związki muzyki i malarstwa w twórczości tadeusza makowskiego

ZWIĄZKI MUZYKI I MALARSTWA
W TWÓRCZOŚCI TADEUSZA MAKOWSKIEGO
Tadeusz Makowski urodził się 29 stycznia 1882 roku w Oświęcimiu jako syn Stanisława
i Petroneli. W skromnej rodzinie urzędnika kolejowego nie było dotąd żadnych artystycznych
tradycji, jednak gdy ośmioletni Tadeusz ulega poparzeniu -unieruchomiony przez chorobę
w domu - zaczyna rysować. W 1894 roku ojciec Tadeusza otwiera w Krakowie kawiarnię, która
staje się źródłem ich utrzymania, zaś on rozpoczyna naukę w Gimnazjum św. Anny, które
utwierdza go w zainteresowaniach sztuką i literaturą. W 1902 roku rozpoczyna studia
na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na drugim roku studiów rozpoczyna
równoległą naukę w Akademii Sztuk Pięknych u J. Mehoffera i J. Stanisławskiego.
Gdy Tadeusz Makowski ma 20 lat bierze udział w przygotowaniu spektakli, projektowaniu
kukiełek do szopek dla kabaretu literackiego „Zielony balonik"1.
W 1908 roku kończy ze srebrnym medalem studia i wyjeżdża do Francji, gdzie osiadł
na stałe. W początkowym okresie twórczości pozostawał pod wpływem impresyjnej aury
obrazów J. Stanisławskiego2 .
W 1911 roku nawiązuje przyjaźń Le Fauconnierem i grupą kubistów
z Montparnasse. Przygoda z kubizmem najlepiej pokazuje „osobność" i niezależność
Makowskiego. I chociaż jego kubistyczne obrazy, wystawione w Salonie Niezależnych
w 1913 roku, spotyka życzliwe przyjęcie uparty malarz kolejny raz zawraca z obranej drogi
i zaczyna prowadzić dziennik3.
Na początku I wojny światowej przebywał w Bretanii u Wł. Ślewińskiego, gdzie
malował uproszczone sceny rodzajowe nawiązujące do sztuki ludowej. Bezustannie
i wnikliwie studiował naturę, gromadząc nowe doświadczenia i obserwacje do
przyszłej syntezy malarskiej.
W 1923 roku wspólnie z M. Gromairem i J. Pascinim założył w Paryżu międzynarodową
grupę malarzy. Około 1927 roku skrystalizował się indywidualny styl artysty, ów poetycki
realizm, monumentalna transpozycja koloru i formy, synteza ludzkiego życia budowana
z życzliwością i optymizmem, choć czasem nie bez ironii czy drwiny. Wyróżnikiem
indywidualnego stylu Makowskiego jest transformacja figury ludzkiej w postacie dzieci lub
kukiełek subtelnej ekspresji4.
We wspomnianych powtarza się informacja o nieprzeciętnej muzykalności Tadeusza
Makowskiego. Grał na gitarze i skrzypcach, zapraszał muzykujących przyjaciół - nic
dziwnego, że w jego malarstwie wciąż powraca motyw orkiestry, samotnych muzykantów czy
instrumentów muzycznych.
1
W. Jaworska; Tadeusz Makowski, Warszawa 1964, s. 4-15.
J. Pollakówna; Malarstwo polskie między wojnami 1918 - 1939. Warszawa 1982, s. 358.
3 M. Porębski; Kubizm. Warszawa 1980, s. 173, 303; T. Makowski, Pamiętnik. Warszawa 1961.
4 J. Witz; Polscy malarze - polskie obrazy. Warszawa 1970, s. 397-412; T. Dobrowolski; Sztuka
polska. Kraków 1974, s. 655.
2
Kapela dziecięca
Kapela dziecięca (1922), to pierwsza w pełni dojrzała kompozycja artysty, także przez niego
uznana za obraz „może najlepszy z owej epoki". Grupa czterech chłopców grająca na
bębenkach i piszczałkach, stoi na tle ceglanego muru, przy wejściu do gospody. W oknie trzy
dziewczynki przysłuchują się koncertowi kapeli. Żywy, jasny koloryt, zderzenia zieleni,
szkarłatu i cynobru „wprowadzają nastrój wesołości i dźwięk ludowej, skocznej melodii".
Uderza symetryczność sceny, poszczególne elementy z jednej strony obrazu mają swoje
„odpowiedniki" po drugiej stronie. Ciemnozielonym drzwiom oberży odpowiada zielonobrunatny
pień drzewa. Zębatym sztachetom płotu, na który wskoczył kogut, zygzak kamiennych schodów,
u których szczytu siedzi czarny kot. Symetrycznie układają się dłonie „muzykantów" oraz ich
piszczałki. Nawet kanarek w klatce przy oknie ma po drugiej stronie kolegę srebrno-żółtego
ptaka siedzącego na gałązce 5.
5
Wielcy malarze, Tadeusz Makowski nr 97. Kraków 2000, s.12 – 13.
Kojarzy się zazwyczaj Tadeusza Makowskiego z klimatem nostalgii
i zadumy, z poetycką melancholią. Tymczasem potęgująca się w jego sztuce skłonność do
groteski i coraz odważniejsza deformacja, wyzwalają w artyście pierwiastki komizmu,
zdolność do radykalnych nawiązań i drapieżnej ekspresji, której przykładem może być obraz
z 1929 roku Jazz.
Na obrazie murzyńska orkiestra gra rytmiczną, szaloną melodię. Czterech muzyków,
o ciałach jakby zbudowanych z metalicznych walców i rur, z zapamiętaniem poddaje
się egzotycznym rytmom. Gęsto zapełnione płótno pokrywa gąszcz splecionych rąk, nóg,
drewnianych stołków i instrumentów. Cały obraz zdaje się wypełnia zgiełk, hałas
i rytm. Twarze murzyńskich jazzmanów - ich szerokie nosy i wargi, świecące białka
oczu - nawiązują do afrykańskich, totemicznych masek, co tym silniej podkreśla
element egzotyki6.
6
Tamże, s. 20 – 21.
Na wszystkich etapach artystycznego rozwoju Tadeusz Makowski żywo
interesował się kulturą ludową. Ilustrując „Pastorałki" Tytusa Czyżewskiego wykorzystał
wzory sztuki Podhala. Jego drzeworyty cięte grubą, prymitywną linią, ich żartobliwa, naiwna
stylizacja - idealnie oddają klimat góralskich jasełek, zwyczajów bożonarodzeniowych, kolęd
i kantyczek. Jego obrazy takie jak: Zapusty, Tłusty czwartek, Mi - Câreme, czy Dzieci
z turoniem są związane zarówno polskim folklorem, jak i regionalnym, francuskim obyczajem.
Dzieci z turoniem
Dzieci z turoniem (1929), to jeden z najpiękniejszych obrazów Tadeusza Makowskiego.
Grupa sześciu małych kolędników rusza w świąteczny pochód ze swoimi zwierzętami,
zostawiając za sobą choinkę w blasku migoczących świec. Na przedzie troje dzieci tuli
do siebie drewniane ptaki: dzięcioła, białego bociana i czerwonego kogucika. Z tyłu więksi
chłopcy niosą kukłę turonia i wilka. Obraz jest kompozycją złożoną z kół, stożków, walców
i trójkątów, lecz zawiera on niezwykły ładunek liryzmu i poezji.
Dzieci z turoniem to prawdziwa barwna symfonia. Uderza bogactwo, różnorodność
wyrafinowanych odcieni, choć kolory są w jednej, ograniczonej gamie 7.
Środki
malarskie,
jakimi
się
posługiwał
Tadeusz
Makowski,
służyły
charakterystyce psychologicznej i nastrojowi. Rolę taką spełniały kolor i światło, jak również
deformacja - wydłużone nosy, stożkowe głowy, bryłowate ciała, mocno uwydatnione rytmy
w gestach ludzkich i w układzie przedmiotów - będąca logicznym wynikiem plastycznej
konieczności, tak konsekwentnie przez malarza przestrzeganej8 .
Obrazy Makowskiego cechuje zrytmizowanie form, wyszukana kolorystyka,
delikatne operowanie światłem i intymny, poetycki nastrój, liryczny lub bliski pogodnej groteski.
Twórczość malarza zrodzona z programowej niezależności wobec aktualnych prądów
artystycznych jest zjawiskiem na gruncie europejskim w pełni oryginalnym.
Tadeusz Makowski oprócz uprawiania malarstwa, grafiki, muzykowania, pisał
również wiersze, opowiadania oraz szkice o teatrze i malarstwie (1930 - 32 Uwagi o sztuce),
w latach 1913-31 prowadził dziennik.
Dążąc zaś do swobody rysunku zwrócił się ku suchorytowi i akwaforcie
poświęcając im ostatnie miesiące twórczości9.
1 listopada 1932 roku Tadeusz Makowski umiera w szpitalu Hotel Dieu w Paryżu
na wylew krwi do mózgu.
Rok 2002 jest ogłoszony jako rok Tadeusza Makowskiego, w którym będą się
odbywać retrospektywne wystawy, odczyty, seminaria poświęcone temu wybitnemu malarzowi.
7
8
9
Tamże, s. 22 – 23.
J. Pollakówna; Malarstwo polskie między wojnami 1918 - 1939. Warszawa 1982, s. 83 - 84, 359.
A.K. Olszewski; Dzieje sztuki polskiej 1890 - 1980 w zarysie. Warszawa 1988, s. 55 - 56, 59.
BIBLIOGRAFIA
1. Dobrowolski T.:
Sztuka polska. Kraków 1974.
2. Jaworska W.:
Tadeusz Makowski. Warszawa 1964.
3. Makowski T.;
Pamiętnik. Warszawa 1961.
4. Olszewski A.K.:
Dzieje sztuki polskiej 1890 – 1980 w zarysie. Warszawa 1988.
5. Pollakówna J.:
Malarstwo polskie między wojnami 1918 – 1939. Warszawa 1982.
6. Porębski M.:
Kubizm. Warszawa 1980.
7. Witz I.:
Polscy malarze – polskie obrazy. Warszawa 1970.
8. Wielcy malarze. Tadeusz Makowski nr 97. Kraków 2000.
Opracował mgr Andrzej Smuczek
nauczyciel muzyki w SP nr4 i Gimnazjum nr1
w Przemyślu.