 0,560 0,806 14,68 91 reżyseria dźwięku 7,41 33,3 45,0 10,00 0,100 0,645 0,931 10,69 94 rzeźba 9,50 21,1 33,3 15,00 0,067 0,306 0,556 17,22 95 scenografia 8,16 23,1 37,8 13,33 0,075 0,352 0,680 15,75 96 socjologia 9,12 30,7 41,1 12,22 0,082 0,538 0,787 13,35 97 sport 9,17 33,0 40,0 11,11 0,090 0,617 0,750 11,15 98 stosunki międzynarodowe 8,11 30,0 41,1 11,11 0,090 0,531 0,787 12,02 99 taniec 7,31 32,5 44,4 10,00 0,100 0,619 0,909 10,74 105 teologia 7,40 30,83 41,67 10,00 0,100 0,569 0,806 10,48 106 towaroznawstwo 9,12 42,1 53,9 11,67 0,086 0,937 1,366 13,31 108 turystyka i rekreacja 8,11 31,6 41,1 10,56 0,095 0,583 0,787 10,96 110 wiedza o teatrze 7,41 28,6 47,2 12,22 0,082 0,485 1,024 15,66 112 wokalistyka 7,31 31,7 43,3 10,00 0,100 0,594 0,867 10,67 113 wychowanie fizyczne 8,63 36,3 44,4 10,56 0,095 0,734 0,909 10,68 116 zarządzanie 8,33 30,0 40,0 11,11 0,090 0,531 0,750 11,77 117 zdrowie publiczne 14,67 50,8 50,0 14,44 0,069 1,307 1,154 12,95 Źródło: ibidem. – 266 – Tabela 13.4A. WskaźnikiobciążeniakierunkówstudiówlicencjackichbezstudiówdrugiegostopniawedługliczbygodziniliczbyECTS ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 58 kosmetologia 10,63 38,2 43,9 12,22 0,082 0,771 0,888 12,247 84 praca socjalna 10,31 30,5 36,1 12,22 0,082 0,532 0,631 12,233 88 ratownictwo medyczne 25,05 67,2 56,7 21,11 0,047 2,621 1,545 14,773 101 techniki dentystyczne 18,33 58,2 60,0 18,89 0,053 1,722 1,800 19,167 Źródło: ibidem. – 267 – Tabela 13.5A. WskaźnikiobciążeniakierunkówdlastudiówIIstopniainżynierskich wedługliczbygodziniliczbyECTS ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 5 architektura i urbanistyka 10,00 33,3 33,3 10,00 0,100 0,500 0,500 10,00 6 architektura krajobrazu 9,60 26,7 27,8 10,00 0,100 0,364 0,385 10,15 9 automatyka i robotyka 10,00 16,7 16,7 10,00 0,100 0,200 0,200 10,00 13 biotechnologia inż. 8,33 16,7 20,0 10,00 0,100 0,200 0,250 10,42 14 budownictwo 10,00 20,0 20,0 10,00 0,100 0,250 0,250 10,00 15 chemia inż. 10,00 26,7 26,7 10,00 0,100 0,364 0,364 10,00 21 edukacja techniczno‐informatyczna inż. 8,33 16,7 20,0 10,00 0,100 0,200 0,250 10,42 23 elektronika i telekomunikacja 10,00 33,3 33,3 10,00 0,100 0,500 0,500 10,00 24 elektrotechnika 10,31 18,3 17,8 10,00 0,100 0,224 0,216 9,93 25 energetyka 10,26 21,7 21,1 10,00 0,100 0,277 0,268 9,93 35 fizyka techniczna 8,92 36,7 41,1 10,00 0,100 0,579 0,698 10,75 36 geodezja i kartografia 10,00 30,0 30,0 10,00 0,100 0,429 0,429 10,00 39 gospodarka przestrzenna inż. 9,50 31,7 33,3 10,00 0,100 0,463 0,500 10,25 40 górnictwo i geologia 9,00 30,0 33,3 10,00 0,100 0,429 0,500 10,50 45 informatyka inż. 7,89 19,2 21,1 8,67 0,115 0,238 0,268 8,87 48 inżynieria bezpieczeństwa 10,45 38,3 36,7 10,00 0,100 0,622 0,579 9,74 49 inżynieria biomedyczna 9,38 16,7 17,8 10,00 0,100 0,200 0,216 10,14 50 inżynieria chemiczna i procesowa 10,00 20,0 20,0 10,00 0,100 0,250 0,250 10,00 51 inżynieria materiałowa 8,33 16,7 20,0 10,00 0,100 0,200 0,250 10,42 52 inżynieria środowiska 9,47 20,0 21,1 10,00 0,100 0,250 0,268 10,14 60 leśnictwo 9,60 26,7 27,8 10,00 0,100 0,364 0,385 10,15 61 logistyka inż. 9,09 37,5 36,7 8,89 0,113 0,600 0,579 8,77 – 268 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 62 lotnictwo i kosmonautyka 10,00 24,0 26,7 11,11 0,090 0,316 0,364 11,52 63 malarstwo 9,23 30,0 43,3 13,33 0,075 0,429 0,765 16,47 65 mechanika i budowa maszyn 10,00 16,7 16,7 10,00 0,100 0,200 0,200 10,00 66 mechatronika 10,00 16,7 16,7 10,00 0,100 0,200 0,200 10,00 67 metalurgia 9,75 21,7 22,2 10,00 0,100 0,277 0,286 10,07 70 nawigacja 10,00 26,7 26,7 10,00 0,100 0,364 0,364 10,00 72 oceanotechnika 10,91 26,7 24,4 10,00 0,100 0,364 0,324 9,71 74 ochrona środowiska inż. 9,71 18,3 18,9 10,00 0,100 0,224 0,233 10,07 75 ogrodnictwo 8,82 37,5 37,8 8,89 0,113 0,600 0,607 8,93 77 papiernictwo i poligrafia 9,75 21,7 22,2 10,00 0,100 0,277 0,286 10,07 92 rolnictwo 8,71 33,8 34,4 8,89 0,113 0,509 0,525 8,98 93 rybactwo 9,71 18,3 18,9 10,00 0,100 0,224 0,233 10,07 100 technika rolnicza i leśna 10,00 23,3 23,3 10,00 0,100 0,304 0,304 10,00 102 technologia chemiczna 10,00 20,0 20,0 10,00 0,100 0,250 0,250 10,00 103 technologia drewna 10,00 16,7 16,7 10,00 0,100 0,200 0,200 10,00 104 technologia żywności i żywienie człowieka 9,84 35,0 35,6 10,00 0,100 0,538 0,552 10,09 106 towaroznawstwo inż. 9,38 16,7 17,8 10,00 0,100 0,200 0,216 10,14 107 transport 10,00 16,7 16,7 10,00 0,100 0,200 0,200 10,00 111 włókiennictwo 9,71 18,3 18,9 10,00 0,100 0,224 0,233 10,07 114 wzornictwo 9,47 30,0 42,2 13,33 0,075 0,429 0,731 16,15 115 zarządzanie i inżynieria produkcji 10,00 16,7 16,7 10,00 0,100 0,200 0,200 10,00 118 zootechnika 9,00 33,8 33,3 8,89 0,113 0,509 0,500 8,83 Źródło: ibidem. – 269 – Tabela 13.6A. WskaźnikiobciążeniakierunkówdlastudiówIIstopniawedługliczbygodziniliczbyECTS ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 7,30 33,8 30,8 6,67 0,150 0,509 0,446 6,39 1 administracja 4 archeologia 7,31 35,6 32,5 6,67 0,150 0,553 0,481 6,36 7 architektura wnętrz 9,52 33,0 43,3 12,50 0,080 0,493 0,765 14,78 8 astronomia 8,92 33,0 30,8 8,33 0,120 0,493 0,446 8,07 10 bezpieczeństwo narodowe 8,02 43,1 35,8 6,67 0,150 0,758 0,558 5,91 11 bezpieczeństwo wewnętrzne 8,08 39,4 32,5 6,67 0,150 0,649 0,481 5,99 12 biologia 9,75 19,5 16,7 8,33 0,120 0,242 0,200 8,05 13 biotechnologia 8,33 15,0 15,0 8,33 0,120 0,176 0,176 8,33 15 chemia 10,00 24,0 20,0 8,33 0,120 0,316 0,250 7,92 16 dietetyka 21,75 43,5 33,3 16,67 0,060 0,770 0,500 14,13 17 dyrygentura 7,24 26,3 24,2 6,67 0,150 0,356 0,319 6,48 18 dziennikarstwo i komunikacja społeczna 9,20 40,5 36,7 8,33 0,120 0,681 0,579 7,83 19 edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycznych 9,71 33,0 28,3 8,33 0,120 0,493 0,395 7,79 20 edukacja artystyczna w zakresie sztuki muz. 30,0 26,7 6,67 0,150 0,429 0,364 6,36 21 edukacja techniczno‐informatyczna 8,33 15,0 15,0 8,33 0,120 0,176 0,176 8,33 22 ekonomia 7,32 37,5 34,2 6,67 0,150 0,600 0,519 6,33 26 etnologia 7,50 31,9 28,3 6,67 0,150 0,468 0,395 6,34 27 europeistyka 7,27 30,0 27,5 6,67 0,150 0,429 0,379 6,44 29 filologia 6,86 60,0 58,3 6,67 0,150 1,500 1,400 6,40 30 filologia polska 7,50 30,0 26,7 6,67 0,150 0,429 0,364 6,36 31 filozofia 6,67 15,0 15,0 6,67 0,150 0,176 0,176 6,67 32 finanse i rachunkowość 7,27 30,0 27,5 6,67 0,150 0,429 0,379 6,44 33 fizjoterapia 13,55 49,4 51,7 14,17 0,071 0,977 1,069 14,83 7,50 – 270 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 34 fizyka 8,92 33,0 30,8 8,33 0,120 0,493 0,446 8,07 37 geografia 7,50 22,5 20,0 6,67 0,150 0,290 0,250 6,46 38 geologia 9,55 21,0 18,3 8,33 0,120 0,266 0,224 8,06 39 gospodarka przestrzenna 9,50 28,5 25,0 8,33 0,120 0,399 0,333 7,94 41 grafika 9,42 25,3 35,8 13,33 0,075 0,339 0,558 15,52 42 historia 7,50 33,8 30,0 6,67 0,150 0,509 0,429 6,31 43 historia sztuki 7,33 41,3 37,5 6,67 0,150 0,702 0,600 6,27 44 informacja naukowa i bibliotekarstwo 7,50 33,8 30,0 6,67 0,150 0,509 0,429 6,31 45 informatyka 7,89 15,6 15,8 8,00 0,125 0,185 0,188 8,02 46 informatyka i ekonometria 8,75 31,5 30,0 8,33 0,120 0,460 0,429 8,15 47 instrumentalistyka 7,24 26,3 24,2 6,67 0,150 0,356 0,319 6,48 53 jazz i muzyka estradowa 7,50 41,3 36,7 6,67 0,150 0,702 0,579 6,18 56 kompozycja i teoria muzyki 7,31 35,6 32,5 6,67 0,150 0,553 0,481 6,36 59 kulturoznawstwo 7,50 26,3 23,3 6,67 0,150 0,356 0,304 6,41 61 logistyka 9,09 33,3 27,5 7,50 0,133 0,500 0,379 6,90 64 matematyka 7,50 21,0 23,3 8,33 0,120 0,266 0,304 8,59 68 muzykologia 7,26 28,1 25,8 6,67 0,150 0,391 0,348 6,46 69 nauka o rodzinie 7,50 41,3 36,7 6,67 0,150 0,702 0,579 6,18 71 oceanografia 8,40 21,0 20,8 8,33 0,120 0,266 0,263 8,32 73 ochrona dóbr kultury 8,57 40,0 35,0 7,50 0,133 0,667 0,538 6,92 74 ochrona środowiska 9,71 16,5 14,2 8,33 0,120 0,198 0,165 8,11 76 organizacja produkcji filmowej i telewizyjnej 7,50 25,0 33,3 10,00 0,100 0,333 0,500 11,25 78 pedagogika 7,50 37,5 33,3 6,67 0,150 0,600 0,500 6,25 79 pedagogika specjalna 8,33 37,5 30,0 6,67 0,150 0,600 0,429 5,95 80 pielęgniarstwo 12,69 25,4 21,7 10,83 0,092 0,340 0,277 10,32 – 271 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 5,99 81 politologia 8,08 39,4 32,5 6,67 0,150 0,649 0,481 82 polityka społeczna 7,50 37,5 33,3 6,67 0,150 0,600 0,500 6,25 83 położnictwo 12,69 25,4 21,7 10,83 0,092 0,340 0,277 10,32 90 reżyseria 10,26 24,4 31,7 13,33 0,075 0,322 0,463 14,76 91 reżyseria dźwięku 7,27 30,0 27,5 6,67 0,150 0,429 0,379 6,44 94 rzeźba 9,34 33,0 44,2 12,50 0,080 0,493 0,791 15,00 95 scenografia 8,00 22,5 37,5 13,33 0,075 0,290 0,600 16,53 96 socjologia 9,23 40,0 32,5 7,50 0,133 0,667 0,481 6,67 97 sport 9,51 39,0 34,2 8,33 0,120 0,639 0,519 7,72 98 stosunki międzynarodowe 8,08 39,4 32,5 6,67 0,150 0,649 0,481 5,99 99 taniec 7,27 30,0 27,5 6,67 0,150 0,429 0,379 6,44 105 teologia 7,50 35,6 31,7 6,67 0,150 0,553 0,463 6,28 106 towaroznawstwo 9,38 15,0 13,3 8,33 0,120 0,176 0,154 8,17 108 turystyka i rekreacja 8,08 35,0 32,5 7,50 0,133 0,538 0,481 7,22 110 wiedza o teatrze 7,50 17,5 23,3 10,00 0,100 0,212 0,304 10,76 112 wokalistyka 7,29 31,9 29,2 6,67 0,150 0,468 0,412 6,41 113 wychowanie fizyczne 8,64 31,7 27,5 7,50 0,133 0,463 0,379 7,07 116 zarządzanie 8,41 38,3 34,2 7,50 0,133 0,622 0,519 7,03 117 zdrowie publiczne 14,09 66,4 55,0 11,67 0,086 1,979 1,222 8,70 Źródło: ibidem. – 272 – Tabela 13.7A. Wskaźnikiobciążeniakierunkówdlastudiówjednolitych(magisterskich)wedługliczbygodziniliczbyECTS Załącz‐nik nr Kierunek studiów 2 aktorstwo Liczba seme‐ strów WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS a(9) 10,22 27,5 41,9 15,56 0,064 0,416 0,779 19,14 3 analityka medyczna a(9) 12,09 75,8 77,3 12,33 0,081 4,488 4,143 11,16 28 farmacja a(11) 14,48 63,1 70,0 16,06 0,062 1,985 2,655 19,37 54 kierunek lekarski a(12) 14,51 70,0 76,4 15,83 0,063 2,771 3,767 19,73 55 kierunek lekarsko‐dentystyczny a(10) 15,73 79,6 84,3 16,67 0,060 5,307 7,229 21,43 57 konserwacja i restauracja dzieł sztuki a(12) 13,14 36,0 38,1 13,89 0,072 0,614 0,649 13,89 85 prawo a(10) 6,50 32,5 40,0 8,00 0,125 0,650 0,736 7,36 86 prawo kanoniczne a(10) 9,42 33,3 37,7 10,67 0,094 0,571 0,646 10,66 87 psychologia a(10) 7,77 32,2 37,3 9,00 0,111 0,558 0,636 8,86 89 realizacja obrazu filmowego, telewizyjnego i fotografia a(10) 9,82 27,8 37,7 13,33 0,075 0,424 0,646 14,97 90 reżyseria a(10) 10,09 28,5 37,7 13,33 0,075 0,440 0,646 14,80 105 teologia a(10) 9,56 33,8 37,7 10,67 0,094 0,584 0,646 10,57 109 weterynaria a(11) 13,69 58,2 65,8 15,45 0,065 1,623 2,192 18,48 Źródło: ibidem. – 273 – Tabela 13.8A. WskaźnikiobciążeniakierunkówdlastudiówłącznieIiIIstopniainżynierskichwedługliczbygodziniliczbyECTS ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 5 architektura i urbanistyka 10,09 33,53 37,67 11,33 0,088 0,573 0,646 11,37 6 architektura krajobrazu 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 9 automatyka i robotyka 10,00 33,64 37,00 11,00 0,091 0,578 0,627 10,85 13 biotechnologia inż. 9,87 22,06 25,33 11,33 0,088 0,315 0,358 11,23 14 budownictwo 10,22 33,97 37,67 11,33 0,088 0,585 0,646 11,29 15 chemia inż. 9,84 35,29 40,67 11,33 0,088 0,622 0,735 11,63 21 edukacja techniczno‐informatyczna inż.. 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 23 elektronika i telekomunikacja 10,22 33,97 37,67 11,33 0,088 0,585 0,646 11,29 24 elektrotechnika 10,04 33,97 38,33 11,33 0,088 0,585 0,665 11,42 25 energetyka 10,44 35,00 38,00 11,33 0,088 0,613 0,655 11,15 35 fizyka techniczna 9,03 32,90 37,67 10,33 0,097 0,564 0,646 10,34 36 geodezja i kartografia 10,22 33,97 37,67 11,33 0,088 0,585 0,646 11,29 39 gospodarka przestrzenna 9,34 31,03 37,67 11,33 0,088 0,508 0,646 11,86 40 górnictwo i geologia 9,03 32,90 37,67 10,33 0,097 0,564 0,646 10,34 45 informatyka inż. 9,26 34,58 38,33 10,27 0,097 0,610 0,665 10,09 48 inżynieria bezpieczeństwa 10,22 33,97 37,67 11,33 0,088 0,585 0,646 11,29 49 inżynieria biomedyczna 9,74 33,64 38,00 11,00 0,091 0,578 0,655 11,03 50 inżynieria chemiczna i procesowa 10,00 33,53 38,00 11,33 0,088 0,573 0,655 11,44 51 inżynieria materiałowa 9,74 33,64 38,00 11,00 0,091 0,578 0,655 11,03 52 inżynieria środowiska 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 60 leśnictwo 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 61 logistyka inż. 9,42 33,28 37,67 10,67 0,094 0,571 0,646 10,66 62 lotnictwo i kosmonautyka 10,47 34,71 38,67 11,67 0,086 0,603 0,674 11,72 – 274 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 16,54 63 malarstwo 9,16 24,64 37,67 14,00 0,071 0,358 0,646 65 mechanika i budowa maszyn 10,09 33,64 36,67 11,00 0,091 0,578 0,618 10,79 66 mechatronika 10,00 33,64 37,00 11,00 0,091 0,578 0,627 10,85 67 metalurgia 9,91 33,64 37,33 11,00 0,091 0,578 0,636 10,91 70 nawigacja 9,74 33,64 38,00 11,00 0,091 0,578 0,655 11,03 72 oceanotechnika 10,13 33,97 38,00 11,33 0,088 0,585 0,655 11,35 74 ochrona środowiska inż. 9,96 33,97 38,67 11,33 0,088 0,585 0,674 11,48 75 ogrodnictwo 8,76 33,00 37,67 10,00 0,100 0,569 0,646 9,94 77 papiernictwo i poligrafia 9,91 33,64 37,33 11,00 0,091 0,578 0,636 10,91 92 rolnictwo 8,76 33,00 37,67 10,00 0,100 0,569 0,646 9,94 93 rybactwo 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 100 technika rolnicza i leśna 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 102 technologia chemiczna 10,13 33,97 38,00 11,33 0,088 0,585 0,655 11,35 103 technologia drewna 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 104 technologia żywności i żywienie człowieka 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 106 towaroznawstwo inż. 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 107 transport 10,09 33,64 36,67 11,00 0,091 0,578 0,618 10,79 111 włókiennictwo 9,82 33,64 37,67 11,00 0,091 0,578 0,646 10,97 114 wzornictwo 9,56 25,71 37,67 14,00 0,071 0,379 0,646 16,29 115 zarządzanie i inżynieria produkcji 9,91 33,64 37,33 11,00 0,091 0,578 0,636 10,91 118 zootechnika 8,76 33,00 37,67 10,00 0,100 0,569 0,646 9,94 Źródło: ibidem. – 275 – Tabela 13.9A. WskaźnikiobciążeniakierunkówdlastudiówłącznieIiIIstopniawedługliczbygodziniliczbyECTS ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 7,30 31,7 37,7 8,67 0,115 0,548 0,646 8,60 1 administracja 4 archeologia 7,30 31,7 37,7 8,67 0,115 0,548 0,646 8,60 7 architektura wnętrz 9,42 25,4 37,7 14,00 0,071 0,372 0,646 16,37 8 astronomia 8,76 33,0 37,7 10,00 0,100 0,569 0,646 9,94 10 bezpieczeństwo narodowe 8,10 32,7 37,7 9,33 0,107 0,567 0,646 9,23 11 bezpieczeństwo wewnętrzne 7,96 32,1 37,7 9,33 0,107 0,552 0,646 9,31 12 biologia 9,56 33,8 37,7 10,67 0,094 0,584 0,646 10,57 13 biotechnologia 9,23 22,5 26,0 10,67 0,094 0,326 0,371 10,52 15 chemia 9,81 32,8 35,7 10,67 0,094 0,559 0,591 10,39 16 dietetyka 17,65 36,0 34,0 16,67 0,060 0,614 0,548 15,75 17 dyrygentura 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 18 dziennikarstwo i komunikacja społeczna 9,16 33,4 37,7 10,33 0,097 0,577 0,646 10,26 19 edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycznych 9,56 33,8 37,7 10,67 0,094 0,584 0,646 10,57 20 edukacja artystyczna w zakresie sztuki muz. 32,3 37,3 8,67 0,115 0,564 0,636 8,47 21 edukacja techniczno‐informatyczna 9,58 33,4 36,0 10,33 0,097 0,577 0,600 9,97 22 ekonomia 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 26 etnologia 7,30 31,7 37,7 8,67 0,115 0,548 0,646 8,60 27 europeistyka 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 29 filologia 9,44 60,0 59,3 9,33 0,107 1,976 1,618 7,73 30 filologia polska 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 31 filozofia 7,50 31,2 36,0 8,67 0,115 0,533 0,600 8,44 32 finanse i rachunkowość 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 33 fizjoterapia 13,23 51,2 59,3 15,33 0,065 1,192 1,618 17,95 7,50 – 276 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 34 fizyka 8,76 33,0 37,7 10,00 0,100 0,569 0,646 9,94 37 geografia 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 38 geologia 9,42 33,3 37,7 10,67 0,094 0,571 0,646 10,66 39 gospodarka przestrzenna 9,42 33,3 37,7 10,67 0,094 0,571 0,646 10,66 41 grafika 9,56 25,7 37,7 14,00 0,071 0,379 0,646 16,29 42 historia 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 43 historia sztuki 7,30 31,7 37,7 8,67 0,115 0,548 0,646 8,60 44 informacja naukowa i bibliotekarstwo 7,70 32,2 37,7 9,00 0,111 0,558 0,646 8,91 45 informatyka 8,49 30,4 35,3 9,87 0,101 0,503 0,582 9,84 46 informatyka i ekonometria 8,76 33,0 37,7 10,00 0,100 0,569 0,646 9,94 47 instrumentalistyka 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 53 jazz i muzyka estradowa 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 56 kompozycja i teoria muzyki 7,30 31,7 37,7 8,67 0,115 0,548 0,646 8,60 59 kulturoznawstwo 7,70 32,9 37,0 8,67 0,115 0,580 0,627 8,33 61 logistyka 8,51 32,6 37,0 9,67 0,103 0,561 0,627 9,52 64 matematyka 7,96 32,1 37,7 9,33 0,107 0,552 0,646 9,31 68 muzykologia 7,30 31,7 37,7 8,67 0,115 0,548 0,646 8,60 69 nauka o rodzinie 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 71 oceanografia 9,64 33,8 37,3 10,67 0,094 0,584 0,636 10,51 73 ochrona dóbr kultury 8,50 33,1 37,7 9,67 0,103 0,575 0,646 9,54 74 ochrona środowiska 9,95 33,3 35,7 10,67 0,094 0,571 0,591 10,30 76 organizacja produkcji filmowej i telewizyjnej 7,43 24,7 37,7 11,33 0,088 0,367 0,646 13,09 78 pedagogika 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 79 pedagogika specjalna 8,76 33,0 37,7 10,00 0,100 0,569 0,646 9,94 80 pielęgniarstwo 25,05 80,7 65,7 20,38 0,049 5,088 2,096 10,32 – 277 – ZAŁĄCZNIK NR KIERUNEK STUDIÓW WPK U1 [%] W1 [%] WO 1/WO U2 W2 WS 9,18 81 politologia 8,17 32,7 37,3 9,33 0,107 0,567 0,636 82 polityka społeczna 7,43 32,3 37,7 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 83 położnictwo 25,05 80,7 65,7 20,38 0,049 5,088 2,096 10,32 90 reżyseria 10,22 28,88 37,67 13,33 0,075 0,449 0,646 14,71 91 reżyseria dźwięku 7,37 32,3 38,0 8,67 0,115 0,564 0,655 8,56 94 rzeźba 9,42 25,4 37,7 14,00 0,071 0,372 0,646 16,37 95 scenografia 8,10 22,9 37,7 13,33 0,075 0,325 0,646 16,09 96 socjologia 9,16 33,4 37,7 10,33 0,097 0,577 0,646 10,26 97 sport 9,29 35,0 37,7 10,00 0,100 0,625 0,646 9,60 98 stosunki międzynarodowe 8,10 32,7 37,7 9,33 0,107 0,567 0,646 9,23 99 taniec 7,30 31,7 37,7 8,67 0,115 0,548 0,646 8,60 105 teologia 7,43 32,31 37,67 8,67 0,115 0,564 0,646 8,51 106 towaroznawstwo 9,16 33,4 37,7 10,33 0,097 0,577 0,646 10,26 108 turystyka i rekreacja 8,10 32,7 37,7 9,33 0,107 0,567 0,646 9,23 110 wiedza o teatrze 7,43 24,7 37,7 11,33 0,088 0,367 0,646 13,09 112 wokalistyka 7,30 31,7 37,7 8,67 0,115 0,548 0,646 8,60 113 wychowanie fizyczne 8,63 34,8 37,7 9,33 0,107 0,627 0,646 8,89 116 zarządzanie 8,36 32,6 37,7 9,67 0,103 0,561 0,646 9,63 117 zdrowie publiczne 14,42 56,3 52,0 13,33 0,075 1,520 1,182 11,21 Źródło: ibidem. – 278 – 14 Violetta Korporowicz Kształtowanie społeczeństwa wiedzy poprzez edukację zdrowotną i edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju Społeczeństwo wiedzy powstaje w okresie gwałtownego rozwoju technik informatycznych i komunikacyjnych. Produkcja dóbr materialnych w mniejszym stopniu tworzy dochód społeczny niż świadczenie usług, w tym przetwarzanie wiedzy, które staje się ważnym zasobem oraz istotnym towarem rynkowym. Do cech tak tworzącego się modelu społeczeństwa można zaliczyć między innymi: nową rolę nauki oraz edukacji, w tym ustawiczne uczenie się. Obserwuje się związek między koncepcją społeczeństwa wiedzy a koncepcją rozwoju zrównoważonego, którym jest bez wątpienia kształtowanie się społeczeństwa demokratycznego o samodzielnym sposobie myślenia. Powinien mu sprzyjać rozwój sektora usług edukacyjnych czy ochrony zdrowia. Istotnym ogniwem łączącym społeczeństwo wiedzy z gospodarką opartą na rozwóju zrównoważonym jest konieczność permanentnej edukacji społeczeństwa. Edukacja, która stanowi system kształtowania wiedzy, świadomości, postaw i zachowań ludzkich w różnych sferach, na przykład ekonomicznej, społecznej – 279 – i kulturowej, powinna być realizowana z myślą o pełnym rozwoju w zakresie umysłowym, fizycznym, zdrowotnym, i etycznym społeczeństwa. Częścią tak rozumianej edukacji jest edukacja zdrowotna oraz edukacja na rzecz rozwoju zrównoważonego. W edukacji zdrowotnej i edukacji na rzecz rozwoju zrównoważonego najistotniejsze wydaje się kształtowanie samodzielności zachowań i niezależności poglądów już od najmłodszych lat oraz przygotowanie do niezależnego, twórczego życia oraz potrzeby egzystencji w czystym środowisku. Jest to związane ze stylem życia, który wyznaczać będzie konkretne zachowania, przyzwyczajenia i nawyki. Ważnym zadaniem jest tu nauczenie odpowiedzialności za własne zachowania w stosunku do środowiska i do własnego zdrowia. Powinna być ona związana z samodzielnymi, ugruntowanymi postawami społecznymi wobec otaczającego świata. Za stan wiedzy zdrowotnej i zdrowia powinien odpowiadać nie tylko sektor usług społecznych, ale każdy z nas. W takim podejściu własne zdrowie zależy również od nas i nie można poprzestać tylko na biernym stosowaniu się do zaleceń profesjonalistów. Należy bowiem czynnie kształtować i powiększać zasoby zdrowotne poprzez na przykład samodzielną pracę. Dlatego „samoopieka” wraz z indywidualnymi decyzjami i profesjonalnymi formami opieki powinny stanowić istotną formę kształtowania zasobów zdrowotnych, które dają podstawę nie tylko do pełni sił, ale również do rozwoju zrównoważonego. 14.1. Zrównoważony rozwój a społeczeństwo wiedzy Rozwój zrównoważony (sustainable development) w raporcie końcowym Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju, zatytułowanym „Nasza Wspólna Przyszłość” (1983 roku), został zdefiniowany jako takirozwój,wktórympotrzebyobec‐ negopokoleniamogąbyćzaspokojonebezumniejszaniaszansprzyszłychpokoleńna ichzaspokojenie. Można założyć, że nasza cywilizacja osiągnęła taki poziom dobrobytu, który możliwy jest do utrzymania pod warunkiem odpowiedniego sposobu gospodarowania. Model takiej gospodarki zakłada odpowiednio i świadomie ukształtowane relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym, dbałością o środowisko (nie tylko przyrodnicze, ale także wytworzone przez człowieka) oraz, co szczególnie ważne, zdrowie człowieka. Idea rozwoju zrównoważonego mówi o sprawiedliwości społecznej poprzez między innymi ekonomiczną i środowiskową efektywność gospodarowania zapewnioną przez stosowanie rachunku ekonomicznego, ale z uwzględnieniem zdyskontowanej wartości zasobów przyrody1. 1 T. Tietenberg, EnvironmentalandNaturalResourceEconomics, Pearson Education International 2003, p. 21. – 280 – Rozwój zrównoważony wyraża się zmianą modelu rozwoju cywilizacyjnego mającego na celu zaspokajanie podstawowych potrzeb wszystkich członków społeczeństwa poprzez poprawę jakości życia, uwzględnienie nowej filozofii życia, w tym przyjazny stosunek do środowiska przyrodniczego, a szczególnie zmiana modelu konsumpcji, ochrony różnorodności biologicznej czy dopuszczalnych nowych technologii wytwarzania2. W Polsce idea rozwoju zrównoważonego zyskała rangę konstytucyjną. Została zapisana w art. 5 konstytucji RP, a definicja rozwoju zrównoważonego znalazła się w ustawie – Prawo ochrony środowiska, gdzie stwierdzono, że jest to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. W procesie trwałego i zrównoważonego rozwoju szczególna rola należy do państwa, które powinno być jego animatorem. Oznacza to, że musi ono tworzyć warunki do sprawnego funkcjonowania rynku oraz interweniować w tych dziedzinach życia społecznego, w których samoczynnie działający rynek nie jest wystarczająco skuteczny jako regulator procesów społecznych. Jednak warunkiem prowadzenia przez państwo aktywnej polityki rozwoju zrównoważonego jest ustalenie priorytetów i kierunków działania, w którym środowisko przyrodnicze i zdrowie człowieka odgrywa wiodącą rolę. Rozwój ten zakłada bowiem poszanowanie praw człowieka, w tym właśnie jego zdrowia, uznanie nadrzędnej wartości rodziny, solidaryzmu pokoleniowego oraz dbałość państwa o wspólne dobro, jakim jest środowisko. Zasada ta powinna wyznaczać nadrzędny cel rozwoju kraju3. Zasadą rozwoju zrównoważonego jest też poszukiwanie i utrzymywanie równowagi nie tylko na płaszczyźnie ekonomicznej i przyrodniczej, społecznej, przestrzennej i kulturowej, ale też w zakresie rozwoju nauki i wiedzy. Zatem zidentyfikowanie i oddziaływanie na różnorodne czynniki rozwoju zrównoważonego powinno spowodować poprawę również i zasobów społeczeństwa w wyniku wzrostu jakości życia czy życia w czystym środowisku przyrodniczym. Na temat rozwoju zrównoważonego znajdują się informacje w traktatach Unii Europejskiej oraz licznych dokumentach międzynarodowych. Dużą rolę z perspektywy rozwoju ekonomicznego ma identyfikacja zmian zachodzących w potencjale społeczno-gospodarczym. Określenie różnorodnych czynników wpływających na rozwój gospodarczy, w którym uwzględniony jest człowiek wraz z jego kondycją Kluczowe znaczenie dla zdefiniowania kompleksowych zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju miała konferencja w Rio de Janeiro, określana jako „Szczyt Ziemi” w 1992 r. 3 V. Korporowicz, Promocjazdrowia.Kształtowanieprzyszłości, Oficyna Wyd. SGH, Warszawa 2008, s. 45. 2 – 281 – zdrowotną, powinno pozwolić na wytyczenie celów i wizji rozwoju zbieżnych z ideą rozwoju zrównoważonego4. Między koncepcją rozwoju zrównoważonego oraz koncepcją społeczeństwa wiedzy istnieje zależność, którą jest na przykład: kształtowanie się społeczeństwa demokratycznego, kreatywnego, o samodzielnym sposobie myślenia, z umiejętnością do twórczego i zdolnego do rozwoju życia. Pojęcie społeczeństwo wiedzy dotyczy społeczeństwa znajdującego się w dobie gwałtownego rozwoju nauki i technik informatycznych. Stąd wysoko rozwinięte kraje świata jako pierwsze znajdują się na drodze do kształtowania społeczeństwa wiedzy, przy czym będzie to związane z przechodzeniem od gospodarki opartej na przetwarzaniu informacji do gospodarki opartej na wiedzy, w której istotnego znaczenia nabiera łatwy i sprawny dostęp do informacji. Jednak pojawią się charakterystyczne zjawiska, takie jak z jednej strony intensywne zmiany w technologiach produkcji wymagających wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, z drugiej zaś masowa produkcja informacji często mało istotnej, wręcz nieprawdziwej. Istotne dla społeczeństwa wiedzy, w warunkach zalewu różnego typu przekazów i stopnia komplikacji stosunków społecznych, będzie znajomość podstaw selekcjonowania informacji, a co najistotniejsze, zarządzanie nie tylko wiedzą, ale przede wszystkim brakiem wiedzy, tak aby całe społeczeństwo miało równe szanse korzystania z osiągnięć świata wirtualnego oraz z zasobów cybernetycznych5. Idea społeczeństwa wiedzy jest konstrukcją teoretyczną i w pewnym sensie wyidealizowaną6. Trudna jest obecnie do wyobrażenia zbiorowość ludzka w pełni: • skomputeryzowana; • korzystająca online z wysoko wyspecjalizowanych usług bankowych, edukacyjnych czy medycznych; • aktywna społecznie, a jednocześnie odnajdująca się w wymiarze wirtualnym7. Prawidłowy rozwój społeczeństwa wiedzy wymaga szczególnych warunków. Takim podstawowym warunkiem jest aktywne, samodzielne społeczeństwo, które powinno brać czynny udział w działalności edukacyjnej oraz politycznej, ekonomicznej czy kulturalnej. W takim społeczeństwie wiedza staje się szczególnym towarem, który upubliczniany jest poprzez rozwój edukacji, masowej komunikacji czy piśmiennictwa8. V. Korporowicz, Poprawa stanu zdrowia społeczeństwa polskiego warunkiem wdrażania strategiirozwojuzrównoważonego,w:Regionalnestrategierozwojuzrównoważonego, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2004, s. 411. 5Businessinsociety:people,workandorganizations, ds. M. Erickson et al., Cambridge Malden, Polity, 2009, p. 52. 6 H. Westlund, Socialcapitalintheknowledgeeconomy:theoryandempirics, Springer, Berlin 2006, p. 72. 7 Economicofknowledge:theory,modelsandmeasurements, eds. Å. E. Andersson, M. J. Beckmann, Cheltenham, E. Elgar, Northampton MA 2009, p. 91. 8 Global knowledge networks and international development: bridges across boundaries, Routledge, London, New York 2008, p. 29. 4 – 282 – • • • • • Społeczeństwo wiedzy powinno charakteryzować się: koniecznością ustawicznego uczenia się, które odbywa się zarówno poprzez samonaukę (w systemie: e-learningowym czy tele–uniwersytetów), jak też rozwój klasycznych szkół różnego szczebla oraz uczelni; rozwojem sieciowości usług, to znaczy telepracy w e-przedsiębiorstwach, usług edukacyjnych czy zdrowotnych wykorzystywanych szeroko przez szybkie systemy wyszukiwania; intensywnym rozwojem technik informatycznych, w tym rozwojem licznych o dużej mocy baz danych; dbałością o rozwój twórczego, innowacyjnego społeczeństwa; kreowaniem miejsc fizycznych i w cyberprzestrzeni w celu przechowywania danych i samej wiedzy nadającej się do jej ponownego wykorzystania. Techniczną podstawą tworzenia się społeczeństwa informacyjnego oraz społeczeństwa wiedzy jest Internet, który właściwie wykorzystywany, staje się narzędziem sprzyjającym rozwojowi społeczeństwa wiedzy, gdyż umożliwia niemal nieograniczony przepływ informacji. Informacje te są dostępne w każdym czasie i w każdym miejscu, tworząc nową jakość, jaką jest sieciowość. Zaletami Internetu są: • niskie koszty korzystania z usług w sieci; • możliwość tworzenia wspólnot niezależnie od miejsca zamieszkania; istotne jest jednak, żeby ludzie mieli nie tylko podobne umiejętności i wyposażenie techniczne, ale też i wspólne zainteresowania; • wzrastająca powszechność dostępu do e-usług. Internet obecnie to globalna sieć informacji z ogromną liczbą serwerów i terminali, za pomocą których miliony internautów uczestniczą w wytwarzaniu, przetwarzaniu i przepływie wiedzy. Internet jest też sposobem i metodą komunikowania społecznego, które kreuje nową rzeczywistość, jaką jest globalna cyberprzestrzeń, w której powstawać będą cyberprzedsiębiorstwa, cyberszkoły czy nawet cyberpaństwa. Jednak w społeczeństwie wiedzy mogą następować negatywne procesy, które o ile się rozwiną, będą doprowadzały do rozpadu tradycyjnych więzi społecznych. Bez tych więzi każdy człowiek to zdezintegrowana jednostka, nie posiadająca i nie zawsze potrzebująca bliskich kontaktów rodzinnych czy towarzyskich. Jest to konsekwencja zaniku stosunków interpersonalnych i braku rzeczywistego, realnego, a nie tylko wirtualnego dialogu i komunikacji. Nadmierny kontakt z komputerem, a nie z drugim człowiekiem już teraz doprowadza do zbytniej alienacji, szczególnie młodych członków społeczeństwa. W dobie szybkiej wymiany informacji i bogactwa środków technicznych w zakresie wirtualnego komunikowania się zwiększa się też zagrożenie wykorzystania tych technologicznych możliwości przeciwko drugiemu człowiekowi, czego przykładem są demoralizacja, cyberprzemoc, w tym: cyberterroryzm, cyberprzestępczość. – 283 – Celem zarówno zrównoważonego rozwoju, jak i rozwoju społeczeństwa wiedzy nie jest rozwój sam w sobie, jako wartość nadrzędna, a samorealizujący się człowiek, autonomiczny, z poczuciem szacunku dla drugiego człowieka, akceptujący siebie i swoje środowisko. Można postawić pytanie: czy relacje międzyludzkie w cyberprzestrzeni (w świecie wirtualnym) nie zniszczą relacji w świecie realnym? Jak należy kształtować i przygotować społeczeństwo do nowych wyzwań w społeczeństwie wiedzy i jaka powinna być rola oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych? 14.2. Edukacja zdrowotna i edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju Edukacja jest to proces, który musi sprzyjać kształtowaniu umiejętności adaptacji jednostek do zmieniającej się rzeczywistości, uczestniczenia w życiu społecznym, ekonomicznym, a także kreowaniu nawyków prawidłowego korzystania ze środowiska społecznego, psychicznego i fizycznego. W tym wymiarze tkwi zadanie ciągłego podnoszenia jakości procesu edukacji poprzez wzrost jej skuteczności, co jest związane z planowanym i systematycznie realizowanym procesem edukacyjnym. Proces ten można zaprezentować graficznie (rysunek 14.1). Są to powtarzające się cykle edukacyjne. Rysunek 14.1. Procesedukacyjny Źródło: na podstawie: J. Kemm, A. Close, Healthpromotion.Theoryandpractice, MacMillan, London 1995, p. 92. – 284 – Jeden cykl składa się z szacowania możliwości przyswajania treści edukacyjnych przez ucznia i umiejętności edukacyjnych nauczyciela, opracowania planu nauczania, implementacji i ewaluacji – rozumianej jako systematyczne badanie, jak użyteczne lub wartościowe są określone działania w celu ich podjęcia, kontynuowania czy zaprzestania9. Na tym proces edukacyjny się nie kończy, a jest to raczej jego początek, ponieważ po skończeniu jednego cyklu zaczyna się nowy, zmodyfikowany, który powinien być wielokrotnie powtarzany, ale po uwzględnieniu nabytych w poprzednich cyklach doświadczeń. Następna faza cyklu to ponowne szacowanie społecznych możliwości edukacyjnych, ponowne planowanie, ponowne wdrożenie oraz ponowna ewaluacja (reewaluacja). Szczególnym typem edukacji jest edukacja na rzecz rozwoju zrównoważonego (educationfor sustainabledevelopment)oraz edukacja zdrowotna(healtheduca‐ tion). Oba typy edukacji są częścią edukacji ogólnej. Edukacjazdrowotna to proces pedagogiczny, który ma skłaniać do działań w kierunku nieustannej poprawy stanu zasobów ludzkich. Ma ona związek z podnoszeniem jakości życia i tworzeniem dobrego fizycznego, społecznego i psychicznego samopoczucia człowieka10. Obejmuje nie tylko to, co jest korzystne lub szkodliwe dla zdrowia, lecz także rozwija umiejętności i postawy, które pomogą człowiekowi skutecznie stosować tę wiedzę. Celem edukacji zdrowotnej jest wskazanie korzyści wynikających z dobrego stanu zdrowia. Człowiek może skutecznie uczyć się, pracować, cieszyć się życiem pod warunkiem, że ma dobre zdrowie. Jest to taki proces, w trakcie którego ma być kształtowany w społeczeństwie obraz rzeczywistości oraz obraz świata uwzględniający kreowanie różnych wymiarów życia. W trakcie tego procesu powinna być korygowana wiedza zdrowotna kształtująca zachowania, dzięki którym nabywane są umiejętności sprzyjające zdrowiu. Uważa się jednocześnie, że obecna realizacja zaleceń edukacji zdrowotnej jest podstawowym prawem każdego człowieka. Powinna ugruntować wiedzę na temat tak możliwości rozwojowych, jak i prozdrowotnych umiejętności i nawyków, co w konsekwencji doprowadza do ogólnej poprawy stanu zdrowotnego społeczeństwa. Powinna też dać impuls do wiary w samego siebie w celu zmiany zachowań z negatywnych na pozytywne, dzięki czemu pomaga w utrzymaniu prozdrowotnego stylu życia. Uzyskana wiedza ułatwia dokonywanie korzystnych dla człowieka zachowań i sprawia, że możliwy staje się „zdrowy wybór” przez przykładowo zmianę diety, porzucenie nałogów czy potrzebę życia w czystym środowisku. Aktualnie edukacja zdrowotna ma również związek z tym, że we współczesnym świecie prowadzenie zdrowego stylu życia często wymaga dokonywania A. S. Hornby, A. P. Cowie, OxfordadvanceddictionaryofcurrentEnglish, Oxford Univ. Press, Oxford 1974, p. 74; Language activator.Theworld’sfirstproductiondictionary, Burnet Mill Longmans, London 1994, p. 101. 10 J. Kemm, A. Close, Healthpromotion.Theoryandpractice, MacMillan, London 1995, p. 92. 9 – 285 – trudnych wyborów, których nie uda się dokonać bez określonej wiedzy i potraktowania zdrowia jako szczególnej wartości oraz wiary w skuteczność tej wiedzy. Stąd odróżnia się ona od innych edukacji przedmiotowych. Należy podkreślić, że praktyczny wymiar edukacji zdrowotnej nie polega tylko na przekazywaniu społeczeństwu wiedzy, lecz przede wszystkim na kształtowaniu całościowego oglądu życia człowieka, który powinien wpłynąć na zachowania prozdrowotne. Do całościowego oglądu problemu zdrowia zbliżona jest koncepcja wszechstronnej edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży rekomendowana przez WHO, która zakłada: • uwzględnienie holistycznego podejścia do zdrowia, to znaczy czynników warunkujących zdrowie, związanych z ludźmi i szeroko rozumianym środowiskiem; • wykorzystywanie sprzyjających okoliczności dla edukacji zdrowotnej (programy formalne, nieformalne, innowacyjne); • dążenie do harmonizowania wiedzy o zdrowiu, która zdobywana jest z różnych źródeł (rodzina, nauczyciele, rówieśnicy, środki masowego przekazu, reklama); • zachęcanie do zdrowego stylu życia i stwarzanie w placówkach oświatowych warunków i możliwości sprzyjających zdrowiu. W obecnym podejściu edukacja zdrowotna musi być prowadzona w sposób systematyczny, poczynając od właściwego wychowania zarówno poprzez systemy edukacji, jak i w rodzinie i środowisku11. Jej cechą charakterystyczną jest wytwarzanie nawyków bezpośrednio lub pośrednio związanych z ochroną i doskonaleniem zdrowia fizycznego, społecznego i psychicznego, czyli nie tylko pobudzenie pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia czy wyrabianie odpowiednich sprawności, ale też troska i zainteresowanie sprawami społeczności z rozwijaniem poczucia szacunku zarówno dla członków społeczności, jak i dla siebie samego. W takim rozumieniu edukacja zdrowotna zbieżna jest z edukacją na rzeczrozwojuzrównoważonego,przezktórą należy rozumieć planowy i systematyczny proces, w którym ludzie uczą się dbać i rozumieć środowisko nie w tylko wymiarze fizycznym, ale i etycznym oraz ekonomicznym, w wyniku czego następują zmiany ich zachowań, postaw, umiejętności. Tak zdefiniowany typ edukacji jest otwarty, co umożliwia proces poszukiwań i interpretacji nowych treści i rozumienia rozwoju. Zadaniem jego jest nie tylko przekazanie wiedzy, ale i kreowanie potrzeb społecznych, wykształcenie umiejętności dokonywania świadomych wyborów i podejmowania decyzji korzystnych dla środowiska szeroko rozumianego 11 Edukacja zdrowotna dotyczy różnych płaszczyzn związanych z wiedzą na temat zdrowia, umiejętnością oddziaływania na środowisko społeczne w celu poprawy własnego stanu zdrowia, umiejętnością współpracy w grupie oraz samodzielności i odpowiedzialności za własne zdrowie. – 286 – poprzez zmianę zachowań. Istotną zaś cechą tej edukacji jest jej dialogiczny i uczestniczący charakter12. W edukacji na rzecz rozwoju zrównoważonego należy stwarzać uczącym się sposobność rozwijania postaw i wartości, które mogą pomóc w dokonywaniu wyborów mających znaczenie dla ich obecnego i przyszłego życia. Nauczenie dzieci i młodzieży umiejętności dokonywania tych wyborów jest szczególnie trudnym zadaniem w tego typu edukacji. Łatwiejkierowaćludźmidorosłyminiżdziećmi,ato [...] dlatego, że u tych ostatnich społeczne ujednostajnienie reakcji jeszcze nie jest zupełne13. Edukacja na rzecz rozwoju zrównoważonego jest zarazem częścią programu wychowawczego, przygotowującego uczniów do pełnego, skutecznego i odpowiedzialnego życia społecznego. Nie polega ona tylko na przekazywaniu wiedzy, lecz przede wszystkim na kształtowaniu całościowego zrozumienia problemu, który powinien wpłynąć na szacunek do innych ludzi oraz przyrody i otaczającego świata. Zadaniem edukacji na rzecz rozwoju zrównoważonego jest przygotowanie do niezależnego, twórczego życia poprzez rozumienie i poszanowanie środowiska przyrodniczego. Stąd racjonalne gospodarowanie zasobami przyrody oraz działania na rzecz poprawy stanu środowiska powinny uzyskać w edukacji na rzecz rozwoju zrównoważonego najwyższy priorytet. Należy prowadzić określone oddziaływania społeczne skierowane nie tylko do dzieci i młodzieży. Coraz częściej podkreśla się wagę edukacji dorosłych – stosownie do funkcjonujących w danym społeczeństwie idei i celów społecznych. Celem edukacji na rzecz rozwoju zrównoważonego jest przygotowanie do takiego myślenia o roli środowiska przyrodniczego i jego zasobach dla gospodarki oraz samego człowieka, w którym: • środowisko i jego zasoby są cenione wysoko oraz ukształtowana jest świadomość, że mogą one ulec wyczerpaniu oraz że stan ten może być nieodwracalny; • istnieje ograniczone zaufanie do niezawodności rynku jako regulatora procesów ekonomicznych14; • środowisko jako fenomen postrzegane jest jako dobro publiczne, czyli że każdy ma takie samo prawo do korzystania z niego, na przykład z pięknego krajobrazu czy czystego powietrza. G. Dobrzański, Problemyedukacjiekologicznejnarzeczzrównoważonegorozwoju, w: Eko‐ nomiazrównoważonegorozwoju,zarysproblemówbadawczychidydaktyki,red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2010, s. 71. 13 F. Znaniecki, Wstępdosocjologii, oprac. tekstu i wprowadzenie S. Burakowski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1988, s. 71. 14 D. Kiełczewski, T. Poskrobko, Dydaktykaekonomiizrównoważonegorozwoju,w: Ekonomia zrównoważonegorozwoju,zarysproblemówbadawczychidydaktyki,red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2010, s. 97. 12 – 287 – Edukacja zdrowotna oraz edukacja na rzecz rozwoju zrównoważonego w licznych aspektach są zbieżne. Celem obu typów edukacji jest wykreowanie samodzielnego sposobu myślenia oraz niezależności sądów i wyborów. W ich ramach istotny jest również problem samoedukacji, ponieważ jednostka pod jej wpływem ma szansę zmiany samej siebie według akceptowanych wartości. Istota edukacji zdrowotnej i narzeczrozwojuzrównoważonego wynika z: • trwającego całe życie procesu poznawczego, począwszy od edukacji przedszkolnej, poprzez poszczególne szczeble edukacji szkolnej – z uwzględnieniem edukacji realizowanej przez różne podmioty i instytucje; • braku możliwości jednoznacznego zrozumienia zdrowia i środowiska; • braku ogólnej czy ogólnospołecznej wiedzy o zdrowiu i środowisku przyrodniczym; • dużej liczby i różnego charakteru instytucji podejmujących ten typ edukacji. W praktyce zarówno edukacji zdrowotnej, jak i na rzecz rozwoju zrównoważonego można zastosować pewien jej rodzaj, nazwany „edukacją poprzez doświadczenie”, która zakłada, że uczący się nie są biernymi odbiorcami przekazywanych im treści, a aktywnymi, pełnymi inwencji, własnych spostrzeżeń i potrzeb jednostkami. Teza ta umożliwia odejście od tradycyjnej metody nauczania, gdzie uczeń ma podporządkowywać się poleceniom, do interaktywnej metody, która umożliwia upodmiotowienie procesu edukacyjnego i osób uczących się15. Można ją zrealizować poprzez dialog wszystkich uczestników procesu (zarówno nauczycieli, jak i uczących się). Rezygnuje się tu z metody polegającej na przekazywaniu informacji i biernym ich odbiorze, a wprowadza „uczestniczący sposób uczenia”. Rysunek 14.2. Taksonomicznymodeledukacjizdrowotnej Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Kemm, A. Close, Health promotion…, op. cit., p. 101. 15 R. Pellicano, Theoryandresistance.Reviewessay, „Urban Education” 1985 Vol. 2. – 288 – Ten typ edukacji można przedstawić w postaci modelu taksonomicznego (rysunek 14.2). Zakłada on, że: • zachowania ludzi należy traktować holistycznie; • stanowią one ciąg zdarzeń, który można przedstawić skokowo; • każdy skok to odpowiedni stopień, który jest prezentacją określonego etapu edukacyjnego; • proces ten musi mieć zachowaną odpowiednią sekwencję zdarzeń, w postaci postępujących po sobie etapów tego typu edukacji. W pierwszym etapie procesu „edukacji poprzez doświadczenie” zaprezentowane zostaje konkretne zadanie. Jednak warunkiem niezbędnym jest zaakceptowanie tego zadania przez uczestników do eksperymentu. Bez akceptacji nie jest możliwe ani współuczestnictwo, ani nauka. Kolejny etap tego typu edukacji to uczestnictwo w eksperymencie, przykładowo poprzez dyskusję na temat związany z konkretnym problemem edukacyjnym, zaprezentowanie roli czy wykonanie praktycznego ćwiczenia w postaci rozwiązania case study. W tej fazie nauczyciel inicjuje sytuację problemową lub zagadnienie do wykonania, które uczestnicy eksperymentu starają się rozwiązać, a następnie zaproponować własny pomysł, który mógłby być podstawą do dalszych kroków edukacji. Etap trzeci jest realizowany pod warunkiem pomyślnego zakończenia poprzednich dwóch etapów. Jest to identyfikacja uczestników z przedmiotem nauczania, czyli eksperymentem zadaniowym. Uczestnicy zapoznają się bliżej z prezentowanym przedmiotem edukacji i dzielą się własną opinią z pozostałymi członkami eksperymentu. Ten etap polega na aktywnym współuczestnictwie w eksperymencie z wszystkimi uczestnikami zadania. Internalizacja eksperymentu zdrowotnego – to czwarta faza, w której następuje przyjęcie czy też zaadaptowanie przez uczestników prezentowanych idei. W tej fazie powinny być już ukształtowane własne poglądy czy zachowania, które stają się częścią ich postaw czy stylu życia. Uczestnicy starają się zastosować nowe idee w różnych i odmiennych sytuacjach, a rolą nauczyciela jest tu podtrzymanie i umocnienie nauczonych i zaakceptowanych postaw i zachowań. Etap piąty realizacji „edukacji poprzez doświadczenie” dotyczy szerzenia pozyskanej wiedzy. W tej fazie edukacji uczestnicy rozumieją problem, przez co mogą prowadzić „ustrukturalizowany” dialog z uczestnikami eksperymentu edukacyjnego. Są już na tyle samodzielni, że potrafią przekazać swoją wiedzę, doświadczenie i umiejętności innym osobom, które zaczęły edukację16. W edukacji zdrowotnej i na rzecz rozwoju zrównoważonego wykorzystywać można, a następnie aplikować różne teorie psychologiczne. Aplikowanie tych teorii na grunt praktyki społecznej nie jest zabiegiem prostym. Należy też dodać, że oba typy edukacji korzystają z licznych teorii o odmiennych paradygmatach teoretycz16 V. Korporowicz, Promocja..., op. cit, s. 98. – 289 – nych, które mogą być traktowane jako komplementarne i uzupełniające się nawzajem. Głównymi zaś nurtami psychologicznymi wykorzystywanymi w edukacji są teorie: behawioralna, poznawcza, humanistyczna17. Narzędziem wypracowanym przez psychologię behawioralną, które może mieć zastosowanie i powinno ułatwić edukację zdrowotną i edukację na rzecz rozwoju zrównoważonego, jest umiejętność wykorzystania uwarunkowań instrumentalnych18. Wskazuje ona na zasadność nagród w przypadku zachowania korzystnego dla zdrowia i środowiska. Osoby, których zachowanie zostało wzmocnione pozytywnie, to znaczy zostały na przykład pochwalone, czyli uzyskały swego rodzaju gratyfikację za swoje zachowanie, z dużym prawdopodobieństwem powtórzą to konkretne zachowanie. Zachowania korzystne należy więc wzmacniać, a niekorzystne osłabiać. Dlatego osobom, którym trudno się podporządkować i nie hałasować w parku czy lesie, o ile udawało się im odpowiednio zachować, należy pogratulować odpowiedniej postawy. Edukacja w duchu teorii poznawczej jest nurtem psychologicznym mogącym mieć też zastosowanie w obu typach edukacji. W tym przypadku edukacja powinna dotyczyć również samego procesu jako takiego, jak i poszczególnych etapów jego realizacji. Teoria ta kładzie nacisk na zachowania badawcze człowieka związane ze zbieraniem doświadczeń przez całe życie 19. Rola doświadczenia jednostki zaproponowana w tej teorii może być aplikowana na grunt edukacji zdrowotnej w zakresie na przykład prewencji przeciwalkoholowej czy na grunt edukacji na rzecz rozwoju zrównoważonego poprzez potrzebę życia w czystym, niezanieczyszczonym środowisku20. Według założeń tego nurtu psychologii, nacisk położony będzie na stosunek jednostki do świata i jej doświadczeń, które pojawiły się zarówno przed, jak i po spożyciu alkoholu, czy na kreowanie całościowego, pozytywnego obrazu życia w czystym środowisku w stosunku do zaśmieconego i zdegradowanego otoczenia21. Teoria humanistyczna zakłada, że ludzie są istotami aktywnymi, mającymi zdolność dokonywania wyboru. Skupia się na badaniu postaw, wartości i zaintere- 17 Ch. E. Bidwell, N. E. Friedkin, Thesociologyofeducation,w:Handbookofsociology, ed. N. J. Smelser, Newbury Park, SAGE Publ., London, New Delhi 1989, p. 449. 18 Uwarunkowania instrumentalne dotyczą reakcji w wyniku wzmocnienia określonego działania. Każde zachowanie ma szansę na powtórzenie pod warunkiem, że nastąpi jego wzmocnienie, w postaci na przykład nagrody. Powtórzenie tego wzmocnienia powoduje zwiększenie możliwości występowania oczekiwanych zachowań, a w rezultacie może wpłynąć na zmianę dotychczasowego zachowania. 19 D. L. Hamilton, D. M. Mackie, Cognitive and affective process in intergroup perception: Thedeveloping interface, in: Affect, cognition, and stereotyping. Interactive process in group perception, eds. D. M. Mackie, D. L. Hamilton, Academic Press, London 1993, p. 2. 20 V. Korporowicz, Promocja…, op. cit., s. 96. 21 W. G. Stephan, C. W. Stephan, Cognitionandaffectinstereotypingparallelinteractivenet‐ works, in: Affect…, op. cit., p. 112-113. – 290 – sowań. Umożliwia to jednostce analizę własnych doświadczeń związanych z procesem nauczania22. Przykładem zastosowania w edukacji zdrowotnej osiągnięć psychologii humanistycznej jest wykorzystanie mechanizmu wewnątrzsterowności. Jest on nakierowany na czynniki wewnętrzne, które mają ustrzec jednostkę przed negatywnymi zachowaniami w stosunku do własnego zdrowia i środowiska. Rolą obu typów edukacji będzie zmiana stosunku jednostki do rzeczywistości poprzez wzmocnienie przekonania o skuteczności własnych działań23. Stosowanie w edukacji zdrowotnej i na rzecz rozwoju zrównoważonego osiągnięć i rozstrzygnięć psychologii humanistycznej związane jest z tym, że ludzie chętnie podejmują decyzje co do działań korzystnych dla samych siebie. Warunkiem tego jest zapewnienie możliwości samorealizacji, która następuje wtedy, gdy człowiek może w niezależny i samodzielny sposób odpowiadać za swoje wybory. Wyzwaniem dla obu typów edukacji powinno być zapewnienie uczestnikom realizowanego programu edukacyjnego samodzielności i warunków do samorealizacji. Przeciwny model nauczania, w którym wywierany jest nacisk i zabierana wolność w duchu tej teorii, nie daje możliwości samorealizacji.24 Ważnym elementem aplikowania teorii humanistycznej na grunt edukacji zdrowotnej i na rzecz rozwoju zrównoważonego jest też wskazanie na rolę nauczyciela, który poza tradycyjnym przekazywaniem wiedzy powinien aktywnie uczestniczyć w procesie edukacyjnym. Ta aktywność dotyczy wczuwania się w zadany problem i dzielenia się z uczniami nie tylko wiedzą, ale i odczuciami oraz własnymi przeżyciami i doznaniami. Przywołane teorie wskazują na to, że nie istnieje jedno podejście, które w pełni dałaby odpowiedź lub też rozwiązanie podjętego edukacyjnego problemu zdrowotnego czy środowiskowego. Dodatkowo różne kierunki psychologiczne odmiennie mogą interpretować nawet to samo zagadnienie, gdyż każdy z zaprezentowanych poglądów – czy to behawioralny, czy o orientacji poznawczej, czy humanistycznej – ma swoje odrębne podejście, które wyrasta z innego teoretycznego paradygmatu. Ma również swoje określone wady i zalety. Zatem w konkretnej sytuacji należy korzystać z doświadczeń każdego podejścia w takim stopniu, w jakim pozwoli ono rozwiązać określone zadanie. Edukacja zdrowotna i środowiskowa powinna odgrywać szczególną rolę oraz być łącznikiem w edukacji społeczeństwa wiedzy. Jej zadaniem jest kształtowanie zdolności do krytycznego myślenia oraz stworzenia nawyku stałej interakcji między refleksją a działaniem, które przyczyniają się do zmiany indywidualnych P. G. Zimbardo, Psychologiaiżycie, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 27. V. Korporowicz, Promocja…, op. cit., s. 99. 24 G. Metzel, Wprowadzeniedo psychologii. Podstawowezagadnienia, przekł. E. Pankiewicz, Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 1998, s. 39. 22 23 – 291 – postaw społecznych25. Jest to podejście, które traktuje edukację jako ciąg zdarzeń powiązanych wieloma problemami natury psychicznej czy społecznej, a nie jako działanie jednorazowe o pokazowym charakterze. Rysunek 14.3. Zależnośćmiędzyspołeczeństwemwiedzy,rozwojemzrównoważonymaedukacją Źródło: opracowanie własne. Doświadczenia związane z kształtowaniem zachowań korzystnych dla zdrowia i środowiska przyrodniczego poprzez edukację zdrowotną i na rzecz rozwoju zrównoważonego mogą być aplikowane na rzecz edukacji społeczeństwa wiedzy jako aktywnego i świadomego procesu, który ma na celu starania o utrzymanie i podniesienie potencjału ludzkiego i środowiskowego. Zależność między rozwojem zrównoważonym, społeczeństwem wiedzy a różnymi typami edukacji przedstawiono na rysunku 14.3. Społeczeństwo musi być nie tylko wykształcone, ale też świadome potrzeby kreowania własnego zdrowia oraz dbania o środowisko, aby proces ten przebiegał pomyślnie. W tych działaniach powinno być samodzielne, niezdeterminowane, a zarazem świadome konsekwencji swoich działań. Z. Melosik, Dyskursy zdrowia w społeczeństwie współczesnym. Konteksty teoretyczne, w: Ciało izdrowiewspołeczeństwie konsumpcji, red. Z. Melosik, Wyd. Edytor, Toruń – Poznań 1999, s. 15. 25 – 292 – Realizacja zasad edukacji społeczeństwa wiedzy w oparciu o edukację zdrowotną i edukację na rzecz rozwoju zrównoważonego powinna dać podstawę do podejmowania decyzji, które budują sposobność do kształtowania postaw pomagających w dokonywaniu trudnych niekiedy wyborów mających znaczenie dla pełnego rozwoju człowieka. Odgrywać ona powinna też istotną rolę w osiąganiu lepszej jakości życia. Edukacja ta ma za zadanie rozwijanie umiejętności, a także stwarzanie warunków do wykreowania zachowań mających poprawić wzrost świadomości zagrożeń, wynikających na przykład z nieodpowiednio stosowanych technik, i rozwijających odpowiedzialność za siebie i swoje otoczenie. Problematyka edukacji w społeczeństwie wiedzy jest rozległa, co skłaniać powinno do prowadzenia systematycznych badań w tym kierunku. Badania zachodzących zmian pozwolą dostosowywać nowoczesną edukację do potrzeb rozwijającego się społeczeństwa wiedzy. Jednak edukacja tego typu społeczeństwa, w której dominującą rolę ma informatyzacja życia, nie będzie skuteczna, a wręcz może być wypaczona, bez troski o kształt zdrowia społeczeństwa i jego środowiska. Tylko społeczeństwo, które świadomie dba o swój rozwój w kontekście środowiska i troszczy się o zasoby zdrowotne, będzie w stanie sprostać wymaganiom wynikającym z rozwoju potrzeb społeczeństwa wiedzy. *** Jedną z najistotniejszych idei XX wieku z punktu widzenia sposobów gospodarowania jest idea rozwoju zrównoważonego. Jej paradygmatem jest rozwój gospodarczy, przy jednoczesnej poprawie stanu środowiska przyrodniczego, co powinno być realizowane poprzez strategie działania na rzecz poprawy wzrostu jakości życia ludności. Stąd mowa o sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej, w której istotne jest, aby przyszłe pokolenia miały równy, w stosunku do współczesnego, dostęp do dóbr przyrody i równe szanse rozwoju jakości życia. Kolejną znaczącą ideą końca XX i początku XXI wieku, dotyczącą możliwości gospodarowania, jest idea społeczeństwa wiedzy. Społeczeństwo takie jest typem organizacji społecznej, w której tworzenie i wykorzystanie wiedzy staje się głównym czynnikiem jego funkcjonowania i rozwoju, a sama wiedza powiększającym się zasobem determinującym warunki życia, system wartości oraz sposoby uczestnictwa w życiu społecznym. Zarówno idea rozwoju zrównoważonego, jak i idea społeczeństwa wiedzy mają punkty styczne i elementy wspólne. Są to potrzeba edukacji twórczego, niezależnego, autonomicznego społeczeństwa, respektującego samego siebie i swoje środowisko, biorącego udział w działalności nie tylko edukacyjnej, ale też politycznej i ekonomicznej. Do tego potrzebny jest system edukacji. Pomocny w tym może być model i założenia edukacji zdrowotnej i edukacji na rzecz rozwoju zrównoważonego. W celu wdrożenia ich zasad mogą być wykorzystywane teorie behawioralna, poznawcza i humanistyczna. – 293 – Zastosowanie różnych teorii psychologicznych wnosi odmienny wkład w rozumienie mechanizmów nauczania. W tradycyjnym ujęciu edukacja zdrowo na i edukacja na rzecz rozwoju zrównoważonego korzystają głównie z osiągnięć teorii behawioralnej i pojmowane są jako nauczanie i modyfikowanie zachowań człowieka w zakresie ograniczania różnych typów zachowań w społeczeństwie. Dlatego większość podejmowanych działań jest nakierowanych na wzrost wiedzy dotyczącej zdrowia i środowiska czy poradnictwo, z uwzględnieniem różnego typu zagrożeń zdrowotnych oraz środowiskowych. Edukacja zdrowotna i edukacja na rzecz rozwoju zrównoważonego mają wspólne cechy. W tego typu procesie edukacji następuje przekazywanie wiedzy i umiejętności, wartości i wzorców społecznych oraz inspirowanie do kreowania postaw twórczych, samodzielności myślenia, zdolności do ciągłego kształcenia się, otwartości na zmieniające się otoczenie. W wymiarze społecznym te typy edukacji stanowią ważną wartość samą w sobie z punktu widzenia urzeczywistnienia celu długofalowej strategii rozwoju, jakim jest dążenie do prawidłowego ukształtowania społeczeństwa wiedzy. – 294 – BIBLIOGRAFIA A Framework for Qualification of the European Higher Education Area, Bologna Working Group Frameworks, Ministry of Science, Technology and Innovation, Copenhagen 2005. Arenewing,human‐centricandcompetitiveFinland,TheNationalKnowledgeSocietyStrategy 2007‐2015, Information Society Programme, Prime Minister’s Office, September 2006. Aizorbe A. M., Moylan C.E., Robbins C.A., Toward BetterMeasurement ofInnovationandIn‐ tangibles, „Survey of Current Business” 2009 No. 1. Andreas_Grisebach M., EineEthikfurdieNatur,Fischer Alternativ, Frankfurt am Mein 1994. Angel D. P., Savage L. A., Globallocalization?Japaneseresearchanddevelopmentlaboratories intheUSA, „Environment and Planning” 1996Vol. 28(5). Apanowicz J., Metodologiczneuwarunkowaniapracynaukowej, Wyd. Difin, Warszawa 2005. Audretsch D.B., Feldman M.P., R&D,SpilloversandtheGeographyofInnovationandProduc‐ tion, „American Economic Review” 1996 Vol. 83, No. June. Ball P., Masakrytyczna, Wyd. Insignis, Kraków 2007. Barry F., Gorg H., Strobl E., Foreign direct investment, agglomerations, and demonstrations effects:anempiricalinvestigation, „Review of World Economics” 2003 No. 139 (4). Bauman Z., Etykaponowoczesna,PWN, Warszawa 1996. Becattini G., Dalsettoreindustrialealdistrettoindustriale.Alcuneconsiderazionisull'unitàdi indagine dell'economia industriale, „Rivista di Economia e Politica Industriale” 1979 Vol. 1. Bell D., Gutenberg and the computer: On information, knowledge and other distinctions, Encounno 1985. Bell D., The Coming of Post‐industrial Society: A Venture In Social Forecasting, Basic Books, New York 1973. Bell D., The Third Technological Revolution and its Possible Socioeconomic Consequences, Dissent (Spring) 1989. BezrobocierejestrowanewPolsce.Raportmiesięczny2009, MPiPS, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2010. – 295 – Bidwell Ch. E., Friedkin N. E., The sociology of education, w: Handbook of sociology, ed. N. J. Smelser, Newbury Park, SAGE Publ., London, New Delhi 1989. Birnbacher D., Odpowiedzialnośćzaprzyszłepokolenia,Oficyna Naukowa, Warszawa 1999. Boersma F. K., Reinecke C. J., Gibbons M., Organizing the University‐Industry Relationship: AcasestudyofresearchpolicyandcurriculumrestructuringattheNorth‐WestUniversi‐ tyinSouthAfrica, „Tertiary Education and Management” 2008 Vol. 14, No. 3. Boersma F. K., Reinecke C. J., Gibbons M., Organizing the University‐Industry Relationship: AcasestudyofresearchpolicyandcurriculumrestructuringattheNorth‐WestUniversi‐ tyinSouthAfrica, „Tertiary Education and Management” 2008 Vol. 14, No. 3. Boguszewski T., Nokia miała swego iPhone’a przed Apple, „Rzeczpospolita” 3 października 2010 r. Borkowska S., Gospodarka oparta na wiedzy, w: Najlepsze praktyki zarządzania kapitałem ludzkim, red. A. Ludwiczyński, Wyd. Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa 2002. Bourdieu P., Wacquant L., Zaproszeniedosocjologiirefleksyjnej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005. Branowski B., Torzyński D., Proinnowacyjnekształcenieinżynierówkonstruktorów, „Mechanik” 2008 nr 3. Brdulak J. J., Barierywbudowaniurelacjimiędzyprzedsiębiorstwemauczelnią, badania statutowe, Oficyna Wyd. Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2008, materiały niepublikowane. Brdulak J. J., Transferwiedzymiędzy:sektoremprzedsiębiorstwasektoremnaukiisektorem rządowym.Modelewspółpracy, badania statutowe, Oficyna Wyd. Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2007, materiały niepublikowane. Brilman J., Nowoczesnekoncepcjeimetodyzarządzania, Warszawa 2002. Brol R., Praktyka planowania strategicznego w skali lokalnej – studium przypadków, w: Go‐ spodarkalokalnawteoriiiwpraktyce, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1996. Budzyńska A. i in., Strategializbońska–drogadosukcesuzjednoczonejEuropy,Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2004. Buildingknowledgeeconomies:opportunitiesandchallengesforEUaccessioncountries, Final Report of the Knowledge Economy Forum, February, 19-22, World Bank, EU, OECD, EBRD, EIB, Paris 2002. Business in society:people, work and organizations, eds. M. Erickson et al., Cambridge Malden, Polity, 2009. Casey M., Europejska polityka informacyjna. Wyzwania i perspektywy dla administracji pu‐ blicznej, Międzynarodowe Centrum Zarządzania Informacją Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń 2001. Castells M., Galaktyka Internetu: refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2003. Castells M., Himanen P., The Information Society and the Welfare State. The Finnish Model, Oxford University Press 2002. Castells M., Społeczeństwosieci, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. Chmielecka E., Brdulak J.J., Owskaźnikach„mapowania”uczelni, „Gazeta SGH” 2009 nr 09/09 (253). Churchman C.W., TheDesingofInquiringSystems:BasicConceptsofgSystemsandOrganiza‐ toin,BasicBooksInc.,New York 1971. – 296 – Collins S., Bosworth B., Economic Growth in East Asia: Accumulation Versus Assimilation, „Brookings Papers on Economic Activity” 1966 No. 2. Commons J. R., LegalFundationsofCapitalism,Macmillan, New York 1924. Commons J. R., InstitutionalEconomics:ItsPlaceinPoliticalEconomy,Macmillan, New York 1934. Ferranti D., Perry G. E., Lederman D., Maloney W. F., Fromnaturalresourcestotheknowledge economy.Tradeandjobquality, World Bank, Washington 2002. Dahlman C. J., Routti J., Yla-Anttila P., Finland as aknowledgeeconomy:Elementsofsuccess andlessonslearned,World Bank, Washington 2005. Dahmén E., Svensk industriell företagarverksamhet:kausalanalysavdenindustriellautveck‐ lingen1919‐1939, PhD diss., Industriens utredningsinstitut, Stockholm 1950. Davenport T. H., Zarządzaniepracownikamiwiedzy, Oficyna Wyd. Kluwer Bussiness, Kraków 2007. Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Wódkowski A., E‐usługiaspołeczeństwoinformacyjne, Wyd. Difin, Warszawa 2009. DeliveringontheModernisationAgendaforUniversities:Education,ResearchandInnovation, Communication from Commission to the Council and the European Parliament, COM (2006) 208 final, Brussels 150 May 2006. Development and Implementing knowledge management in the Parliament of Finland, Parliament of Finland, Committee for the future, Helsinki 2002. Dobrzański G., Dobrzańska B.M., Kiełczewski D., Ochrona środowiska przyrodniczego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. Dobrzański G., Problemy edukacji ekologicznej na rzecz zrównoważonego rozwoju, w: Eko‐ nomiazrównoważonegorozwoju,zarysproblemówbadawczychidydaktyki,red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2010. Dolińska M., Innowacjewgospodarceopartejnawiedzy, PWE, Warszawa 2010. Drucker P., Społeczeństwopokapitalistyczne, PWN, Warszawa 1999. Drucker P., Zarządzaniewiedzą, Wyd. Helion, Gliwice 2006. Eaton J. J., Bawden D. , Whatkindofresourceisinformation? „International Journal of Information Management” 1991 Vol. 11. Economic of knowledge:theory, models and measurements, eds. Å. E. Andersson, M. J. Beckmann, Cheltenham, E. Elgar, Northampton MA 2009. Edukacjadlapracy.RaportorozwojuspołecznymPolska2007, ProgramNarodówZjednoczo‐ nychds.Rozwoju, UNDP, Warszawa 2007. Edvinsson L., Malone M. S., Kapitałintelektualny, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001. eEurope2002:ImpactandPriorities, COM(2001) 140 final. eEurope2005ActionPlan:Aninformationsocietyforall, COM(2002) 263 final. eEuropeAnInformationSocietyforAll, COM (1999) 687 final. eEurope+:ACo‐operativeEfforttoImplementtheInformationSocietyInEurope. Einstein A., Pismafilozoficzne, De Agostini Polska, Warszawa 2001. ePolska–PlandziałańnarzeczrozwojuspołeczeństwainformacyjnegowPolscenalata2001‐ ‐2006. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2001. Europe 2020. A European Strategy for Smart. Sustainable and Inclusive Growth, Communication form Commission, COM 92010)2020, Brussels, 3rd March 2010. – 297 – European Commission, Monitoring Industrial Research: The2009UEIndustrialR&DInvest‐ ment, Scoreboard 2009. European Commission, TowardsaEuropeanResearchAreaScience,TechnologyandInnova‐ tion, Key Figures 2007. Europejskie i krajowe ramy kwalifikacji. Podstawowe informacje, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2009. „Eurostudent” 2009 nr 175/11. Fazlagić J., Know‐how w działaniu. Jak zdobyć przewagę konkurencyjną dzięki zarządzaniu wiedzą,Wyd. Helion, Gliwice 2010. Fazlagić J., Zarządzanie wiedzą w polskiej oświacie – diagnoza i perspektywy zmian, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Poznań 2009. Filozofia.Podstawowepytania,Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1995. Forlicz S., Niedoskonaławiedzapodmiotówrynkowych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001. Forlicz S., Teoretyczneproblemykształtowaniasięifunkcjonowaniarynkówinformacjiekolo‐ gicznej, „Ekonomia i Środowisko” 1999 nr 1(12). Fukuyama F., Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wyd. Naukowe PWN, WarszawaWrocław 2007. Galbraith J.K., Godnespołeczeństwo,PTE, Warszawa 1999. Galbraith J.K., TheNewIndustrialState,Houghton Mifflin Company, New York 1967. Glińska-Neweś A., Kulturoweuwarunkowaniazarządzaniawiedząwprzedsiębiorstwie,Wyd. „Dom Organizatora”, Toruń 2007. Global knowledge networks and international development:bridges across boundaries, Routledge, London, New York 2008. Goban-Klas T., Społeczeństwo informacyjne i jego teoretycy, w: W drodze do społeczeństwa informacyjnego, red. J. Lubacz, Instytut Problemów Współczesnej Cywilizacji, Warszawa 1999. Godziszewski B., Zasoboweuwarunkowaniastrategiiprzedsiębiorstwa, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2001. Gomułka S., Mechanizmyiźródławzrostugospodarczegowświecie,w: Wzrostgospodarczyw krajachtransformacji:konwergencjaczydywergencja?,red. R. Rapacki, PWE, Warszawa 2009. Gorynia M., Jankowska B., Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa,Wyd. Difin, Warszawa 2008. Gorzelak G., Jałowiecki B., Konkurencyjnośćregionów, „Studia Regionalne i Lokalne” 2000 nr 1(1). Gospodarkaopartanawiedzy,PerspektywyBankuŚwiatowego, red. Antoni Kukliński, Oficyna Wyd. „Rewasz”, Warszawa 2003. Gospodarkaopartanawiedzy, red. W. Welfe, PWE, Warszawa 2007. Gospodarka oparta na wiedzy. Aspekty międzynarodowe, red. D. Rosati, Wyd. WSHiP, Warszawa 2007. Gospodarkaopartanawiedzy.Wyzwaniadla PolskiXXIwieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001. GOW – wyzwaniedlaPolski, red. J. Kotowicz-Jawor, PTE, Warszawa 2009. Górzyński M., Woodward R., Jakubiak M., Innowacyjność polskiej gospodarki w kontekście integracjizUE.MożliwościibarierywdrażaniawPolscegospodarkiopartejnawiedzy, CASE, Warszawa 2004. – 298 – Greisch J., Odgnozydozasadyodpowiedzialności,„Literatura na Świecie” 1992 nr 7. Growth,Competitiveness,Employment.TheChallengesandWayforwardintothe21stcentury, White Paper COM(93) 700. Grudzewski W., Hejduk I., Zarządzanietechnologiami, Wyd. Difin, Warszawa 2008. Hamer D., Copland P., Genyczywychowanie?, Wyd. Cis, Warszawa 2005. Hamilton D. L., Mackie D. M., Cognitive and affective process in intergroup perception: The developinginterface,in: Affect,cognition,andstereotyping.Interactiveprocessingroup perception, eds. D. M. Mackie, D. L. Hamilton, Academic Press, London 1993. Hejduk I., W drodze do przyszłości, w: Przedsiębiorstwo przyszłości, red. I. Hejduk, Wyd. IOiZwP „ORGMASZ”, Warszawa 2003. Heller M., Filozofiaświata, Wyd.Znak, Kraków 1992. Herman A., Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w gospodarce opartej na wiedzy, w: Przedsiębiorstwo przyszłości, red. I. Hejduk, Wyd. IOiZwP „ORGMASZ”, Warszawa 2003. Heston A., Summers R., Aten B., PennWorldTableVersion6.1,Center for International Comparisons at the University of Pensylvania (CICUP), October 2002. Hodgetts R., A conversation with M. Porter. A significant extension toward operational im‐ provementandpositioning „Organizational Dynamics” 1999 Vol. 28, No. 1. Hołub-Iwan J., Małachowska M., RozwójklastrówwPolsce.Raportzbadań, Szczecińska Fundacja Talent-Promocja-Postęp, Szczecin 2008. Hornby A.S., Cowie A.P., Oxford advanced dictionary of current English, Oxford Univ. Press, Oxford 1974. i2010–AEuropeanInformationSocietyforgrowthandemployment, COM (2005) 229 final. Informatykaekonomiczna, red. E. Niedzielska, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1998. InnowacyjnaPolskawEuropie2020.Szanseizagrożeniatrwałegorozwoju, red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010. Jabłoński M., Rola, struktura i pomiar kapitału intelektualnego organizacji, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2002 nr 11. Kaiser F., Gaehtgens Ch., Classifyinghighereducationinstitutions:whyandhow? EAIR Forum ‘Fighting for Harmony’, Wilno, 23-26 sierpień 2009, prezentacja. Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk 1992. Kapitałspołeczny–aspektyteoretyczneipraktyczne, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2004. Kapuściński R., Rwącynurthistorii,Wyd.Znak, Kraków 2007. Karpiński A., PrzemianystrukturalnewprocesietransformacjiPolski1989‐2003‐2025, Oficyna Wyd. Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2008. Kącki M. i in., Szybkimagister, „Gazeta Wyborcza” 2009 nr 249. Kearney A.T., GlobalServicesLocationIndex, 2004, 2005, 2007, 2009. Kemm J., Close A., Healthpromotion.Theoryandpractice, MacMillan, London 1995. Kiełczewski D., Ekologiaspołeczna,Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001. Kiełczewski D., Etykazrównoważonegorozwoju,w: Obszarybadańnadtrwałymizrównowa‐ żonymrozwojem,red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007. – 299 – Kiełczewski D., Poskrobko T., Dydaktyka ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju, zarys problemów badawczychidydaktyki,red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2010. Kiełczowski D., Konsumpcja a perspektywy zrównoważonego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2008. Klein N., Nologo, Świat Literacki, Warszawa 2004. Klenow P., Rodrigues-Clare A., TheNeoclassicalRevivalinGrowthEconomics:HasItGoneToo Far?,NBER „Macroeconomics” 1997 Vol. 12. Klepacz H., Żółtowska E., Uwagi o standardach kształcenia w Polsce w świetle wymogów GOW,w: Gospodarkaopartanawiedzy.Problemybadawczo‐wdrożenioweikształcenie, red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2011. KnowledgeforDevelopment, WorldDevelopmentReport1998/1999, The International Bank of Reconstruction and Development, The World Bank, Oxford University Press, New York 1998. KnowledgeforDevelopment, World Development Report, Oxford University Press, Washington 1998. KnowledgeManagementintheLearningSociety, OECD, Paris 2000. Knowledge management in the learning Society, OECD, Paris 2000, wyd. polskie, Ministerstwo Gospodarki RP, Warszawa 2003. Kolegowicz K., Wartość informacji a koszty jej przechowywania i ochrony, w: Informacja wzarządzaniu, przedsiębiorstwem. Pozyskiwanie, wykorzystanie i ochrona (wybrane problemyteoriiipraktyki), red. R. Borowiecki, M. Kwieciński, Wolters Kluwer, Kraków 2003. Kołodko G., Wędrującyświat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga Europejska Przestrzeń Badawcza: Nowe perspektywy, 4 kwietnia 2007 KOM(2007) 161, wersja ostateczna. Korporowicz V., Poprawa stanu zdrowia społeczeństwa polskiego warunkiem wdrażania strategiirozwojuzrównoważonego,w:Regionalnestrategierozwojuzrównoważonego, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2004. Korporowicz V., Promocja zdrowia. Kształtowanie przyszłości, Oficyna Wyd. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008. Kowalczewski W., Wybrane aspekty metodologii nauk o zarządzaniu, w: Współczesne para‐ dygmatynaukozarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Wyd. Difin, Warszwa 2008. Kowalski M., PolitykaregionalnaUniiEuropejskiejwIrlandii, „Gospodarka Narodowa”, 2005 nr 4. Krajowa strategia zatrudnienia na lata 2007-2012. Dokument zaakceptowany przez Radę Ministrów 6 września 2005 roku, MGiP, Warszawa 2005. Kraśniewski A., Procesboloński:tojuż10lat, marzec 2009, materiały niepublikowane. Krąpiec M., Człowiekiprawonaturalne,Wyd.Katolickiego Uniwersytet Lubelski, Lublin 1975. Kroeber A.L., Istotakultury,Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002. Krzysztofek K., Otwartespołeczeństwowiedzywepocesieci, w: Zrównoważonyrozwójgospo‐ darkiopartejnawiedzy, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2009. Kupczyk T.,Kształcenieustawiczneinżynierów–powodyuczestnictwa,spełnienieoczekiwań, potrzeby, w:Wiedzawgospodarceigospodarkaopartanawiedzy.Edukacjawgospo‐ darceopartejnawiedzy, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2010. – 300 – Kwiatkowski S., Bogactwo z wiedzy, w: Gospodarka oparta na wiedzy; Wyzwanie dla Polski XXIwieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001. Landreth H., Colander D.C., Historiamyśliekonomicznej,Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005. Language activator. The world’s first production dictionary, Burnet Mill Longmans, London 1994. Lesca E., Lesca H., GestiondeInformation, Litec, Paris 1995. Lev B., R&DandCapitalMarkets, „Journal of Applied Corporate Finance” 1999 Vol. 11, No. 4. Lewowicki T., Przemianyoświaty, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1994. Liszewski D., Etycznepodstawyrozwojuzrównoważonego,„Problemy Ekorozwoju” 2007 Vol. 2, Nr 1. Luc S., Integracja polityki gospodarczej w Unii Europejskiej a realna konwergencja nowych krajów, w: Problemyekonomiiipolitykirozwoju, red. J. Stacewicz, Oficyna Wyd. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2005. Łuszczuk M., Pawłowska A., Stan zaawansowania społeczeństwa informacyjnego w Polsce, Warszawa 2000. Maddison A., The World Economy. A Millenial Perspective, Developmennt Center Studies OECD, Paris 2001. Madej Z., Gospodarkaopartanawiedzywkraczawświatparadygmatów, w: Teoriaipraktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, red. E. Freitag-Mika, Wyd. Difin, Warszawa 2006. Małyrocznikstatystyczny, GUS, Warszawa 1995, 2001. Mapping Diversity, Developing European Classification of Higher Education Institutions, CHEPS, Enschede 2008. Marshall A., PrinciplesofEconomics.AnIntroductoryvolume,8thed., MacMillan, London 1920. Marszałek A., Budowanie konsorcjów edukacyjno‐badawczych oraz współpracy pomiędzy ośrodkamiakademickimi, „E-mentor” 2008 nr 4 (26). Marszałek A., Rolauczelniwregionie, Wyd. Difin, Warszawa 2010. May Ch., TheGlobalinformationeconomyandcompetitiveadvantage, w: Globalization:Expe‐ riencesandProspects, red. A. Kukliński, H. Bunz, Friedrich Ebert Stifung, Warsaw 2001. Melosik Z., Dyskursyzdrowiawspołeczeństwiewspółczesnym.Kontekstyteoretyczne,w: Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji, red. Z. Melosik, Wyd. Edytor, Toruń Poznań 1999. Metodyorganizacjiizarządzania, red. W. Błaszczyk, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005. Metzel G., Wprowadzenie do psychologii. Podstawowe zagadnienia, przek. E. Pankiewicz, Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 1998. Mikuła B., Elementynowoczesnegozarządzania.Wkierunkuorganizacjiinteligentnych, Kraków 2001. Mikuła B., Geneza,przesłankiiistotazarządzaniawiedzą, w: Zarządzaniewiedząwprzedsię‐ biorstwie, red. K. Perechuda, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005. Mitchell W. C., BusinessCycles,University of California Press, 1913. Mosakowski R., Szkolnictwo wyższe w krajach Unii Europejskiej. Stan obecny i planowane reformy, Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2002. Najlepsze praktyki zarządzania kapitałem ludzkim, red. A. Ludwiczyński, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2002. Nęcka E., Psychologiatwórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003. – 301 – Niebieskie Księgi 2004, Rekomendacje nr 11, Politykawspieraniaklastrów,najlepszeprakty‐ ki,rekomendacjadlaPolski, IBnGR, Gdańsk 2004. Nonaka I., Takeuchi H., Kreowaniewiedzyworganizacji, Wyd. Poltext, Warszawa 2000. North D., Institutions,InstitutionalChangeandEconomicPerformance,Cambridge University Press, Cambridge 1990. „Nowa gospodarka” i jej implikacje dla długookresowego wzrostu w krajach posocjalistycz‐ nych, red. G. Kołodko, Wyd. Key Text, Warszawa 2001. „Nowa gospodarka” i stare problemy. Perspektywy szybkiego wzrostu w krajach posocjali‐ stycznych,red.G. Kołodko, Wyd. WSPiZ, Warszawa 2002. Nowina Konopka M., Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego, w: Społeczeństwo infor‐ macyjne – istota, rozwój, wyzwania, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. Nowina-Konopka M., Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego, w: Społeczeństwo infor‐ macyjne. Istota,rozwój,wyzwania,Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. OECDScience,TechnologyandIndustryScoreboard2001–Towardsaknowledge‐basedeco‐ nomy, OECD, Paris 2001. OECD Science, TechnologyandIndustry:Scoreboard 2007. OECD, MainScienceandTechnologyIndicators2009, Database. OECD, ReviewsofInnovationPolicyCHINA,SynthesisReport, 2007. OECD, TheInternationalisationofBusinessR&D,Evidence,ImpactsandImplications, 2008. Ogburn W., Hipoteza opóźnienia kulturowego, w: Elementy teorii socjologicznych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1975. Oleński J., Elementy ekonomiki informacji. Podstawy ekonomiczne informatyki gospodarczej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000. Oppenheim Ch., Stenson J., Studies on information as an asset. I: definitions, „Journal of Information Science” 2003 Vol. 29(3). Oppenheim Ch., Stenson J., Studiesoninformationasanasset.II:Repertorygrid, „Journal of Information Science” 2003 Vol. 29(5). Organizacjaopartanawiedzy.Materiałydostudiowania, red. B. Powichrowska, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2011. Paija L., The ICT:The engine of Knowledge‐driven GrowthinFinland,in: Innovativeclusters, driversofnationalinnovationsystems, OECD, Paris 2001. Peirce P., Intuicja, Wyd. Medium, Konstancin-Jeziorna 2001. Pellicano R., Theoryandresistance.Reviewessay, „Urban Education” 1985 Vol. 2. Penc J.,Nowoczesnekierowanieludźmi, Wyd. Difin, Warszawa 2007. Perechuda K., Sobińska M., Scenariusze, dialogi i procesy zarządzania wiedzą, Wyd. Difin, Warszawa 2008. Perroux F., EconomicSpaces:Theoryandapplication, „The Quarterly Journal of Economics” 1950 Vol. 64, No. 1. Piątek Z., Florek S., Wpływ zmian w systemach wartości na kształtowanie się społeczeństwa wiedzy, w: Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2009. Piątek Z., Florek S., Wpływ zmian w systemach wartości na kształtowanie się społeczeństwa wiedzy, w: Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2007. – 302 – Pietruszki-Ortyl A., Kapitałintelektualnyorganizacji,w: Podstawyzarządzaniaprzedsiębior‐ stwamiwgospodarceopartejnawiedzy, Wyd. Difin, Warszawa 2007. Pinch S., Henry N., Jenkins M., Tallman S., From industrial districts to knowledge clusters: amodelofknowledgedisseminationandcompetitiveadvantageinindustrialagglomer‐ ations, „Journal of Economic Geography” 2003 Vol. 3, No. 4. Płowiec U., Kształtowanie gospodarki i społeczeństwa odpowiadających cywilizacji wiedzy, w: InnowacyjnaPolskawEuropie2020.Szanseizagrożeniatrwałegorozwoju, red. naukowa U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010. Płowiec U., RozwójChinagospodarkaświatowa,„Ekonomista” 2006 nr 5. Polska2030.Wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009. PolskawUniiEuropejskiej, GUS, Warszawa 2009. Porter M.E., Clusters and the new Economics of Competitions, „Harvard Business Review” 1988 Vol. 76, No. 6. Porter M.E., Porterokonkurencji, PWE, Warszawa 2001. Porter M.E., TheCompetetiveAdvantageofNations,MacMillan, London 1990. Poskrobko B., Współczesne trendy cywilizacyjne a idea zrównoważonego rozwoju, w: Zrów‐ noważonyrozwójgospodarkiopartejnawiedzy, red. B. Poskrobko, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2009. Postmodernizm.Wybórtekstów,Wyd. Platan, Kraków 1995. Powichrowska B., Wiedzajakoczynnikrozwojumałychiśrednichprzedsiębiorstwwojewódz‐ twapodlaskiego,praca doktorska, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2010. Procesy innowacyjne w polskiej gospodarce, Raport nr 26, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa 2005. PrzedBogiem.RozmowazeStanisławemObirkiem,Wyd.Znak, Kraków 2003. Raisinghani M.S., KnowledgeManagement.ACognitivePerspectiveonbusinessandeducation, „American Business Review” 2000 No. 6, Vol. 18, Issue 2. Rakeach M., TheUnderstandingofHumanValues,Free Press, New York1979. Ratajczak M., Współczesneteorieekonomiczne,Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2007. Rocznikstatystykimiędzynarodowej2009, GUS, Warszawa 2010. Roos G., Roos J., MeasuringYourCompany’sIntellectualPerformance, “Long Range Planning” 1997 June. Rosati D., Wiedzaarozwójgospodarczy,w: Gospodarkaopartanawiedzy.Aspektymiędzyna‐ rodowe. Wyd. Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, Warszawa 2007. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. nr 164 poz. 1166), Załączniki nr 1 – 118. Rozumowska-Gapeeva T., RozwójtechnologicznyRosjiwXXIwieku, w: Rosja,ambicjeimoż‐ liwości w XXI wieku, red. K. Kłosiński, Wyd. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2010. Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – Diagnoza społeczna, red. I. E. Kotowska, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2009. Rzońca A., Lekarstwonabezrobocie, „Newsweek” 2002 nr 12. – 303 – Rzońca A., Modelnabywaniawiedzyprzezpraktykęjakoprzykładmodelunowejteoriiwzro‐ stu, „Bank i Kredyt” 2002 nr 9. Sadowski A., Białystok.Kapitałspołecznymieszkańcówmiasta, Wyd. Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok 2007. Schumacher E. F., Małejestpiękne. Spojrzenienagospodarkęświatazzałożeniem,żeczłowiek cośznaczy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981. Schumpeter J. A., Kapitalizm,socjalizm,demokracja, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995. Schumpeter J. A., Teoriarozwojugospodarczego,PWN, Warszawa 1960. Schumpeter J. A., TheoriederwirtschaftlichenEntwicklung,Duncker & Humblot, Berlin 1912. Senge P., Piatadyscyplina, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002. Singer P., Etykapraktyczna,Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 2003. Singer P., Jedenświat.Etykaglobalizacji,Wyd.Książka i Wiedza, Warszawa 2006. Siwiński W., Międzynarodowezróżnicowanierozwojugospodarczego:faktyiteoria,„Ekonomista” 2005 nr 6. Skrzypek E., Nowagospodarkaijejwyznaczniki, w: GOW–wyzwaniedlaPolski, red. J. Kotowicz-Jawor, Wyd. PTE, Warszawa 2009. Sosnowska A., Łobesko S., Efektywnymodelfunkcjonowaniaklastrówwskalikrajuiregionu, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007. Społeczeństwoinformacyjne, red. J. Paplińska-Kacperek, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. Stefanowicz B., Informacja, Oficyna Wyd. Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2004. Stiglitz J. E., Knowledge for Development, Economic Science, The World Bank, Washington 1999; R. Piasecki, Ewolucjaekonomiirozwojuaglobalizacja, „Ekonomista” 2003 nr 2. Strack G., High‐Tech trade, Employment and Value Added in High‐Tech Industries & KnowledgeIntensiveservices, Science and technology, Theme 9 – 2/2004, EUROSTAT, European Communities, 2004. Strauss-Kahna D., AGoodWar,„The Economist” 2009, 19 September. SytuacjaspołecznawUniiEuropejskiej2004. Przegląd, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Belgia 2005. Szewczyk G., Proces tworzenia społeczeństwa informacyjnego na przykładzie Finlandii – wnioskidlaPolski, wypowiedź na konferencji „Kształtowanie innowacyjnej gospodarki i społeczeństwa w Polsce”, Akademia Finansów 9 listopada 2009 r., materiał niepublikowany. Szkoływyższeiichfinansew2008r., GUS, Warszawa 2009. Sztando A., Gminneinstrumentykształtowaniarozwojulokalnychpodmiotówgospodarczych, „Samorząd Terytorialny” 1999 nr 7-8. Szukalski P., Potencjał ludnościowy Europy i jego zmiany w perspektywie do 2050 roku, w: Europawperspektywieroku2050, PAN, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa 2007. Szukalski S. M., Gospodarka Europy w perspektywie 2050 roku, w: Europa w perspektywie roku2050, PAN, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa 2007. Szukalski S. M., Światowy rynek usług i perspektywy jego rozwoju w XXI wieku, w: Usługi wgospodarceświatowej, red. K. Kłosiński, IBRKiK, Warszawa 2009. Szukalski S., ChinyiIndienaglobalnymrynkuusług.Staniperspektywy. w: Chiny‐Indie.Eko‐ nomiczneskutkirozwoju, red. K. Kłosiński, Wyd. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2008. – 304 – Szukalski S., Transgranicznytransferusługbiznesowych.Potencjałiszansepolskiejgospodarki, w: Polska gospodarka w dobie integracji z Unią Europejską – szanse i zagrożenia, red. S. Krajewski, P. Kaczorowski, Universitatis Lodziensis, „Folia Oeconomica” 2007 nr 213. Szukalski S. M., Serwicyzacjagospodarkiiindustrializacjausług, „Handel Wewnętrzny” 2004 nr 4-5. Szultka S., Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004. Ślipko T., Graniceżycia.Dylematywspółczesnejbioetyki,Wyd. Platan, Kraków 1994. Świątkiewicz W., Kapitał kulturowy a zagadnienia integracji społecznej, w: Ku integracji rozwoju człowieka i społeczeństwa, red. M. S. Szczepański, A. Barska i T. Michalczyk, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice/Opole 2001. The engineer of 2020. Vision of engineering in the New Century, The National Academies Press, Washington 2004. TheKonowledge–BasedEconomy, OECD, Paris 1996. The World Bank, GlobalEconomicProspects,ManagingtheNextWaleofGlobalization, Washington 2007. Thurov L., Powiększaniebogactwa, Wyd. Helion, Gliwice 2006. Thurow L. C., Noweregułygrywgospodarceopartejnawiedzy, Wyd. Helion, One Press, Kraków 2006. Tietenberg T., Environmental and Natural Resource Economics, Pearson Education International 2003. Toffler A., Trzeciafala, PIW, Warszawa 1997. Tomaszewska H., Przewodnikpogospodarceopartejnawiedzy, „Technologia i Przemysł”, 2004. Townsend T., Thinkingandactingbothlocallyandglobally:FromSustainabilitytoStrategic Leadership, conference paper ATINER, Athens 2010. UNCTAD, WorldInvestmentReport2008,TransnationalCorporations,andtheInfrastructure Challenge, New York, Geneva 2008. UniversityResearchManagement:DevelopingResearchinNewInstitutions, OECD, Paris 2005. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. nr 164, poz. 1365, z późn. zm.). Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. nr 164, art. 2, ust. 7-11). Veblen T.,Teoriaklasypróżniaczej,wyd. polskie, Wyd. Muza, Warszawa 1998. Veblen T.,TheTheoryofBusinessEnterprise, Ed. C. Scribner's Sons, New York 1904. Wach K., JakzałożyćfirmęwUniiEuropejskiej.Irlandia–wartomiećtuoddział, „Rzeczpospolita” 2004 nr 49. Warschat J., Wagner K., Hauss I., MeasurementSystemfortheEvaluationofR&DKnowledge intheEngineeringSector, Report on Workshop Intellectual Capital/Intangible Investments 22nd November, European Commission 1999. Wawrzyniak B., Staniewski M. W., Gospodarkaopartanawiedzy–perspektywaprzedsiębior‐ stwa, w: Gospodarka opartanawiedzy.PerspektywyBankuŚwiatowego, red. A. Kukliński, Oficyna Wydawnicza REWASZ, Warszawa 2003. Webster E. (2000), ThegrowthofenterpriseintangibleinvestmentinAustralia, Information Economics and Policy 12 in: The Prism Project . Research findings and policy recom‐ mendations, eds. C. Eustice, European Commission Information Society Technologies Programme, Report Series No. 2, October 2003. – 305 – Wejścieludzimłodychnarynekpracy. Monitoringrynkupracy, GUS, Warszawa 2010. Westlund H., Socialcapitalintheknowledgeeconomy:theoryandempirics, Springer, Berlin 2006. Westney D. E., Research on the Global Management of Technology Development, „Business Review” 1988 Vol. 46, No. 1. Wierzbicki A. P., Wpływinformacjijakozasobunastosunkispołeczneigospodarczewkrajach rozwiniętych, „Przegląd Telekomunikacyjny” 1997 nr 3. Wierzbołowski J., Fińska droga do społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, Instytut Łączności, Warszawa 2003. Wierzbołowski J., Unia Europejska wobec wyzwań gospodarki opartej na wiedzy, Instytut Łączności, Warszawa 2007. Wierzbowski J., Fińskadrogadospołeczeństwainformacyjnegoigospodarkiopartejnawie‐ dzy, Instytut Łączności, Warszawa 2003. Wilsdon J., Keeley J., China:Thenextsciencesuperpower?TheAtlasofIdeas:Mappingthenew geographyofscience, Demos, London 2007. Wissema J. G., Technostarterzy–dlaczegoijak?, PARP, Warszawa 2005. Włodkowska K., Karierapostudiach, „Gazeta Wyborcza” 2009 nr 251. Wojciechowski T., Encyklopedycznepodstawymarketingu, Wyd. Placet, Warszawa 2009. Wojtyna, O badaniach nad „głębszymi” przyczynami wzrostu gospodarczego, w: Wzrost go‐ spodarczy w krajach transformacji: konwergencja czy dywergencja?, red. R. Rapacki, PWE, Warszawa 2009. WorldInvestmentReport2004, TheShiftTowardsServices, New York, Genewa 2004. Wydro K. B., Kotowski Z., Technologie informacyjne a tendencje rozwojowe UE, w: Polska wobecwyzwańspołeczeństwainformacyjnego:aksjologiczneispołecznedylematyinte‐ gracjizUniąEuropejską, „Raporty IRiSS” 1998 nr 67. Yates-Mercer P., Bawden D., Managing the paradox: the valuation of knowledge and knowledgemanagement, „Journal of Information Science” 2002 Vol. 28 (1). Zacher L., Transformacjespołeczeństwodinformacjidowiedzy, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2007. Zagranicznecentrausługbadawczychainnowacyjnośćikonkurencyjnośćpolskiejgospodarki, w:W. Kwiatkowska, E. Kwiatkowski, Wzrostgospodarczyipolitykamakroekonomicz‐ na, Wyd. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2010. Założenia do nowelizacji ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym oraz ustawy o stopniach naukowychitytulenaukowymorazostopniachitytulewzakresiesztuki, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa, czerwiec 2009. Zimbardo P. G., Psychologiaiżycie, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004. Znaniecki F., Wstęp do socjologii, oprac. tekstu i wprowadzenie S. Burakowski, Naukowe PWN, Warszawa 1988. Zorska A., Outsourcing i przenoszenie usług w dobie globalizacji oraz informatyzacji, w: A. Szymaniak, Globalizacja usług. Outsourcing, Offshoring i Shared Services Centers, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. Żelazny R., Gospodarkaopartanawiedzy–diagnozastanuwgKnowledgeAssessmentMetho‐ dology 2004, artykuł na konferencji „Strategia Lizbońska a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce”, Kraków 2004. Żylicz T., Czystudentówekonomiinależyuczyćotrwałymrozwoju?, w: Edukacjadlazrówno‐ ważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, t. 2, Wyd. Ekonomia i Środowisko, BiałystokWrocław 2010. – 306 – INDEKS bioetyka boloński system edukacji deagraryzacja defragmentaryzacja procesów badawczych deindustrializacja deklaracja bolońska determinanty rozwoju edukacja na rzecz gospodarki opartej edukacja na rzecz rozwoju zrównoważonego edukacja zdrowotna etyczne filary gospodarki opartej na wiedzy etyka etyka biocentryczna etyka ekologiczna etyka jakości życia etyka postmodernistyczna etyka społeczna i gospodarcza etyka techniki EuropeanQualityAssuranceRegisterinHigherEducation (EQAR) Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych (EuropeanComputerDrivingLicence – ECDL) Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego gospodarka oparta na wiedzy innowacje – 307 – innowacje podstawowe innowacje stosowane inwestycje w wiedzę inżynieria kapitał intelektualny kapitał kulturowy kapitał społeczny kapitał wiedzy klaster klasyfikacja szkół wyższych KnowledgeAssessmentMethodology (KAM) KnowledgeIntensiveServices (KIS) krajowe ramy kwalifikacji kreatywność kreowanie innowacji kształcenie inżynierów metody pomiaru gospodarki opartej na wiedzy model hybrydowy badań model kompetencyjny badań model produktowy badań nauka nowy tradycjonalizm offshoring usług badawczych państwowa komisja akredytacyjna paradygmaty edukacji pracownicy wiedzy proces boloński proces edukacyjny produkty innowacyjne przedsiębiorczość punkty kredytowe ECTS rozwój rozwój zrównoważony serwicyzacja społeczeństwo agrarne społeczeństwo informacyjne społeczeństwo przemysłowe społeczeństwo wiedzy społeczeństwo informacyjne standardy kształcenia sterowanie rozwojem wiedzy subwskaźniki wiedzy – 308 – szkoła inteligentna szkoła kreatywna transfer innowacji transfer wiedzy uczelnie techniczne U-Map uniwersytet badawczy uniwersytet technologiczny wiedza wiedza dostępna wiedza indywidualna wiedza irracjonalna wiedza naukowa wiedza potencjalna wiedza potoczna wiedza realna wiedza spekulatywna wiedza ukryta wiedza zespołowa wskaźniki wiedzy wzrost oparty na wiedzy (smartgrowth) zarządzanie wiedzą zasoby informacji zasoby wiedzy Spis tabel Tabela 3.1. Tabela 5.1. Tabela 5.2 Tabela 6.1. Tabela 6.2. Tabela 6.3. Tabela 6.4. Tabela 6.5. Tabela 9.1. Tabela 9.2. Tabela 10.1. Tabela 10.2. Tabela 11.1. Tabela 11.2. Tabela 11.3. Tabela 11.4. Tabela 12.1. Tabela 13.1. Tabela 13.2. Sektorowa struktura zatrudnienia w wybranych regionach świata w latach 1995-2005 ......................................................................................................... 60 Społeczeństwo agrarne, przemysłowe i informacyjne ...................................... 97 Etyka świętości życia i etyka jakości życia ...........................................................104 Podstawowe zmienne metodyki KAM (wersja uproszczona).......................112 Ranking światowych gospodarek opartych na wiedzy w 2009 roku ........115 Zmienne z metody KAM 2009 dla Polski, Finlandii i Irlandii .......................118 Wybrane wielkości Irlandii w latach 1972-2002 ...............................................125 Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne Irlandii w latach 1994-1999 ........................................................................................................128 Ewolucja paradygmatów edukacji ............................................................................179 Wybrane różnice pomiędzy sektorami ...................................................................180 Cechy uniwersytetu technologicznego i badawczego ......................................195 Wymiary i wskaźniki obecnej wersji kwestionariusza klasyfikacji ............199 Odsetek osób z wyższym wykształceniem według podstawowych kierunków kształcenia w wybranych grupach wiekowych [%] ..................212 Deficyt umiejętności i wiedzy o rozwoju produktów w kształceniu wyższym w Niemczech.....................................................................217 Treści nauk społecznych w standardach kształcenia i planach studiów na wybranych kierunkach studiów technicznych ........218 Różnice pomiędzy nauką a inżynierią .....................................................................222 Treści i efekty kształcenia wybranych przedmiotów na kierunku logistyka .....................................................................................................235 Wskaźniki obciążenia kierunków studiów I stopnia (licencjackich) według liczby godzin i liczby ECTS...........................................................................250 Wskaźniki obciążenia kierunków studiów II stopnia (magisterskich) według liczby godzin i liczby ECTS...........................................................................251 – 310 – Tabela 13.3. Tabela 13.1A. Tabela 13.2A. Tabela 13.3A. Tabela 13.4A. Tabela 13.5A. Tabela 13.6A. Tabela 13.7A. Tabela 13.8A. Tabela 13.9A. Wskaźniki obciążenia kierunków studiów jednolitych i łącznie I i II stopnia według liczby godzin i liczby ECTS ..............................253 Minimalna liczba godzin na studiach I i II stopnia i liczba godzin na przedmioty podstawowe i kierunkowe (A i B) oraz liczba punktów ECTS według kierunków studiów .........................................................255 Wskaźniki obciążenia kierunków studiów licencjackich inżynierskich według liczby godzin i liczby ECTS...........................................................................262 Wskaźniki obciążenia kierunków studiów licencjackich według liczby godzin i liczby ECTS...........................................................................264 Wskaźniki obciążenia kierunków studiów licencjackich bez studiów drugiego stopnia według liczby godzin i liczby ECTS .......................................267 Wskaźniki obciążenia kierunków dla studiów II stopnia inżynierskich według liczby godzin i liczby ECTS...........................................................................268 Wskaźniki obciążenia kierunków dla studiów II stopnia według liczby godzin i liczby ECTS...........................................................................270 Wskaźniki obciążenia kierunków dla studiów jednolitych (magisterskich) według liczby godzin i liczby ECTS .........................................273 Wskaźniki obciążenia kierunków dla studiów łącznie I i II stopnia inżynierskich według liczby godzin i liczby ECTS ..............................................274 Wskaźniki obciążenia kierunków dla studiów łącznie I i II stopnia według liczby godzin i liczby ECTS...........................................................................276 Spis rysunków Rysunek 2.1. Rysunek 2.2. Rysunek 2.3. Rysunek 2.4. Rysunek 2.5. Rysunek 6.1. Rysunek 6.2. Rysunek 7.1. Rysunek 7.2. Rysunek 9.1. Rysunek 9.2. Rysunek 9.3. Rysunek 9.4. Rysunek 9.5. Rysunek 10.1. Rysunek 10.2. Rysunek 10.3. Rysunek 10.4. Rysunek 10.5. Rysunek 11.1. Rysunek 11.2. Model kształtowania wiedzy człowieka ................................................................... 27 Rodzaje wiedzy ................................................................................................................... 28 Współczesne rozumienie wiedzy ................................................................................ 30 Potencjalna i realna wiedza organizacji ................................................................... 32 Sekwencja działań i zakres ich wpływu na kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy ...................................................................................... 54 Wskaźniki i subwskaźniki wiedzy ............................................................................114 Stadia rozwoju ekonomicznego i przemysłowego Finlandii .........................130 Proces przetwarzania danych w mądrość .............................................................138 Poziomy umiejętności obsługi komputera ............................................................143 Typologia produkcji wiedzy w gospodarce opartej na wiedzy ....................174 Oświata w systemie zarządzania wiedzą – ujęcie makroekonomiczne ...........................................................................................175 Możliwe pozycje polskiego systemu edukacji w kontekście globalnym................................................................................................182 Inteligencja kontra kreatywność dziś i jutro ........................................................186 Rodzaje innowacji ze względu na ich rolę w procesie innowacyjnym ......190 Zależności między firmami, nauką i państwem ..................................................200 Współpraca jednostki naukowej z biznesem .......................................................200 Model współpracy w ramach kierunku BMI ........................................................201 Miejsca zatrudnienia absolwentów kierunku BMI [%]....................................202 Schemat współpracy między uczelnią a firmą w obszarze dydaktycznym ...........................................................................................203 Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia w latach 2003-2009 ........................................................................................................210 Współczynnik skolaryzacji w latach 1990-2009 ................................................211 – 312 – Rysunek 11.3. Rysunek 11.4. Rysunek 12.1. Rysunek 12.2. Rysunek 12.3. Rysunek 14.1. Rysunek 14.2. Rysunek 14.3. Odsetek osób z wyższym wykształceniem w grupie wiekowej 25-34 lata ....................................................................................212 Absolwenci według grup kierunków studiów w roku akademickim 2007/2008 [%] ....................................................................214 Fazy ewolucji wiedzy i informacji w GOW ............................................................226 Fale innowacji....................................................................................................................227 Komponenty kapitału intelektualnego ...................................................................229 Proces edukacyjny ...........................................................................................................284 Taksonomiczny model edukacji zdrowotnej........................................................288 Zależność między społeczeństwem wiedzy, rozwojem zrównoważonym a edukacją .................................................................292 Autorzy Brdulak Jakub, dr Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Dziekański Paweł, dr Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego w Kielcach Ejdys Joanna, dr Politechnika Białostocka Fazlagić Jan, dr hab. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Kiełczewski Dariusz, dr hab. prof. Uniwersytet w Białymstoku Klepacz Halina, dr Wyższa Szkoła Informatyki w Łodzi Korporowicz Violetta, dr hab. prof. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Kowalczewski Wiesław, prof. zw. dr hab. inż. Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego Pawluczuk Andrzej, dr Politechnika Białostocka Płowiec Urszula, prof. zw. dr hab. Akademia Finansów w Warszawie Poskrobko Bazyli, prof. zw. dr hab. Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Prandecki Konrad, dr Akademia Finansów w Warszawie Szukalski Stanisław, prof. dr hab. Uniwersytet Łódzki Żółtkowska Elżbieta, dr Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa im. E. Lipińskiego w Kielcach
