Wybrane źródła do dziejów ewangelicko – augsburskiej parafii w

Wybrane źródła do dziejów ewangelicko – augsburskiej parafii w

Wybrane źródła do dziejów ewangelicko – augsburskiej parafii
w mieście Władysławowie w XIX wieku.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie w swych zbiorach przechowuje wiele
należycie dotąd niewykorzystanych a interesujących dokumentów źródłowych, wytworzonych
w XIX wieku przez instytucje, które odpowiedzialne były za funkcjonowanie Kościoła
Ewangelicko – Augsburskiego w Królestwie Polskim. W obrębie zespołu o nazwie Komisja
Województwa Kaliskiego istnieje szereg zbiorów dokumentów stanowiących ciekawą bazę
źródłową do rozważań o historii parafii ewangelicko-augsburskich w Królestwie Polskim1. Mimo
iż istnieją pozycje książkowe traktujące o parafii władysławowskiej w tym okresie, jednak dzieje
władysławowskiej parafii są przedstawione jedynie na obrzeżach tych większych syntez. 2 Wymaga
to więc dalszych badań. Stąd też poniższa próba przybliżenia wybranych źródeł.
Znajdują się tam korespondencje, instrukcje, zalecenia, formularze składek parafian,
sprawozdania z wyborów do ciał kolegialnych działających w parafii, które dostarczają wielu
informacji o funkcjonowaniu parafii władysławowskiej w tamtym okresie.
W niniejszym artykule przytoczono w całości lub w części wybrane dokumenty, dokumenty
o dużej wartości źródłowej, starając się w miarę możliwości przytoczyć ich oryginalny zapis:
„Pismo Konsystorza Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskim
nr 1633 6/18 kwietnia 1855 r. w Warszawie,
Do Przewielebnego Superintendenta3 Dyecezji
Ewangelicko-Augsburskiej Kaliskiej.
Zwróciwszy uwagę swoją na przedstawione przez przewielebnego superintendenta Dyecezji
Ewangelicko - Augsburskiej Kaliskiej pod d. 18/30 maja r. zeszłego Nr. 817 protokoła dokonanego
w dniu 9/21 tegoż miesiąca i roku w mieście Władysławowie w powiecie konińskim wyboru
Jakóba Gassmann, dotychczasowego administratora parafii władysławowskiej, na stałego jej
pastora, na podaną sobie przez Niego wokacją wydaną dla tegoż Gassmann wraz z wszelkiemi
należącemi doń allegatami oraz na wniosek Przewielebnego ks. superintendenta z d. 17/29 marca
r. b. Nr 531 wykazujący potrzebę konieczną udzielenia całkowitej płacy pastorskiej X Gassmann
gdyż tenże nie mając onej w Władysławowie nadal utrzymać się niemoże, ponieważ właściciele
dóbr tych odmawiają nadal wydzielenia miejscowemu Pastorowi przeszło od lat pięćdziesięciu
1 Podstawą do rozważań w artykule jest znajdujący się w AGADzie, w zespole Komisja Województwa Kaliskiego,
sygn. 3219 - opis kościoła ewangelickiego, dalej KWK, 3219; wszystkie cytaty źródłowe pochodzą stamtąd.
2. E. Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939. Eine Parochialgeschichte in
Einzeldarstellungen [Gminy ewangelicko - augsburskie w Polsce 1555-1939. Historia poszczególnych parafii],
Selbstverlag des Verfassers, Vierkirchen 1971.,
tenże: Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden der Kalischer Diözese [Gminy ewangelicko-augsburskie diecezji
kaliskiej], Günther Wolff zu Plauen im Vogtland 1937, str. 17-38.
3 Por. O. Kiec, Protestantyzm w Poznańskiem 1815 – 1918, Warszawa 2001, s. 34.
bezsprzecznie wydzielanego corocznie deputatu w ordynaryi i drzewie inwentarzem wszelkiej
własności kościelnej szczegółowo wykazanego, Konsystorz z mocy par. 21 Najwyżej zatwierdzonej
na dzień 8/20 lutego 1849 roku Ustawy dla Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Królestwie
Polskim wokację wydaną Jakóbowi Gassmann na pastora władysławowskiego potwierdza, przy
warunkowem ograniczeniu tego Duchownego do wstrzymania się od poboru deputatu wykazanego
w ordynaryji i drzewie przypadającego jemu od dziedziców Russocic i Władysławowa a zarazem
postanawia pozostawić pewien przeciąg czasu oddzielnie odznaczyć się mający, Hrabstwu
Gurowskim do namysłu, po upływie którego konsystorz przedsięwziąłby kroki procesowe o wydanie
kwestionowanego przez Hrabstwo Gurowskich deputatu pastorowi Władysławowskiemu, a nawet
gdyby ciągle trwali w zamiarze niewydawania onego, i o przeniesienie głównego punktu Parafii
z Władysławowa w inne miejsce. Dwa egzemplarze zatwierdzonej dla ks. Gassmann wokacyji wraz
z instrukcją i taxą opłat jurium stolae4, opisem immolumentów i protokólem wyborczym, Konsystorz
w załączeniu przewielebnemu Superintendentowi zwraca, z zaleceniem, aby Przewielebny
Superintendent w myśl art. 29 powołanej już wyżej ustawy kościelnej ks. Jakóbowi Gassmann
na pastora parafii ewangelicko-augsburskiej w Władysławowie uroczyście zainstalował i należny
od niego papier stemplowy nominacyjny ściągnąwszy, Konsystorzowi do skassowania nadesłał.
O potwierdzenie wokacyji ks. Jakóba Gassmannn na Pastora Władysławowskiego, Konsystorz pod
jednem Rząd Gubernialny Warszawski zawiadamia, oddzielnie zaś nie omieszka wydać potrzebne
zarządzenie
względem
uiszczenia
temu
Duchownemu
przypadającej
z
pastoratu
Władysławowskiego płacy.
Podpisano:
(-)Rzeczywisty Radca Stanu Szambelan JCK Mości Prezes.”5
Z powyższego bezsprzecznie więc wynika, że właściciel Władysławowa i Russocic, hrabia
Gurowski, mimo wcześniejszych zobowiązań i obowiązującego prawodawstwa nie wywiązywał się
z ciążących na nim powinności wobec parafii. Następnie konsystorz zaleca, aby z kasy pow.
konińskiego rocznie, licząc od 1 stycznia 1855 r. wypłacać rocznie 192 rubli srebrem - ratach
kwartalnych z dołu po 48 rs. 6.
Kłopoty finansowe, z jakimi parafia borykała się nasilały się szczególnie w momentach,
gdy nie było aktualnie sprawującego swe posługi pastora. Świadczy o tym poniższy list Kolegium
Kościelnego:
4 Prawo dochodów ze stuły, czyli z pełnienia posług pasterskich.
5 AGAD, KWK, sygn. 3219, Opis Kościoła Ewangelickiego we Władysławowie.
6 O. Kiec, tamże, s. 45.
„List 13/25 z lutego 1856 r.
Od półrocza 1852 r. tj od śmierci pastora Karola Bartsch, dziedzic dóbr Russocice, hrabia sumy
tej w etacie umieszczonej nie płaci, utrzymując jakoby suma ta dawniej tylko ad personam
Pastorowi Bartsch płacona była. Kollegium kościoła dołącza kopię Wokacyji Pastora Bartsch
wydana w dniu 28 grudnia 1809 r. przez dawnego dziedzica dóbr Russocic hrabiego Władysława
Gurowskiego, której oryginał przez śp. Pastora Karola Bogumiła Bartsch przy podaniu jego
o emeryturę konsystorzowi przesłany w miesiącu sierpniu 1839 r. I dotąd powrócony nie został
w tejże wokacyji przez Hrabiego Władysława Gurowskiego dla pastora Bartsch wydanej summa
rs. 18 jest zamieszczona i na tej zasadzie także prze obecnego dziedzica dóbr Russocic do kasy
kościelnej wniesioną być winna.
Ażeby to jednak nastąpiło, władza wyższa środki zaradcze
przedsięwziąć musi, gdyż hrabia Józef Gurowski dobrowolnie sumy tej nie płaci.”7
Kolejnym źródłem świadczącym o działalności Kolegium Kościelnego parafii władysławowskiej
jest pismo Konsystorza w sprawach finansowych oraz w sprawie powołania kantora przy domu
modlitwy należącym do omawianej parafii.
Częściowo więc przybliża wydatki, jakie ponoszone były na funkcjonowanie parafii:
„Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych
Wydział Biuro Kontroli Rachunkowej
dn. 16/28 maja 1856 r.
Do rządu Gubernialnego Warszawskiego
Konsystorz ewangelicko-augsburskiego przy raporcie z dn. 21/2 marca kwietnia 1856 r. Nr
950 przedstawił Kommisjii Rządowej do potwierdzenia projekt do etatu dla parafii tegoż wyznania
w mieście Władysławowie na lat trzy 1855-57 zporządzony. Komisja Rządowa stosownie do par.
187 ustawy dla kościoła ewangelicko-augsburskiego na dniu 8/20 lutego 1849 r. najwyżej
zatwierdzonego powyższy projekt porównawszy z złożonemi przy nim dowodami i inwentarzem
własności pomienionej parafii w Władysławowie zatwierdziła, ułożony na zasadzie takowego
projektu etat dla tejże parafii na lata 1855-6-7 obejmujący corocznie dochodu rs. 569 kop. 41
i tyleż rozchodu. Przy niniejszym zaś przesyłając trzy egzemplarze wspomnianego etatu i dowody
przy projekcie złożone poleca Rządowi Gubernialnemu aby niezwłocznie nadał im obrót wskazany
a art. 45 i 46 instrukcji rachunkowo-kasowej dla kościoła ewangelicko-augsburskiego na dniu 3/15
grudnia 1849 r. przez komisję rządową wydanej. Na kantora przy domu modlitwy (desygnuje się)
Ferdynanda Peglan w powiecie konińskim grudzień 1855 r. - Holendry Staro-Paprockie.
7 AGAD, tamże.
Objaśnienie do prowizorium. Płace: Pensja dla pastora, dla kantora oraz dla zakrystyana, dla
kasjera kościelnego w stosunku rozpisanej stawki na parafian, wino i opłatki, podatki i opłaty
ciężarów przywiązanych do nieruchomości kościelnych , na potrzeby kancelaryjne, prenumeratę
Dzienników Praw i Gubernialnych do dyspozycji Kollegium Kościelnego, oraz na pomniejsze
reperację budowli i nieprzewidziane wydatki do dyspozycji konsystorza .
Podpisano: (-) Dyrektor Wydziału Rzeczywisty Radca Stanu.
W tym miejscu warto przybliżyć liczbę wyznawców kościoła władysławowskiego, którą
udało się ustalić w połowie XIX wieku.8
Struktura ludnościowa parafii Władysławów. Spis parafian z roku 1855.
Lp.
Gmina
Wieś
Liczba rodzin
Liczba dusz
1.
Miasto Władysławów
-
45
202
2.
Russocice
Russocice
2
13
3.
Polichno
1
5
4.
Międzylesie
16
78
5.
Mikołajew
3
9
6.
Przemysław
6
25
7.
Bolesław
3
14
8.
Milinów
24
100
9.
Natalia
11
42
10.
Skarbki
4
24
11.
Felicjanów
22
107
12.
Tury
26
128
13.
Utrata
1
7
14.
Chylin
2
10
15.
Wyszyna
1
10
16.
Folusz
1
4
17.
Piła
2
8
18.
Adamów
1
4
19.
Jabłonna
2
5
20.
Dezyderia
2
9
21.
Wierzchy
2
6
413
1831
Razem
8 AGAD, tamże, rozpis składki posiłkowej dla kościoła.
Parafia była jednak rozleglejsza, wystarczy wspomnieć, iż z gmin sąsiadujących w omawianym
okresie do parafii Władysławów należeli mieszkańcy wiosek:
z gminy Brudzew - Brudzew, Brudzewo, Nowa Wieś, Tarnowo,
z gminy Ruszków - Police Mostowe,
z gminy Grzymiszew – Grzymiszew,
z gminy Leszcze – Daniszewo,
z gminy Paprotnia - Holendry Staropaprockie oraz Kolonia Paprocka,
z gminy Krzymów - Drożynie,
z gminy Tuliszków - miasto Tuliszków , Wieś Zadworna, Smolarnia.
Konsystorz ewangelicko-augsburski – z ramienia administracji państwowej zabiegał o niezbędne
remonty świątyni i budynków przyległych. Prześledzić więc należy jego zabiegi w tym temacie:
„Pismo konsystorza z 6/18 kwietnia 1856 roku.
Do Rządu Gubernialnego Warszawskiego, nr 118.
Część dachu na plebanii przy kościele Ewangelicko-Augsburskim w Władysławowie
potrzebuje śpiesznej reperacyji, Konsystorz ma honor przeto upraszać o zarządzenie uformowania
potrzebnego na to anszlagu (wykazu kosztów) i spisanego podania onego do dalszego postąpienia.
Oddzielnie również Rząd Gubernialny poleci sporządzić anszlag na postawienie tamże szopy
w miejscu zapadniętej.”
Wszelkie wybory do ciał kolegialnych też były raportowane stosownymi zawiadomieniami:
„Konsystorz ew.-augs. dn. 23 maja/4 czerwca 1856 r.
Do rządu Gubernialnego.
Za powołaniem się na odezwę z dnia 17/29 maja 1840 roku nr 2301 konsystorz ma honor
przesłać rządowi Gubernialnemu w załączeniu jeden exemplarz protokołu uskutecznionego pod. d.
26 lutego/9 marca r.b. wyboru Dozoru Cmentarzowego w Daniszewie w parafii ewangelickoaugsburskiej Władysławowskiej w pow. konińskim istniejącego, a przez siebie w dniu dzisiejszym
zatwierdzonego. Załączając zaś również jeden egzemplarz protokołu deklaracyjnego spisanego
z Ewangelików w Daniszewie i Leszczach pod. d. 18/30 września 1854 r. względem utrzymania
tamże obok kantoratu szkółki ewangelickiej Religijnej, w miejscu Elementarnej zarazem, konsystorz
z odniesieniem się do odezwy z d. 2/14 czerwca 1848 r. Nr. 1999 ma honor zakomunikować
Rządowi Gubernialnemu, z zamówieniem zwrotu, w czterech egzemplarzach wokacją, spis
emolumontów i instrukcją wydaną dla Karola Weinkrecht, na Kantora i Nauczyciela Szkoły
Religijnej w Daniszewie, a to powołanego w miejsce uwolnionego z takowej posady Fryderyka
Prüfer z prośbą o udzielenie opinii, czyli nie ma co do nadmienienia przeciwko rzeczonemu spisowi
emolumentów wykazującemu uposażenia Kantora w Daniszewie.
Jeżeliby w tym względzie potrzebne były jeszcze jakie bliższe objaśnienia lub wiadomości, takowe
Rząd Gubernialny raczy zasięgnąć z miejsca, z wiedzą wszakże ks. Gassmann, jako właściwego
pastora w Władysławowie urzędującego.
Podpisano: (-) Superintendent generalny.”9
Ciekawym dokumentem jest poświadczenie wyboru Dozoru cmentarza którego dokonywano za
zezwoleniem superintendenta. Poprzedzone to było jak się wydaje wnikliwą analizą osoby
kandydata i szczególnymi zaleceniami:
„Konsystorz Ewangelicko-Augsburski
w Królestwie Polskiem.
Wznowiony dozór Cmentarzowy Ewangelicki dla domu modlitwy i cmentarza w Daniszewie
w Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Władysławowie, niniejszem potwierdza, polecając mu jak
najtroskliwsze wypełnianie obowiązków na siebie przyjętych, a to stosownie do Słów Piotra
Apostoła w Liście Jego I-ym w rozdziale IV tym w Wierszu 10 i 11 wypisanych, dla przestrzegania
wszystkiego tego, co się dotyczy dobra i ulepszeniu miejscowego domu modlitwy, szkoły
i cmentarza 10.
Wokacja dla Pana Ferdynanda Peglan na nauczyciela i kantora wiejskiego
na Holendrach Starej Paprotni.
Rozpoznawszy dowody kwalifikacyjne jak również świadectwa o prowadzeniu się Pana
Ferdynanda Peglan posiadającego zezwolenie Przewielebnej Superintendentrury Ewangelickiej
Augsburskiej Kaliskiej o staranie się o posadę nauczyciela i kantora wiejskiego na Holendrach
Starej Paprotni w imieniu całej gminy powołujemy go w skutku wyboru pod dniem 4/16 listopada
r.b na wzmiankowaną posadę nauczyciela i kantora wiejskiego przy naszym domie modlitwy
i zalecamy, iżby stosownie do takowego powołania i podług Instrukcji tu dołączonej, wszelkie
obowiązki nią objęte ścisłe wykonywał, aby przykładał się ile możności do utrzymania dobrego
9 AGAD, tamże.
10 Por. K. Kulisza, Kazania z roku 1898. “Przegląd Ewangelicki” nr 1, 2005 r., s.79-80:
„...Tak, ludu ewangelicki, Jeżeli dziś pomiędzy katolikami czczą nie tylko mnichów i duchownych, ale też wiernego
i sumiennego robotnika i dobrego urzędnika, i pilnego rolnika, to jest duch, który wyszedł z kościoła ewangelickiego,
bo nie mógł kościół katolicki zamknąć drzwi przed duchem ewangelickim. Praca jest dla człowieka, dla grzesznika
obroną, dobrodziejstwem. Kiedy człowiek nie pracuje wtedy najskłonniejszy jest do grzesznych myśli
i najprzystępniejszym dla pokusy. Każda chwila spędzona bez pracy więcej nad to niż na odpoczynek człowiekowi
potrzeba – każda taka chwila – jest kradzieżą, a kradzież sprzeciwia się woli Bożej. Praca rozbudza odwagę, ufność,
napawa pokojem i wtedy, gdy człowiek największe przeciwności zwycięża, wtedy czuje się najszczęśliwszy.”
porządku, aby prowadził się moralnie i cnotliwie, aby był posłusznym rządowi i swym władzom
przełożonym w szczególności aby wszelka uległość okazywał Wielebnemu księdzu Pastorowy naszej
Gminy Ewangelickiej jako bezpośredniemu nad nim Zwierzchnikowy i ściśle wszystko to co przez
niego zleconenem zostanie, wykonywał. Z naszej strony poczytujemy sobie za obowiązek załączyć
emolumentów w którym objęte są Dochody jemu należne i pensya, którą regularnie pobierać będzie
za pełnienie przyjętych na się obowiązków, zapewniając mu naszą życzliwość i pomoc.11
Dan na Stare Paprockie Holendrach 16/28 września 1854 r.
Dozór Cmentarzowy gminy Ewangelickiej Augsburskiej
na Holendrach Starej Paprotnii.
Instrukcja dla pana Ferdynanda Peglan, Kantora Wiejskiego przy domie modlitwy na Holendrach
Paprockich Starej Paprotni:
1. Obowiązkiem będzie jego aby Nabożeństwo w miejscowym domu bez przerwy w czasie
niżej oznaczonym i w porządku przez Generalny Konsystorz Wyznań EwangelickoAugsburskim przypisanym z sumiennościom wypełniał.
2. Nabożeństwo takowe przez Niego ma bydź odbywanym w niedzielę wyznaczoną a w święta
uroczyste Bożego Narodzenia Wielkiej Nocy i Światek z wyłączeniem tych dni w których
parafia powinna się znaydować w kościele parafialnym.
3. A przeto winien Nabożeństwo rozpoczynać odśpiewaniem pieśni porannej z kancyonału
nowego Warszawskiego.
4. Odczytaniem przypadającego z kolei listu lub ewangelii świętej lub innego albo dwóch
rozdziałów z Pisma św. Z poprzednim odczytaniem odpowiedniej modlitwy z kancyonału
nowego Warszawskiego.
5. Po odczytaniu lekcyji lub Ewangelii lub rozdziału z Pisma św. zajmie się odśpiewaniem
pieśni głównej przed kazaniem z rzeczonego kancyonatu.
6. Następnie odczyta kazanie z Kleinerta Hirtenstimme po czem modlitwę z kanyonału
wspomnianego i modlitwę pańską Oyczenasz.
7. Ukończy nabożeństwo odśpiewaniem właściwej pieśni z kancyonału rzeczonego.
8. Ażeby był we wszystkim posłuszny pastorowy jako najbliższemu nad nim zwierzchnikowy
i poleceniem dozoru Cmentarzowego wypełniający chętnie wszelkie dane sobie od nich
polecenia i powołania jego tyczące.
9. Aby dzieciom tych wyznawców ewangelickich którzy do towarzyszenia cmentarzowego
ewangelickiego i szkolnego należą 2 razy na tydzień udzielił naukę do szkoły
uczęszczającym uprawiając całą przybywającą młodzież tak w czytaniu jak szczególnej
w poznawaniu melodyji i śpiewów kościelnych i odśpiewaniu odpowiedzy czyli tzw.
11 Por. T. Stegner, Polacy-ewangelicy w Królestwie Polskim 1815-1914, Gdańsk 1982. s. 93.
Responsoryow przy nabożeństwie w kościele używanych.
10. Aby nauki w godzinach planem przepisanych bez względu na liczbę uczniów do szkół
uczęszczających z zastosowaniem sie do przepisów w tym względzie w kraju naszym
obowiązujących w miejscu na to wyznanczonem codziennie sam udzielał z z wyjątkiem tylko
tych dni i czasów którym uczniowie uwolnieni być maja od nauki.
11. Ażeby podczas lekcji ciągle był w szkole obecnym, i niczem innem sie przez ten czas nie
trudnił, i na to przede wszystkim miał oko, ażeby obok nauki spokojność przyzwoitość i
moralność zachowana była.
12. Gdy lekcje codzienne zaczynać od modlitwy i na niej kończyć sie winny.
13. Ażeby wykładał młodzieży mającej bydź konfirmowaną zasady nauki religii wyznania
ewangelicko-augsburskiego z katechizmu doktora Marcina Luter w przeciągu ośmiu
miesięcy każdego roku, zaś początkowym w ciągu całego roku.
14. Aby do wywodu żadnej kobiety nie przyjmował.
15. Aby nie miewał żadnych mów przy pogrzebach ani przysposobiających do ślubów
16. Aby miał dozór nad cmentarzem i klucze do niego i trudnił się utrzymaniem rachunków.
17. Obowiązany jest w szczególności aby wszędzie i zawsze prowadził się przyzwoicie i
moralnie wraz z domownikami swemi unikając tego wszystkiego coby mogło bydź
zgorszeniem dla stowarzyszonej gminy i pokój jej zakłócić12.”
Warto dodać, iż w 1858 roku członkami Kollegium Kościelnego byli: Karol Kneiffel, Gotlieb
Muller, Truschkei Wilhelm, Andrzej Cerecki.
Zakończenie.
Dużym wyzwaniem, ale i zarazem wdzięcznym podmiotem badań jest historia małych ojczyzn,
historia lokalnych społeczeństw protestanckich, obszar terytorium na którym funkcjonowały,
problemy codzienne trapiące parafie protestanckie. Wydaje się to potrzebne w świetle nowych
dyskusji, jakie rozgorzały w ostatnich latach w omawianym obszarze13.
Powyższy artykuł jest nieśmiałą próbą odtworzenia na podstawie źródeł oraz przybliżenia
zasad funkcjonowania i zależności rządzących parafią ewangelicko-augsburską w realiach zaboru
rosyjskiego, której siedziba była w mieście Władysławowie, terytorium zaś obejmowało znaczną
część subregionu konińskiego.
Piotr Szewczyński
12 AGAD, tamże.
13 K. Clements, Europa jako wspólne zadanie chrześcijan, “Myśl Protestancka”, nr 1-2, 2004, ,s. 3.
„...założeniem przyjętym w środowiskach ekumenicznych jest przekonanie, iż jako chrześcijanie, bez względu na
konfesję, połączeni jesteśmy pewnym dobrem wspólnym i że w przyszłości łączyć nas będzie jeszcze więcej wspólnego
niż w chwili obecnej. Ale co zasadniczo łączy nas jako chrześcijan europejskich? Coraz większe obawy towarzyszą
odpowiedzi na to pytanie.”