Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych

diagnostyka laboratoryjna Journal of Laboratory Diagnostics
2012 • Volume 48 • Number 3 • 339-345
Praca poglądowa • Review Article
Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych
na tle innych zawodów medycznych
Professional training of laboratory diagnosticians against
a background of other medical professions
Anna Augustynowicz
Warszawski Uniwersytet Medyczny, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego
Streszczenie
Diagnosta laboratoryjny ma prawo i obowiązek do pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych, w tym
prawo uzyskania specjalizacji. Niestety obowiązujące przepisy prawne nie precyzują jednoznacznie tego prawa. Dodatkowo
finansowanie specjalizacji diagnostów laboratoryjnych jest odmienne od zasad finansowania specjalizacji lekarzy, pielęgniarek i położnych. Finansowanie to stanowi podstawową barierę w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych przez diagnostów
laboratoryjnych.
Summary
A laboratory diagnostician has the law and duty to intensify and update knowledge and professional skills, including the
right to obtain specialization. Unfortunately, rules of law do not precise that right. Additionally, funding the specialization
of laboratory diagnosticians is different from the rules of funding specialization of physicians, nurses and midwives. The
aforementioned funding constitutes the basic barrier in upgrading professional qualifications by laboratory diagnosticians.
Słowa kluczowe:diagnostyka laboratoryjna, doskonalenie zawodowe, specjalizacja
Key words:laboratory diagnostics, professional training, specialization
Wstęp
Tempo rozwoju naukowo-technicznego w dziedzinie nauk
medycznych powoduje, że wiedza uzyskana w toku studiów akademickich a następnie kształcenia podyplomowego
stopniowo traci aktualność. W naukach medycznych tzw.
czas półtrwania wiedzy (czas, w którym 50% tej wiedzy staje
się przestarzała) waha się od 3 – 4 lat dla dynamicznie rozwijających się dziedzin medycyny do 7 – 8 lat dla dziedzin
rozwijających się mniej dynamicznie. Średnio więc co 4-5 lat
wiedza medyczna staje się w połowie przestarzała [1].
Stąd też niezbędne jest pogłębianie i aktualizowanie wiedzy i umiejętności zawodowych przez osoby uczestniczące
w procesie diagnostyczno-terapeutycznym. Doskonalenie
zawodowe to nie tylko prawo, ale także obowiązek, którego celem jest zapewnienie pacjentom udzielania świadczeń
zdrowotnych przez osoby posiadające odpowiednie, wysokie kwalifikacje. Jest to jeden z elementów zagwarantowania
bezpieczeństwa zdrowotnego.
Doskonalenie zawodowe osób uczestniczących w procesie diagnostyczno-terapeutycznym.
Art. 18 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2008 r., Nr 136, poz. 857
z późn. zm.) stanowi o prawie i obowiązku doskonalenia zawodowego, w szczególności w różnych formach kształcenia
podyplomowego. Sposoby dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego określa rozporządzenie Ministra Zdrowia
z dnia 6 października 2004 r. w sprawie dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów
(Dz.U. Nr 231, poz. 2326 z późn. zm.). Wedle rozporządzenia doskonalenie zawodowe lekarza obejmuje aktywność
zawodową w ramach samokształcenia lub w zorganizowanych formach kształcenia podyplomowego poprzez odbywanie specjalizacji, nabywanie umiejętności zawodowych
z zakresu węższych dziedzin medycyny lub udzielania
określonych świadczeń zdrowotnych oraz doskonalenie
w innych formach kształcenia (§ 2 ust. 1 rozporządzenia).
339
Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych zawodów medycznych
Dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego lekarza
polega na stałej aktywności zawodowej. Potwierdzeniem
aktywności zawodowej jest uzyskanie odpowiedniej liczby
punktów edukacyjnych, obliczonych w ustalonych okresach
rozliczeniowych (§ 2 ust. 2 i 3 rozporządzenia). Zasada ustawicznego kształcenia lekarzy wynika także z Kodeksu Etyki
Lekarskiej1. Fragment przyrzeczenia lekarskiego w części
dotyczącej doskonalenia zawodowego brzmi: „przyrzekam
(…) stale poszerzać swą wiedzę lekarską (…)”. Zgodnie
z art. 56 Kodeksu powinnością każdego lekarza jest stałe uzupełnianie i doskonalenie swej wiedzy i umiejętności
zawodowych, a także przekazywanie ich swoim współpracownikom. Lekarze, w miarę swoich możliwości, winni brać
czynny udział w pracach towarzystw lekarskich.
Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. Nr 174, poz. 1039) zobowiązuje pielęgniarkę
i położną do stałego aktualizowania swojej wiedzy i umiejętności zawodowych (art. 61 ust. 1). Dopełnieniem obowiązku doskonalenia zawodowego jest również kształcenie podyplomowe odbywane w ramach studiów podyplomowych
w dziedzinie mającej zastosowanie w ochronie zdrowia (art.
61 ust. 2 ustawy). W przyrzeczeniu składanym przez pielęgniarkę i położną odnajdujemy zobowiązanie wdrażania do
praktyki nowych zdobyczy nauk medycznych, społecznych
i humanistycznych oraz systematycznego doskonalenia swoich umiejętności i wiedzy dla dobra zawodu. Kodeks etyki
zawodowej pielęgniarki i położnej2 nakłada na osoby wykonujące te zawody obowiązek ciągłego podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Pielęgniarka i położna, współuczestniczy
w miarę swoich możliwości, w rozwoju badań naukowych
z zakresu pielęgniarstwa, położnictwa oraz edukacji swojej
grupy zawodowej. Ponadto pielęgniarka i położna powinna
upowszechniać osiągnięcia naukowo-badawcze związane
z wykonywaniem zawodu poprzez wystąpienia i publikacje.
Publikacje te powinny być rzetelne i pozbawione znamion
sensacji. Pielęgniarki i położne zajmujące stanowiska kierownicze powinny pełnić funkcje w poczuciu odpowiedzialności za rozwój zawodowy i naukowy podwładnych.
W przypadku ratowników medycznych kwestia doskonalenia
zawodowego jest ujęta w ustawie z dnia 8 września 2006 r.
o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U. Nr 191,
poz. 1410 z późn. zm.). Zgodnie z brzmieniem art. 12 tejże
ustawy ratownik medyczny ma prawo i obowiązek doskonalenia zawodowego w różnych formach kształcenia. W tej
materii rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca
2007 r. w sprawie doskonalenia zawodowego ratowników
medycznych określa formy, sposób i zakres doskonalenia
zawodowego. Doskonalenie zawodowe jest realizowane
w formie kursu doskonalącego, seminarium oraz samokształcenia (§ 2 rozporządzenia) w pięcioletnich okresach
rozliczeniowych (§ 6 ust. 1 rozporządzenia). Za zrealizowanie każdej z form doskonalenia zawodowego przysługują
punkty edukacyjne (§ 6 ust. 3 rozporządzenia).
Kwestia ustawicznego doskonalenia zawodowego diagnostów laboratoryjnych jest sformułowana w art. 30 ustawy y dnia
27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (Dz.U. z 2004
r., Nr 144, poz. 1529 z późn. zm.) oraz Kodeksie Etyki Diagnosty Laboratoryjnego3. Była ona także przedmiotem obrad
organów samorządu diagnostów laboratoryjnych. Podczas
I Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych 7 grudnia
2002 r. podjęto uchwałę w sprawie zasad stałego podnoszenia kwalifikacji przez diagnostów laboratoryjnych (uchwała Nr 20/2002). Następnie problematyka ta była podjęta
w uchwale Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych z 10
czerwca 2005 r. Nr 78/2005. Uchwała ta jako niezgodna ze
statutem Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych została uchylona uchwałą z 5 października 2005 r. (Nr 83/2005).
Obecnie kwestie określenia sposobu doskonalenia zawodowego przez diagnostów laboratoryjnych reguluje uchwala
Nr 5/2006 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Diagnostów
Laboratoryjnych z 13 stycznia 2006 r.
Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej w art. 30 stanowi o prawie i obowiązku diagnosty laboratoryjnego do pogłębiania
i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych. W szczególności diagnosta laboratoryjny ma prawo do uzyskiwania
tytułu specjalisty w dziedzinach mających zastosowanie
w ochronie zdrowia.4 Obowiązek doskonalenia zawodowego
wiąże się z normą wynikającą z art. 21 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej wskazującą na obowiązek diagnosty laboratoryjnego do postępowania zgodnego ze wskazaniami
wiedzy zawodowej. O obowiązku doskonalenia zawodowego stanowi także Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego
w § 5: „Mając na uwadze doniosłość uprawianego zawodu,
diagnosta laboratoryjny podejmuje swoje obowiązki w poczuciu odpowiedzialności za własny samorząd zawodowy,
dbając o kształtowanie nienagannych postaw oraz rozwój
zawodowy”. Wprost obowiązek ustawicznego podnoszenia kwalifikacji jest sformułowany w § 16 Kodeksu, wedle
którego diagnosta laboratoryjny mając na względzie dynamiczny rozwój laboratoryjnej diagnostyki medycznej powinien m.in. uzupełniać swoją wiedzę poprzez uczestnictwo
w konferencjach naukowych i szkoleniach oraz studiowanie
piśmiennictwa fachowego, uzyskiwać specjalizację. Z tymi
uregulowaniami koresponduje § 20 nakazujący diagnoście
laboratoryjnemu dzielenie się ze swoimi współpracownikami
wiedzą, a sprawując funkcję kierowniczą nie może on utrud-
Kodeks Etyki Lekarskiej przyjęty był podczas Nadzwyczajnego II
Krajowego Zjazdu Izb Lekarskich odbywającego się w 1991 roku.
Kodeks był znowelizowany dwa razy: w 1993 roku na III Krajowym
Zjeździe Lekarzy oraz w 2003 roku na Nadzwyczajnym VII Krajowym Zjeździe Lekarzy.
2.
Kodeks etyki zawodowej pielęgniarki i położnej Rzeczypospolitej
Polskiej, obowiązujący od dnia 9 grudnia 2003 r., przyjęty uchwałą
nr IV Krajowego Zjazdu Pielęgniarek i Położnych.
3.
1.
340
Uchwała nr 4/2006 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych z 13 stycznia 2006 r. w sprawie uchwalenia
Kodeksu Etyki Diagnosty Laboratoryjnego.
4.
Obecne brzmienie tego przepisu zostało nadane ustawą z dnia
28 sierpnia 2003 r. o zmianie ustawy o diagnostyce laboratoryjnej
oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 171, poz. 1663). Ustawa ta
weszła w życie z dniem 17 października 2003 r.
niać podwładnym zdobywania wiedzy związanej z wykonywanym zawodem. Ponadto ma obowiązek motywowania
podwładnych do rozwoju i ułatwiać podnoszenie kwalifikacji.
Formy doskonalenia zawodowego diagnostów laboratoryjnych
Niestety ustawa o diagnostyce nie określa form „pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych”.
Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego wymienia uczestnictwo w konferencjach naukowych i szkoleniach, studiowanie piśmiennictwa fachowego, uzyskiwanie specjalizacji.
Pewne regulacje porządkujące w tym zakresie odnajdujemy
we wspomnianej już uchwale Nr 5/2006 w sprawie określenia sposobu doskonalenia zawodowego przez diagnostów
laboratoryjnych. W myśl uchwały doskonalenie zawodowe
obejmuje aktywność zawodową w dwóch ramach – samokształcenia lub w zorganizowanych formach kształcenia
podyplomowego. Jako przykład samokształcenia można
wskazać korzystanie z internetowych wykładów i programów
edukacyjnych, przynależność do towarzystw naukowych lub
kolegiów specjalistów, prenumerata fachowego czasopisma
lub zakup książki fachowej, przetłumaczenie i opublikowanie
książki, udział w kongresie. Zorganizowane formy kształcenia podyplomowego to m.in. specjalizacja, uzyskanie stopnia
naukowego, studia podyplomowe, uzyskanie świadectwa
potwierdzającego posiadanie umiejętności z zakresu węższych dziedzin diagnostyki laboratoryjnej. Dodatkowo aby
diagnosta laboratoryjny realizował obowiązek doskonalenia
zawodowego w formie kształcenia podyplomowego podmiot
prowadzący szkolenie edukacyjne musi spełniać określone
warunki. Po pierwsze podmiot ten musi być uprawniony do
kształcenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych lub
lekarzy (tj. szkoła wyższa, jednostka badawczo-rozwojowa,
Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, zakład
opieki zdrowotnej w zakresie kształcenia diagnostów laboratoryjnych udzielających w nim świadczeń zdrowotnych). Po
drugie podmiot ten uzyskał pozytywną rekomendację Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych do szkolenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych.
Wspomniana wyżej uchwała określa następujące formy
doskonalenia zawodowego: 1) realizowanie programu specjalizacji; 2) udział w szkoleniu podyplomowym nie objętym
programem specjalizacji, organizowanym przez krajowy lub
zagraniczny podmiot uprawniony do prowadzenia kształcenia podyplomowego; 3) udział w posiedzeniach oddziałów
stowarzyszenia działającego jako „medyczne towarzystwo
naukowe”, lub „kolegium specjalistów”; 4) udział w krajowym lub zagranicznym kongresie, zjeździe, konferencji lub
sympozjum naukowym; 5) odbycie stażu podyplomowego
organizowanego przez krajowy lub zagraniczny podmiot
uprawniony do jego prowadzenia; 6) uzyskanie tytułu specjalisty w określonej dziedzinie diagnostyki laboratoryjnej; 7)
uzyskanie stopnia naukowego; 8) uzyskanie świadectwa potwierdzającego posiadanie umiejętności z zakresu węższych
dziedzin diagnostyki laboratoryjnej; 9) napisanie i opublikowanie fachowej książki medycznej, artykułu w fachowym,
recenzowanym czasopiśmie, komunikatu z badań lub edukacyjnego programu multimedialnego; 10) napisanie i opublikowanie książki, artykułu lub programu multimedialnego o
charakterze popularnonaukowym; 11) wygłoszenie wykładu
lub doniesienia w formie ustnej lub plakatowej na kongresie, zjeździe, konferencji lub sympozjum naukowym; 12)
przetłumaczenie i opublikowanie książki, artykułu lub innej
pracy naukowej; 13) indywidualna prenumerata roczna fachowego czasopisma lub zakup książki fachowej; 14) udział
w szkoleniu wewnętrznym organizowanym przez zakład,
w którym diagnosta laboratoryjny udziela świadczeń; 15)
udział w testowym programie edukacyjnym prowadzonym
przez towarzystwo naukowe lub kolegium specjalistów; 16)
samokształcenie realizowane metodą internetowych wykładów i programów edukacyjnych zakończone sprawdzianem;
17) przynależność do medycznych towarzystw naukowych
lub kolegium specjalistów; 18) kierowanie specjalizacją diagnostów laboratoryjnych; 19) prowadzenie szkolenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych; 20) prowadzenie
szkolenia w trakcie praktyk zawodowych studentów uczelni
wyższych.
Diagnosta laboratoryjny potwierdza swoją aktywność zawodową poprzez uzyskiwanie odpowiedniej liczby punktów
edukacyjnych. W załączniku Nr 2 do uchwały Nr 5/2006 poszczególnym formom doskonalenia zawodowego przypisana jest określona liczba punktów edukacyjnych. Realizacja
form doskonalenia zawodowego jest odnotowywana w formularzu ewidencji doskonalenia zawodowego prowadzonego dla każdego diagnosty laboratoryjnego. Dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego rozlicza się w okresach
5 – letnich. Diagnosta laboratoryjny dopełnia obowiązku
doskonalenia zawodowego, jeżeli w okresie rozliczeniowym
uzyska co najmniej 100 punktów. Diagnosta laboratoryjny,
który realizuje obowiązek doskonalenia zawodowego, może
wystąpić do Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych
o wpisanie liczby uzyskanych punktów edukacyjnych do
dokumentacji obejmującej wpis na listę diagnostów laboratoryjnych a także o wydanie dokumentu potwierdzającego
dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego.
Przy czym zaznaczenia wymaga, że w przeciwieństwie do
lekarzy i lekarzy dentystów oraz ratowników medycznych
przyznawanie punktów edukacyjnych nie wynika z aktu
prawnego powszechnego obowiązującego. Dodatkowo nie
uzyskanie wymaganej liczby punktów edukacyjnych nie
wiąże się z żadnymi sankcjami dla diagnosty laboratoryjnego. Trudno takich sankcji dopatrzeć się także w przypadku
przedstawicieli tych zawodów, w których uzyskiwanie punktów edukacyjnych wynika z rozporządzenia. I tak np. niedopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy
odnotowywane jest jedynie w okręgowym rejestrze lekarzy
(§ 8 rozporządzenia w sprawie dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów). Nie
ulega jednakże wątpliwości, że niedopełnienie obowiązku
341
Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych zawodów medycznych
doskonalenia zawodowego poprzez nieuzyskanie wymaganej liczby punktów może mieć znaczenie przy np. powierzaniu funkcji kierowniczych.
Uzyskanie tytułu specjalisty
Jedną z form doskonalenia zawodowego jest uzyskiwanie
tytułu specjalisty w dziedzinach mających zastosowanie
w ochronie zdrowia.
Ustawa z dnia 28 sierpnia 2003 r. o zmianie ustawy o diagnostyce laboratoryjnej oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U.
Nr 171, poz. 1663) doprecyzowała zasady uzyskiwania tytułu specjalisty oraz wskazała podmioty, które mogą prowadzić specjalizację. Zasadniczym celem projektowanej zmiany, było wprowadzenie merytorycznego nadzoru Ministra
Zdrowia nad szkoleniem specjalizacyjnym, w szczególności poprzez opiniowanie jednostek, które będą realizowały staże kierunkowe, pod kątem zgodności z określonymi
w programach specjalizacji warunkami do prowadzenia staży kierunkowych. W ocenie projektodawców przyjęte rozwiązania zapobiec miały realizacji specjalizacji w jednostkach
niedysponujących, odpowiednią do programu właściwej
specjalizacji, bazą dydaktyczną i kadrową (z uzasadnienia
do projektu ww. ustawy).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004
w sprawie specjalizacji i uzyskiwania tytułu specjalisty
przez diagnostów laboratoryjnych (Dz.U. Nr 126 poz. 1319
z późn. zm.) określa wykaz dziedzin mających zastosowanie
w ochronie zdrowia, w których diagnosta laboratoryjny może
odbywać specjalizację. Są to następujące specjalizacje: laboratoryjna diagnostyka medyczna, laboratoryjna genetyka
medyczna, laboratoryjna immunologia medyczna, mikrobiologia medyczna, laboratoryjna transfuzjologia medyczna,
laboratoryjna toksykologia medyczna, zdrowie publiczne,
zdrowie środowiskowe, laboratoryjna hematologia medyczna, cytomorfologia medyczna, laboratoryjna parazytologia
medyczna, epidemiologia, laboratoryjna diagnostyka sądowa. Specjalizacja jest jednostopniowa. W tym samym czasie
diagnosta laboratoryjny może odbywać tylko jedną specjalizację. Podstawowy staż specjalizacyjny i staże kierunkowe w zakresie specjalizacji ze zdrowia publicznego i zdrowia środowiskowego diagnosta laboratoryjny odbywa poza
medycznym laboratorium diagnostycznym, w jednostkach,
które zapewniają możliwość zrealizowania podstawowego
stażu specjalizacyjnego i staży kierunkowych. Jednocześnie
następujące dziedziny diagnostyki laboratoryjnej uznane
zostały za priorytetowe: laboratoryjna diagnostyka medyczna, mikrobiologia medyczna, laboratoryjna transfuzjologia
medyczna, laboratoryjna genetyka medyczna, cytomorfologia medyczna (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia
22 czerwca 2005 r. w sprawie uznania dziedzin diagnostyki laboratoryjnej za priorytetowe – Dz.U. Nr 122, poz. 1031
z późn. zm.).
Warunkiem uzyskania przez diagnostę laboratoryjnego tytułu specjalisty jest odbycie szkolenia specjalizacyjnego oraz
zdanie Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego dla Dia342
gnostów Laboratoryjnych. Kwestie postępowania kwalifikującego do odbycia szkolenia specjalizacyjnego oraz samego
szkolenia reguluje wspomniane wyżej rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie specjalizacji i uzyskiwania tytułu specjalisty przez diagnostów laboratoryjnych. Diagnosta laboratoryjny ubiegający się o rozpoczęcie specjalizacji składa do
właściwej szkoły wyższej, w terminie do dnia 15 grudnia albo
do dnia 15 czerwca każdego roku, wniosek, którego wzór
określa ww. rozporządzenie. Do wniosku dołącza:
1. odpis dyplomu szkoły wyższej;
2. kopię dokumentu „Prawo wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego”;
3. dokument potwierdzającego wymagany staż pracy w zawodzie diagnosty laboratoryjnego.
Szkoła prowadząca specjalizację na 30 dni przed terminem
składania wniosku, ogłasza na swojej stronie internetowej
liczbę osób, które mogą rozpocząć specjalizację. Osobie
zakwalifikowanej do rozpoczęcia specjalizacji, wojewódzkie
centrum zdrowia publicznego wydaje kartę specjalizacji. Zgodnie z § 8 ust. 1 rozporządzenia specjalizację można
odbywać na podstawie:
1. umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony lub określony okresem trwania specjalizacji z podmiotem spełniającym warunki do realizacji podstawowego stażu specjalizacyjnego i płatnego urlopu szkoleniowego udzielonego
na podstawie odrębnych przepisów lub urlopu bezpłatnego udzielonego na czas realizacji kursów i staży kierunkowych w oparciu o zasady określone w umowie cywilnoprawnej z pracodawcą;
2. umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony lub określony okresem trwania specjalizacji z innym podmiotem
niż określony w pkt 1, i płatnego urlopu szkoleniowego
udzielonego na podstawie odrębnych przepisów na czas
realizacji podstawowego stażu specjalizacyjnego, kursów i staży kierunkowych w oparciu o zasady określone
w umowie cywilnoprawnej z pracodawcą;
3. umowy cywilnoprawnej zawartej na czas trwania specjalizacji z jednostką kształcącą;
4. poszerzenia zajęć programowych dziennych studiów
doktoranckich o program specjalizacji zgodny z kierunkiem tych studiów. Za szkolenie specjalizacyjne oraz za egzamin specjalizacyjny diagnosta laboratoryjny ponosi opłaty ustalane odpowiednio przez rektora szkoły wyższej oraz Dyrektora Centrum
Egzaminów Medycznych (CEM). Opłaty wnosi się na rachunki wskazany przez te podmioty, a stanowią one dochód
odpowiednio uczelni wyższej prowadzącej szkolenie oraz
budżetu państwa. Jednocześnie rozporządzenie wskazuje
wytyczne co do ustalania opłat za specjalizację i egzamin
specjalizacyjny (§ 10 i § 24).
Jeżeli diagnosta laboratoryjny odbywa specjalizację na podstawie umowy o pracę pracodawca może udzielić urlopu
szkoleniowego, urlopu bezpłatnego a także udzielić pożyczki bezzwrotnej na pokrycie kosztów przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia na zasadach obowiązujących przy po-
dróżach służbowych na obszarze kraju, o ile specjalizacja
albo jej część odbywa się w innej miejscowości niż miejsce
zamieszkania i miejsce pracy pracownika a także udzielić
pożyczki bezzwrotnej na pokrycie opłaty za specjalizację.
Ustawodawca wprowadził także możliwość dofinansowania
z budżetu państwa, z części 46 – Zdrowie, kosztów związanych ze szkoleniem specjalizacyjnym diagnostów laboratoryjnych. Oznacza to, że minister właściwy do spraw zdrowia
może pokryć część kosztów tych szkoleń. Sformułowanie
„dofinansować” wyklucza pokrycie całości kosztów z budżetu państwa [2].
Koszty specjalizacji pokrywa także farmaceuta, który uzyskuje tytuł specjalisty po odbyciu przeszkolenia specjalizacyjnego i zdaniu egzaminu państwowego. Farmaceuta
wnosi opłatę za postępowanie kwalifikacyjne, postępowanie
egzaminacyjne oraz kursy w szkoleniu ciągłym (art. 89 ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne – Dz.U.
z 2008 r., Nr 45, poz. 271 z późn. zm.).
Odmienne regulacje w zakresie pokrywania opłat przewidziane są dla lekarzy i lekarzy dentystów oraz pielęgniarek
i położnych. Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty
przewiduje finansowanie z budżetu państwa specjalizacji
odbywanych w trybie rezydentury. W roku 2012 rezydentura
jest finansowana przez Ministra Zdrowia ze środków Funduszu Pracy. (art. 16j ust. 1c ustawy o zawodach lekarza
i lekarza dentysty). W przeciwieństwie do diagnostów laboratoryjnych, lekarze i lekarze dentyści nie ponoszą opłat za egzamin specjalizacyjny. Dopiero w przypadku zgłoszenia się
na egzamin specjalizacyjny po raz czwarty i kolejny lekarz
ponosi opłatę w wysokości nie wyższej niż 25% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw
bez wypłaty nagród z zysku za ubiegły rok, ogłaszanego
przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”,
w drodze obwieszczenia, do dnia 15 stycznia każdego roku.
Opłatę pobiera dyrektor Centrum Egzaminów Medycznych.
Opłata ta stanowi dochód budżetu państwa (art. 16t ustawy
o zawodach lekarza i lekarza dentysty).
Podobnie specjalizacja pielęgniarek i położnych jest finansowana ze środków publicznych przeznaczonych na ten
cel w budżecie państwa, w ramach posiadanych środków
i ustalonych limitów miejsc szkoleniowych. Specjalizacja jest
finansowana przez Ministra Zdrowia.
Obowiązki pracodawcy w zakresie doskonalenia zawodowego
Jak była mowa wyżej ustawa o diagnostyce laboratoryjnej
w art. 30 przyznaje diagnoście laboratoryjnemu prawo
„pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych”. Z drugiej strony podnoszenie kwalifikacji zawodowych jest obowiązkiem diagnosty laboratoryjnego.
W przedmiotowej ustawie brak przepisu, który wskazywałby na obowiązek pracodawcy zwolnienia diagnosty laboratoryjnego celem uczestnictwa w studiach podyplomowych,
kursach, szkoleniach i innych formach podnoszenia kwali-
fikacji zawodowych.
W art. 17 i w art. 94 pkt 6 k.p. ustawy z dnia 26 czerwca 1974
r. Kodeks pracy (tekst jednolity Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94
z późn. zm.) pracodawca został zobowiązany do ułatwienia
pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Przy
czym zaznaczenia wymaga, że kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika. Pracownikiem jest
osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania,
wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Przepisy te nie dotyczą osób wykonujących czynności diagnostyki laboratoryjnej na podstawie umowy cywilnoprawnej.
W tym miejscu rozstrzygnąć należy wątpliwość czy przepisy
kodeksu pracy korespondują z art. 30 ustawy o diagnostyce
laboratoryjnej. Z jednej strony mamy bowiem obowiązek ułatwienia podnoszenia kwalifikacji zawodowych z drugiej prawo i obowiązek „pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych”. Kwalifikacje zawodowe to zarówno
kwalifikacje formalne, jak i posiadane przez pracownika
rzeczywiste umiejętności zawodowe [3]. Przez podnoszenie kwalifikacji zawodowych należy rozumieć zdobywanie
lub uzupełnienie wiedzy i umiejętności przez pracownika,
z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą (art. 1031 § 1
k.p.). Powyższe zdaje się nie pozostawiać wątpliwości, że
przepisy art. 17 i 94 pkt 6 k.p. będą miały zastosowanie
w przypadku diagnostów laboratoryjnych będących pracownikami w rozumieniu kodeksu pracy. Pytanie tylko w jakim
zakresie?
Rozstrzygnięcie powyższej wątpliwości prowadzi z kolei do
następujących pytań. Jakie uprawnienia przysługują diagnoście laboratoryjnemu chcącemu podnosić kwalifikacje zawodowe? A ponadto jakie obowiązki ciążą na pracodawcy
w ramach ułatwienia podnoszenia kwalifikacji zawodowych?
Na podstawie art. 1031 § 2 k.p. pracownikowi podnoszącemu
kwalifikacje zawodowe przysługują urlop szkoleniowy oraz
zwolnienie z całości lub części dnia pracy, na czas niezbędny, by punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia oraz na
czas ich trwania. Za czas urlopu szkoleniowego oraz za czas
zwolnienia z całości lub części dnia pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia (§ 3 tego przypisu). Urlop
szkoleniowy przysługuje w wymiarze 6 dni dla pracownika
przystępującego do egzaminów eksternistycznych, egzaminu maturalnego oraz egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, zaś w wymiarze 21 dni w ostatnim roku
studiów na przygotowanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie się i przystąpienie do egzaminu dyplomowego (1032
§ 1 k.p). Urlopu szkoleniowego udziela się w dni, które są
dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go
rozkładem czasu pracy. Ponadto pracodawca może przyznać pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe
dodatkowe świadczenia, w szczególności pokryć opłaty za
kształcenie, przejazd, podręczniki i zakwaterowanie (1033
k.p.). Potwierdzeniem pomocy udzielonej pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje jest zawarcie umowy szkoleniowej
określającej wzajemne prawa i obowiązki stron (1034 k.p.).
343
Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych zawodów medycznych
Czy zatem diagnoście odbywającemu kończącemu szkolenie specjalizacyjne przysługuje 6 dni urlopu szkoleniowego
dla pracownika przystępującego do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje? Przepisy kodeksu pracy dotyczące podnoszenia kwalifikacji zawodowych adresowane są do ogółu
pracowników, chyba, że przepisy szczególne regulują stosunek pracy określonej kategorii pracowników [4]. Zasady
odbywania specjalizacji przez diagnostów laboratoryjnych
reguluje wspomniane już rozporządzenie w sprawie specjalizacji i uzyskiwania tytułu specjalisty przez diagnostów
laboratoryjnych. Rozporządzenie to przewiduje możliwość
udzielenia diagnoście laboratoryjnemu odbywającemu
specjalizację w ramach umowy o pracę urlopu bezpłatnego na czas trwania specjalizacji albo urlopu szkoleniowego
w wymiarze niezbędnym do zrealizowania programu specjalizacji lub części programu (§ 9 ust. 1 pkt 1 i 2). Udzielenie
urlopu szkoleniowego lub urlopu bezpłatnego ma charakter
fakultatywny. Zatem pracownikowi nie przysługuje roszczenie o udzielenie takiego urlopu. Czy dodatkowo diagnoście
laboratoryjnemu odbywającemu specjalizację przysługuje
6 dni urlopu określonego w art. 1032 § 1 k.p. jako przystępującemu do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje. Nie
budzi wątpliwości, że urlop ten diagnoście laboratoryjnemu
nie przysługuje. Po pierwsze w art. 1032 § 1 nie wymieniono
egzaminu specjalizacyjnego. Po drugie diagnosta laboratoryjny odbywający specjalizację w ramach umowy o pracę
zawiera z pracodawcą umowę określającą wzajemne prawa
i obowiązki wynikające z odbywania specjalizacji. Umowa
ta może również określać kwestie wymiaru ewentualnego
urlopu szkoleniowego oraz urlopu na czas egzaminu specjalizacyjnego.
Z całą pewnością urlop szkoleniowy dla pracownika przystępującego do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe nie przysługuje diagnoście laboratoryjnemu odbywającemu szkolenie, kurs itp. Chociażby ta forma doskonalenia
zawodowego kończyła się testem czy inną formą sprawdzenia uzyskanych wiadomości niezbędną do uzyskania dyplomu, certyfikatu czy zaświadczenia o ukończeniu kuru czy
szkolenia.
Kolejna wątpliwość dotyczy diagnostów laboratoryjnych odbywających studia podyplomowe. A konkretnie czy w ostatnim roku studiów przysługuje im 21 dni urlopu szkoleniowego na przygotowanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie
się i przystąpienie do egzaminu dyplomowego (art. 1032 § 1
k.p.)? Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września 2011 r. w sprawie tytułów
zawodowych nadawanych absolwentom studiów, warunków
wydawania oraz niezbędnych elementów dyplomów ukończenia studiów i świadectw ukończenia studiów podyplomowych oraz wzoru suplementu do dyplomu (Dz.U. Nr 196,
poz. 1167) osoba kończąca studia podyplomowe uzyskuje
świadectwo ich ukończenia. Warunkiem jego otrzymania
jest uzyskanie określonych efektów kształcenia i co najmniej
60 pkt ECTS, złożenie egzaminów oraz złożenie pracy końcowej (nie zaś pracy dyplomowej) lub egzaminu końcowego
344
(nie zaś dyplomowego), jeżeli przewiduje to program kształcenia studiów podyplomowych (§ 6 rozporządzenia). To
w zasadzie przesądza, że pracownikowi odbywającemu
studia podyplomowe nie przysługuje urlop szkoleniowy
w rozumieniu art. 1032 § 1 k.p. Nie ma natomiast przeszkód
prawnych aby np. w układzie zbiorowym pracy pracodawca
określił zasady ułatwiania podnoszenia kwalifikacji zawodowych w ramach studiów podyplomowych.
Kiedy zatem diagnosta laboratoryjny będzie mógł skutecznie
żądać od pracodawcy uprawnień określonych w art. art. 1032
§ 2 k.p.? Np. wówczas gdy odbywać będzie studia wyższe
na kierunku zdrowie publiczne. Pod warunkiem jednak, że
podnoszenie kwalifikacji zawodowych nastąpi z inicjatywy
lub za zgodą pracodawcy. Te same uprawnienia będą przysługiwały np. technikowi analityki medycznej, który za zgodą
lub z inicjatywy pracodawcy rozpocznie studia wyższe.
Zasada ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji
zawodowych odnosi się przede wszystkim do kwalifikacji
niezbędnych do należytego wykonywania aktualnej pracy
albo też do kwalifikacji przydatnych do pracy, którą pracownik ma świadczyć w przyszłości u danego pracodawcy [5].
Nie można zatem przypisać pracodawcy obowiązku ułatwiania podnoszenia jakichkolwiek kwalifikacji, uzależnionych od
chęci pracownika. Rozwijanie zainteresowań w dowolnym
zawodowym kierunku jest inicjatywą pracownika a pracodawca może wyrazić wolę pomocy i udzielić pomocy w tym
dokształcaniu. Normy prawne zawarte w art. 17 oraz art.
94 pkt 6 k.p., nawet w przypadku dokształcania zgodnego
z profilem wykonywanej pracy, nie dają pracownikowi prawa
(w znaczeniu posiadania roszczenia) do żądania od pracodawcy zorganizowania czy też sfinansowania konkretnych
szkoleń, kursów lub studiów. Skoro pracodawca ma obowiązek ułatwiania pracownikowi podnoszenie jego kwalifikacji,
lecz nie ma obowiązku zorganizowania czy też opłacenia
mu konkretnego kursu czy szkolenia, to nawet uznając quasi-roszczeniowość tego uprawnienia, pracownik mógłby się
domagać co najwyżej zmiany rozkładu czasu pracy, przyznania dodatkowych dni wolnych, nieobciążania go obowiązkiem pracy w godzinach nadliczbowych itp. [6].
Pracownikowi zdobywającemu lub uzupełniającemu wiedzę
na innych zasadach niż z inicjatywy lub za zgodą pracodawcy może być przyznane zwolnienie z całości lub części dnia
pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia lub urlop
bezpłatny. Wymiar tych uprawnień jest ustalany w porozumieniu zawieranym między pracodawcą i pracownikiem (art.
1036 k.p.).
Podsumowanie
Przedstawione powyżej rozważania prowadzą do zasadniczego pytania. Jakie jest uzasadnienie do odmiennego
traktowania specjalizacji diagnostów laboratoryjnych w porównaniu ze specjalizacjami lekarzy i lekarzy dentystów
oraz pielęgniarek i położnych? I nie chodzi tu o sposób i tryb
przeprowadzania oraz odbywania specjalizacji, choć ten też
może wymagać zmian [7]. Mam tu na myśli przede wszyst-
kim stronę finansową a właściwie precyzyjnie ponoszenie
przez diagnostów laboratoryjnych pełnych kosztów związanych z odbywaniem specjalizacji i egzaminem specjalizacyjnym. Fakt, że rozporządzenie dotyczące specjalizacji
diagnostów laboratoryjnych daje wytyczne co do ustalania
opłat za specjalizację nie stanowi gwarancji niskich kosztów
tej formy doskonalenia zawodowego. Przyjęta konstrukcja
powoduje, że wachlarz opłat „specjalizacyjnych” jest dość
różnorodny. Co prawda istnieje, niestety niewykorzystywana, możliwość dofinansowania z budżetu państwa kosztów
związanych ze szkoleniem specjalizacyjnym. Fakultatywny
jej charakter przy niedostatkach środków finansowych w budżecie państwa nie rokuje, przynajmniej na razie, wielkich
szans na uzyskanie wspomnianego dofinansowania.
Problemem jest także fakultatywność udzielenia diagnoście
laboratoryjnemu urlopu szkoleniowego i innych form pomocy określonych w rozporządzeniu dotyczącym specjalizacji
diagnostów laboratoryjnych. I tak np. na podstawie art. 16s
ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, lekarzowi przysługuje urlop szkoleniowy w wymiarze 6 dni na
przygotowanie się i przystąpienie do PES. Za czas urlopu
szkoleniowego lekarz zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Te rozważania dają podstawę do twierdzenia, że to nie organizatorowi systemu a przede wszystkim diagnoście laboratoryjnemu zależy na uczestnictwie we wszelkich formach
doskonalenia zawodowego, w tym uzyskaniu specjalizacji.
A dodatkowo sam, niejednokrotnie w ramach urlopu wypoczynkowego, musi znaleźć na to czas na realizację programu specjalizacji i dodatkowo za to zapłacić.
Sprawne funkcjonowanie systemu doskonalenia zawodowego wymaga inicjatywy nie tylko ze strony diagnostów
laboratoryjnych, ale również organizatora systemu a także
świadczeniodawców. Nie można bowiem zapominać, że wyniki badań laboratoryjnych są podstawą około 60% decyzji
lekarskich i generują około 10% kosztów opieki zdrowotnej
[8].
Na początek postulować należy zmiany legislacyjne lub chociażby organizacyjne w zakresie finansowania specjalizacji
diagnostów laboratoryjnych. Mam tu na myśli finansowanie
z budżetu państwa chociażby części kosztów specjalizacji albo przynajmniej ustalenie sztywnych zasad obliczania opłat ponoszonych przez diagnostów laboratoryjnych.
I oczywiście dodatkowo wprowadzenie regulacji faktycznie
zobowiązujących pracodawców do ułatwiania doskonalenia
zawodowego, chociażby w formie specjalizacji.
pracowników. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2009; 9: 28.
6. Budka B. Uprawnienia pracownika w razie naruszenia przez
pracodawcę obowiązku ułatwiania pracownikom podnoszenia
kwalifikacji zawodowych - artykuł dyskusyjny. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2008; 11: 14.
7. Augustynowicz A, Owczarek H. Propozycje zmian w systemie
diagnostyki laboratoryjnej. Diagn Lab 2010; 3: 339-344.
8. Solnica B. Znaczenie badań laboratoryjnych w medycynie zapobiegawczej i naprawczej. Prawo i Medycyna 2010; 41: 81.
Zaakceptowano do publikacji: 11.06.2012
Adres do korespondencji:
dr n. praw. Anna Augustynowicz
Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego
01-813 Warszawa, ul. Marymoncka 99/103
e-mail: [email protected]
Piśmiennictwo
1. Boratyńska M, Konieczniak P. Prawa pacjenta, Warszawa 2001,
s. 173.
2. Budziszewska-Makulska A. (w:) Augustynowicz A, Budziszewska-Makulska A, Tymiński R, Waszkiewicz M. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej. Komentarz. Warszawa 2010, s. 156.
3. Budka B. Kwalifikacje a kwalifikacje zawodowe pracowników.
Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2009; 6: 9-12.
4. Frączek M. Konsultacje i wyjaśnienia, Praca i Zabezpieczenie
Społeczne 2010; 9: 40-41.
5. Wiącek A. Prawne formy podnoszenia kwalifikacji zawodowych
345