docMateriały DEMO IWEP
download 
Reklamacja Transkrypt
Materiały DEMO IWEP
ŹRÓDŁA PRAWA UNII EUROPEJSKIEJ Niniejsze trzecie wydanie podręcznika – Źródła prawa Unii Europejskiej – wprowadza bardzo istotne aktualizacje w stosunku do wydania drugiego, które uwzględniło już reformy wprowadzone od 1 grudnia 2009 r. na mocy Traktatu z Lizbony. EP Tom ten wchodzi w skład serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej”, które Instytut Wydawniczy EuroPrawo publikuje od 2009 r. Autorami wszystkich publikacji są wybitni specjaliści z zakresu prawa UE i prawa międzynarodowego, wywodzący się ze środowiska akademickiego oraz reprezentujący instytucje unijne i urzędy krajowe zajmujące się w Polsce sprawami Unii Europejskiej. EM O IW Tom ten reprezentuje pierwszą grupę podręczników (tomy od I do IX), obejmujących ustrój Unii Europejskiej. Pozostałe tomy tej grupy dotyczą: rozwoju podstaw prawnych integracji europejskiej, zasad ustrojowych Unii, systemu instytucjonalnego Unii, systemu ochrony prawnej, obywatelstwa Unii, aspektów instytucjonalnych i prawnych finansów Unii Europejskiej, stosunków zewnętrznych, prawnych aspektów członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Druga grupa podręczników (tomy od X do XII) poświęcona jest Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa, Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości oraz Unii Gospodarczej i Walutowej. Grupa trzecia (tomy od XIII do XXVIII) obejmuje prawo rynku wewnętrznego i polityki UE. Więcej informacji można znaleźć w naszym serwisie internetowym www.iwep.pl PROFESJONALNY WYMIAR PUBLIKACJI Książka do nabycia księgarnia internetowa www.iwep.pl Numer katalogowy: 1095 www.iwep.pl e-mail: [email protected] tel. 22 494 34 63 9 788376 270739 D er ia ły Jana Barcza M at Zamiarem Instytutu Wydawniczego EuroPrawo oraz autorów serii jest przedstawienie w sposób fachowy i nowoczesny – a zarazem przystępny i przejrzysty – najważniejszych zagadnień ustrojowych oraz prawa rynku wewnętrznego i polityk Unii Europejskiej. Podręczniki są dostosowane do potrzeb studentów prawa, administracji, zarządzania, politologii, europeistyki i stosunków międzynarodowych – słuchaczy przedmiotów z zakresu prawa UE. Publikacje te mogą również stać się pomocą dla praktyków: prawników, urzędników, biznesmenów i polityków, pragnących pogłębić wiedzę na temat poszczególnych dziedzin prawa Unii Europejskiej. pod redakcją SYSTEM PRAWA UE PODRĘCZNIK O IW EP ŹRÓDŁA PRAWA UNII EUROPEJSKIEJ D EM pod redakcją Jana Barcza Autorzy: M at er ia ły Jan Barcz Agnieszka Grzelak Robert Grzeszczak Anna Kalisz Anna Zawidzka-Łojek TOM IV © Instytut Wydawniczy EuroPrawo Sp. z o.o. Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana i przetwarzana jako źródło danych w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody wydawcy. IW EP Seria podręczników „System prawa Unii Europejskiej” Redaktor naukowy Jan Barcz książka do nabycia: księgarnia internetowa M at er ia ły D EM O Redaktor prowadzący Magdalena Wanot www.iwep.pl [email protected] nr kat. 1095 [1076] [1013] Warszawa, październik 2012 ISBN: 978-83-7627-073-9 Informacje o autorach Jan Barcz – profesor doktor habilitowany, kierownik Katedry Prawa Międzynarodowego i Prawa Unii Europejskiej w Kolegium Prawa Akademii Leona Koźmińskiego, doświadczony dyplomata, m.in. ambasador RP w Wiedniu. IW EP Rozdział: 5 Agnieszka Grzelak – doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, ekspert do spraw legislacji w Biurze Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu. EM O Rozdział: 3 Rozdziały: 1, 4.1., 4.3., 6 D Robert Grzeszczak – doktor habilitowany, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. er ia ły Anna Kalisz – doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz w Instytucie Administracji i Prawa Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu. at Rozdział: 7 M Anna Zawidzka-Łojek – doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego oraz kierownik Podyplomowego Studium Prawa Unii Europejskiej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Rozdziały: 2, 4.2., 8, 9 Spis treści IW EP Wykaz akronimów ........................................................................ xi Wstęp do wydania trzeciego ........................................................... xv Wstęp do wydania drugiego ......................................................... xvii Wstęp do wydania pierwszego ....................................................... xix M at er ia ły D EM O 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej (Robert Grzeszczak) ............... 1 1.1. Uwagi ogólne ........................................................................ 1 1.2. Prawo pierwotne pisane .......................................................... 3 1.2.1. Traktaty stanowiące Unię Europejską .............................. 3 1.2.2. Traktaty rewizyjne ......................................................... 5 1.2.3. Traktaty akcesyjne ......................................................... 6 1.2.4. Inne akty prawa pierwotnego .......................................... 9 1.3. Prawo pierwotne niepisane ..................................................... 10 1.3.1. Pojęcie i klasyfikacja zasad ogólnych prawa ..................... 10 1.3.2. Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej ........................... 11 1.3.3. Rola Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w konstruowaniu zasad ogólnych ................................... 13 1.3.4. Funkcje zasad ogólnych prawa ....................................... 14 1.3.5. Prawa podstawowe jednostek ......................................... 15 1.3.5.1. Prawa podstawowe jednostek w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ...... 15 1.3.5.2. Karta praw podstawowych – katalog praw podstawowych Unii Europejskiej ..... 16 1.3.6. Normy prawa zwyczajowego .......................................... 17 Literatura uzupełniająca ................................................................. 17 Podstawowe dokumenty .................................................................. 18 Pytania podsumowujące .................................................................. 18 2. Prawo pochodne Unii Europejskiej (Anna Zawidzka-Łojek) ........ 20 2.1. Wprowadzenie ...................................................................... 20 2.2. Akty ustawodawcze i akty nieustawodawcze ............................. 21 vi Spis treści EM O IW EP 2.2.1. Akty ustawodawcze ....................................................... 22 2.2.2. Akty nieustawodawcze .................................................. 22 2.2.2.1. Akty delegowane ............................................... 23 2.2.2.2. Akty wykonawcze .............................................. 24 2.2.2.3. Akty „bez przymiotnika” ................................... 24 2.2.2.4. Porozumienia międzyinstytucjonalne .................. 26 2.3 Rozporządzenia .................................................................... 27 2.3.1. Charakterystyka ogólna ................................................. 27 2.3.2. Rozporządzenie jako część prawa krajowego .................... 29 2.4. Dyrektywy ........................................................................... 30 2.4.1. Charakterystyka ogólna ................................................. 30 2.4.2. Transpozycja dyrektywy ................................................ 32 2.5. Decyzje ................................................................................ 34 2.6. Zalecenia i opinie .................................................................. 35 2.7. Akty nienazwane ................................................................... 37 Literatura uzupełniająca ................................................................. 39 Pytania podsumowujące .................................................................. 39 M at er ia ły D 3. Postanowienia przejściowe (Protokół nr 36) (Agnieszka Grzelak) .................................................................... 41 3.1. Wprowadzenie ...................................................................... 41 3.2. Akty prawne w ramach WPZiB .............................................. 42 3.2.1. Dotychczasowy katalog aktów w ramach WPZiB (dawny II filar UE) ....................................................... 42 3.2.1.1. Uwagi ogólne .................................................... 42 3.2.1.2. Poszczególne akty dawnego II filaru UE ............... 44 3.2.2. Nowy katalog aktów w ramach WPZiB ........................... 46 3.3. Akty prawne w ramach współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych i współpracy policyjnej .............................................. 47 3.3.1. Dotychczasowy katalog aktów prawnych w ramach współpracy w sprawach karnych (dawnego III filaru UE) ................................................. 47 3.3.1.1. Uwagi ogólne .................................................... 47 3.3.1.2. Poszczególne akty dawnego III filaru UE ............. 49 3.3.2. Obecny katalog aktów prawnych w ramach współpracy w sprawach karnych .................................... 54 3.4. Postanowienia Protokołu nr 36 ............................................... 56 Literatura uzupełniająca ................................................................. 58 Podstawowe dokumenty .................................................................. 59 Pytania podsumowujące .................................................................. 59 Spis treści vii M at er ia ły D EM O IW EP 4. Tworzenie prawa Unii Europejskiej (Robert Grzeszczak, Anna Zawidzka-Łojek) .............................................................. 60 4.1. Tworzenie prawa pierwotnego ............................................... 60 4.1.1. Wprowadzenie ............................................................. 60 4.1.2. Zawieranie traktatów założycielskich .............................. 60 4.1.3. Procedury zmiany traktatów .......................................... 61 4.1.3.1. Rewizje traktatów .............................................. 61 4.1.3.2. Zawieranie traktatów akcesyjnych ....................... 66 4.1.3.3. Legitymacja demokratyczna zawierania i zmiany traktatów ............................................. 67 4.2. Stanowienie unijnego prawa pochodnego ................................. 68 4.2.1. Wprowadzenie ............................................................. 68 4.2.2. Inicjatywa ustawodawcza ............................................... 70 4.2.3. Rola parlamentów narodowych w tworzeniu unijnego prawa pochodnego ........................................... 73 4.2.4. Rodzaje procedur legislacyjnych .................................... 74 4.2.4.1. Zwykła procedura ustawodawcza ......................... 75 4.2.4.2. Specjalna procedura ustawodawcza ...................... 78 4.2.4.3. Przyjmowanie aktów prawnych przez Radę bez odwołania do zwykłej czy specjalnej procedury ustawodawczej. .................................. 80 4.2.5. Wydawanie aktów unijnego prawa pochodnego przez Komisję .............................................................. 80 4.2.5.1. Wydawanie aktów przez Komisję na mocy upoważnienia traktatowego ................................ 80 4.2.5.2. Procedura komitologiczna .................................. 81 4.2.6. Wybór właściwej podstawy prawnej aktu unijnego ............ 83 4.2.7. Rodzaje harmonizacji .................................................... 85 4.2.8. Obowiązek uzasadnienia aktu unijnego ........................... 86 4.2.9. Obowiązek publikacji aktu ............................................ 87 4.2.10. Udział instytucji doradczych: rola społeczeństwa obywatelskiego w stanowieniu unijnego prawa pochodnego, lobbing ........................................... 88 4.3. Lepsze stanowienie prawa ...................................................... 89 4.3.1. Niedostatki prawa Unii Europejskiej .............................. 89 4.3.2. Program naprawy prawodawstwa Unii Europejskiej .......... 90 4.3.3. Kryteria oceny jakości prawa ......................................... 91 4.3.4. Efekty podjętych działań ............................................... 91 Literatura uzupełniająca ................................................................. 93 Podstawowe dokumenty .................................................................. 94 Pytania podsumowujące .................................................................. 94 viii Spis treści D EM O IW EP 5. Umowy międzynarodowe Unii Europejskiej z państwami trzecimi lub organizacjami międzynarodowymi (Jan Barcz) ...................... 96 5.1. Wprowadzenie ...................................................................... 96 5.2. Zakres kompetencji Unii Europejskiej do zawierania umów międzynarodowych ................................. 97 5.3. Procedura zawierania umów międzynarodowych ...................... 99 5.4. Obowiązek wykonania umów międzynarodowych ................... 102 5.4.1. Podstawowe zasady .................................................... 102 5.4.2. Obowiązek wykonania decyzji podejmowanych przez organy powołane na podstawie umów międzynarodowych zawartych przez Unię ............ 104 5.4.3. Wykonanie umów mieszanych ..................................... 105 5.5. Okresy przejściowe w stosunku do umów zawartych w ramach danego II i III filara Unii Europejskiej ........................................................ 107 5.6. Umowy międzynarodowe państw członkowskich a członkostwo w Unii Europejskiej ........................................ 108 5.7. Problem tak zwanej metody schengeńskiej ............................. 109 Literatura uzupełniająca ............................................................... 111 Podstawowe dokumenty ................................................................ 112 Pytania podsumowujące ................................................................ 112 M at er ia ły 6. Zakres obowiązywania prawa Unii Europejskiej (Robert Grzeszczak) ................................................................. 6.1. Zakres obowiązywania ratione materiae .................................. 6.1.1. Wprowadzenie ........................................................... 6.1.2. Likwidacja struktury filarowej Unii Europejskiej ........... 6.2. Zakres obowiązywania ratione personae ................................... 6.3. Zakres obowiązywania ratione temporis ................................... Literatura uzupełniająca ............................................................... Podstawowe dokumenty ................................................................ Pytania podsumowujące ................................................................ 7. Wykładnia prawa Unii Europejskiej (Anna Kalisz) .................... 7.1. Wprowadzenie .................................................................... 7.2. Współpraca sądów krajowych z unijnymi przy dokonywaniu wykładni (pytania prawne) ........................ 7.3. Wykładnia prawa unijnego dokonywana przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej ................. 7.3.1. Wykładnia językowa ................................................... 7.3.2. Wykładnia systemowa ................................................. 114 114 114 115 120 122 124 124 124 126 126 128 133 133 136 Spis treści 7.3.3. Wykładnia celowościowo-funkcjonalna ......................... 7.4. Podsumowanie ................................................................... Literatura uzupełniająca ............................................................... Pytania podsumowujące ................................................................ 140 143 143 144 146 146 147 155 155 156 159 160 162 164 D EM O IW EP 8. Prawo Unii Europejskiej a prawo krajowe państw członkowskich (Anna Zawidzka-Łojek) ......................... 8.1. Wprowadzenie .................................................................... 8.2. Zasada pierwszeństwa prawa unijnego ................................... 8.3. Zasada skutku bezpośredniego ............................................. 8.3.1. Uwagi wstępne ........................................................... 8.3.2. Skutek bezpośredni przepisów traktatowych .................. 8.3.4. Skutek bezpośredni rozporządzeń ................................. 8.3.5. Skutek bezpośredni dyrektyw ...................................... 8.3.6. Pojęcie emanacji państwa ............................................ 8.3.7. Skutek bezpośredni decyzji .......................................... 8.3.8. Skutek bezpośredni umów międzynarodowych i aktów wydanych na ich podstawie .............................. 8.4. Zasada prounijnej wykładni prawa krajowego (zasada skutku pośredniego prawa unijnego) .......................... Literatura uzupełniająca ............................................................... Pytania podsumowujące ................................................................ ix M at er ia ły 9. Odpowiedzialność państwa członkowskiego za szkody powstałe wskutek naruszenia prawa unijnego (Anna Zawidzka-Łojek) .................................... 9.1. Uwagi ogólne ...................................................................... 9.2. Sformułowanie zasady odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego ............................ 9.3. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego ...................................................... 9.4. Rozwinięcie zasady odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego ...................................................... 9.5. Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa członkowskiego z tytułu naruszenia prawa unijnego przez sąd krajowy orzekający w ostatniej instancji ............................................. 9.6. Zasada autonomii proceduralnej ........................................... Literatura uzupełniająca ............................................................... Pytania podsumowujące ................................................................ 165 166 168 169 170 170 170 172 173 176 178 179 179 Indeks ........................................................................................ 181 IW EP Wykaz akronimów at O EM D er ia BTWC BVerfGE CATS COREPER COREU Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE ECR – Umowa Europejska dotycząca pracy załóg pojazdów wykonujących międzynarodowe przewozy drogowe – Konwencja o zakazie broni biologicznej i toksycznej – Federalny Trybunał Konstytucyjny (niem.) – Komitet art. 36 – Komitet Stałych Przedstawicieli – specjalna sieć połączeń teleksowych – Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej – Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej – Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich – zbiór orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej) – Europejski Mechanizm Stabilności – Europejski Trybunał Sprawiedliwości (do 1 grudnia 2009 r. Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, po 1 grudnia 2009 r. – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) – Misja Policyjna Unii Europejskiej – Europejska Wspólnota Węgla i Stali – (niemiecki) Federalny Trybunał Konstytucyjny – konferencja międzyrządowa – Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r. ły AETR M EMS ETS EUPM EWWiS FTK IGC KPWT Wykaz akronimów TEWWiS TFUE TSUE TSWE M at IW EP er ia TUE TWE UE UKIE VAT WE WPZiB Zb. Orz. O TEWG EM SIS SIS II SN TEWEA – Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen – z ograniczoną odpowiedzialnością (niem.) – Niemiecka Republika Demokratyczna – Organizacja Narodów Zjednoczonych – Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości – Rzeczpospolita Polska – Royal Ulster Constabulary – biuro odpowiedzialne za wymianę informacji za pośrednictwem Systemu Informacyjnego Schengen – System Informacyjny Schengen – System Informacyjny Schengen drugiej generacji – Sąd Najwyższy – Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej – Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą – Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (zob. ETS) – Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (zob. ETS) – Traktat o Unii Europejskiej – Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską – Unia Europejska – Urząd Komitetu Integracji Europejskiej – podatek od wartości dodanej – Wspólnota Europejska (Wspólnoty Europejskie) – Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa – Zbiór Orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskie D KWUS mbH NRD ONZ PWBiS RP RUC SIRENE ły xii Wykaz skrótów xiii ły D at M O EM – angielski – artykuł – część – dokument – dzieło cytowane – francuski – grecki – i tym podobne – litera – łaciński – między innymi – następny – na przykład – numer – opracowanie – punkt – porównaj – pozycja – późniejszy – redakcja – rok – strona – tak zwany – ustęp – wiek – zeszyt – zmiana – zobacz er ia ang. art. cz. dok. dz. cyt. fr. gr. itp. lit. łac. m.in. n. np. nr oprac. pkt por. poz. późn. red. r. s. tzw. ust. w. z. zm. zob. IW EP Wykaz skrótów IW EP Wstęp do wydania trzeciego M at er ia ły D EM O Drugie wydanie niniejszego podręcznika uwzględniło reformy wprowadzone w dziedzinie źródeł prawa Unii Europejskiej na mocy Traktatu z Lizbony. Z tego względu w niniejszym, trzecim wydaniu autorzy wprowadzili stosunkowo niewielkie zmiany aktualizacyjne, niemniej bardzo istotne. Rzecz bowiem w tym, że Traktat z Lizbony wprowadził reformy „ramowe”, pozostawiając znaczne pole dla działań implementacyjnych instytucji unijnych i państw członkowskich UE. Dotyczy to na przykład tak ważnych dziedzin, jak relacja między aktami delegowanymi i aktami wykonawczymi, czy sprecyzowanie procedury zawierania umów mieszanych. W dziedzinach tych wystąpiły, po wejściu w życie Traktatu z Lizbony, głębokie kontrowersje. Jednocześnie, ku pewnemu zaskoczeniu, bezpośrednio po wejściu w życie Traktatu z Lizbony, państwa członkowskie sięgnęły do procedur rewizji prawa pierwotnego Unii Europejskiej – zarówno do zwykłej procedury zmiany (czyli do traktatów rewizyjnych), jak i do procedury kładki. Nowe wyzwania w stosunku do Unii Europejskiej powstały w związku z głębokim kryzysem finansowym w niektórych państwach strefy euro. Ponownie odwołano się do tzw. metody schengenskiej, tj. do zawierania przez grupę państw członkowskich umów międzynarodowych w sprawach ważnych dla całej Unii Europejskiej. W czerwcu 2012 r. Jan Barcz IW EP 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej O 1.1. Uwagi ogólne M at er ia ły D EM Źródła prawa Unii Europejskiej są zróżnicowane i tworzą układ hierarchiczny. Klasyfikacja źródeł prawa UE dokonywana jest według kilku kryteriów. Podstawowy podział związany jest z podmiotem tworzącym prawo. Są to państwa oraz instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii Europejskiej. Odpowiednio do wymienionych podmiotów – powstaje prawo pierwotne i prawo pochodne (wtórne) Unii Europejskiej. Kryterium mocy wiążącej pozwala na wyodrębnienie źródeł prawa o charakterze wiążącym i niewiążącym jego adresatów. Dodatkowo w prawie Unii Europejskim wyróżnia się źródła prawa pisanego i niepisanego. Prawo pierwotne (ang. primary law) ma w systemie źródeł prawa Unii Europejskiej rangę najwyższą i zawiera przepisy regulujące podstawowe (fundamentalne) zasady jej funkcjonowania Prawo pierwotne jest także nazywane prawem statutowym. Wiąże się to z tym, że Unia Europejska jest organizacją międzynarodową, a traktaty stanowiące pełnią funkcję jej statutów. Stąd też utrzymuje się pogląd o podwójnej naturze prawa pierwotnego. W wymiarze zewnętrznym jest to prawo wywodzące się z prawa międzynarodowego, w wymiarze wewnętrznym natomiast są to akty o charakterze konstytucyjnym, które regulują zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Takie rozumienie prawa pierwotnego zapoczątkował Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), a doktryna prawa UE zgodnie przyjmuje współcześnie to stanowisko. W opinii 1/91 z dnia 14 grudnia 1991 r. dotyczącej projektu umowy o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego TSUE nazwał Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską1 „kartą 1 Dawny TWE, obecnie jest to Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. IV-2 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej M at er ia ły D EM O IW EP konstytucyjną Wspólnot”2. Przedstawiciele doktryny prawa UE rozszerzyli to określenie na całe prawo pierwotne. Źródła prawa Unii Europejskiej tworzą hierarchiczny porządek prawny, chociaż wzajemne relacje poszczególnych aktów prawa Unii Europejskiej nie są wskazane bezpośrednio w traktatach stanowiących Unię. Hierarchię tę odczytujemy z traktatów oraz z logiki systemu traktatowego. Prawo pierwotne ma bezwzględne pierwszeństwo przed prawem pochodnym, które musi być z nim zgodne. Wynika to m.in. z art. 263 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), na podstawie którego Trybunał Sprawiedliwości UE kontroluje legalność aktów ustawodawczych, aktów Rady, Komisji i Europejskiego Banku Centralnego, innych niż zalecenia i opinie, oraz aktów Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej zmierzających do wywarcia skutków prawnych wobec podmiotów trzecich. Trybunał kontroluje również legalność aktów organów lub jednostek organizacyjnych Unii, które zmierzają do wywarcia skutków prawnych wobec osób trzecich. W tym celu orzeka on m.in. o naruszeniu Traktatów lub jakiejkolwiek reguły prawnej związanej z ich stosowaniem lub o nadużyciu władzy. Należy pamiętać, że zasada pierwszeństwa dotyczy także pierwszeństwa prawa pierwotnego (i pochodnego) w stosunku do aktów prawa krajowego państw członkowskich. Unia Europejska została wyposażona w osobowość prawną, ma prawo zawierania umów (ius tractatuum). W efekcie może zawierać umowy międzynarodowe z państwami niebędącymi członkami UE oraz z organizacjami międzynarodowymi i innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Umowy międzynarodowe, które zawiera Unia, są następnym, po prawie wyżej przedstawionym katalogu prawa pierwotnego, szczeblem w systemie źródeł prawa UE. Kompetencję UE do zawierania umów międzynarodowych oraz tryb ich zawierania regulują przepisy traktatu (w szczególności art. 216, art. 3 oraz art. 218 TFUE). Do tego szczebla, w systemie prawa UE, należą także specyficzne umowy, jak np. umowy mieszane, umowy handlowe i różnego rodzaju układy zawierane przez UE lub przez państwa członkowskie z upoważnienia UE. Umowy mieszane regulują kwestie, które nie leżą w wyłącznych kompetencjach Unii, dlatego ich stroną są jednocześnie UE i państwa członkowskie. Do aprobowanego tekstu umowy dołącza się deklarację w sprawie podziału sfer działania i odpowiedzialności Unii i państw członkowskich w zakresie wykonywania umowy. Podporządkowane prawu pierwotnemu jest także prawo pochodne, trzeci poziom w hierarchicznej piramidzie prawa UE, tj. akty prawne ustawodawcze i akty o charakterze nieustawodawczym. Do kategorii tej należą także tzw. akty „bez przymiotnika” (nanienazwane), są to akty wydawane przez instytucje UE 2 Opinia TS 1/91, ECR 1991/10, s. I-6102. 1.2. Prawo pierwotne pisane IV-3 O IW EP na podstawie Traktatów stanowiących UE, ale nienależące do żadnej z wyżej wymienionych grup3. Do 1 grudnia 2009 r. odrębną kategorię stanowiły źródła prawa przyjmowane w ramach II i III filara Unii. W związku z likwidacją filarów przyjęte w ich obrębie akty prawne są przekształcane w jednolite źródła prawa Unii Europejskiej4. Zgodnie z zasadą przyznania, prawo pochodne może być przyjmowane przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE wyłącznie w granicach kompetencji jej przyznanych (art. 5 ust. 1 i 2 TUE), w zgodzie z postanowieniami TUE i TFUE oraz innymi normami prawa pierwotnego. O miejscu danego aktu w hierarchii prawa pochodnego decyduje nie jego forma, lecz treść i cel. Akty ustawodawcze są źródłami wyższego rzędu w stosunku do aktów delegowanych i wykonawczych (art. 290 i 291 TFUE). Jeżeli chodzi o wzajemny stosunek aktów równorzędnych, to zastosowanie mają tutaj ogólne zasady wykładni, takie jak: lex posterior derogat legi priori, lex specialis derogat legi generali. EM 1.2. Prawo pierwotne pisane er ia ły D Wśród źródeł prawa pierwotnego odnajdujemy pisane normy prawa oraz normy niepisane. Pierwszą grupę stanowią traktaty założycielskie (traktaty stanowiące), traktaty zmieniające traktaty założycielskie (tzw. traktaty rewizyjne), umowy o przystąpieniu (traktaty akcesyjne) oraz inne akty prawne, których ranga jest równa przywołanym traktatom. Do grupy drugiej, tj. do prawa niepisanego, zaliczamy natomiast zasady ogólne prawa oraz normy prawa zwyczajowego. at 1.2.1. Traktaty stanowiące Unię Europejską M Podstawę Unii stanowią Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Traktaty te mają taką samą moc prawną. Są to umowy międzynarodowe, których stronami są państwa członkowskie. Źródłami pierwotnego prawa pisanego są zatem traktaty stanowiące UE (traktaty założycielskie). Do traktatów założycielskich zaliczają się dwa traktaty podpisane w dniu 25 marca 1957 r. w Rzymie (traktaty rzymskie), które weszły w życie 1 stycznia 1958 r. Pierwszy z nich, Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (TEWG), na mocy Traktatu z Maastricht zmienił 3 Szerzej na temat prawa pochodnego zob.: rozdział 2. Szerzej na temat regulacji przejściowych dotyczących źródeł prawa z byłego II i III filara UE zob.: rozdział 3. 4 IV-4 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej IW EP nazwę na Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, a na mocy Traktatu z Lizbony zmienił nazwę po raz drugi – na Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 2 TL). Drugi z traktatów Rzymskich to Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (TEWEA), który wciąż obowiązuje i jest odrębnym traktatem stanowiącym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EWEA). Traktatem założycielskim Unii Europejskiej jest Traktat z Maastricht podpisany w dniu 7 lutego 1992 r. Traktat o Unii Europejskiej (TUE) wszedł w życie w dniu 1 listopada 1993 r. W Traktacie z Maastricht dokonano jednocześnie gruntowanej rewizji postanowień traktatów rzymskich i Traktatu paryskiego. W tym przypadku traktat założycielski pełni zatem także rolę traktatu rewizyjnego5. er ia ły D EM O Do dnia 23 lipca 2002 r. traktatem założycielskim był także Traktat paryski, tj. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (TEWWiS), zawarty na okres 50 lat, podpisany w Paryżu w dniu 18 kwietnia 1951 r. (wszedł w życie 23 lipca 1952 r.). Po upływie 50 lat w 2002 r. Traktat wygasł. Na podstawie decyzji Rady z dnia 19 lipca 2002 r. obowiązki wynikające z Traktatu, które pozostały aktualne dla organizacji rynku węgla i stali, przejęła Wspólnota Europejska. Natomiast 1 grudnia 2009 r., zgodnie z dyspozycją art. 1 TUE, Unia zastąpiła Wspólnotę Europejską i stałą się jej następcą prawnym. Oznacza to, że Unia przejęła także kompetencje wynikające z TEWWiS, które mimo upływu lat nie stały się bezprzedmiotowymi, jak np. ustalanie wspólnych reguł konkurencji i zasad udzielania pomocy publicznej w obu sektorach (węgla i stali). M at Załączniki i protokoły, przyjęte za wspólnym porozumieniem państw członkowskich i dołączone do traktatów stanowiących, tworzą integralną część systemu prawa pierwotnego Unii Europejskiej (art. 51 TUE). Mają one moc wiążącą prawnie, równą traktatom założycielskim. Powiązane z prawem pierwotnym są także deklaracje dołączane do traktatów stanowiących Unię, przy czym nie są one deklaracjami wiążącymi, a jedynie politycznymi. Dlaczego do traktatów dołączane są protokoły, załączniki i deklaracje? Forma protokołu okazuje się dostosowana do specyficznego, odrębnego charakteru niektórych zagadnień lepiej niż główny tekst traktatu. 5 Szerzej na ten temat zob.: rozdział 1.3.2. 1.2. Prawo pierwotne pisane IV-5 1.2.2. Traktaty rewizyjne O IW EP Podobnie jest z załącznikami, których treść, w przeciwieństwie do protokołów, stanowią regulacje o naturze technicznej. Deklaracje, mimo że nie wiążą prawnie, są brane pod uwagę podczas wykładni traktatów. Stanowią bowiem kontekst umowy międzynarodowej, do której zostały dołączone. Przykłady załączników, protokołów i deklaracji z Traktatu z Lizbony: • Załącznik: tabele ekwiwalencyjne, o których mowa w art. 5 TL, • Protokół nr 2 zmieniający Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, • Deklaracja nr 54 grupy państw (Niemcy, Irlandia, Węgry, Austria i Szwecja) wzywająca do jak najszybszego zwołania kolejnej Konferencji celem poddania rewizji Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. er ia ły D EM Państwa członkowskie ponoszą pełną odpowiedzialność za treść traktatów założycielskich i tylko one mogą decydować o ich zmianie. Traktaty założycielskie były wielokrotnie rewidowane, modyfikowane i uzupełniane przez kolejne traktaty zawierane przez państwa członkowskie. W nomenklaturze prawa Unii Europejskiej mówi się o rewizjach prawa traktatowego, stąd też nazwa: traktaty rewizyjne. Zaliczają się one do prawa pierwotnego. Traktaty rewizyjne są wielostronnymi umowami międzynarodowymi, zawieranymi między państwami członkowskimi Unii Europejskiej. M at Najważniejsze traktaty rewizyjne (obok Traktatu z Maastricht): • Traktat ustanawiający jednolitą Radę i jednolitą Komisję Wspólnot Europejskich (tzw. Traktat o fuzji), podpisany 8 kwietnia 1965 r. (wszedł w życie 1 stycznia 1967 r.), • Jednolity Akt Europejski, podpisany 17 i 18 lutego 1986 r., nazywany Traktatem luksemburskim (wszedł w życie 1 lipca 1987 r.), • Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz niektóre inne akty, podpisany 2 października 1997 r. (wszedł w życie 1 maja 1999 r.), • Traktat z Nicei zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz niektóre związane z nimi akty prawne, podpisany 26 lutego 2001 r. (wszedł w życie 1 lutego 2003 r.), • Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, podpisany 13 grudnia 2007 r. (wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.). IV-6 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej 1.2.3. Traktaty akcesyjne IW EP Traktaty akcesyjne są wielostronnymi umowami międzynarodowymi dotyczącymi przystąpienia do Unii Europejskiej nowych państw. Są one zawierane między państwami członkowskimi a państwem przystępującym do Unii i modyfikują traktaty założycielskie (art. 49 TUE). Należą więc do prawa pierwotnego. Modyfikacje sprowadzają się przede wszystkim do rozszerzenia zakresu terytorialnego traktatów stanowiących Unię Europejską, wprowadzenia stosownych reform instytucjonalnych oraz ustanowienia uzgodnionych okresów przejściowych. Przy okazji zawierania traktatów rewizyjnych wprowadza się niekiedy punktowe rewizje traktatów stanowiących Unię. EM O Traktaty akcesyjne mają zatem podwójną naturę. Dotyczą przystąpienia do Unii Europejskiej nowego państwa oraz określają warunki członkostwa. Każdorazowo wprowadzają też zmiany do traktatów założycielskich i w tym zakresie są również traktatami rewizyjnymi. at er ia ły D Traktat akcesyjny w szerokim rozumieniu (traktat akcesyjny sensu largo) składa się z traktatu o przystąpieniu (traktatu akcesyjnego sensu stricto), aktu dotyczącego warunków przystąpienia, stanowiącego integralną część traktatu, oraz z protokołów i załączników, także będących jego integralną częścią. Zakres regulacji traktatu o przystąpieniu składa się zazwyczaj tylko z trzech artykułów dotyczących: • ustanowienia członkostwa – przystąpienia państwa do traktatów założycielskich Unii Europejskiej, • wejścia w życie danego traktatu akcesyjnego, • języków autentycznych. M Traktat o przystąpieniu podpisany 16 kwietnia 2003 r. 6 składa się z trzech artykułów: Artykuł 1 (przystąpienie do traktatów założycielskich): 10 państw kandydujących staje się od 1 maja 2004 r. członkami Unii Europejskiej i stronami traktatów stanowiących jej podstawę; w sprawie dostosowań w Traktatach i warunków akcesji odsyła do Aktu przystąpienia (art. 1 ust. 2); postanowienia traktatów założycielskich, dotyczące praw i obowiązków państw członkowskich oraz uprawnień i właściwości instytucji unijnych, stosują się również do Traktatu akcesyjnego (art. 1 ust. 3). 6 Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864. 1.2. Prawo pierwotne pisane IV-7 IW EP Artykuł 2 (wejście Traktatu w życie): Traktat wchodzi w życie, jeśli do 30 kwietnia 2004 r. przez wszystkie ówczesne państwa członkowskie Unii Europejskiej oraz co najmniej jedno państwo kandydujące rządowi włoskiemu zostaną złożone dokumenty ratyfikacyjne; w razie nieratyfikowania traktatu przez jedno lub kilka państw kandydujących wszystkie odniesienia do tych państw zostaną z traktatu usunięte, a do Unii przystąpią tylko pozostałe państwa (art. 2 ust. 2). Artykuł 3 (języki autentyczne): Traktat został sporządzony w 11 dotychczasowych językach oficjalnych UE i 9 językach oficjalnych państw przystępujących; wszystkie wersje językowe są na równi autentyczne. ły D EM O Rozbudowane są natomiast akty dotyczące warunków przystąpienia, regulujące warunki członkostwa (łącznie z załącznikami i protokołami mogą one osiągać rozmiary nawet kilku tysięcy stron). Akt dotyczący warunków przystąpienia z 2003 r. składa się z 62 artykułów, 18 załączników i 9 protokołów. Dołączono do niego teksty TWE i TUE przetłumaczone na języki oficjalne państw przystępujących do Unii Europejskiej. Kolejne części Aktu dotyczą zasad przystąpienia (I), związanych z nim dostosowań w traktatach założycielskich Unii Europejskiej (II) oraz w aktach wydanych przez instytucje unijne (III), rozwiązań przejściowych (IV), a także implementacji Aktu (V). M at er ia Pełna nazwa Traktatu akcesyjnego podpisanego 16 kwietnia 2003 r. Traktat pomiędzy Królestwem Belgii, Królestwem Danii, Republiką Federalną Niemiec, Republiką Grecką, Królestwem Hiszpanii, Republiką Francuską, Irlandią, Republiką Włoską, Wielkim Księstwem Luksemburga, Królestwem Niderlandów, Republiką Austrii, Republiką Portugalską, Republiką Finlandii, Królestwem Szwecji, Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej) a Republiką Czeską, Republiką Estońską, Republiką Cypryjską, Republiką Łotewską, Republiką Litewską, Republiką Węgierską, Republiką Malty, Rzeczpospolitą Polską, Republiką Słowenii, Republiką Słowacką dotyczący przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europejskiej. IV-8 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej IW EP Pełna nazwa Aktu przystąpienia Akt dotyczący warunków przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej oraz dostosowań w Traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej. D EM O Postanowienia traktatów akcesyjnych mogą także tymczasowo wyłączać wobec państw przystępujących obowiązek stosowania niektórych przepisów prawa Unii Europejskiej, są to tzw. okresy przejściowe7, w czasie których Traktat akcesyjny ma charakter lex specialis w stosunku do traktatów założycielskich i pochodnego prawa Unii. Rozwiązania przejściowe wynegocjowane przez poszczególne państwa kandydujące ujęto w dziesięciu załącznikach do Aktu (odpowiednio od V do XIV), tj. po jednym dla każdego z państw. Załącznik nr XII dotyczy Polski – zawiera on specyficzne dla naszego członkostwa rezultaty negocjacji akcesyjnych. Załącznik ten składa się z 11 tytułów odpowiadających numerami i nazwami rozdziałom negocjacyjnym. er ia ły Przykład Tytuł „Swobodny przepływ kapitału” odzwierciedla uzgodnienia negocjacyjne dotyczące obszaru negocjacyjnego (w sumie było ich 31) i umożliwia utrzymanie przez Polskę ograniczeń wobec obywateli innych państw członkowskich przez pięć lat w odniesieniu do tzw. drugich domów i przez 12 lub 18 lat w odniesieniu do ziemi rolnej i leśnej. M at Należy pamiętać, że akty prawa pochodnego, do których odnoszą się postanowienia przejściowe Aktu, w dalszym ciągu zachowują swój pochodny charakter, a przepisy Aktu zmieniające lub uchylające akty prawa pochodnego charakter pochodny otrzymują. Oznacza to, że akty prawa pochodnego, mimo dokonanych w nich zmian mocą aktu prawa pierwotnego (Aktu przystąpienia), nie tracą dotychczasowego charakteru. W przyszłości mogą one zostać zmienione lub uchylone przez instytucje, które je przyjęły. Dlatego przepis wprowadzony postanowieniem Aktu przystąpienia do rozporządzenia Rady może zostać następnie zmieniony kolejnym rozporządzeniem Rady. 7 Szerzej na ten temat zob.: rozdział 7. 1.2. Prawo pierwotne pisane IV-9 ły D EM O IW EP Traktatów akcesyjnych zawarto dotąd siedem. Oznacza to, że Unia Europejska była sześciokrotnie rozszerzana i oczekuje na kolejne, siódme, rozszerzenie. Są to: • Traktat o przystąpieniu Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii z 1972 r. (wszedł w życie w 1973 r.), • Traktat o przystąpieniu Grecji z 1979 r. (wszedł w życie w 1981 r.), • Traktat o przystąpieniu Hiszpanii i Portugalii z 1985 r. (wszedł w życie w 1986 r.), • Traktat o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji z 1994 r. (wszedł w życie w 1995 r.), • Traktat o przystąpieniu z 2003 r. (tzw. Traktat ateński, wszedł w życie w 2004 r.), • Traktat o przystąpieniu Bułgarii i Rumunii z 2005 r. (wszedł w życie w 2007 r.), • Traktat o przystąpieniu Chorwacji z 2011 r. (w 2012 roku trwają procedury ratyfikacyjne w państwach członkowskich). W przypadku gdy akcesja dotyczy kilku państw, wyróżniamy dokumenty akcesyjne wspólne i indywidualne. Istnieje zatem jeden wspólny dla wszystkich państw Traktat dotyczący przystąpienia, a także jeden wspólny Akt dotyczący warunków przystąpienia. W Akcie znajdują się jednak pewne postanowienia wiążące tylko grupę państw lub poszczególne państwa. Niektóre załączniki natomiast oraz każdy z protokołów (z wyjątkiem pierwszego), dołączone do Aktu, odnoszą się tylko do państw w nich wskazanych. er ia 1.2.4. Inne akty prawa pierwotnego M at Do prawa pierwotnego należą niektóre inne porozumienia między państwami członkowskimi. Są to m.in.: Konwencja o niektórych instytucjach wspólnych dla EWG i EWEA, przyjęta łącznie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską i Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej w dniu 25 marca 1957 r. (weszła w życie 1 stycznia 1958 r.), Konwencja dotycząca Antyli Holenderskich z dnia 13 listopada 1962 r. zmieniająca Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą 8, Luksemburski traktat budżetowy z dnia 22 kwietnia 1970 r.9 oraz Brukselski traktat budżetowy z dnia 22 lipca 1975 r.10, Traktat zmieniający niektóre postanowienia Protokołu w sprawie Statutu Europejskiego Banku Inwestycyjnego z dnia 8 9 10 Dz. Urz. WE 1964 L 150/2414. Dz. Urz. WE 1971 L 2/1. Dz. Urz. WE 1977 L 359/4. IV-10 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej EM O IW EP 10 lipca 1975 r.11, tzw. Traktat grenlandzki podpisany w dniu 13 marca 1984 r. (wszedł w życie 1 lutego 1985 r.)12. Do prawa pierwotnego zalicza się także – ze względu na procedurę przyjęcia i przedmiot – specyficzne akty przyjmowane w ramach Unii Europejskiej. Są to tzw. akty konstytucyjne Rady (dawnej Rady UE), które ta przyjmuje przy współudziale Parlamentu Europejskiego, a państwa członkowskie wiążą się nimi zgodnie z wymogami konstytucyjnymi (muszą je ratyfikować). Są to m.in.: decyzja Rady o wprowadzeniu wyborów bezpośrednich do Parlamentu Europejskiego – Akt o wyborach bezpośrednich do Parlamentu Europejskiego ustanowiony decyzją Rady z dnia 20 września 1976 r. i zmieniony decyzją Rady 2002/772/WE, Euratom z dnia 25 czerwca i 23 września 2002 r.13; decyzja Rady 2004/752/WE, Euratom z dnia 2 listopada 2004 r. ustanawiająca Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej14 czy decyzja Rady w sprawie systemu środków własnych Wspólnot 2000/597/WE, Euratom z dnia 29 września 2000 r.15. Od 1 grudnia 2009 r. weszła w życie (stała się aktem prawnie wiążącym) Karta praw podstawowych Unii Europejskiej. Nie jest ona częścią żadnego z traktatów, w sensie formalnym i stanowi niezależne źródło prawa pierwotnego Unii. Karta ma rangę prawną równą traktatom stanowiącym UE. D 1.3. Prawo pierwotne niepisane at er ia ły Do prawa pierwotnego Unii Europejskiej zaliczane są również normy, które nie zostały zapisane literalnie w przepisach traktatów stanowiących UE. Są to normy niepisane, obejmujące przede wszystkim ogólne zasady prawa, zasady wspólne systemom prawnym państw członkowskich Unii Europejskiej, a także ogólne zasady prawa międzynarodowego oraz tzw. prawa podstawowe. Osobną kategorią jest prawo zwyczajowe. M 1.3.1. Pojęcie i klasyfikacja zasad ogólnych prawa Obok ugruntowanego obecnie terminu ogólne zasady prawa funkcjonują w doktrynie i judykaturze określenia takie, jak: podstawowe zasady prawa, ogólne idee, wartości ogólne, klauzule generalne, reguły, postulaty. 11 12 13 14 15 Dz. Urz. WE 1978 L 91/1. Dz. Urz. WE 1985 L 29/1. Dz. Urz. WE 2002 L 283/1. Dz. Urz. UE 2004 L 333/1. Dz. Urz. WE 2000 L 130/1. 1.3. Prawo pierwotne niepisane IV-11 IW EP Sama nazwa „ogólne zasady prawa” podkreśla ich generalny i abstrakcyjny charakter, nie oznacza natomiast jakoby ich ogólnego, uniwersalnego zakresu zastosowania. Zasady ogólne prawa mają podstawowe znaczenie dla systemu, do którego należą. Z reguły są to obowiązujące normy prawne, w pewnych przypadkach są to postulaty ustrojowe i polityczne, postulaty doktryny oraz przede wszystkim – zasady wypracowane przez orzecznictwo sądowe (np. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a w państwach członkowskich m.in. trybunały konstytucyjne). Zasady ogólne prawa zapewniają jednolitą interpretację prawa, wypełniają bowiem luki w systemie prawa, do którego należą16. M at er ia ły D EM O Wśród licznych podziałów zasad najczęściej wyróżnia się: • zasady systemu prawa oraz części systemu prawa (np. zasada państwa prawnego, zasada jawności kontraktów), • zasady ogólne oraz szczegółowe [zasada równego traktowania (ogólna zasada niedyskryminacji) i zasada niedyskryminacji ze względu na wiek], • zasady tworzenia prawa oraz zasady stosowania prawa (np. zasada transparentności i zasada nieretrospektywności, czyli niedziałania prawa wstecz), • zasady ustrojowe, proceduralne oraz materialne (np. odpowiednio: zasada demokracji, dwuinstancyjności, ochrony praw nabytych), • zasady ustroju politycznego oraz zasady techniczne (np. zasada demokracji i zasada jednoroczności budżetowej), • zasady ustanowione przez ustawodawcę, zasady wypracowane przez doktrynę, zasady ukształtowane przez praktykę (sądownictwo) [np. odpowiednio zasada lojalnej współpracy (art. 4 TUE), zasada słuszności, zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej], • zasady chroniące dobro jednostki (zasada ochrony praw słusznie nabytych), zasady chroniące dobra ogólnospołeczne (zasada ochrony mniejszości narodowych i etnicznych) oraz zasady chroniące obydwa rodzaje dóbr (zasada ochrony godności człowieka). 1.3.2. Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej Jak zostało już powiedziane, ogólne zasady prawa należą do źródeł prawa Unii Europejskiej. W większości zostały one ustanowione i rozwinięte w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE (np. zasada pierwszeństwa prawa UE, 16 Szerzej na ten temat zob.: rozdział 1.3.4. IV-12 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej M at er ia ły D EM O IW EP zasada bezpośredniej stosowalności i skutku bezpośredniego prawa UE czy skutku pośredniego), część z nich została wpisana do tekstów traktatów stanowiących Unię Europejską [np. zasada lojalności – art. 4 ust. 3 TUE, zasady pomocniczości (subsydiarności), proporcjonalności i przyznania – art. 5 TUE]. Podstawowa kategoria przywołanych zasad charakteryzuje relacje między prawem Unii Europejskiej, a prawem krajowym państw członkowskich oraz ustala granice ingerencji Unii Europejskiej w krajowe porządki prawne państw członkowskich. Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej nie stanowią kategorii jednolitej. Ze względu na kryterium pochodzenia można wyróżnić kilka grup: • zasady wynikające z kanonów praworządnych i demokratycznych państw (wspólne tradycjom wszystkich państw członkowskich) – np. zasada równego traktowania i niedyskryminacji, zasada proporcjonalności, zasada pewności prawa, zasada nieretroaktywnego działania prawa, zasada ochrony uprawnionego oczekiwania czy zasada ochrony praw fundamentalnych; Jak się okazuje, grupa zasad wywodzących się ze wspólnych tradycji państw członkowskich jest ściśle związana z ideą państwa prawa i demokracją, a zatem z grupą zasad ustrojowych Unii Europejskiej. Zasady ustrojowe określają cechy prawa Unii Europejskiej, odnoszą się do takich wartości, jak demokracja, państwo prawa, równość i zakaz dyskryminacji. W systemie prawnym UE wyróżniamy zasady ustrojowe: pierwszeństwa prawa unijnego, skutku bezpośredniego, solidarności, pomocniczości, proporcjonalności, wzmocnionej współpracy. • zasady wywiedzione z prawa międzynarodowego – np. zasada solidarności, zasada przestrzegania zawartych umów (pacta sunt servanda), • zasady sformułowane przez Trybunał Sprawiedliwości UE, wywiedzione z traktatów stanowiących Unię Europejską – np. zasada pierwszeństwa prawa UE, efektywności, bezpośredniego stosowania i skutku bezpośredniego, jednolitości; prawa podstawowe i wolności jednostek, wywiedzione z systemów • krajowych, systemu międzynarodowego oraz systemu UE – np. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej. Na podstawie przywołanego podziału źródłami zasad prawa Unii Europejskiej będą więc: • prawo międzynarodowe, • prawo wewnętrzne państw członkowskich, • prawo traktatów stanowiących Unię oraz orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. 1.3. Prawo pierwotne niepisane IV-13 IW EP Przykład odniesienia się do zasad ogólnych prawa Artykuł 340 akapit 2 TUE odwołuje się do „ogólnych zasad wspólnych dla praw Państw Członkowskich” jako podstawy odpowiedzialności pozaumownej Unii. Przewiduje on zobowiązanie Unii do odszkodowania „zgodnie z ogólnymi zasadami prawnymi”, które są „wspólne dla systemów prawnych państw członkowskich”. 1.3.3. Rola Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w konstruowaniu zasad ogólnych M at er ia ły D EM O Unia Europejska nie wypracowała zamkniętego katalogu zasad ogólnych własnego systemu prawa. Część zasad znalazła wyraz w traktatach stanowiących Unię. Są to m.in. wspominana zasada pomocniczości (art. 5 TUE), zasada lojalności (art. 4 TUE), a także zasada niedyskryminacji (art. 18 i 19 TFUE)17. Niektóre zasady niepisane, początkowo wyinterpretowane i rozwinięte w orzecznictwie przez Trybunał Sprawiedliwości, w efekcie zostały skodyfikowane, tj. wpisane do traktatów. Stało się tak np. z zasadą proporcjonalności (art. 5 TUE). Zdecydowana większość zasad nie została jednak wyrażona wprost w postanowieniach traktatów ani w aktach prawa pochodnego UE. Są to zatem zasady niepisane. Zostały one wydobyte (wyinterpretowane) z ducha traktatów (tj. celów traktatowych) w wyniku wykładni celowościowej dokonywanej przez TSUE. W jakim celu Trybunał odczytuje z traktatów zasady ogólne? Trybunał wypełnia w ten sposób luki w regulacjach traktatowych i stanowi punkty odniesienia dla prawodawcy. Zasady stanowią bowiem swego rodzaju nakazy w ideologii legislacji, jej kierunkach i formie. Tym samym poprzez rozwijanie zasad ogólnych Trybunał zapewnia spójność i jednolitość stosowania przez państwa członkowskie prawa Unii Europejskiej. Już w 1957 r., w orzeczeniu w sprawie Algera i inni przeciwko Zgromadzeniu Ogólnemu EWWiS18, TSUE uznał, że jeżeli ma orzec w sprawie, to jest zobowiązany rozwiązać problem poprzez odniesienie się do zasad uznanych w prawodawstwie, doktrynie i orzecznictwie państw członkowskich. Ze względu na niepisany charakter zasad ogólnych prawa podstawową przesłanką ich zastosowania jest zakwalifikowanie do właściwości prawa Unii Europejskiej, a tym samym uznanie określonej zasady za środek jej prawa. Po stwierdzeniu, że w świetle orzeczeń TSUE takie zasady jak zasada pewności prawa czy zasada nulla poena sine lege są środkami prawa UE, sędzia krajowy 17 Szerzej na ten temat zob.: tom II – Zasady ustrojowe Unii Europejskiej. Sprawa Algera i inni przeciwko Zgromadzeniu Ogólnemu EWWiS z dnia 12 lipca 1956 r. (sprawy połączone 7/56 i 3/57, Zb. Orz. 1957–1958). 18 IV-14 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej może i powinien je zastosować w celu rozstrzygnięcia zawisłego sporu, o ile tylko jest to uzasadnione prawnie i faktycznie. 1.3.4. Funkcje zasad ogólnych prawa IW EP Zastosowanie zasad właściwych dla systemu prawa Unii Europejskiej nie następuje w każdej sytuacji. Organy stosujące prawo (są to co do zasady sądy krajowe państw członkowskich) korzystają z zasad prawa UE wówczas, gdy dana sprawa jest objęta reżimem tego prawa. Dzieje się tak, gdy sprawa dotyczy prawa UE, ma charakter transgraniczny, a nie jest sprawą czysto wewnętrzną (por. orzeczenie w sprawie Saunders19). M at er ia ły D EM O Mimo pochodzenia z różnych źródeł (prawa krajowego, międzynarodowego czy z orzecznictwa TSUE) funkcje zasad są w zasadzie te same. Rola ogólnych zasad prawa przejawia się głównie w tym, że określają one powinność osiągnięcia pożądanych standardów, respektowania określonych wartości. Tym samym ukierunkowują procesy prawodawcze, reguły interpretacji i stosowania prawa. Przede wszystkim – jak była już o tym mowa – służą one interpretacji przepisów prawa i wypełnianiu luk. Podsumowując, można wyróżnić kilka podstawowych funkcji spełnianych przez ogólne zasady prawa w systemie prawie Unii Europejskiej: • wypełniania luk w systemie prawa, • interpretacyjne, • korygująco-kreacyjne. Zarówno systemy prawa państw członkowskich, jak i system prawa Unii Europejskiej są obarczone lukami (nie są kompletnymi systemami prawnymi). Zasady ogólne służą w procesach interpretacyjnych wypełnianiu luk systemu i zapewnieniu spójności stosowania prawa. W tym sensie zasady pełnią funkcję subsydiarną (pomocniczą) wobec prawa traktatowego. Są bowiem podstawą do korygowania źródeł prawa przez organy stosujące prawo (sądy) oraz stanowią podstawę wprowadzenia przez TSUE do systemu prawa Unii Europejskiej ochrony praw człowieka. Umożliwiają dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu deliktów popełnionych przez Unię i jej funkcjonariuszy (funkcja korygująca, art. 268 w zw. z art. 340 akapity drugi i trzeci TFUE). Zasady ogólne prawa są wreszcie podstawą do badania legalności aktu Unii Europejskiej przez państwa członkowskie i jednostki (art. 258, 263, 265, 267, 277 19 Sprawa 175/78, wyrok TS z dnia 28 marca 1979 r. Regina przeciwko Saunders, Zb. Orz. 1979, s. 1129. 1.3. Prawo pierwotne niepisane IV-15 TFUE) oraz legalności działań państw członkowskich wykraczających poza prawa lub obowiązki wynikające z porządku prawnego UE. Zasady systemu prawa są także punktem odniesienia podczas prac legislacyjnych – pełnią one tym samym rolę kreacyjną. 1.3.5. Prawa podstawowe jednostek20 IW EP 1.3.5.1. Prawa podstawowe jednostek w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej M at er ia ły D EM O Osobną grupę ogólnych zasad prawa stanowią prawa podstawowe jednostek proklamowane w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Początkowo w prawie pisanym UE nie umieszczono postanowień dotyczących tej grupy. Trybunał doszedł jednak do wniosku, że są one zawarte w ogólnych zasadach prawa UE i wynikają z nich. Stało się tak dlatego, że wraz z rozwojem integracji i zakończeniem tworzenia rynku wewnętrznego procesy te wyszły poza ramy integracji gospodarczej. Stąd też TSUE w orzecznictwie, a także inne instytucje unijne, w wydawanych przez siebie dokumentach, zaczęły odnosić się wprost do aspektów ochrony praw człowieka w systemie Unii Europejskiej. Trybunał Sprawiedliwości UE potwierdzał, począwszy od sprawy Stauder przeciwko miastu Ulm21, że prawa podstawowe chronione są jako ogólne zasady prawa UE. Unia (Wspólnoty), poprzez konsekwentnie rozwijane w tym zakresie od lat 70. orzecznictwo TSUE, akceptowała prawa człowieka jako jedną z podstaw swego działania. Sąd luksemburski 28 marca 1996 r.22 podkreślił, że poszanowanie praw człowieka jest warunkiem legalności aktów wspólnotowych. W efekcie stały się one podstawą badania legalności aktów prawnych przyjmowanych w UE. W rezultacie uznanie praw podstawowych jako części unijnego porządku prawnego znalazło swoje odzwierciedlenie w samym Traktacie o Unii Europejskiej (art. 2 i art. 6 TUE). W efekcie TSUE ustanowił zasadę ochrony praw podstawowych we Wspólnotach za pośrednictwem ogólnych zasad prawa, uznając prawa podstawowe za ich integralną część. Trybunał czerpał w tej materii z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich, a także ze wskazówek wynikających z międzynarodowych aktów dotyczących praw człowieka, w ramach których państwa członkowskie współpracują lub do których przystąpiły, szczególnie zaś z samej EKPCz23. 20 Szerzej na ten temat zob.: tom VI – Obywatel Unii. Sprawa 26/69, wyrok TS z dnia 12 listopada 1969 r. Stauder przeciwko miastu Ulm, Zb. Orz. 1969, 419. 22 Opinia TS 2/94, ECR 1996, s. I-1759. 23 Zob. w szczególności sprawa C-260/89, wyrok TS z dnia 18 czerwca 1991 r., Zb. Orz. I-2925, pkt 41. 21 IV-16 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej IW EP Artykuł 2 Traktatu o Unii Europejskiej Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn. Artykuł 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa. EM O 1.3.5.2. Karta praw podstawowych – katalog praw podstawowych Unii Europejskiej M at er ia ły D Karta praw podstawowych Unii Europejskiej została proklamowana w grudniu 2000 r. w przededniu spotkania Rady Europejskiej w Nicei. W dniu 1 grudnia 2009 r. stała się częścią prawa pierwotnego Unii, wcześniej była niewiążącym źródłem prawa (deklaracją państw członkowskich zebranych w Radzie Europejskiej). Karta zawiera unijny katalog praw podstawowych, jest „unijnym zbiorem” praw, wolności i zasad. Karta uniformizuje katalog unijnych praw podstawowych, nadając im ogólny i unijny charakter. Karta kształtuje wspólne standardy w obszarze praw podstawowych w UE i opiera je na jednolitych założeniach teoretycznych i wspólnych zasadach ogólnych oraz wspólnych państwom członkowskim wartościach. Sprzyja to spójności systemu prawa Unii. Jako źródło prawa pierwotnego Unii Europejskiej Karta jest wiążąca zarówno dla instytucji Unii, jak i dla państw członkowskich (w sprawach związanych z wykonywaniem prawa Unii Europejskiej). Artykuł 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r., w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 r. w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach. Prawa, wolności i zasady zawarte w Karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty, regulu- 1.3. Prawo pierwotne niepisane IV-17 jącymi jej interpretację i stosowanie, oraz z należytym uwzględnieniem wyjaśnień, o których mowa w Karcie i które określają źródła tych postanowień. IW EP 1.3.6. Normy prawa zwyczajowego D EM O Prawo zwyczajowe są to normy prawne, które są tworzone w drodze praktyki przez poszczególne państwa członkowskie Unii Europejskiej. Z definicji zwyczaju wynika, że do uznania danej praktyki postępowania za prawo zwyczajowe potrzebne są dwa elementy: praktyka i przekonanie państw, że powyższa praktyka stanowi prawo. Prawo zwyczajowe odgrywa bardziej znaczącą rolę w prawie międzynarodowym. Mimo że prawo zwyczajowe Unii Europejskiej tworzy bardzo wąską dziedzinę, to jednoznacznie należy do źródeł prawa pierwotnego UE. Wśród źródeł prawa pierwotnego UE odnajdujemy np. normy zwyczajowe prawa traktatów, a także normy zwyczajowe powstałe w wyniku praktyki instytucji Unii Europejskiej lub państw członkowskich. at er ia ły Przykład Do prawa zwyczajowego Unii Europejskiej należy niepisana (zwyczajowa) norma prawa UE sankcjonująca praktykę reprezentowania państw na spotkaniach Rady UE nie tylko przez ministrów, lecz także przez sekretarzy stanu (por. art. 16 ust. 2 TUE). Literatura uzupełniająca M • Barcz J., Traktat z Lizbony. Wybrane aspekty prawne działań implementacyjnych, Warszawa 2012. • Barcz J., Unia Europejska na rozstajach. Traktat z Lizbony. Dynamika i główne kierunki rozwoju reformy ustrojowej, Warszawa 2010. • Europejska przestrzeń sądowa (L’Espace judiciaire européen), red. A. Frąckowiak-Adamska, R. Grzeszczak, Wrocław 2010. • General Principles of European Community Law, red. U. Bernitz, J. Nergelius, The Hague – London – Boston 2000. • Grzeszczak R., Władza wykonawcza w systemie Unii Europejskiej, Warszawa 2011. IV-18 2. Prawo pochodne Unii Europejskiej EM O IW EP • Herma C., Traktat o przystąpieniu do Unii Europejskiej. Struktura i charakter prawny dokumentów związanych z dotychczasowymi akcesjami do Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej, „Biuletyn Analiz UKIE” 2002, nr 8. • Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym, red. A. Wróbel, Warszawa 2009. • Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2008. • Prawo międzynarodowe publiczne a prawo Unii Europejskiej, red. J. Kolasa, A. Kozłowski, Wrocław 2003. • Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Traktat akcesyjny i jego skutki, red. S. Biernat, S. Dudzik, M. Niedźwiedź, Kraków 2003. • Sozański J., Prawa człowieka w systemach prawnych Wspólnot i Unii Europejskiej, Warszawa–Poznań 2008. • Tridimas T., The General Principles of EU Law, Oxford 2006. • Wytyczne polityki legislacyjnej i techniki prawodawczej. Zapewnienie efektywności prawu Unii Europejskiej w polskim prawie krajowym, Warszawa 2009. • Zasady ogólne prawa wspólnotowego, red. C. Mik, Toruń 2007. D Podstawowe dokumenty M at er ia ły • Traktat z Lizbony. Podstawy prawne Unii Europejskiej. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersje skonsolidowane) wraz z protokołami i deklaracjami. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Ustawy dotyczące członkostwa Polski w UE. Wprowadzenie, wybór i opracowanie J. Barcz, Warszawa 2010. Pytania podsumowujące • Zdefiniuj pojęcie prawa pierwotnego Unii Europejskiej i scharakteryzuj katalog jego źródeł. • Jaką rolę pełnią traktaty akcesyjne? • Jaki jest charakter prawny załączników i protokołów dołączonych do traktatów stanowiących Unię Europejską? • Jaka jest różnica między prawem pierwotnym i prawem wtórnym Unii Europejskiej? • Co to są ogólne zasady prawa i jakie jest ich miejsce w systemie prawa Unii Europejskiej? Pytania podsumowujące IV-19 M at er ia ły D EM O IW EP • Jaka jest rola Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w tworzeniu ogólnych zasad prawa Unii? • Czy normy prawa zwyczajowego są częścią prawa pierwotnego Unii Europejskiej? • Podaj przykłady traktatów rewizyjnych. • Jakie jest miejsce Karty Praw Podstawowych w systemie prawa Unii Europejskiej? IW EP Indeks Europejski Obszar Gospodarczy (EOG) 116 A akt dotyczący warunków przystąpienia 6 akty „bez przymiotnika” 2, 21, 24–26 akty delegowane 21, 23, 24 136 EM aquis de l’Union 21, 24 harmonizacja – minimalna 86 – opcjonalna 85 – wyczerpująca 85 O akty wykonawcze H B I D białe księgi 72 ły D inicjatywa – obywatelska 71 – ustawodawcza 70 er ia „Działania zewnętrzne Unii” 96 decyzje 34, 35, 46, 47, 51 decyzje ramowe 49, 50, 51 deklaracje 4 at dorobek prawny Schengen 53 M dualizm stosowania prawa unijnego 127 dyrektywy 30, 31, 32, 33, 34 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 87 K Karta praw podstawowych Unii Europejskiej 10, 16 katalog źródeł unijnego prawa pochodnego 20 klauzula solidarności 97 klauzule generalne 135 komitologia 81 konferencja międzyrządowa 60, 62 konsens 61, 63 E emanacja państwa 162 Europejska Polityka Sąsiedztwa 98 Konwencja wiedeńska o prawie traktatów 60 konwencje 52 konwent 62 IV-182 Indeks prawo – ponadnarodowe 115 – statutowe 1 – zwyczajowe 17 L legitymizacja władzy 67 lobbing 88, 89 procedura kładki mechanizm (procedury) „kładki” 61 metoda schengeńska 109, 110, 111 procedura kładki z zastrzeżeniem ratyfikacji 63 Protokół nr 36, postanowienia 56–58, 107 protokoły 4 N normy niepisane 64 IW EP M pytania prawne 3 notyfikacja 87 R 128 regiony peryferyjne 118 O O reżim prawa wspólnotowego 115 obywatelstwo Unii Europejskiej 120 D odpowiedzialność państwa członkowskiego 170 rola parlamentów narodowych w tworzeniu unijnego prawa pochodnego 73 EM obowiązek publikacji aktu 87 rozporządzenia 27, 28, 29, 30 ogólna klauzula rewizyjna 61 ły ogólne zasady prawa 10 okresy przejściowe 8, 123 er ia opinie 35, 36 orzeczenia wstępne 130 at P parlamenty narodowe 68 M pisane normy prawa 3 pojęcia autonomiczne 133 pomoc humanitarna 97 porozumienia międzyinstytucjonalne 26, 27 S specjalna procedura ustawodawcza 75, 78 stanowienie unijnego prawa pochodnego 68 sytuacje czysto wewnętrzne 119, 120 szczególna klauzula rewizyjna 61 T traktaty akcesyjne 6, 9, 97 traktaty rewizyjne 5, 63 transpozycja dyrektywy 32 pośrednia inicjatywa ustawodawcza 71 postępowanie prejudycjalne 129 prawa podstawowe jednostek 12, 15–16 U umowy mieszane 2, 99, 105 umowy międzynarodowe 2, 48, 96, 108 Indeks IV-183 zasada bezpośredniego stosowania 128 uzasadnienia aktu unijnego 86 zasada bezpośredniej skuteczności 128 wspólna polityka handlowa 97, 101 wspólne działania 44, 45 wspólne stanowiska wspólne strategie 45, 53 44 współpraca na rzecz rozwoju 97 wybór właściwej podstawy prawnej aktu unijnego 83 wykładnia prawa – celowościowo-funkcjonalna 140–142 – efektywna 142 – prowspólnotowa 126 zasada jednolitości stosowania prawa unijnego 128 zasada pierwszeństwa prawa unijnego 137, 147 zasada prounijnej wykładni prawa krajowego (zasada skutku pośredniego prawa unijnego) 166– 167, 168 IW EP W zasada skutku bezpośredniego 106, 155, 156, 157, 159, 160, 161, 162 zasady niepisane 13 O zasady sformułowane przez Trybunał Sprawiedliwości UE 12 zasady ustrojowe 12 Z załączniki 4 er ia zalecenia 35, 36 ły D zakres obowiązywania prawa – materialny 114 – terytorialny 116 EM zasady wynikające z kanonów praworządnych i demokratycznych państw 12 zasada autonomii proceduralnej 178, 179 M at zasada bezpośredniego obowiązywania 128 zasady wywiedzione z prawa międzynarodowego 12 zielone księgi 71, 72 zwykła procedura ustawodawcza 75 Ź źródła prawa Unii Europejskiej 1, 43 W skład serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej”: Ustrój Unii Europejskiej wchodzą: I: Rozwój podstaw prawnych Unii Europejskiej Tom II: Zasady ustrojowe Unii Europejskiej IW EP Tom System instytucjonalny Unii Europejskiej Tom IV: Źródła prawa Unii Europejskiej Tom V: System ochrony prawnej w Unii Europejskiej O Tom III: Obywatel Unii Tom VII: Finanse Unii Europejskiej. Aspekty instytucjonalne i prawne Tom VIII: Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej. Aspekty prawne Tom IX: Prawne aspekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej Tom Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa D ły er ia X: EM Tom VI: Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości UE Część 1: Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych i współpraca policyjna at Tom XI.1: M Tom XI.2: Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości UE Część 2: Zarządzanie granicami, polityka wizowa, azylowa i imigracyjna Tom XI.3: Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości UE Część 3: Współpraca sądowa w sprawach cywilnych Tom XII: Unia Gospodarcza i Walutowa w Europie Do nabycia w naszej księgarni internetowej: www.iwep.pl W skład serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej”: Prawo rynku wewnętrznego i polityki Unii Europejskiej wchodzą: XIII: Pojęcie rynku wewnętrznego Tom XIV: Swobodny przepływ towarów Tom XV: Swobodny przepływ pracowników wewnątrz Unii Europejskiej Tom XVI: Prawo przedsiębiorczości i prawo spółek Swoboda świadczenia usług w Unii Europejskiej O Tom XVII: IW EP Tom EM Tom XVIII: Swoboda przepływu kapitału i usługi finansowe w Unii Europejskiej XIX: Uznawanie kwalifikacji Tom XX: Zabezpieczenie społeczne Tom XXI: Harmonizacja prawa podatkowego w Unii Europejskiej ły Zamówienia publiczne er ia Tom XXII: D Tom Tom XXIII: Rynek wewnętrzny a własność intelektualna at Tom XXIV: Wspólne reguły konkurencji Unii Europejskiej Wspólna Polityka Handlowa. Aspekty prawne M Tom XXV: Tom XXVI: Wspólna Polityka Rolna. Aspekty prawne Tom XXVII: Polityki Unii Europejskiej: Polityki społeczne. Aspekty prawne Tom XXVIII: Polityki Unii Europejskiej: polityki sektorów infrastrukturalnych. Aspekty prawne Do nabycia w naszej księgarni internetowej: www.iwep.pl Serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej” towarzyszą następujące wybory dokumentów: IW EP Traktat z Lizbony. Podstawy prawne Unii Europejskiej. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej wraz z protokołami i deklaracjami. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Ustawy dotyczące członkostwa Polski w UE (wybór brązowy). EM O Traktat z Lizbony. Podstawy prawne Unii Europejskiej. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej wraz z protokołami i deklaracjami. Karta Praw Podstawowych (wybór zielony). D Traktat z Lizbony. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (teksty skonsolidowane) (wybór czerwony). ły Traktat z Lizbony. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej wraz Wyjaśnieniami er ia Do nabycia w naszej księgarni internetowej: M at www.iwep.pl ŹRÓDŁA PRAWA UNII EUROPEJSKIEJ Niniejsze trzecie wydanie podręcznika – Źródła prawa Unii Europejskiej – wprowadza bardzo istotne aktualizacje w stosunku do wydania drugiego, które uwzględniło już reformy wprowadzone od 1 grudnia 2009 r. na mocy Traktatu z Lizbony. IW EP Tom ten wchodzi w skład serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej”, które Instytut Wydawniczy EuroPrawo publikuje od 2009 r. Autorami wszystkich publikacji są wybitni specjaliści z zakresu prawa UE i prawa międzynarodowego, wywodzący się ze środowiska akademickiego oraz reprezentujący instytucje unijne i urzędy krajowe zajmujące się w Polsce sprawami Unii Europejskiej. EM O Tom ten reprezentuje pierwszą grupę podręczników (tomy od I do IX), obejmujących ustrój Unii Europejskiej. Pozostałe tomy tej grupy dotyczą: rozwoju podstaw prawnych integracji europejskiej, zasad ustrojowych Unii, systemu instytucjonalnego Unii, systemu ochrony prawnej, obywatelstwa Unii, aspektów instytucjonalnych i prawnych finansów Unii Europejskiej, stosunków zewnętrznych, prawnych aspektów członkostwa Polski w Unii Europejskiej. D Druga grupa podręczników (tomy od X do XII) poświęcona jest Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa, Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości oraz Unii Gospodarczej i Walutowej. Grupa trzecia (tomy od XIII do XXVIII) obejmuje prawo rynku wewnętrznego i polityki UE. Jana Barcza at er ia ły Zamiarem Instytutu Wydawniczego EuroPrawo oraz autorów serii jest przedstawienie w sposób fachowy i nowoczesny – a zarazem przystępny i przejrzysty – najważniejszych zagadnień ustrojowych oraz prawa rynku wewnętrznego i polityk Unii Europejskiej. Podręczniki są dostosowane do potrzeb studentów prawa, administracji, zarządzania, politologii, europeistyki i stosunków międzynarodowych – słuchaczy przedmiotów z zakresu prawa UE. Publikacje te mogą również stać się pomocą dla praktyków: prawników, urzędników, biznesmenów i polityków, pragnących pogłębić wiedzę na temat poszczególnych dziedzin prawa Unii Europejskiej. pod redakcją M Więcej informacji można znaleźć w naszym serwisie internetowym www.iwep.pl PROFESJONALNY WYMIAR PUBLIKACJI Książka do nabycia księgarnia internetowa www.iwep.pl Numer katalogowy: 1095 www.iwep.pl e-mail: [email protected] tel. 22 494 34 63 9 788376 270739 SYSTEM PRAWA UE PODRĘCZNIK
