Historyka Tom 44-2014.indd - Historyka. Studia Metodologiczne

HISTORYKA. Studia Metodologiczne
T. 44, 2014
PL ISSN 0073-277X
s. 141–145
MARIUSZ LIGENZA
Uniwersytet Jagielloński
ŻYCIE A HISTORIA.
WSPOMNIENIA EMMANUELA LE ROY LADURIE
Emmanuel Le Roy Ladurie to dzisiaj niekwestionowany klasyk francuskiego,
a właściwie światowego pisarstwa historycznego. Ma na swoim koncie wiele
prac opublikowanych we wszystkich ważniejszych językach. Niektóre z nich
to prawdziwe bestselery nie tylko w środowisku historyków — są znane tzw.
szerszemu kręgowi czytającej publiczności.
Pomimo słusznego już wieku (ur. 1929 r.) pozostaje czynny zawodowo,
publikując kolejne dzieła, czy to z zakresu historii klimatu, czy też te ostatnie,
poświęcone dziejom francuskiej wsi. Badaniami nad tą tematyką ponad czterdzieści lat temu rozpoczął swoją karierę naukową.
Tym razem, być może w odniesieniu do 85-ej rocznicy urodzin, Tallandier
wydał tom wspomnień1 — pamiętniki opublikowane w formie wywiadu-rzeki
przeprowadzonego przez Francine-Dominique Liechtenhan, z którą historyk współpracował już w trakcie tworzenia 3-tomowej historii szwajcarskiej
rodziny uczonych i humanistów — Siècle des Platter.
Jest to w pierwszej odsłonie historia życia autora. Ladurie rozpoczyna swoją
opowieść o rodzinie, w której nie brakowało i jakobinów, i świętych, w dramatycznych czasach rewolucji francuskiej. Wtedy to jeden z jego przodków,
były ksiądz, angażuje się w działalność polityczną po stronie republikańskich
radykałów. W epoce restauracji nie wraca do dawnego życia — żeni się i prowadzi życie średnio zamożnego księgarza. Jego potomkowie zajmują z czasem
bardziej eksponowane pozycje społeczno-towarzyskie. Na początku XX wieku
rodzina posiada majątek ziemski w Normandii. Ojciec historyka jest znanym
działaczem agrarnym.
1
E. L e R o y L a d u r i e, „Une vie avec l’histoire. Memoires”. Avec le concours de F.-D.
Liechtenhan, Paris 2014.
142
Mariusz Ligenza
Dzieciństwo i młodość Laduriego upływają zatem bądź na normandzkiej
wsi, bądź w Caen — mieście stosunkowo zamożnym i niepozbawionym kulturotwórczych ambicji. We wspomnieniach Laduriego do dzisiaj czaruje dyskretnym urokiem burżuazyjnego życia, utraconym po części wskutek wojennych
zniszczeń 1944 roku.
Dalsza część wspomnień to już refleksje dotyczące wyborów i początków
kariery. Dlaczego historia? Odpowiedź na to pytanie nie jest tak jednoznaczna,
jak by się mogło wydawać w przypadku kogoś takiego jak Ladurie, i zdaje się
być związana z ówczesnymi wyborami politycznymi autora. Chociaż Ladurie przyznaje się do wczesnych zainteresowań historią uwarunkowanych także
okolicznościami rodzinnymi (np. stryj „nienawidzący rewolucji i zakochany
w Napoleonie” — zainteresowany jednak jednym i drugim, dzięki niemu
rodzina dysponowała obszerną biblioteką z zakresu nauk historycznych). Również zainteresowanie tematyką agrarną tłumaczy Le Roy Ladurie tradycjami
rodzinnymi, ale i swoiście rozumianą lojalnością wobec mistrzów.
Studia uniwersyteckie, a potem kariera naukowa — początkowo na prowincjonalnej uczelni, co skutkowało ukierunkowaniem zainteresowań Laduriego
— południe Francji stale jest obecne w jego twórczości począwszy od pierwszej opublikowanej książki Histoire du Languedoc.
I wreszcie kariera uniwersytecka w Paryżu, rozpoczynana z pewnym niepokojem — Braudel, mistrz i mentor, zawsze eksponował dystans do tego środowiska. Ladurie dość szybko się tam odnalazł — jak zaznacza, lubił uczyć.
Początki funkcjonowania na uczelni związały się z wydarzeniami Maja ‘68.
Ladurie odnosi się do bohaterów tamtych wydarzeń dość niechętnie, wspomina
ich bez sympatii. W kontekście mocno lewicowego zaangażowania francuskiego
historyka (był członkiem francuskiej partii komunistycznej) może to dziwić,
ale trzeba pamiętać, że po 1956 właściwie ostatecznie zerwał z tym środowiskiem. Ocaliła go młodość — jak określił to w swojej głośnej, poświęconej
intelektualistom francuskim, książce Tony Judt. Sam Ladurie sprawę swojego
zaangażowania w komunizm właściwie pomija, odsyłając zainteresowanych do
własnej publikacji na temat francuskich komunistów Paris-Montpellier: PC-PSU wydanej w 1982 roku.
Jak podkreśla, to co mu z tamtych lat pozostało to zaangażowanie „protestujące”, przytaczając przy okazji anegdotę na temat Levi-Straussa z Polską w tle.
Zbierającego podpisy pod petycją w sprawie dysydentów z czasów Gomułki
Levi-Strauss zbył machnięciem ręki, bo ani w Polsce nie był, ani nikogo tam
nie zna. Dla Laduriego taka postawa jeszcze dzisiaj wydaje się trudna do zaakceptowania, jakkolwiek postawę starego mistrza komentuje z lekkim pobłażaniem.
Wspomnienia z okresu paryskiego pełne są zresztą anegdot i historyjek ilustrujących codzienność środowiska francuskiej elity intelektualnej — nie tylko
Życie a historia. Wspomnienia Emmanuela Le Roy Ladurie
143
historyków czy socjologów. Oczywiście, jak można słusznie domniemywać,
Braudel jest jednym z ważniejszych elementów tej opowieści, ale obok niego
pojawia się cały szereg postaci, z którymi autor zetknął się w czasie swojej
kariery naukowej.
Ze szczególną atencją wspomina François Fureta — długoletniego współpracownika, ale i przez dłuższy czas bliskiego kolegę. Nie zabrakło wśród
plejady uczonych Jacques’a Le Goffa, z którym Ladurie współpracował, jakkolwiek kontakty z nim nie były tak serdeczne jak ze wspomnianym powyżej
Furetem, czy Pierre’a Gouberta, kwantytatywisty jak Ladurie w początkach
kariery — razem tworzyli zespół jeszcze w latach sześćdziesiątych, miał niewątpliwy wpływ na kształt jego pierwszych prac.
Chaunu, Duby, Aron, ale także Mousnier, Soboul czy Mona i Jacques Ozouf
przewijają się we wspomnieniach w formie anegdotycznej, ale i w omówieniach ich poglądów, kariery akademickiej, zwłaszcza w konfrontacji z charakterystyką rozwoju intelektualnego i poglądów Autora.
Ladurie dużo mówi o drodze, jaką przeszedł w ciągu swojej kariery naukowej, wpływach i fascynacjach, jakim podlegał, począwszy od starych mistrzów
— herosów francuskiej historiografii — Micheleta, Guizota, czy późniejszych,
jak Labrousse oraz „guru” francuskich annalistów — Marc Bloch i Lucien
Febvre. Oczywiście ten krąg nie ogranicza się tylko do grona historyków
francuskich i tylko do historyków. Widoczne są zwłaszcza związki autora
z historiografią anglosaską, którą zna i której rozwój do pewnego stopnia
śledzi. Widoczna jest otwartość na to, co dzieje się w naukach pokrewnych
— socjologii, politologii, psychologii. Niewątpliwe jest jego zainteresowanie
naukami przyrodniczymi — klimatologią czy ekologią. Nikogo, kto zna jego
twórczość, to nie dziwi. Wśród autorów wymienia — choć z pewnym dystansem — Marksa, Malthusa, który inspirował go zwłaszcza w początkach kariery,
czy Oswalda Spenglera, chociaż wspomnienie o nim pojawia się w dość zaskakującym kontekście.
Recenzując swoją twórczość i omawiając problematykę swoich książek
odwołuje się do zagadnień i tych dziedzin nauki, które go inspirowały bądź
dostarczały mu instrumentów badawczych, co niewątpliwie przydaje wielu
pomocnych wskazówek przyszłym analitykom swoich prac.
Nie tylko historia i historiografia jest tematyką tego wywiadu — od problemów Francji „ancien regime” Ladurie przechodzi płynnie do problemów
Francji nowoczesnej i ponowoczesnej. Komentuje także przypadki polityki bieżącej. Nie może zatem dziwić, że obok refleksji nad polityką de Gaulle’a czy
François Mitteranda pojawia się opinia na temat roli, jaką w polityce odgrywa
Jean-Marie Le Pen. Imigracja, problemy francuskiej edukacji, globalne ocieplenie czy inne gorące tematy współczesności pojawiają się jakby mimochodem,
wypływając na marginesie rozważań dotyczących francuskiego średniowiecza
144
Mariusz Ligenza
czy epoki „Króla Słońce”. Nie są jednak traktowane marginalnie — po prostu
Ladurie lubi oglądać procesy historyczne w kontekście czasem bardzo odległych konsekwencji.
Nie należy także zapominać, że równolegle do kariery uniwersyteckiej,
profesorskiej sprawował Ladurie funkcję administracyjną — był dyrektorem
francuskiej Biblioteki Narodowej w dość trudnym okresie przygotowań do
budowy jej nowego kompleksu. Sytuacja trudna sama w sobie stawała się jeszcze bardziej skomplikowana, jeśli uwzględni się zaangażowanie ówczesnego
prezydenta François Mitteranda, lubiącego kreować się na pierwszego budowniczego nowoczesnej Francji. Koniec końców sprawa nowego budynku budziła
wiele kontrowersji, zmuszała Laduriego do udziału w wielu polemikach. Teraz
historyk mówi już jednak o tym spokojnie — nowa biblioteka wpisała się
w kontekst życia naukowego Paryża, a kontrowersje zdaje się ostatecznie
zniknęły.
Na koniec należałoby jeszcze wspomnieć o jego literackich zainteresowaniach. Zawsze cenił literaturę jako obszar komunikacji i budowania porozumienia między badaczem i uczestnikami analizowanych wydarzeń. Stąd zapewne
przedmowy do dzieł Balzaka czy Zoli, szczególnie tych dotyczących wsi.
Szczególne miejsce w tym gronie zajmuje książę Louis de Rouvroy de
Saint-Simon, którego Ladurie wbrew opinii Chateaubrianda i zapewne większości francuskiej krytyki uważa za wielkiego pisarza. Pamiętniki z czasów
panowania Ludwika XIV i początków Regencji stały się zresztą inspiracją do
napisania monumentalnego dzieła, jednego z bardziej cenionych w dorobku
francuskiego historyka.
Lektura wspomnień Emmanuela Le Roy Ladurie zdaje się poniekąd tłumaczyć tę często okazywaną sympatię dla twórczości XVII-wiecznego arystokraty. Obaj myśląc o historii mają, jak sądzę, świadomość, że epokowe
wydarzenia rozgrywają się w entourage’u codzienności i na odwrót. To skłania, nawet jeżeli pisze się o wypadkach z punktu widzenia dziejów decydujących, do zauważania wydarzeń może i mało znaczących, jednostkowych, ale
jakoś z wielkimi wydarzeniami korespondujących, do sięgania po anegdotę.
Pełno ich w pamiętnikach Saint-Simona, dzieła Laduriego, nawet te analizujące
masowe procesy, ubarwiane są opowieściami o ludziach, których życie tych
procesów stawało się elementem.
A i omawiane właśnie pamiętniki to, jak już wspominałem, w dużej części
wspomnienia o uczonych kolegach w mocno anegdotycznym wydaniu. Taka
opowieść zdaje się sprawiać Laduriemu sporo przyjemności — bardziej uczoną
analizę życia szkoły Annales pozostawił André Burguière, o którego książce
zresztą wspomina z uznaniem.
Pamiętniki z natury rzeczy nie są dziełem stricte naukowym, dają jednak
czytelnikowi wgląd w rzeczywistość w naukowych dziełach trudno widoczną,
Życie a historia. Wspomnienia Emmanuela Le Roy Ladurie
145
a jednak ważną. Wspomnienia uczonego zawsze uchylają rąbka tajemnicy
naukowej kuchni. I nie mówimy tu bynajmniej o analizie metod czy przyjętych
założeniach badawczych. Chodzi bardziej o charakterystykę środowisk intelektualnych pozostających we wzajemnych relacjach, wzajemnie się inspirujących.
Ludzi żyjących w konkretnych realiach społecznych i politycznych. Wszystko
to ma znaczenie dla kształtu ich twórczości i tylko takie książki jak ta mogą
to przynajmniej w części odsłonić.