3 APARAT POJĘCIOWY MORFOLOGII 1 Jednostka słownika

3 APARAT POJĘCIOWY MORFOLOGII
1 Jednostka słownika: morfem czy słowo?
Język naturalny jest systemem dwuklasowym znaków. Znaki jednej z tych klas —
znaki złożone — składają się ze znaków drugiej klasy, znaków prostych. Zbiór znaków
prostych to słownik. Jednostki słownika stanowią budulec do tworzenia komunikatów,
których strukturą zawiaduje zbiór reguł nazywany gramatyką.
Załóżmy, że znakami prostymi są morfemy. Wówczas z następującego surowca:
Morfemy
{dziś, dyskretn-, -ą, prze-, -czyta-, -ł-, -y, koch-, -ank-, -ów, od, stud-, -ent-, -k-, -i, wiadom-, -ość-, ∅}
uzyskać możemy takie na przykład słowa:
studentki
przeczytały
dyskretną
wiadomość
kochanków
Poniższe napisy (konstrukcje morfemów) nie są poprawnymi słowami polskimi:
*studentanki
*czytałk
*dyskretn
*przewiadomośćą
*kochów
Przy takim rozumieniu słownika gramatyka jest morfologią, a więc — w zasadzie —
opisem struktury słów. Ale słownik-kompendium nie jest listą haseł typu koch-, -i, -ank-, ów, prze-, a rodzimy użytkownik nie składa słów z morfemów.
Załóżmy teraz, że znakami prostymi są słowa. Wówczas z następującego surowca:
Słowa
{dyskretną, dziś, przeczytały, kochanków, od, studentki, wiadomość}
otrzymać możemy na przykład następujące konstrukcje znakowe (wypowiedzenia):
2
•
•
•
Studentki przeczytały dziś dyskretną wiadomość od kochanków.
Dyskretną od kochanków wiadomość studentki dziś przeczytały.
Przeczytały dziś od kochanków wiadomość dyskretną studentki.
Poniższe wyrażenie nie jest poprawnym wypowiedzeniem polskim:
• *Studentki wiadomość dziś od dyskretną kochanków przeczytały.
Przy takim rozumieniu słownika gramatyka jest czystą składnią. Są języki naturalne,
które mają taką gramatykę — tzw. języki analityczne (np. chiński). W wypadku
polszczyzny, języka wysoce fleksyjnego, rzecz jest bardziej skomplikowana.
Przede wszystkim żadne kompendium o nazwie Słownik języka polskiego jednostek
takich nie zawiera. Nie ma wszak w słowniku haseł takich, jak studentki, przeczytały czy
dyskretną: to formy fleksyjne pewnych jednostek słownikowych, takich jak STUDENTKA,
PRZECZYTAĆ, DYSKRETNY. Słowa przeważnie nie są znakami minimalnymi, tylko
konstrukcjami (w naszym przykładzie tylko słowo od reprezentuje znak prosty). W
języku polskim istnieją konstrukcje morfemowe różnych poziomów. Do gramatyki
języków takich jak polski należy morfologia, czyli reguły budowy konstrukcji
morfemowych.
Z drugiej jednak strony intuicja, zgodnie z którą wyrażenia językowe zbudowane ze
słów, ma racjonalne jądro. Znajomość danego języka to w istocie znajomość „słówek”.
Jest zresztą wielce prawdopodobne, że rodzimy użytkownik języka rzeczywiście składa
wypowiedzenia wprost z form fleksyjnych, których fizycznie nie konstruuje od podstaw,
tylko je sobie przypomina. Ale i on, mówiąc intuicyjnie, w sytuacji awaryjnej „zestawia”
formę fleksyjną z jakiejś postaci tematu i z końcówki — na przykład wtedy, kiedy ma
wątpliwości, który kształt jest właściwy: semaforu czy semafora (obydwie), zdrów czy zdrowy
(obydwie, ale w różnych kontekstach), pełłem czy *pieliłem. Ale my, budując opis
gramatyczny polszczyzny, nie możemy zakładać, że cokolwiek jest dane (pamiętane).
Musimy zdać sprawę ze struktury form fleksyjnych, bo tego wymaga procedura opisu
empirycznego, który musi być eksplicytny i wyczerpujący (opisuje się wszystko i
maksymalnie starannie).
2. Wieloznaczność pojęcia słowo
O tym, że słowo słowo jest wieloznaczne, przekona nas następujący eksperyment.
Policzmy słowa mamy w poniższym wypowiedzeniu:
• Mamy mamy młodsze od waszej mamy, ale mamy lubią wasze mamy.
Na to pytanie można odpowiedzieć na sześć sposobów (por. Saloni — Świdziński
(1987: 78-79)).
A. Jeśli liczymy napisy-okazy, czyli konkretne ciągi liter o kształcie mamy, to jest ich
w naszym wypowiedzeniu 5. Jeśli liczymy napisy-typy, to na 7 różnych sekwencji liter
jedna ma kształt mamy.
B. Doliczymy się czterech słów mamy, jeśli będziemy liczyć różne formy fleksyjne
(jedna jest czasownikowa, trzy — rzeczownikowe; jedna z tych trzech, forma
mianownika liczby mnogiej, występuje dwa razy); dwóch, jeśli sprawdzamy, ilu haseł
słownikowych to formy (rzeczownika MAMA i czasownika MIEĆ); zera wreszcie, jeśli
liczymy hasła: w wypowiedzeniu tym nie ma żadnego hasła (hasła są w słowniku-
3
kompendium, nie w tekście).
Punkt A. obrazuje rozróżnienie jednostki konkretnej, fizycznego wystąpienia
pewnego obiektu, i jednostki abstrakcyjnej — klasy wystąpień. Punkt B. (wespół z A.)
prowadzi do następującej regulacji terminologicznej:
• słowo — napis między spacjami;
• forma wyrazowa — słowo z interpretacją gramatyczną (część mowy, ewentualne
wartości kategorii fleksyjnych, ewentualnie nazwa jednostki słownikowej);
• leksem — zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do rzeczywistości (i
o podobnym kształcie).
W naszym przykładzie słowo mamy reprezentuje następujące formy wyrazowe:
(a) formę czasownikową o wartości pierwszej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego
(mamy(1os,mno,ter))
(b) formę rzeczownikową o wartości dopełniacza liczby pojedynczej (mamy(dop,poj));
(c) formę rzeczownikową o wartości mianownika liczby mnogiej (mamy(mian,mno));
(d) formę rzeczownikową o wartości biernika liczby mnogiej (mamy(bier,mno)).
Forma (a) należy, wraz z takimi formami wyrazowymi, jak mam(1os,poj,ter),
mieli(3os,mno,mos,prze), mieć(bezokol), do leksemu czasownikowego MIEĆ. Formy (b)-(d),
wraz z takimi formami wyrazowymi, jak mama(mian,poj), mamą(narz,poj), mamach(miej,mno),
to elementy zbioru MAMA, będącego leksemem rzeczownikowym.
Słowa typu mamy językoznawcy nazywają słowami hominimicznymi. Homonimia
polega tu na tym, że jeden napis jest realizacją dwóch różnych form wyrazowych danego
leksemu (por. (b)-(d) wyżej) albo realizacją form wyrazowych dwóch różnych leksemów
(por. (a) z (b)-(d)).
Zauważmy na marginesie, że leksem jest jednostką w wysokim stopniu abstrakcyjną i
arbitralną: być może w kompetencji językowej użytkownika języka nie ma leksemów.
Jednostkami tego typu operuje jednak słownikarz. W każdym słowniku-kompendium
jednostką technicznej organizacji materiału jest artykuł hasłowy. Możemy przyjąć (z
pewnym przybliżeniem), że leksem to to, co jest opisywane w jednym artykule
hasłowym słownika. W zależności od założeń opisu gramatycznego porządkowanie
zbioru form wyrazowych dawać może różne inwentarze leksemów.
3. Słownik a leksykon: problem słowotwórstwa
Przez słownik zatem, jako składnik systemu językowego, rozumieć będziemy zbiór
form wyrazowych. Zbiór leksemów (a więc — zbiorów zbiorów form wyrazowych) to
leksykon. W leksykonie wyróżnia się czasem leksemy dwóch typów:
Typ A: STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, KOCHANEK.
Typ B: DZIŚ, DYSKRETNY, OD.
Te typu A nazywamy podzielnymi słowotwórczo albo derywatami, każda bowiem ich
forma wyrazowa zawiera kształt i znaczenie jakiegoś innego leksemu (bazy) (por.
Grzegorczykowa (1979: 11-24), Gramatyka PAN (1984: T. II, 307-331)). Leksemy typu
B są niepodzielne słowotwórczo. Tymi pierwszymi zajmuje się słowotwórstwo,
którego nie uważamy tutaj za część gramatyki. Z naszego punktu widzenia leksemy typu
A i typu B niczym się nie różnią: wszystkie należą do leksykonu, z którego użytkownik
4
języka (a jego wszak kompetencję językową modelujemy) czerpie składniki do budowy
wyrażeń — odpowiednie formy wyrazowe. Leksemy stanowią przedmiot opisu
fleksyjnego.
4. Fleksja
Leksemy są zbiorami form wyrazowych. Istnieją leksemy będące zbiorami
jednoelementowymi (leksemy nieodmienne) lub wieloelementowymi (leksemy
odmienne). Oto leksemy z naszego przykładu zapisane jako zbiory form wyrazowych
(dla uproszczenia podaję tylko wybrane formy i pomijam opisy gramatyczne
poszczególnych form):
•
•
•
•
•
•
•
STUDENTKA = {studentka, studentki, studentce,..., studentki, studentek, studentkom,...}
PRZECZYTAĆ = {przeczytam, przeczytasz, przeczyta,..., przeczytałem, przeczytałam,
przeczyteś,..., przeczytaj, przeczytajmy,..., przeczytałbym, przeczytałabym, przeczytałbyś,...,
przeczytać, przeczytawszy}
WIADOMOŚĆ = {wiadomość, wiadomości, wiadomości,..., wiadomości, wiadomości, wiadomościom,...}
KOCHANEK = {kochanek, kochanka, kochankowi,..., kochankowie, kochanków, kochankom,...}
DZIŚ = {dziś}
DYSKRETNY = {dyskretny, dyskretna, dyskretne, dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego,
dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,...,
dyskretniejszy,..., najdyskretniejszy,...}
OD = {od, ode}
Zwrócmy uwagę na ostatni leksem OD. Jest to przyimek, a więc leksem
nieodmienny. Mimo to ma on dwie formy wyrazowe, które nie mogą być używane
wymiennie (por. od mamy i ode mnie). Zróżnicowania takiego nie uznamy za „odmianę”,
choć nie byłoby to nieuzasadnione. Takich leksemów jest w słowniku bardzo niewiele.
Fleksja w proponowanym tu ujęciu jest zbiorem reguł (a więc — opisem) budowy
form wyrazowych. W odróżnieniu od reguł składniowych, które stanowią w istocie
instrukcje syntezy i analizy wypowiedzeń, nie musimy ich interpretować w taki sposób,
choć jest to możliwe i sensowne. Spróbujmy spojrzeć na problem z punktu widzenia
cudzoziemca.
Aby zbudować wypowiedzenie polskie, wykorzystując siedem podanych wyżej
leksemów (STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, DZIŚ, DYSKRETNY, WIADOMOŚĆ, OD, KOCHANEK),
cudzoziemiec musi przeprowadzić długą serię rozumowań i wyborów. Potrzebne mu są
następujące informacje:
że czasownik PRZECZYTAĆ rządzi mianownikiem i biernikiem, a przyimek OD —
dopełniaczem (czyli: musi szukać formy mianownika, biernika i dopełniacza
odpowiednich rzeczowników); że forma przymiotnikowa zgadza się w zakresie
przypadka, liczby i rodzaju z formą rzeczownika (czyli: musi szukać formy przymiotnikowej o określonych wartościach), a tzw. podmiot-mianownik uzgadnia się z formą
finitywną czasownika w zakresie osoby, liczby i rodzaju (czyli: musi szukać odpowiedniej formy czasownikowej);
że właściwy kształt formy mianownika liczby mnogiej rzeczownika STUDENTKA to
studentki, a nie *studentky, kształt formy trzeciej osoby rodzaju niemęskoosobowego w
czasie przeszłym czasownika PRZECZYTAĆ to przeczytały, a nie *przeczytałi, kształt formy
5
biernika liczby pojedynczej rzeczownika WIADOMOŚĆ to wiadomość, a nie *wiadomośćię.
Aby wypowiedzenie Studentki przeczytały dziś dyskretną wiadomość od kochanków. rozłożyć
(zanalizować, zrozumieć), cudzoziemiec musi również wykonać całą serię operacji:
rozpoznać poszczególne słowa jako odpowiednie formy wyrazowe odpowiednich
leksemów: studentki — jako formę mianownika liczby pojedynczej (a nie dopełniacza
pojedynczej lub biernika mnogiej) leksemu STUDENTKA (a nie STUDENT), dyskretną — jako
formę biernika liczby pojedynczej (nie narzędnika) leksemu przymiotnikowego
DYSKRETNY (a nie czasownika *DYSKRECIĄĆ, bo takiego leksemu nie ma) itp.
Poszukiwanie hasła dla danej formy wyrazowej nazywa się lematyzacją.
Fleksja jako fragment opisu gramatycznego to:
opis uporządkowania form wyrazowych w leksemy — fleksja głębinowa, czyli
szkolny rozbiór gramatyczny,
opis struktury morfemowej form wyrazowych i klasyfikacja leksemów odmiennych
ze względu na strukturę morfemową jego form, a więc wzorzec odmiany — fleksja
powierzchniowa, czyli fleksja tematów, końcówek i alternacji.
5. Kategorie fleksyjne
Formy wyrazowe danego leksemu różnią się między sobą kształtem i funkcją,
zachodzą więc między nimi opozycje. Opozycje w zbiorze form wyrazowych nazywamy
kategoriami fleksyjnymi. Kategorią fleksyjną jest na przykład osoba czasownika,
przypadek rzeczownika, rodzaj przymiotnika. Człony takich opozycji to wartości
kategorii fleksyjnych. Trzecia, mianownik, żeński to wartości kategorii — odpowiednio
— osoby, przypadka i rodzaju.
Dany zbiór form wyrazowych podzielić można na podbiory odpowiadające
leksemom (lematyzacja), a także na podzbiory odpowiadające różnym wartościom
różnych kategorii fleksyjnych. Rozważmy następujący zbiór form wyrazowych:
Formy: {jem, piszesz, zbiję, je, jesz, pisze, zbijesz, zbije, piszę}
Wyodrębnić w nim można podzbiory odpowiadające trzem leksemom:
JEŚĆ: {jem, jesz, je}
PISAĆ: (piszę, piszesz, pisze}
ZBIĆ: {zbiję, zbijesz, zbije}
Z podziałem tym krzyżuje się podział według wartości kategorii osoby:
1: {jem, piszę, zbiję}
2: {jesz, piszesz, zbijesz}
3: {je, pisze, zbije}
Jak widać, kategoria fleksyjna, czyli określony podział zbioru form wyrazowych,
przebiega w poprzek leksemów danej części mowy: w ideale wszystkie leksemy danej
klasy mają formy wyrazowe o różnych wartościach danej kategorii.
Niektóre kategorie fleksyjne pełnią funkcje semantyczne, z innych korzysta
składnia; bywa też, że służą składni i semantyce równocześnie. Liczba rzeczownika to
opozycja semantyczna (por. chłopiec — chłopcy, domowi — domom, myszą — myszami).
Opozycja przypadka w zbiorze form przymiotnikowych pełni funkcję czysto składniową,
6
wykorzystywana jest mianowicie do budowania związku zgody między tzw. przydawką
przymiotną a wyrazem określanym (por. mały chłopiec, małego chłopca, ale *mały chłopcem).
6. Klasyfikacja części mowy
Część mowy to pewna klasa leksemów. Częściami mowy, jak wiadomo, operuje
dydaktyka szkolna różnych języków.
Pokażemy teraz typologię części mowy Zygmunta Saloniego (Saloni (1974)). Podział
ten niemal pokrywa się z klasyfikacją szkolną, ale różni się od niej tym, że jest poprawny
logicznie — wyczerpujący, rozłączny, oparty na kryteriach formalnych (morfologicznych i składniowych). Klasyfikacja zbudowana jest na cechach kontradyktorycznych,
czyli takich, że mają wartość tak (+) lub nie (-).
Kryteria podziału można zapisać w postaci serii pytań. Rozważając dany leksem,
pytamy:
(1) czy jest odmienny;
(2) czy odmienia się przez przypadek;
(3) czy odmienia się przez osobę;
(4) czy odmienia się przez rodzaj;
(5) czy odmienia się przez liczbę;
(6) czy jest samodzielny składniowo;
(7) czy pełni funkcję łączącą;
(8) czy ma rząd.
Klasyfikację tę zobrazujemy poniższym drzewem:
7
Ze względu na kryterium (1) wyróżnimy leksemy odmienne i leksemy nieodmienne.
Kryterium (2) pozwala oddzielić części mowy podlegające koniugacji (czyli:
odmienne przez osobę) i części mowy podlegające deklinacji (nie odmieniające się
przez osobę).
Leksemy koniugujące się, czyli czasowniki w szerokim sensie, podlegają dalszemu
podziałowi na mocy kryterium (3). Obok leksemów odmiennych przez osobę —
czasowników [4: CZAS] — otrzymujemy klasę leksemów nie występującą w teorii
szkolnej: nie odmieniające się przez osobę czasowniki niewłaściwe [5: CZAS_NIEWL].
KUPIĆ, PRACOWAĆ, STRZEC to czasowniki, bo odmieniają się przez osobę. MDLIĆ, TRZEBA,
WOLNO to czasowniki niewłaściwe, nie odmieniają się bowiem ani przez przypadek, ani
przez osobę.
Na mocy kryterium (4) możemy wśród części mowy deklinacyjnych wyodrębnić
rzeczowniki [1: RZECZ]: odmienne przez przypadek, nie odmieniają się one przez
rodzaj (na przykład DOM, KTOŚ, RADOŚĆ).
Kryterium (5) rozróżnia nam w zbiorze leksemów odmiennych przez przypadek i
przez rodzaj leksemy przymiotnikowe [2: PRZYM] (odmienne przez liczbę) i leksemy
liczebnikowe [3: LICZ] (nie odmieniające się przez liczbę). DOBRY, GOTÓW, ZALOTNY to
przymiotniki, DWA, PIĘĆ, SZEŚĆSET — liczebniki.
Ze względu na kryterium (6) wydzielimy w zbiorze leksemów nieodmiennych
leksemy wykrzyknikowe [9: WYK]. Są one składniowo samodzielne, mogą bowiem
konstytuować pełne wypowiedzenie, nie potrzebują żadnych dodatków. Na przykład:
HEJ, PSIAKREW, BACZNOŚĆ.
Kryterium (7) pozwala wyodrębnić jednostki słownikowe, o których powiada się, że
to leksemy funkcyjne: przyimki i spójniki łączą, jak wiadomo, jednostki składniowe
rozmaitych typów. Różnica między nimi polega na tym, że jedne mają rząd: leksemy
przyimkowe [8: PRZYIM] — na przykład OD (rząd dopełniaczowy), PRZECIW (rząd
celownikowy), W (rząd biernikowy lub miejscownikowy), drugie zaś go nie mają:
leksemy spójnikowe [7: SPOJ] — na przykład I, BOWIEM, ŻE (kryterium (8)).
Klasę, która nam pozostała: leksemy nieodmienne, niesamodzielne i nie mające
funkcji łączącej, nazwiemy leksemami partykuło-przysłówkowymi [6: PART-PRZYS].
Oto przykłady: WCZORAJ, TAM, DOŚĆ.
Klasyfikacja ta różni się nieco od typologii szkolnej.
• Nie ma w niej więc przede wszystkim osobnej klasy zaimków. Tradycyjne zaimki
trafiają do różnych klas: zaimki rzeczowne JA, KTO, NIC interpretujemy jako rzeczowniki,
zaimki przymiotne JAKIŚ, TAKI, TEN (z formami ten, ta, to) — jako przymiotniki, zaimki
liczebne ILE, KILKA, WIELE — jako liczebniki, zaimki przysłowne GDZIE, TAM, WTEDY —
jako partykuło-przysłówki.
• Przyjmujemy, że leksemy czasownikowe nie zawierają form wyrazowych
deklinacyjnych. Wyłączamy z leksemów czasownikowych pakiety form tzw.
imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych, tworząc z nich osobne leksemy
przymiotnikowe. Tak więc czasownik JEŚĆ nie zawiera form jedzący, jedzącego, jedzącymi
itd., jedzone, jedzoną, jedzeni itd.: trzy pierwsze należą do leksemu przymiotnikowego
JEDZĄCY, trzy kolejne — do leksemu przymiotnikowego JEDZONY. Przymiotniki te są
regularnymi derywatami odczasownikowymi.
• Przymiotnikami w rozumieniu naszej klasyfikacji są również liczebniki
porządkowe, mnożne, wielokrotne i wielorakie (DRUGI, POTRÓJNY, OŚMIOKROTNY,
8
DWOJAKI). Definicję liczebnika spełniają tylko liczebniki główne. Formy tzw.
liczebników zbiorowych włączymy do odpowiednich leksemów liczebnikowych (dwoje
do liczebnika DWA, siedmioro do SIEDEM itp.).
• Formy typu dobrze, wysoko, zachwycająco — tzw. przysłówki odprzymiotnikowe —
włączymy do odpowiednich leksemów przymiotnikowych (DOBRY, WYSOKI, ZACHWYCAJĄCY).
ZAPAMIĘTAJ!
Morfologia — zbiór reguł budowy konstrukcji morfemowych.
Słowo — napis między spacjami; forma wyrazowa — słowo z interpretacją
gramatyczną; leksem — zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do
rzeczywistości (i o podobnym kształcie).
Leksykon — zbiór leksemów. Są leksemy podzielne słowotwórczo (derywaty), którymi zajmuje się słowotwórstwo.
Fleksja — zbiór reguł budowy form wyrazowych.
Fleksja głębinowa — opis uporządkowania form wyrazowych w leksemy (=
rozbiór gramatyczny), fleksja powierzchniowa — klasyfikacja leksemów ze względu
na wzorzec odmiany.
Kategoria fleksyjna — opozycja w zbiorze form wyrazowych, czyli pewien
podział tego zbioru: funkcje semantyczne lub składniowe. Podzbiory przecinają się
ze wszystkimi leksemami danej części mowy.
Klasy gramatyczne leksemów polskich (= części mowy): rzeczowniki
(odmienne, przez przypadek, nie przez rodzaj), przymiotniki (odmienne, przez
przypadek, przez rodzaj, przez liczbę), liczebniki (odmienne, przez przypadek, przez
rodzaj, nie przez liczbę), czasowniki (odmienne, nie przez przypadek, przez osobę),
czasowniki niewłaściwe (odmienne, nie przez przypadek, nie przez osobę),
wykrzykniki (nieodmienne, używane samodzielnie), przyimki (nieodmienne, nie
używane samodzielnie, łączące, mające rząd), spójniki (nieodmienne, nie używane
samodzielnie, łączące, nie mające rządu), partykuło-przysłówki (nieodmienne, nie
używane samodzielnie, nie łączące).