AUTOREFERAT
Transkrypt
AUTOREFERAT
Załącznik 3 dr Michał Kupiec AUTOREFERAT Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Katedra Ekologii, Ochrony i Kształtowania Środowiska Szczecin, 24.07.2014 Spis treści: DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA ................................................................................................. 2 1. 2. 3. 4. 5. DANE PERSONALNE ............................................................................................................. 2 POSIADANE DYPLOMY, STOPNIE NAUKOWE/ARTYSTYCZNE.......................................................... 2 INFORMACJE O DOTYCHCZASOWYM ZATRUDNIENIU W JEDNOSTKACH NAUKOWYCH/ARTYSTYCZNYCH 2 WYKAZANIE OSIĄGNIĘCIA STANOWIĄCEGO PODSTAWĘ POSTĘPOWANIA HABILITACYJNEGO .............. 2 SYNTETYCZNE OMÓWIENIE ROZPRAWY HABILITACYJNEJ.............................................................. 3 5.1. Wprowadzenie ............................................................................................................ 3 5.2. Założenia metodyczne pracy ....................................................................................... 4 5.3. Syntetyczne omówienie wyników ............................................................................... 6 5.4. Wnioski ...................................................................................................................... 12 6. OMÓWIENIE POZOSTAŁYCH WYNIKÓW DOROBKU NAUKOWEGO ................................................ 15 6.1. Wpływ czynników naturalnych i antropogenicznych na chemizm wód i warunki funkcjonowania małych zlewni. ....................................................................................... 15 6.2. Przemiany chronostruktury krajobrazu i czynniki je determinujące ........................ 16 6.3. Zarządzanie terenami chronionymi. Turystyczne wykorzystanie zasobów kulturowych i naturalnych ............................................................................................... 18 6.4. Toksyczne oddziaływanie metali ciężkich na środowisko ......................................... 19 6.5. Problematyka rozwoju lokalnego w krajach rozwijających się ................................. 19 6.6 Prace o charakterze eksperckim i edukacyjnym ........................................................ 20 1 DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA 1. Dane personalne: Michał Stanisław Kupiec Data i miejsce urodzenia: 10.03.1971, Warszawa 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe/artystyczne – z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej Magister biologii, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk Przyrodniczych, 11.06. 1994, tytuł pracy magisterskiej: „Kompleksowa ocena jakości wód w aspekcie badań biologicznych i fizykochemicznych Stawów Syrenich w Szczecinie”, promotor: prof. dr hab. Wawrzyniec Wawrzyniak. Doktor nauk rolniczych w zakresie kształtowania środowiska, Akademia Rolnicza w Szczecinie, Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, 28.11.2001, tytuł pracy doktorskiej: „Chemizm wód cieków odwadniających obszar Wzgórz Bukowych”, promotor: prof. dr hab. Zdzisław Zabłocki, recenzenci: prof. dr hab. S. Borowiec, prof. dr hab. J. Pawlik-Dobrowolski. Dodatkowe wykształcenie: studia podyplomowe Urbanistyka i Planowanie Przestrzenne, Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury (2013). 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych/artystycznych Asystent (1994 – 1999) w Katedrze Ekologii i Ochrony Środowiska AR Szczecin Student studiów doktoranckich (1999-2001) na Wydziale Rolnictwa i Kształtowania Środowiska AR Szczecin Adiunkt (2002-2009) w Katedrze Ochrony i Kształtowania Środowiska, AR Szczecin Adiunkt (od 2009) w Katedrze Ochrony i Kształtowania Środowiska, ZUT Szczecin 4. Wykazanie osiągnięcia stanowiącego podstawę postępowania habilitacyjnego Osiągnięciem naukowym wynikającym z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595 ze zm.) jest rozprawa habilitacyjna pod tytułem: „Przemiany krajobrazowe wybranych dolin rzecznych w Polsce północno – zachodniej, od XIX do początków XXI wieku”, wydana w 2014 roku w wydawnictwie uczelnianym ZUT w Szczecinie. 2 5. Syntetyczne omówienie rozprawy habilitacyjnej 5.1. Wprowadzenie Badania chronostruktury krajobrazu mają istotne znaczenie nie tylko ze względu na wartość poznawczą w kontekście nauk przyrodniczych czy historycznych, ale przede wszystkim pomagają zidentyfikować i zrozumieć procesy kształtujące współczesne krajobrazy. Są istotnym wsparciem w kształtowaniu strategii gospodarowania przestrzenią oraz zasobami przyrodniczymi. W skali lokalnej umożliwiają identyfikację problemów przestrzennych i planowanie działań gospodarczych czy ochronnych. Doliny rzeczne są wyjątkowym przykładem zmienności krajobrazu, ze względu na dynamikę oddziaływań fluwialnych, która je kształtuje. Historia dolin rzecznych w epoce nowożytnej jest okresem niezmiernie interesującym ze względu na skalę i skutki zmian jakie w nich zaszły. W tym okresie, wskutek regulacji koryt, prac melioracyjnych, intensyfikacji rolnictwa oraz urbanizacji krajobrazu dokonała się zasadnicza transformacja fizjonomii i sposobu funkcjonowania systemów dolinowych. Paradoksalnie, wysoka dynamika krajobrazu dolinowego wpłynęła również na szybką renaturyzację części dolin w warunkach osłabienia ich wykorzystywania gospodarczego oraz objęcia ochroną obszarową. W pracy przedstawiono przemiany krajobrazu wybranych dolin rzecznych w okresie XIX-XXI wieku na obszarze północno-zachodniej Polski, zidentyfikowanie na podstawie archiwalnych i współczesnych materiałów kartograficznych. Głównym motywem podjęcia badań była chęć wypełnienia luki poznawczej w badaniach krajobrazowych, dotyczącej terenu badań i charakteru obiektów jakimi są doliny rzeczne średniej i małej wielkości. Istotnym powodem były także problemy z zagospodarowaniem dolin we współczesnych realiach gospodarczych i systemie prawnym, zauważane w licznych pracach naukowych oraz praktyce działania władz samorządowych i instytucji związanych z gospodarką wodną. Należy podkreślić, że badania prezentowane w pracy są tym bardziej istotne, że główny przedmiot zainteresowania naukowców stanowią doliny dużych rzek. Bogatą literaturę przedmiotu posiadają także doliny rzeczne wschodniego i środkowego Pomorza, natomiast w jego zachodniej części badania krajobrazowe poza pracami autora prowadzono jedynie w zlewni Parsęty. Zakres historyczny objęty badaniami, obejmuje czas podjęcia masowych prac regulacyjnych i melioracyjnych w dawnej Prowincji Pomorskiej. Podstawowym celem było zidentyfikowanie sekwencji przemian, jakie wystąpiły w krajobrazie dolin w ostatnim dwuwieczu, oraz powiązanie ich z czynnikami (naturalnymi oraz antropogenicznymi) decydującymi o ich wystąpieniu w danym okresie historycznym. Celem opracowania było również ukazanie dynamiki krajobrazów dolinowych (zakresu przestrzennego i kierunków przemian oraz powiązanych z nimi zmian struktury krajobrazu) w warunkach zróżnicowanego poziomu antropopresji. Szczegółowa analiza chronostruktury krajobrazu stała się punktem wyjścia dla formułowania wniosków dotyczących nowej hierarchii funkcji dolin rzecznych we współczesnym krajobrazie i systemie gospodarczym Pomorza. Badaniami objęto doliny rzeczne położone na obszarze dawnej Prowincji Pomorskiej, począwszy od prawobrzeżnych dopływów Odry (Myśla, Tywa, Rurzyca), poprzez rzeki 3 odwadniające obszar Niziny Szczecińskiej (Płonia, Ina, Świniec, Gowienica, Rega), po doliny Parsęty i Grabowej na wschodzie. 5.2. Założenia metodyczne pracy Sieć dolinowa obszaru badań ukształtowana została jako efekt procesów morfologicznych związanych z ostatnim zlodowaceniem. Skutkiem poligenetycznego pochodzenia dolin rzecznych Pomorza Zachodniego, jest rozwój różnorodnych form krajobrazu dolinowego: od v-kształtnych odcinków przełomowych o charakterze wąwozów, poprzez najliczniejsze odcinki dolin wykorzystujące rynny glacjalne, baseny i misy jeziorne po doliny rozwinięte w odcinkach pradolinowych. Udział odcinków własnych i sukcesyjnych w badanych dolinach był zróżnicowany, choć ogólna tendencja wskazuje na malejący udział odcinków sukcesyjnych w kierunku zachodnim. Fizjonomia dolin w znacznym stopniu determinowała ich pierwotny charakter, możliwości wykorzystania gospodarczego oraz sekwencję przemian krajobrazu. Pomorze Zachodnie na początku epoki zmian gospodarczych było regionem dość zacofanym. Podstawą gospodarki regionu było rolnictwo i rozwój tej dziedziny zdeterminował przemiany krajobrazowe także na obszarach dolinowych w ciągu ostatnich dwu stuleci. Od II połowy XVIII wieku rozpoczął się okres szczególnie intensywnych, intencjonalnych zmian zagospodarowania dolin rzecznych na Pomorzu, wskutek rozwoju technik hydrotechnicznych i melioracyjnych. Od II połowy XIX wieku programami prac objęto większość rzek obszaru. Szczyt rozwoju melioracji i regulacji rzek na analizowanym obszarze przypada na okres 19001918. Rozwój rolnictwa spowodował znaczne odlesienie całego obszaru oraz zagospodarowanie większości dolin. Po zakończeniu II wojny światowej państwo polskie przejęło obszar Pomorza z olbrzymimi zniszczeniami infrastruktury. Odbudowę prowadzono w ciągu lat 50., a następnie przystąpiono do intensyfikacji produkcji rolniczej m.in. poprzez kolejne wielkie projekty melioracyjne. Największe nasilenie prac melioracyjnych w okresie powojennym przypadło na lata 70., nie prowadzono natomiast tak szerokiego jak przed wojną programu regulacji rzek. W ostatnich trzech dekadach głównymi punktami zwrotnymi rozwoju rolnictwa, których skutki widoczne są także w krajobrazie, była transformacja ustrojowa po roku 1989 oraz wejście do Unii Europejskiej w 2004 roku. Efektem ekstensyfikacji produkcji oraz porzucania użytkowania obszarów łąkowych w dolinach, była powszechna dekapitalizacja systemów melioracyjnych. W ostatnim dziesięcioleciu na obszarach dolinowych ustala się nowy sposób ich użytkowania, charakteryzujący się priorytetem funkcji środowiskowych, niską intensywnością rolnictwa oraz renaturyzacją szaty roślinnej i stosunków wodnych. Do badań krajobrazowych wyznaczono 22 poligony badawcze obejmujące fragmenty dolin rzecznych o powierzchni od 14 do 162 km2 i długości od 5 do około 40 km. Badane odcinki odzwierciedlały zróżnicowanie morfologiczne i fizjograficzne dolin oraz charakteryzowały się różnym poziomem przekształcenia krajobrazu oraz wykorzystaniem gospodarczym (ryc. 1). Na podstawie analiz terenu oraz historii gospodarczej regionu, jak 4 również informacji z kartowania i lustracji terenowych wyodrębniono pięć charakterystycznych grup form dolinowych na badanym terenie: 1. Górne odcinki dolin, charakteryzujące się dużym spadkiem i brakiem terasy zalewowej (cztery obszary). 2. Doliny o charakterze wąwozu, zwykle o genezie pierwotnej, bez terasy zalewowej, zwykle silnie zalesione (trzy obszary). 3. Doliny o wąskiej, słabo lub częściowo wykształconej terasie zalewowej, współcześnie i w przeszłości niezbyt intensywnie wykorzystywane gospodarczo (sześć obszarów). 4. Doliny z typową, szeroką terasą zalewową, o genezie sukcesyjnej, intensywnie zagospodarowane (siedem obszarów). 5. Duże, dobrze zagospodarowane doliny wykorzystujące rynny o charakterze pradolinowym (dwa obszary). Rys. 1. Rozmieszczenie obiektów badawczych Głównym źródłem danych w pracy były mapy archiwalne, a zasadniczym sposobem ich analizowania była kartometryczna analiza porównawcza, polegająca na porównaniu cech pokrycia terenu w serii przekrojów czasowych. Do analiz wybrano trzy serie map topograficznych: niemieckie mapy Urmesstischblatt z lat 30. XIX wieku, niemieckie mapy Messtischblatt z lat 30. XX wieku, polskie mapy GUGiK z lat 80. i ortofotomapy lotnicze z pierwszych lat XXI wieku. 5 Na ich podstawie wykonano trzy przekroje czasowe określone latami: 1830, 1936 i 2005. W analizach wykorzystano również szereg map oraz materiałów archiwalnych umożliwiających uszczegółowienie dokumentacji przemian pomiędzy wybranymi przekrojami czasowymi. Szeroko wykorzystano także mapy Schmettaua umożliwiające rozpoznanie przemian okresu II połowy XVIII wieku oraz powojenne zdjęcia lotnicze z lat 40. i 50. Wykorzystywano również dokumentację projektową zachowaną w zasobach archiwalnych różnych instytucji. Na skalibrowanych w systemie GIS mapach (po 96 arkuszy map dla dwóch wydań map niemieckich oraz 59 arkuszy map polskich) digitalizowano kontury obszarów o różnym pokryciu terenu. Zasadniczym materiałem porównawczym były przygotowane na podstawie map archiwalnych cyfrowe mapy pokrycia terenu oraz sieci hydrologicznej. Wykonano 66 map pokrycia terenu oraz 84 mapy sieci hydrologicznej. Formy pokrycia terenu zgeneralizowano do podstawowych 12 klas. Na podstawie analizy danych archiwalnych opracowano chronologię działań regulacyjnych i gospodarczych w badanych odcinkach rzek. Identyfikację kierunków i zakresu przestrzennego zmian wykonano metodami GIS dla wydzielonych obszarów dna i zboczy dolin, przy pomocy retrospektywnej, kartometrycznej analizy porównawczej. Na podstawie analiz modeli terenu wykonano mapy określające zasięg dna i zboczy doliny, które posłużyły do wyznaczenia granic porównywanych obszarów. Przygotowano szereg map pomocniczych, umożliwiających interpretację przemian: mapy zmian pokrycia terenu, przetrwałości użytków, przyrostu oraz ubytku zasięgów poszczególnych klas, a także wykresy syntetyzujące uzyskane wyniki. Identyfikowano główne kierunki przemian oraz obszary o niezmienionym użytkowaniu. Porównanie z mapami sieci hydrologicznej oraz chronologią prac w dolinach umożliwiło ustalenie przyczyn i natężenia przemian użytkowania. Analizę struktury krajobrazu wykonano za pomocą powszechnie stosowanych metryk krajobrazowych. Wybrano wskaźniki umożliwiające analizowanie głównych procesów zmieniających strukturę krajobrazu: fragmentacji, zmian kształtu i wielkości płatów, wzajemnego położenia i sąsiedztwa płatów oraz różnorodności krajobrazu. Wykonano także analizy stopnia antropogenicznego odkształcenia krajobrazu dolin (hemerobii). 5.3. Syntetyczne omówienie wyników Analizowane w pracy dwuwiecze charakteryzowało się zmiennym poziomem oddziaływań antropogenicznych, których skutkiem były różnokierunkowe przekształcenia pokrycia terenu. Zakres i skala oddziaływań była też zróżnicowana w poszczególnych poligonach badawczych. W niektórych dolinach oddziaływania te stały się początkiem ewolucji systemu (wprowadzeniem go w serię stanów prowadzących do osiągnięcia nowego poziomu równowagi), w innych zaś po osłabnięciu intensywnych oddziaływań antropogenicznych system powrócił do stanu zbliżonego do wejściowego. Dzięki rozwojowi hydrotechniki, począwszy od końca XVIII wieku zdobyto umiejętności kolonizacji niedostępnych obszarów podmokłych. Działania takie objęły w tym czasie jedynie najbardziej wartościowe gospodarczo, spośród badanych odcinków dolin 6 (środkowa i dolna Płonia oraz środkowa Ina). Krajobraz dolin około 1830 roku charakteryzował się zrównoważonym poziomem oddziaływań antropogenicznych. Rolnictwo miało charakter ekstensywny, a zagospodarowanie hydrotechniczne było na wstępnym etapie rozwoju. Dna dolin były w większości przypadków niedostępne dla wykorzystania gospodarczego. Okres 18301936 cechował się nasilającym się tempem rozwoju rolnictwa, ekspansją pól uprawnych i gospodarki łąkowej oraz intensywnym wylesieniem obszaru Pomorza. W okresie międzywojennym dokonywano znaczącej przebudowy profili pionowych i planów rzek poprzez prostowanie biegu i budowę piętrzeń oraz zakładano systemy melioracji (ryc. 2). Największe zmiany tego typu miały miejsce na środkowej Redze, Inie i Płoni, oraz Leśnicy i Radwi, gdzie lokalnie mogły prowadzić do skrócenia koryt o około 30%. Po wojnie tak intensywnych programów regulacyjnych już nie prowadzono. Do 1936 roku wszystkie atrakcyjne gospodarczo doliny rzeczne zostały zagospodarowane i silnie przekształcone. Sieci rowów w intensywnie wykorzystywanych odcinkach, takich jak środkowa Ina i Płonia przekraczały długość 400 km. Najważniejszymi przekształceniami okresu 1830-1936 było zmniejszanie uwilgotnienia dna dolin skutkujące przemianami mokradeł, lasów podmokłych i łąk podmokłych w łąki użytkowe. Największy udział miały one w szerokich, zabagnionych odcinkach pradolinowych Świńca i Grabowej oraz rozległej dolinie środkowej Płoni, gdzie obejmowały powyżej 20% powierzchni dolin. W ich wyniku średni udział siedlisk uwilgotnionych w dnie doliny (lasów podmokłych, mokradeł, wilgotnych łąk i wód) zmniejszył się z 76% w roku 1830 do 31% w roku 1936. Przemiany łąk podmokłych, mokradeł i lasów dolinowych w łąki obserwowano we wszystkich badanych dolinach z wyjątkiem v-kształtnych odcinków Drawy i Tywy o pierwotnej genezie. Kryterium wielkości uzyskanego poprzez melioracje obszaru łąk gospodarczych miało decydujący wpływ na podejmowanie prac. Uzupełniającym ten trend zjawiskiem były przekształcenia łąk i łąk podmokłych w pola uprawne następujące w miarę osuszania terenu. Poza dolinami rzek głównym kierunkiem przemian krajobrazu był przyrost powierzchni gruntów ornych kosztem lasów. Mniejsze doliny ulegały mniej intensywnym przekształceniom krajobrazu, ale wykorzystywane były gospodarczo z uwzględnieniem lokalnych potrzeb oraz specyfiki warunków, np. poprzez lokalizację licznych młynów (mniejsze dopływy rzek, Tywa, dorzecze Drawy) lub jako szlaki transportowe (Drawa, Parsęta). W okresie międzywojennym wybudowano liczne elektrownie wodne, szczególnie w dorzeczu Regi i Parsęty. Okres 1936–2005 charakteryzował się zróżnicowanym i skomplikowanym zakresem oddziaływań antropogenicznych (ryc. 3). W okresie powojennym generalnie nastąpiła odbudowa zniszczonych systemów hydrotechnicznych oraz dalszy rozwój zagospodarowania dolin. Jednak w mniej wartościowych pod względem rolniczym dolinach zaprzestano eksploatacji sieci melioracyjnych i ekstensyfikowano gospodarkę rolną (m in. w odcinkach środkowej Regi, Radwi i Leśnicy). Dekady agrokulturowej antropogenizacji krajobrazu przerwane zostały zastojem lat 80.90. W kolejnych dziesięcioleciach presja rolnicza na krajobraz miała już mniejszy i wielokierunkowy zakres. Względy ekonomiczne spowodowały wycofanie się z trudniejszych w eksploatacji, mniej przydatnych terenów, w tym z dolin rzek. 7 Nastąpiła regeneracja lasów podmokłych oraz wtórna paludyfikacja dna dolin, zwłaszcza na obszarach, gdzie po wojnie nie odbudowano systemów melioracyjnych. We wszystkich badanych obszarach nastąpił znaczący wzrost lesistości, średnio z 25,7 % do 43,3%. Udział lasów w silnie przekształconych dolinach grupy 4 i 5 wynosi współcześnie 11-27% a w małych dolinach grupy 2 i 3 osiąga 37-72%. Okres relaksacji zbiorowisk roślinności na wilgotnych, żyznych siedliskach dolinowych jest relatywnie krótki, tak więc w 2005 roku obserwowano nie tyle efekt szczytowego poziomu rozwoju przestrzennego rolnictwa w II połowie XX wieku, co skutki powolnej samoczynnej renaturyzacji dolin i planowych działań ochronnych okresu przełomu wieków. Przekształcenia gruntów ornych w lasy stanowią najbardziej charakterystyczny dla Pomorza kierunek zmian pokrycia terenu w okresie powojennym. Największy obszar zmian tego typu zaobserwowano w dolinie Grabowej, gdzie lasy powróciły zarówno na obszar zboczy, jak i dna doliny. Duże powierzchnie zarastające lasem obserwowano także w górnej Płoni, dolnej Drawie, Rurzycy, górnej i środkowej Redze oraz Parsęcie i Leśnicy. Cennym kierunkiem przekształceń (ze względu na odtwarzanie naturalnej struktury krajobrazu dolinowego) była regeneracja lasów podmokłych na obszarach zalewowych. Zjawisko to w różnym stopniu wystąpiło we wszystkich badanych fragmentach dolin i w wielu doprowadziło do odtworzenia zwartych ciągów lasów łęgowych wzdłuż koryta rzeki, co zaobserwowano w dolinach Parsęty, Leśnicy, Radwi, Cieszynki, Tywy, Drawy i dolnym biegu Płoni. Bardzo często w tym samym poligonie następowały przekształcenia w przeciwstawnych kierunkach, mające miejsce w różnych fragmentach lub jedynie przesunięcia form użytkowania w przestrzeni. Wskutek tego krajobraz dolin wielokrotnie ulegał bardzo znaczącej przebudowie. Dla obydwu analizowanych okresów (18301936 i 19362005) obserwowano znacznie intensywniejszą przebudowę pokrycia terenu dna doliny, w porównaniu ze zboczami. Wyniki analiz krajobrazowych ukazały nietrwałość efektów zabiegów hydrotechnicznych w dolinach rzecznych już w kilkudziesięcioletniej perspektywie. Projektowane z założeniem stałej opieki i 10-20-letniej trwałości systemy melioracyjne, w przypadku braku regularnej konserwacji stosunkowo szybko traciły funkcjonalność. Prace melioracyjne były wielokrotnie powtarzane w celu podtrzymania efektu gospodarczego. W przypadku zaniechania prac w okresie powojennym, doliny powracały do stanu zbliżonego do naturalnego, o ile nie doprowadzono wcześniej do drastycznej przebudowy koryta (jak w przypadku „wyprostowanych” koryt Leśnicy i Radwi). Poza porównaniem przekształceń udziału i lokalizacji poszczególnych typów pokrycia terenu w dolinach, istotną informację o ekologicznych skutkach przeobrażeń przynosi analiza struktury płatów. Potwierdzono tezę, że oddziaływania antropogeniczne o niewielkim natężeniu lub na początkowych etapach ich trwania często pozytywnie wpływają na zwiększenie różnorodności biologicznej siedlisk i większe zróżnicowanie ich struktury: początkowy etap ekspansji rolniczej w dolinach przynosił urozmaicenie struktury płatów poprzez wprowadzenie w jednolicie podmokłych korytarzach dolin elementów łąk, pól 8 uprawnych i plantacji leśnych a także wysokiej zieleni użytkowej. Ważnym skutkiem oddziaływań antropogenicznych jest również fragmentacja krajobrazu, której przebieg udokumentowano w większości badanych obszarów. Niemal wszystkie analizowane fragmenty dolin cechowały się najwyższymi wartościami wskaźników sugerujących fragmentację krajobrazu w profilu czasowym 1936 roku. Spójny obraz zmian fragmentacji otrzymano także dla okresu powojennego. Natężenie procesu zmalało, ale wskaźniki nie powróciły do wartości początkowych, zatrzymując się na poziomie znacząco wyższym od dziewiętnastowiecznego. Na podstawie analizy metryk krajobrazowych stwierdzono, że struktura krajobrazu dolin najsilniej narażonych na oddziaływania antropogeniczne (dużych dolin o rozległych obszarach zalewowych) zapewnia także najbardziej widoczny wpływ naturalnych procesów regeneracji. Mniejsze doliny, charakteryzujące się znacznie bardziej naturalnym charakterem są z kolei słabiej predestynowane do roli ostoi krajobrazu, ze względu na prostą strukturę wewnętrzną lub wręcz jej brak determinowaną znacznie mniejszymi rozmiarami. 9 2 3 4 5 2010 2000 1990 1980 1970 1960 1950 1940 1930 1920 1910 1900 1890 1880 1870 1860 1850 1840 1830 1820 1810 1800 1790 1780 Nazwa obszaru 1770 Gr Nr upy doli n 1 2 przed17 50 1760 Ryc. 2. Chronologia oraz nasilenie prac melioracyjnych i regulacyjnych w badanych fragmentach dolin rzecznych Gowienica 8 Górna Płonia 14 Górna Drawa 17 Źródliska Regi 9 Dolna Tywa 13 Śrdk. Drawa 16 Górna Rega 3 Rurzyca 6 Dolna Płonia 10 Śrdk. Tywa 12 Dolna Drawa 18 Cieszynka 21 Leśnica 4 Dolna Ina 5 Środkowa Ina 7 Śrdk. Płonia 11 Myśla 15 Śrdk. Rega 19 Dolna Parsęta 20 Radew 1 Świniec 22 Grabowa małe średnie duże 10 Ryc. 3. Typ oraz intensywność oddziaływań antropogenicznych oraz ich skutków zidentyfikowanych w badanych odcinkach dolin rzecznych Grupa Nr poligonu Nazwa obszaru 1 2 Gowi enica 8 14 Górna Górna Płonia Drawa 2 17 Źrd. Regi 3 9 13 Dln. Śrdk. Tywa Drawa 18 3 Cie- Rurzy szy -ca nka 6 10 Dolna Śrdk. Płonia Tywa 4 12 Dolna Drawa 16 21 4 Grn. Leśni- Dln. Rega ca Ina 5 Śrdk. Ina 7 Śrdk. Płonia 5 11 Myśla 15 Śrdk. Rega 19 20 Doln Raa dew Parsę ta 1 Świniec wyprostowanie linii brzegowej i biegu koryta piętrzenie wody, zabudowa hydrotechniczna melioracja dna doliny umocnienie brzegów i obniżenie dna (zanik pulsacji powodziowej) ograniczenie zasięgu obszarów zalewowych Eksploatacja torfu, gytii, sur. min. gospodarka łąkowa uprawa roli na zboczach i dnie doliny zanik lasów aluwialnych zanik naturalnych zbiorowisk leśnych zboczy doliny fragmentacja siedlisk ujednolicenie roślinności przybrzeżnej uproszczenie struktury roślinności dna doliny ekspansja osadnictwa, urbanizacja nasilenie oddziaływania: silne umiarkowane słabe brak 11 22 Grabowa 5.4. Wnioski Analizowane doliny rzeczne obrazują różne scenariusze przemian krajobrazowych w warunkach zróżnicowanej antropopresji. Tor przemian krajobrazu zależał głównie od uwarunkowań fizjograficznych i wartości gospodarczej dolin (a więc pośrednio od ich wielkości) oraz uwarunkowań społeczno – ekonomicznych. Długi, ponad dwustuletni przedział czasu objęty analizami umożliwił prześledzenie dynamiki krajobrazu w okresie wzrostu a następnie spadku antropopresji. Wyniki badań dokumentują głęboką ingerencję w system hydrologiczny i strukturę pokrycia terenu w większych dolinach oraz bardziej dynamiczne, ale dzięki cechom dolin mniej trwałe przemiany w mniejszych obiektach. Zróżnicowany stopień gospodarczego wykorzystania dolin umożliwił prześledzenie procesów degradacji i upraszczania struktury krajobrazu dolin ale także relaksacji, renaturyzacji i powrotu do stanu niezagospodarowanego. Efemeryczność krajobrazu dolinowego, wskazywana jako organiczna właściwość tego typu krajobrazu jest najważniejszą jego cechą także w warunkach antropopresji. Zagospodarowanie dolin w analizowanej perspektywie 200-lecia nie powoduje stabilizacji struktury krajobrazu, szczególnie w mniejszych obiektach. Przy tak długim okresie badań szczególnie widoczna jest nietrwałość zabudowy hydrotechnicznej (np. funkcjonowanie wielu generacji urządzeń melioracyjnych nie wywołujących efektu krajobrazowego przy długich odstępach pomiędzy pracami), w warunkach zmiennych uwarunkowań gospodarczych i historycznych. Jednakże konsekwentne, silne przekształcenie warunków hydrologicznych dna, w dolinach z wykształconą równiną zalewową wpływa na osłabienie dynamiki krajobrazu dolinowego. Zagospodarowane tereny rolnicze o utrwalonym użytkowaniu, odcięte od wpływu hydrosystemu rzeki zatracają cechy dynamizmu charakterystyczne dla krajobrazu doliny rzecznej. Dwudziestowieczny krajobraz kulturowy pomorskich dolin miał charakter otwarty. Dlatego też cechą najbardziej rzucającą się w oczy wobec odbudowy lasów, a zwłaszcza zalesienia obszarów zalewowych, jest zmiana fizjonomii tych krajobrazów pociągająca za sobą szereg konsekwencji ekologicznych. Efektem prac regulacyjnych było powstanie otwartych zespołów siedlisk obszarów zalewowych. Ich charakterystycznymi elementami były m.in. dziesiątki sztucznych starorzeczy, oraz regularnie wykaszane łąki. Wykształcały się na nich cenne, traktowane obecnie jako priorytetowe zbiorowiska łąkowe. Są to typy siedlisk zanikające wraz z „dziczeniem” nieużytkowanego krajobrazu dolinowego. Ochrona obszarów dolinowych powinna mieć na celu wspomaganie odtwarzania pełnowartościowych ich składników. W kontekście strategii ochrony przyrody powstaje kluczowe pytanie: które typy siedlisk są zatem najcenniejsze dla odtworzenia walorów przyrodniczych dolin? Czy zaprzestanie użytkowania rolnego nie poparte działaniami ochronnymi jest więc kierunkiem pro- czy antykrajobrazowym? Problem ten jest szczególnie zasadny w przypadku dolin, które w przeszłości intensywnie wykorzystywano i silnie przekształcono, a współcześnie nie posiadają już potencjału umożliwiającego regenerację do postaci pierwotnej. Regeneracja w postaci zdegradowanej, obserwowana w dolinach Świńca, Grabowej, środkowej Iny i Płoni, 12 nie jest optymalna zarówno pod względem środowiskowym jak i gospodarczym. Należy więc zadać pytanie o kierunek i metody działań ochronnych na obszarach dolinowych, wobec dużej dynamiki przekształceń pokrycia terenu i nowej hierarchii funkcji dolin we współczesnym systemie przyrodniczym. Jeśli więc celem jest otwarty krajobraz kulturowy z ekstensywnym rolnictwem, samorzutne procesy regeneracji krajobrazu mogą wręcz zmniejszać jego wartość przyrodniczą. Bez wątpienia XX-wieczną przemianę krajobrazów dolinowych Pomorza (szczególnie uwidocznioną w prezentowanych wynikach w okresie 1830-1936), której skutkiem była przebudowa warunków hydrologicznych oraz struktury pokrycia terenu, można określić mianem antykrajobrazowej. Podobnie dla tendencji odbudowy naturalnych warunków funkcjonowania dolin mającej miejsce w ostatnich dziesięcioleciach narzuca się interpretacja prokrajobrazowa, ale skutki zarzucania zagospodarowania dolin są wielopłaszczyznowe. Faktycznie spadek antropopresji umożliwił odtwarzanie pierwotnych stosunków hydrologicznych oraz spowodował przebudowę struktury terenu z większym udziałem jego naturalnych elementów. Należy również zwrócić uwagę na zubażające aspekty przemian w kontekście funkcjonowania krajobrazu kulturowego, zwłaszcza przy pozostawieniu dolin bez kompleksowego programu ochrony. Zasadniczymi formami oraz narzędziami ochrony rzek i ich dolin we współczesnym systemie ochrony są sposoby instytucjonalne (system obszarów chronionych, akty prawne dotyczące zasobów wodnych, zagospodarowania przestrzennego i ochrony środowiska), oraz działania techniczne w dolinach i korytach rzek, zwykle będące częścią programów użytkowania wód. System obszarowych form ochrony przyrody w północno – zachodniej Polsce, ukształtowano w ostatnich dziesięcioleciach. Doliny rzeczne tworzą jego podstawową strukturę przestrzenną. Związane z jego funkcjonowaniem ograniczenia i regulacje prawne są jednym z najważniejszych czynników kształtujących współczesne procesy krajobrazowe w dolinach. W badanych obiektach wyraźnie widoczny jest już ich wpływ w postaci zahamowania działalności inwestycyjnej. Działanie tego systemu znacząco wspomaga naturalne zdolności regeneracyjne systemów dolinowych. Większość badanych dolin znajduje się w granicach jednej lub kilku form ochrony, czego konsekwencją są odmienne procedury inwestycyjne, zasady utrzymywania infrastruktury hydrotechnicznej oraz celowe działania ochronne. Poza systemem ochrony pozostają jedynie silnie przekształcone, wciąż intensywnie użytkowane fragmenty dolin (m. in. środkowa i dolna Ina, Świniec, Grabowa) oraz liczne drobne dopływy rzek, często wciąż o dużych walorach przyrodniczych. Doliny pozostałych głównych rzek niemal w całości pozostają w granicach ostoi Natura 2000 i innych form ochrony, co w połączeniu z uwarunkowaniami gospodarczymi praktycznie wyklucza kontynuację kierunku rolniczego zagospodarowania dolin z funkcjonującymi rozbudowanymi systemami melioracyjnymi. Nie sprzyja temu również sytuacja ekonomiczna rolnictwa. Programy działań lokalnych samorządów, organizacji pozarządowych i instytucji związanych z gospodarką wodną priorytetyzują osłonę przeciwpowodziową dolin, rozwój funkcji rekreacyjno – turystycznych, poprawę jakości wody, rewitalizację miast i wykorzystanie zasobów energetycznych rzek. 13 Liczne programy rewitalizacyjne w dolinach zbiegły się z trendem proekologicznego kształtowania dolin rzecznych. Należy jednak oceniać je z pewną ostrożnością, pamiętając, że są często inną, nowocześniejszą formą działalności inżynierskiej, a nie wieloaspektowym działaniem ochronnym czy renaturyzacją sensu stricto. Biorąc pod uwagę podkreślaną w pracy dynamikę procesów krajobrazowych nawet w silnie odkształconych dolinach, można postulować, aby działania techniczne ograniczyć jedynie do zainicjowania, intensyfikowania i kierunkowania procesów naturalnych. Przedsięwzięcia renaturalizacji rzek, często bardziej kosztowne niż pierwotna regulacja i melioracja, wymagają więc szerokiego, interdyscyplinarnego podejścia do formułowania celów projektów i metod jego realizacji. Wymaga to głębokiej wiedzy o środowisku rzeki i interdyscyplinarnego zespołu specjalistów. U progu XXI wieku doliny rzeczne na Pomorzu Zachodnim wskutek ukształtowania się nowej hierarchii ich funkcji weszły w kolejny etap rozwoju krajobrazu. Przy osłabieniu funkcji gospodarczych coraz ważniejsza staje się ich strukturalna rola w systemie ochrony różnorodności biologicznej oraz samoregulacji środowiska, szczególnie w rolniczym krajobrazie kulturowym. Zmniejszenie funkcji w rolniczym systemie produkcyjnym zastępowane jest funkcjami turystyczno – rekreacyjnymi oraz kluczową rolą środowiskową. Z bazy paszowej i produkcyjnej dla rolnictwa stają się raczej korytarzami ekologicznymi, strefami buforowymi na drodze zanieczyszczeń obszarowych czy ostojami bioróżnorodności. Z historii krajobrazu dolin w ostatnim dwuwieczu można wnioskować o ich wzrastającym przyrodniczym i społecznym potencjale w przyszłych dziesięcioleciach. Za najważniejsze osiągnięcia w mojej pracy uważam: 1. Wykonanie po raz pierwszy kompleksowych, przekrojowych badań chronostruktury krajobrazu średniej wielkości oraz małych dolin rzecznych na dużej powierzchni i w wielu zróżnicowanych obszarach. 2. Wykazanie zróżnicowania kierunków i tempa przemian w różnych warunkach społeczno-gospodarczych i przyrodniczych oraz zróżnicowania nasilenia oddziaływań antropogenicznych. 3. Charakterystykę przebiegu oraz ocenę przyrodniczych skutków ponad 200 lat działań gospodarczych w dolinach rzek Pomorza Zachodniego. 4. Udokumentowanie skali procesów renaturyzacyjnych w dolinach w ostatnich dziesięcioleciach oraz potwierdzenie zdolności regeneracyjnych systemów dolinowych. 5. Wykorzystanie w dużej skali najstarszych materiałów kartograficznych jako źródła danych w badaniach krajobrazowych i środowiskowych. 14 6. Omówienie pozostałych wyników dorobku naukowego W 1994 roku ukończyłem studia na kierunku Biologii, na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Szczecińskiego. Wykonałem pracę magisterską z zakresu hydrobiologii w Katedrze Ekologii Zwierząt i Parazytologii. Po ukończeniu studiów rozpocząłem pracę naukową w Katedrze Ekologii i Ochrony Środowiska na ówczesnej Akademii Rolniczej w Szczecinie. Przez lata pracy w tej jednostce zajmowałem się różnorodną tematyką badawczą z zakresu ochrony i kształtowania środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem tematyki związanej z funkcjonowaniem i kształtowaniem terenów wiejskich. W trakcie swojej pracy naukowej stopniowo ewoluowałem od początkowo jednolitej tematyki hydrochemicznej, do szerokiego wachlarza zainteresowań naukowych, związanych z historycznym i przyrodniczym aspektem funkcjonowania rolniczych krajobrazów kulturowych, oraz szeroko rozumianej tematyki ochrony środowiska, zarządzania środowiskiem i gospodarowania przestrzenią. Realizowaną przez mnie tematykę badawczą można podzielić na następujące bloki tematyczne: 6.1. Wpływ czynników naturalnych i antropogenicznych na chemizm wód i warunki funkcjonowania małych zlewni. W początkowych latach działalności koncentrowałem się głównie na tematyce hydrochemicznej, zwłaszcza wpływie zanieczyszczeń obszarowych na chemizm wód oraz warunkach funkcjonowania małych zlewni w młodoglacjalnym krajobrazie Pomorza. Uczestniczyłem w wieloletnich programach monitoringu jakości wód na terenach rolniczych, realizowanych w Katedrze oraz prowadziłem badania indywidualne. Badania monitoringowe dotyczyły wpływu zanieczyszczeń obszarowych na chemizm wód odprowadzanych z intensywnie użytkowanych obszarów Równiny Pyrzyckiej oraz otoczenia aglomeracji szczecińskiej. Efektem prac były rokrocznie publikowane raporty na temat wpływu zanieczyszczeń obszarowych na chemizm wód na obszarze województwa szczecińskiego oraz publikacje naukowe dotyczące chemizmu wód Równiny Pyrzyckiej i Goleniowskiej oraz okolic Szczecina (3.1, 3.2, 4.8). Badania te udokumentowały stopniową poprawę jakości wód pod względem obciążenia biogenami następują wraz ze zmianami strukturalnymi i ekonomicznymi w rolnictwie. Udokumentowały również dynamikę składu chemicznego wód w małych zlewniach i jej uzależnienie od czynników mikroklimatycznych, topograficznych oraz struktury użytkowania zlewni. W pracy doktorskiej zajmowałem się tematyką wpływu naturalnych czynników geopochodnych oraz użytkowania zlewni na chemizm wód odwadniających mezoregion Wzgórz Bukowych. Praca wykazała ścisłą zależność chemizmu wód drobnych cieków odwadniających ten obszar od skomplikowanej budowy geologicznej determinującej zasobność i dostępność składników mineralnych oraz rzeźby terenu zlewni. Jednolite, leśne użytkowanie szeregu zlewni umożliwiło udowodnienie związku między sposobem zasilania zlewni (m.in. poprzez różne typy źródlisk oraz efekty związane z rzeźbą terenu) a składem chemicznym wód. Prześledziłem również wpływ obecności zróżnicowanych utworów 15 geologicznych na ładunek jonów odprowadzanych ze zlewni w różnych warunkach meteorologicznych. Zidentyfikowałem wpływ rolniczych zanieczyszczeń obszarowych w warunkach ekstensyfikacji rolnictwa oraz urbanizacji przedpola Puszczy Bukowej. Tematykę związaną z wodami Wzgórz Bukowych kontynuowałem w kolejnych pracach (3.4, 3.5, 4.104.13) koncentrując się na badaniu specyficznej morfologii zlewni tego obszaru, związanej z genezą Wzgórz oraz jej wpływowi na hydrologię oraz chemizm wód. W tym okresie byłem również członkiem zespołu badawczego złożonego z pracowników Wydziału Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, realizującego tematy badawcze z zakresu monitoringu oddziaływań pozarolniczych na środowisko, głównie przemysłowych zanieczyszczeń atmosferycznych. Uczestniczyłem w badaniach wykorzystujących metody biomonitoringu (fitomonitoring, lichenoindykacja) do oceny oddziaływania imisji z dużych zakładów przemysłowych regionu (m.in. Z.Ch. Police, fabryka kabli Załom, Huta Szczecin, Elektrownia Dolna Odra) na otoczenie. Efektem badań były coroczne raporty dokumentujące wpływ Z.Ch. Police oraz ZE Dolna Odra na elementy środowiska. W ramach badań monitorowano wpływ imisji przemysłowych na chemizm wód opadowych oraz wód cieków oraz stężenia fluoru, związków siarki, azotu oraz metali ciężkich w szpilkach drzew iglastych, warzywach oraz zbożach w otoczeniu zakładów. Monitoring umożliwił udokumentowanie procesu polepszania się stanu środowiska wokół zakładów wraz z wdrażaniem nowych technologii ochrony atmosfery oraz stanowił materiał badawczy w badaniach długotrwałych efektów oddziaływań przemysłowych na środowisko. Przedstawiona tematyka w dalszym ciągu stanowi element moich badań w aspekcie krajobrazowym (m in. w badaniach funkcjonowania zlewni miejskich w ramach systemu zieleni miejskiej, 3.6) oraz użytkowym (poprzez wykorzystywanie badań w opracowaniach o charakterze eksperckim, popularyzatorskim i edukacyjnym). 6.2. Przemiany chronostruktury krajobrazu i czynniki je determinujące Po ukończeniu doktoratu, w związku z tematyką prowadzonych przez mnie zajęć dydaktycznych, doświadczeniami zdobytymi w trakcie staży naukowych oraz zainteresowaniami osobistymi, coraz ważniejszym tematem działalności naukowej stawały się zagadnienia związane z tematyką ekologii krajobrazu oraz wykorzystaniem narzędzi GIS i teledetekcji do analiz przestrzeni. Szczególnie interesowały mnie zagadnienia wpływu zmian krajobrazowych na funkcjonowanie agroekosystemów Pomorza Zachodniego. Uwarunkowania historyczne sprawiły, że obszar ten został objęty szczególnymi przekształceniami użytkowania, będącymi efektem takich czynników jak: wymiana ludności, kolektywizacja rolnictwa, intensyfikacja produkcji rolniczej lat 70. i późniejsze jej załamanie i przekształcenia, czy też naturalne uwarunkowania przyrodnicze. Pomorze stanowi bardzo interesujący obszar badań nad chronostrukturą krajobrazu, ponieważ procesy przemian mają inny przebieg i nasilenie w porównaniu z pozostałymi częściami Polski. Tematykę tą podejmowałem zarówno w badaniach naukowych, pracach magisterskich wykonywanych pod moim kierunkiem jak i opracowaniach o charakterze eksperckim i popularnonaukowym. Szczególnie interesującymi mnie tematami były: 16 Fragmentacja obszarów leśnych i jej wpływ na funkcjonowanie ekosystemów: badałem zmiany zasięgu lasów na podstawie map archiwalnych oraz zależność fragmentacji płatów leśnych od różnych czynników (rzeźba i morfologia terenu, typy gleb, osadnictwo, czynniki gospodarcze). Wynikiem badań było m. in. stwierdzenie ścisłej zależności fragmentacji obszarów leśnych od uwarunkowań fizjograficznych, rozpoznanie dynamiki zmian powierzchni leśnych w wybranych mezoregionach Pomorza, powiązanie tempa zanikania obszarów leśnych z warunkami glebowymi czy określenie stopnia fragmentacji drzewostanów w mezoregionach Pomorza (3.7, 3.9, 3.10, 3.11, 4.1, 4.2). Krajobrazowy aspekt procesów sukcesji: szczególnie interesowały mnie skutki naturalnych procesów sukcesji w krajobrazach związanych z wodą. Interesujące rezultaty przyniosły badania procesów zarastania jeziora w rezerwacie ornitologicznym Świdwie, które umożliwiły prześledzenie dynamiki procesu na tle najpierw antropizacji krajobrazu a następnie działań naprawiających zaburzone procesy hydrologiczne w zlewni jeziora. Innym interesującym mnie obszarem była dolina Dolnej Odry, gdzie zajmowałem się zmianami sieci hydrologicznej oraz zagadnieniem ekspansji lasów i zadrzewień, spowodowanej zmianami sposobu użytkowania obszaru i objęciem go ochroną. Badania te ujawniły wyraźnie rozbieżne kierunki ewolucji krajobrazu dolinowego w polskiej i niemieckiej części tego jednolitego przyrodniczo obszaru, spowodowane różnicami w gospodarce wodnej i rolnej a także innym statusem ochrony i związanymi z tym regulacjami prawnymi. (3.3, 3.9, 3.10, 3.13, 4.4) Dynamika zanikania oczek wodnych i użytków ekologicznych w krajobrazach rolniczych: tematyka związana z oczkami wodnymi jest ważnym elementem prac zespołu badawczego pracowników Katedry Ekologii, Ochrony i Kształtowania Środowiska. Moje badania dotyczyły ekologicznych i krajobrazowych konsekwencji procesu zanikania tych zbiorników w agroekosystemach Pomorza, oraz strategii ich ochrony, a zwłaszcza wyboru kluczowych dla podtrzymania ich roli obiektów. Interesowały mnie szczególnie problemy związane z badaniem roli poszczególnych obiektów w sieci powiązań ekologicznych badanego obszaru, co ma kluczowe znaczenie w wyborze obiektów o szczególnym znaczeniu dla funkcjonowania ekosystemu. (3.7, 3.11, 4.2). Przemiany krajobrazowe dolin rzecznych: publikacje dotyczące dolin Tywy oraz Regi wpłynęły na wybranie przez mnie tematu rozprawy habilitacyjnej oraz stanowiły poligon doświadczalny metod badawczych i rozwiązań technicznych związanych z analizami map historycznych. Przy wykonywaniu badań do tych tematów poznałem historię kartografii Pomorza oraz doskonaliłem metody wykorzystujące mapy archiwalne w systemach GIS. Liczne prace w terenie uczuliły mnie na współczesne problemy zagospodarowania dolin w zmieniającej się sytuacji gospodarczej. Prace te po raz pierwszy wykazały procesy relaksacji i renaturyzacji w dolinach Pomorza oraz utrzymującą się pomimo antropizacji dynamikę krajobrazu dolinowego. Publikacja dotycząca doliny Rurzycy umożliwiła szerszą prezentację wyników i materiałów archiwalnych zebranych w ramach prac nad 17 rozprawą habilitacyjną, w odniesieniu do jednej doliny o wciąż widocznych cechach regionalnego krajobrazu kulturowego, zachowanych dzięki podtrzymaniu rolniczego użytkowania części obszaru (3.9, 3.13, 4.3). Krajobraz kulturowy – identyfikacja jego cech regionalnych, kształtowanie i ochrona: szczególnym zainteresowaniem darzę także problematykę wpływu działalności ludzkiej na krajobraz oraz regionalne cechy takich działań w zachodniej części Pomorza. Interesującym przykładem takich badań jest analiza zmian linii brzegu morskiego na obszarze Świnoujścia, wykonana przy pomocy serii kilkunastu map i dotycząca okresu od XVII wieku, ze szczególnym uwzględnieniem procesu rozbudowy świnoujskiego portu oraz instalacji uzdrowiskowych. Jest to pierwsze tak szerokie omówienie tej problematyki, wykorzystujące pełny zakres dostępnych map historycznych oraz badania morfologiczne z ostatnich lat. Podobny charakter miały badania dotyczące wód jako elementu projektów fortyfikacyjnych w miastach regionu. Wykorzystanie elementów hydrogra cznych w projektach miast twierdz było powszechne i różnorodne. W efekciei ukształtowało także współczesny urbanistyczny obraz szeregu miast dawnej Prowincji Pomorskiej po obu stronach granicy (3.8, 3.12, 4.2, 4.4). 6.3. Zarządzanie terenami chronionymi. Turystyczne wykorzystanie zasobów kulturowych i naturalnych W związku z licznymi kontaktami z władzami samorządowymi oraz instytucjami zarządzającymi terenami chronionymi, istotnym elementem mojej tematyki badawczej były zagadnienia zagospodarowania walorów przyrodniczych i kulturowych oraz zarządzania ich zasobami. Dzięki wykonywaniu szeregu opracowań dotyczących rewitalizacji parków podworskich, zajmowałem się tematyką inwentaryzacji, rewitalizacji i określania nowych funkcji dla takich obiektów na Pomorzu (3.14). Tematykę tą kontynuowałem w odniesieniu do terenów zieleni miejskiej. Wykazałem różnice w strukturze zieleni zakładanej na terenach mieszkaniowych w różnych okresach oraz zwracałem uwagę na skutki pomijania terenów zielonych w strukturze nowoczesnych osiedli mieszkaniowych (3.19). We współpracy z Wolińskim Parkiem Narodowym zajmowałem się również monitoringiem ruchu turystycznego oraz jego wpływem na przedmioty ochrony Parku (3.17). Kolejnym kierunkiem, wynikającym z mojej działalności pozanaukowej były zagadnienia ochrony i zagospodarowania obiektów dziedzictwa kulturowego. We współpracy z samorządami lokalnymi oraz Muzeum Wojska Polskiego w Kołobrzegu wykonałem geograficzną bazę danych obiektów związanych z Pozycją Pomorską, wraz z waloryzacją ich historycznej i turystycznej wartości oraz określeniem walorów przyrodniczych ich otoczenia (3.16). Podobny charakter miała waloryzacja pola bitewnego pod Sarbinowem w kontekście jego przemian krajobrazowych oraz możliwości zagospodarowania turystycznego obiektów tego typu (3.18). Ważnym elementem mojej działalności jest współpraca z proekologicznymi organizacjami pozarządowymi w projektach dotyczących udziału społeczeństwa w zarządzaniu systemem ochrony przyrody. Jej efektem są publikacje dotyczące m in. analiz 18 konfliktów inwestycji drogowych z obszarami chronionymi. Publikacja ta powstała na bazie doświadczeń współpracy z NGO, jako wskaźnik ważnego dla społeczeństwa problemu dotyczącego zarządzania przestrzenią oraz zasobami przyrody. Na bazie doświadczeń z uczestnictwa w działaniu organizacji proekologicznych powstała także publikacja omawiająca wykorzystanie Participatory GIS oraz form współpracy NGO z organami zarządzającymi obszarami chronionymi. Na bazie medialnego konfliktu pomiędzy NGO a Ministerstwem Ochrony Środowiska przedstawiono w niej wartość organizacji pozarządowych jako czynników monitorujących wykonywanie zapisów prawa ochrony środowiska oraz możliwość wykorzystywania wolontariuszy tych organizacji w powiązaniu z możliwościami pGIS oraz urządzeń komunikacyjnych w monitoringu obszarów chronionych. Praca ta zwracała też uwagę na konieczność dialogu między stronami konfliktów przyrodniczych (3.15, 4.5, 4.6, 4.7). 6.4. Toksyczne oddziaływanie metali ciężkich na środowisko Zagadnienia związane z rozpoznaniem i monitorowaniem wpływu metali ciężkich na organizmy żywe wiążą się w mojej tematyce badań z uczestnictwem w pracy interdyscyplinarnego zespołu badawczego zajmującego się tą tematyką. Z badaniami dotyczącymi metali ciężkich miałem styczność na początku pracy naukowej w związku z monitorowaniem imisji przemysłowych. Moje wcześniejsze badania wykorzystujące lichenoindykację znalazły wyraz w publikacji dotyczącej biochemicznych mechanizmów wiązania metali ciężkich przez porosty i ich wpływu na wykorzystywanie tych organizmów jako bioindykatorów (1.1). Wykorzystując analizy GIS zajmowałem się także ustaleniem lokalizacji punktów badawczych oraz identyfikacją obszarów zagrożeń związanych z depozycją metali ciężkich pochodzących z działalności przemysłowej. Kolejne publikacje omawiały mechanizmy wiązania metali ciężkich, tym razem do bioremediacji zdegradowanych gruntów z wykorzystaniem słonecznika (1.2) oraz dotyczyły toksycznego oddziaływania metali ciężkich na zwierzynę leśną (1.3). Mój udział w pracach zespołu związany był przede wszystkim z opracowywaniem przestrzennego kontekstu zagrożenia pozostałościami metali ciężkich w środowisku. W ostatnich latach szczególnie interesuje mnie tematyka zagrożeń związanych z dawną działalnością przemysłową na obszarach przeznaczonych do zabudowy mieszkalnej czy usługowej we współczesnym krajobrazie miejskim. Dalsze publikacje dotyczące tej dziedziny znajdują się obecnie w przygotowaniu. 6.5. Problematyka rozwoju lokalnego w krajach rozwijających się Dodatkowym aspektem moich zainteresowań naukowych jest tematyka rozwoju globalnego. Od roku 2007 uczestniczyłem jako ekspert i koordynator w przygotowaniu oraz realizacji trzech grantów finansowanych z programu Polska Pomoc MSZ (we współpracy ze związkiem stowarzyszeń Polska Zielona Sieć), dotyczących aktywizacji społeczności wiejskich w regionie Volty (Ghana). Kilkukrotny pobyt w tym regionie posłużył także do zbierania danych i prowadzenia badań naukowych dotyczących użytkowych aspektów gleb regionu oraz społecznych uwarunkowań rozwoju rolnictwa i rzemiosła (3.20, 3.21, 4.9). Tematyka ta 19 zajmuje także ważne miejsce w mojej pozauczelnianej działalności organizacyjnej, popularyzatorskiej i edukacyjnej, jako członka zarządu fundacji "Artykuł 25" zajmującej się problematyką rozwojową oraz współpracownika organizacji pozarządowych. 6.6 Prace o charakterze eksperckim i edukacyjnym Jako członek zespołów badawczych uczestniczyłem w licznych działaniach o charakterze eksperckim oraz edukacyjnym. Dotyczyły one przede wszystkim wykonywania różnych form dokumentacji związanej z ochroną środowiska w procesie inwestycyjnym (raporty oddziaływania na środowisko, karty informacji o przedsięwzięciach, inwentaryzacje przyrodnicze, opinie). Szczególnie cennym doświadczeniem były badania wykonywane w związku z przygotowaniem raportów oddziaływania na środowisko farm wiatrowych, przygotowaniem wojewódzkiego programu gospodarki odpadami oraz liczne inwentaryzacje zabytkowej zieleni. W pracach tych często wykorzystywałem narzędzia GIS do wykonywania analiz przestrzennych oraz przygotowania baz danych, co wobec prowadzenia zajęć dydaktycznych związanych z tą tematyką było szczególnie przydatnym doświadczeniem praktycznym. Byłem również współautorem skryptu dotyczącego powyższej tematyki oraz licznych opracowań o charakterze edukacyjnym w programach prowadzonych m.in. przez organizacje pozarządowe (Liga Ochrony Przyrody, Greenpeace, Gaja, Polska Zielona Sieć) oraz samorządy lokalne. W ramach tej działalności przygotowywałem broszury edukacyjne, scenariusze zajęć, ścieżki edukacyjne oraz prowadziłem zajęcia i warsztaty. 20