- d. Zabawy ćwiczące spostrzeganie wzrokowe

66
Mam 6 lat i idę do szkoły. Poradnik dla rodziców i nauczycieli
- d. Zabawy ćwiczące spostrzeganie wzrokowe
Zabaw rozwijających i usprawniających spostrzeganie wzrokowe jest bardzo
dużo. O niektórych już wspomniałam – omówiłam je przy okazji ćwiczenia
rąk i pamięci – inne podaję poniżej. Pamietajmy, by dziecko nie było podczas
zabaw zmęczone, bawimy się krótko, ale często. Zabawy mają kończyć się sukcesem dziecka.
-‫ڂ‬Wylepianie i rysowanie. Dziecko wylepia plasteliną powierzchnię figur geometrycznych narysowanych przez nas na kartonie i rysuje ich kształty
na kartce papieru. Wylepioną figurę dzieli na części z pomocą dorosłego, rysując linie (np. przekątne, środkowe boków) plastikowym nożem na plastelinie.
Następnie linie te rysuje kolorową kredką na kształcie narysowanym na kartce.
-‫ڂ‬Składanie w całość pociętych na części pocztówek. Stopniujemy trudności przecinając pocztówki na dwie, potem trzy, cztery itd. części. Najpierw
tniemy po liniach pionowych i poziomych, następnie ukośnych, potem – falistych. Dziecko może złożoną pocztówkę przykleić na karton.
-‫ڂ‬Układanie mozaiki według wzoru. Jedną z najbardziej kształcących
spostrzeganie wzrokowe zabawek są klocki typu mozaiki (do kupienia w sklepach), wykonane ze sklejki, tektury, drewna, plastiku. Do klocków dołączone
są wzory o różnym stopniu trudności.
-‫ڂ‬Gotowe zabawki typu: Patyczaki, Układanka-Przybijanka, Piotruś,
a także układanie obrazków z puzzli i klocków (na każdej ściance sześciennego
klocka znajduje się inny fragment obrazka), układanie budowli z klocków lego
według wzoru i wiele innych.
-‫ڂ‬Zgadywanki: Czego brakuje na rysunku?; Znajdź drugi taki sam; Co
tu nie pasuje?; Czym różnią się te obrazki? (i wiele innych w gotowych materiałach do kupienia w sklepach).
-‫ڂ‬Gdzie schowały się literki (cyferki)? Rozsypanka literowa w której
dziecko ma znaleźć wskazaną literę lub cyfrę.
-‫ڂ‬Zakreśl w książeczce literkę... Dziecko zakreśla ołówkiem wskazaną literę lub cyfrę. Ważną rzeczą jest opowiadanie, jak literka wygląda.
-‫ڂ‬Opowiedz, co to jest, a potem narysuj. Pokazujemy na kartonikach pojedyncze litery alfabetu, a dziecko opowiada, jak one wyglądają i jak się nazywają. Następnie rysuje je na kartce lub „znikopisie” (wspaniała zabawka na podróż!).
-‫ڂ‬Dorysuj takie same. Dorosły rysuje dziecku np. motyla ozdabiając
skrzydła wzorkiem tylko z jednej strony. Dziecko ma za zadanie powtórzyć
wzór z drugiej strony motyla (dzbanka, pisanki, bombki na choinkę itp.).
-‫ڂ‬Układanie kompozycji z różnych figur geometrycznych i z różnych
drobnych elementów. Dorosły układa kompozycje, a dziecko odtwarza je
z porozrzucanych elementów (Gąsowska, Pietrzak-Stępkowska, 1994).
Rozdział III. Jakie właściwości pomogą dziecku w szkole?
67
e. Spostrzeganie słuchowe – różnicowanie dźwięków mowy ludzkiej
to konieczność w nauce pisania i czytania
Aby poprawnie mówić, pisać i czytać, trzeba bardzo dokładnie różnicować poszczególne dźwięki mowy ludzkiej – zdolność tę nazywamy słuchem fonematycznym. Zaburzenia słuchu fonematycznego skutkują:
• opóźnieniem rozwoju mowy;
• wadami wymowy, np. dziecko nie odróżnia słuchowo głosek dźwięcznych
i bezdźwięcznych, i dlatego źle wymawia słowa typu babcia (zamiast tego
mówi: papcia), droga (troka); nie różnicuje głosek i myli słowa typu: bułka –
półka, koza – kosa, lody – loty, szok – sok itp.;
• brakiem rozróżniania słuchowego końcówek, np. dzieci mylą: -ę i -en; -ą
i -om;
• opuszczaniem końcówek wyrazów lub ich początków, np. zamiast jest dziecko mówi: jes; zamiast chcę – cę itp.;
• przestawianiem kolejności sylab o podobnym brzmieniu i podobnym układzie narządów mowy przy wymawianiu, np. zamiast korale dziecko mówi:
kolare; zamiast szosa – sosza itp.;
• ubogim zasobem słów – dzieci nie używają słów trudnych dla nich do wymówienia, ich wypowiedzi są ubogie (brak dłuższych słów i słów rzadko
używanych);
• czasami dzieci nie spełniają poleceń, bo nie rozumieją ich brzmienia i nie
wiedzą, co mają zrobić (dość często dzieje się tak w szkole);
• trudnościami z prawidłową intonacją mowy i z odpowiednim akcentem;
• kłopotami w nauce języków obcych.
Podałam kilka przejawów zaburzeń słuchu fonematycznego. Zaburzenia te
nie są związane z niedosłuchem, ale z funkcjonowaniem ośrodka słuchowego
mowy w korze mózgowej (Eliot,2003).
Dziecko mające wyżej opisane trudności wymaga konsultacji ze specjalistą
(logopeda, psycholog, neurologopeda) i odpowiednich ćwiczeń.
Kłopoty z mówieniem w szkole stają się kłopotami z pisaniem i czytaniem – dziecko popełnia błędy i trudno mu korzystać z książek. Dzieje
się tak dlatego, że dziecko nie rozróżniając głosek nie może przyporządkować im odpowiednich znaków graficznych (liter), przy pomocy których głoski te są zapisywane.
68
Mam 6 lat i idę do szkoły. Poradnik dla rodziców i nauczycieli
f. Podział na sylaby i „wysłuchiwanie” (podawanie) w odpowiedniej
kolejności głosek, czyli o czynnościach analityczno-syntetycznych
w spostrzeganiu słuchowym
Aby dobrze pisać i czytać nie wystarczy prawidłowo różnicować dźwięki mowy
ludzkiej i mieć prawidłową wymowę. Nie wystarczy wiedzieć, jaką literę należy przyporządkować jakiej głosce. W pisaniu i czytaniu konieczne jest branie
pod uwagę odpowiedniej kolejności głosek (a tym samym odpowiednia kolejność zapisywanych czy odczytywanych liter), czyli dokonywanie odpowiedniej
analizy i syntezy słuchowej.
Chcąc zapisać jakieś słowo dziecko musi:
1) podzielić je na poszczególne dźwięki – głoski;
2) każdej głosce przyporządkować odpowiednią literę;
3) zapisać te litery w odpowiedniej kolejności.
Czytanie stanowi czynność odwrotną, ponieważ dziecko musi:
1) spostrzeżonej literze przypisać odpowiednią głoskę – dźwięk;
2) wszystkie dźwięki powiedzieć po kolei – dokonać analizy;
3) dokonać syntezy dźwięków, czyli „zlikwidować” przerwy między poszczególnymi dźwiękami.
Możliwości analityczno-syntetyczne także zależą od stopnia dojrzałości kory mózgowej i rozwijają się u dziecka powoli (Janiszewska, 2006):
• dziecko w wieku 2–3 lat potrafi w wypowiedzi osoby dorosłej wyróżnić dwa – trzy wyrazy (a czasem nawet więcej, gdy mówi się powoli, wyraźnie, używając prostych słów);
• dziecko w wieku około 4 lat wyróżnia w zdaniu około cztery do pięciu słów;
• dziecko w wieku około 5 lat wyróżnia w zdaniu pięć – siedem wyrazów, zaczyna jako oddzielne słowo wyróżniać spójniki (i, ale) i niektóre przyimki (na, za, obok, pod);
• 6-latek potrafi zanalizować całe zdanie, wyróżniając w nim wszystkie słowa (nawet te nieznane) oraz więcej przyimków (nad, przy –
ale jeszcze nie wszystkie).
Łatwo sprawdzić te umiejętności podając prostą dla dziecka instrukcję i dobierając długość zdania do wieku dziecka, np. dziecku w wieku 4 lat mówimy:
Powiem ci krótką bajkę o piesku – mały piesek biegnie drogą. A teraz to, co powie-
Rozdział III. Jakie właściwości pomogą dziecku w szkole?
69
działam podzielę na kawałki, na słowa i będę klaskać w ręce przy każdym słowie,
kawałku. O, tak: mały – piesek – biegnie – drogą. A teraz ty będziesz tak klaskać
jak ja: mały – ... Powiem ci teraz inną bajką, posłuchaj i sam, bez mojej pomocy,
będziesz klaskać na każde słowo: biały – kotek – pije – mleko...
Stopniowo dziecko doskonali umiejętność słuchowego analizowania i zaczyna dzielić słowa na sylaby: Posłuchaj, powiem ci takie słowo, które często mówisz:
„mama”. To słowo podzielę na takie kawałki, jak otwiera mi się buzia – o, tak:
ma – ma (wyklaskujemy każdą sylabę). A teraz ty sam podziel na takie kawałki
słowa: „tata”, „piłka” (kotek, szafa, kredka... itd.).
• dziecko w wieku powyżej 3 lat dzieli wyrazy na dwie sylaby;
• w wieku 4 lat – na trzy sylaby;
• w wieku 5 i 6 lat potrafi już dzielić na trzy i cztery sylaby.
Klaskanie pomaga wychwycić dziecku rytm mowy ludzkiej i ułatwia późniejszą naukę czytania. Jeżeli dziecko dzieli wyrazy na sylaby, to bawimy się
w zgadywanie „o jakiej rzeczy mowa”, podając jej nazwę w postaci sylab: O czym
mówię, co to jest, gdy mówię: klo–cek; ba–nan (itp.)?
Następna umiejętność to zdolność wysłuchiwania, wydzielania przez dziecko pierwszej głoski w wyrazie (w nagłosie) – najpierw samogłosek, następnie
spółgłosek. Gdy bawiąc się tak z dziećmi dojdziemy do spółgłosek, dobieramy
najpierw takie wyrazy, w których obok siebie są dwie spółgłoski – łatwiej wówczas jedną z nich wyróżnić. Mówimy dziecku: Uważaj, nadstaw uszy i posłuchaj. Co jest na początku (co słyszysz na początku, co słyszysz najpierw), gdy mówię: oko, ucho, igła (po pewnym czasie: klasa, brama, stolik itp.)? Pamiętajmy
przy tym, by wyraźnie akcentować pierwsze głoski.
Po upływie 4–5 miesięcy dziecko około siedmioletnie zaczyna być zdolne
do wysłuchiwania głosek na końcu wyrazu (w wygłosie) i łatwiej jest mu wysłuchać spółgłoskę niż samogłoskę (którą także po pewnym czasie i po ćwiczeniach potrafi wysłuchać, wyróżnić). Mówimy dziecku: Uważnie słuchaj, teraz
będziesz mówić, co jest na końcu słowa, jakim dźwiękiem słowo się kończy. Jak
mówię „kot”, to na końcu jest „t”; a co ty słyszysz na końcu, gdy mówię: „banan”,
„ptak”, „pajac”, „stolik (po pewnym czasie: „Ola”, „słonko”, „kapcie” itp.)?
Jeżeli dziecko potrafi już dokonywać analizy i wyróżniać głoski na początku
i na końcu wyrazów, próbujemy dokonywać pełnej analizy krótkich wyrazów.
Mówimy: Zgadnij (powiedz), co jest (co słyszysz) po kolei, gdy mówię: „oko”,
„kot”, „igła”, „lalka”?
70
Mam 6 lat i idę do szkoły. Poradnik dla rodziców i nauczycieli
Ostatnim procesem przygotowującym dziecko do czytania i pisania jest dokonywanie syntezy głosek w wyraz. Mówimy: Posłuchaj i zgadnij, co to jest, jaka
to rzecz, gdy mówię: b-u-t; a teraz co to będzie: t-a-t-a; k-o-sz; w-a-g-a; p-t-a-k.
Ważne: przy tego typu ćwiczeniach i zabawach z głoskami należy bardzo wyraźnie wybrzmiewać spółgłoski jako pojedyncze dźwięki, a więc
jako: [k], [m], [w], [s], [sz], a nie jako: [ka], [my], [wy], [es] czy [szy]. Jeżeli nie wybrzmiewamy prawidłowo, to dziecko ma kłopot i syntetyzuje: myamya zamiast mama; kaoty zamiast kot, elies zamiast lis, buty zamiast but itd.
Większość dzieci dopiero w wieku około 5 lat zaczyna wysłuchiwać głoski
na początku wyrazów, a na końcu podaje nie głoskę, ale ostatnią sylabę.
Większość dzieci sześcioletnich zdolna jest po odpowiednich ćwiczeniach
do wysłuchania głosek na końcu wyrazu, do dokonania pełnej analizy i syntezy głoskowej. Są istotne różnice indywidualne w opanowaniu czynności analityczno-syntetycznych dźwięków mowy ludzkiej.
Ważne: dzieci mogą nauczyć się pisać i czytać tylko wtedy, gdy potrafią dokonywać analizy i syntezy sylabowej lub głoskowej. Taki analityczno-syntetyczny sposób nauki pisania i czytania jest przyjęty w naszych
szkołach. W niektórych niepublicznych placówkach stosowana jest tzw.
„odimienna nauka czytania”, gdzie dzieci uczą się czytać metodą globalną ( Majchrzak, Wasil, 2007).
g. Ryzyko dysleksji typu słuchowego
Dysleksja typu słuchowego to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu przy
prawidłowym rozwoju umysłowym, spowodowane zaburzeniami słuchu fonematycznego oraz zaburzeniami spostrzegania zależności czasowych – obniżone
są w stosunku do wieku analiza i synteza słuchowa.
Przyczyny i uwarunkowanie dysleksji typu słuchowego są takie same jak
w przypadku dysleksji typu wzrokowego. Dziecko z dysleksją typu słuchowego
także wymaga specjalistycznej terapii.