Siałkowska

EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA
PIERWSZA SEKCJA
SPRAWA SIAŁKOWSKA przeciwko POLSCE
(SKARGA nr 8932/05)
WYROK – 22 marca 2007 r.
Europejski Trybunał Praw Człowieka (Pierwsza Sekcja), zasiadając jako
Izba składająca się z następujących sędziów:
Pan C.L. ROZAKIS, Przewodniczący,
Pan L. LOUCAIDES,
Pani F. TULKENS,
Pani N. VAJIĆ,
Pan A. KOVLER,
Pani E. STEINER,
Pan L. GARLICKI, sędziowie,
oraz Pan S. NIELSEN, Kanclerz Sekcji,
obradując na posiedzeniu zamkniętym 15 lutego 2007 r.,
wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:
POSTĘPOWANIE
1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 8932/05) wniesionej w dniu 28 lutego 2005 r. przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej do Trybunału na podstawie
art. 34 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
(„Konwencja”) przez obywatelkę polską, Panią Krystynę Siałkowską („skarżąca”).
2. Skarżąca, która otrzymała bezpłatną pomoc prawną, była reprezentowana przez panią Bogdanę Słupską-Uczkiewicz, adwokat praktykującą
we Wrocławiu. Rząd Polski („Rząd”) był reprezentowany przez swojego pełnomocnika, pana Jakuba Wołąsiewicza.
3. Skarżąca skarżyła się na podstawie art. 6 § 1 Konwencji, że postępowanie było nierzetelne z tego względu, iż odmówiono jej skutecznego dostępu
do sądu. Odnosiła się do faktu, że adwokat wyznaczony na podstawie obowiązującego systemu bezpłatnej pomocy prawnej zaniechał podjęcia koniecznych
48
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 48
2008-03-06 08:58:49
działań w celu skutecznego reprezentowania jej interesu poprzez to, iż odmówił wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego od wyroku sądu apelacyjnego.
4. Skarga została przydzielona Pierwszej Sekcji Trybunału (art. 52 § 1 Regulaminu Trybunału). Wewnątrz tej Sekcji ustanowiono Izbę w celu zbadania
sprawy (art. 27 § 1 Konwencji), jak przewiduje art. 26 § 1 Regulaminu.
5. Izba zdecydowała, że w interesie prawidłowego wymiaru sprawiedliwości, postępowanie w obecnej sprawie powinno być prowadzone jednocześnie z postępowaniem w sprawie Staroszczyk p. Polsce (skarga nr 59519/00).
6. Skarżący oraz Rząd złożyli dalsze obserwacje pisemne (art. 59 § 1 Regulaminu). Dodatkowo Rada Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy1 oraz
Helsińska Fundacja Praw Człowieka, którym Przewodniczący udzielił prawa interwencji w procedurze pisemnej (art. 36 § 2 Konwencji i art. 44 § 2 Regulaminu),
przedłożyły uwagi w charakterze strony trzeciej.
7. W dniu 15 czerwca 2006 r. miała miejsce publiczna rozprawa w Pałacu Praw Człowieka w Strasburgu (art. 54 § 3 Regulaminu).
Przed Trybunałem stawili się:
(a) za Rząd
Pan
Jakub Wołąsiewicz, Ambasador, Pełnomocnik,
Pani Małgorzata Kosicka, Ekspert prawa, Doradca,
Pani Eliza Suchożebrska, Trzeci Sekretarz, Doradca;
(b) za skarżących
Pan
Wojciech Hermeliński,
Pani Bogdana Słupska-Uczkiewicz, Doradcy.
Trybunał wysłuchał wystąpień pana Jakuba Wołąsiewicza, pana Wojciecha Hermelińskiego, pani Bogdany Słupskiej-Uczkiewicz oraz pani Elizy Suchożebrskiej.
8. Decyzją z dnia 15 czerwca 2006 r., po rozprawie w sprawie dopuszczalności i meritum, Trybunał uznał skargę za częściowo dopuszczalną. Połączył rozpatrywanie zarzutów Rządu odnośnie niezgodności skargi ratione
personae oraz wykorzystania krajowych środków odwoławczych z meritum
sprawy.
9. Skarżący i Rząd przedłożyli dalsze obserwacje na piśmie (art.
59 § 1 Regulaminu).
1
The Council of Bars and Law Societies of Europe (CCBE) [przyp. tłum.].
49
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 49
2008-03-06 08:58:50
FAKTY
I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY
10. Skarżąca urodziła się w 1950 r. i mieszka we Wrocławiu.
11. Po śmierci męża skarżącej we wrześniu 2002 r. wszczęła ona postępowanie, w którym dochodziła renty rodzinnej po zmarłym mężu.
12. Na mocy decyzji z dnia 3 października 2002 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych oddalił jej wniosek.
13. W dniu 4 marca 2003 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu oddalił jej odwołanie od tej decyzji. W dniu 2 września 2004 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił jej apelację.
14. Sąd apelacyjny zauważył, że ustalenia faktyczne poczynione przez
Zakład Ubezpieczeń Społecznych były prawidłowe. Skarżąca i jej mąż faktycznie żyli w separacji od 1994 r. On mieszkał od tamtego czasu z inną
kobietą. Skarżąca nie otrzymywała od niego żadnych środków utrzymania.
Kiedy zachorował, nie opiekowała się nim i została powiadomiona o jego
słabym zdrowiu dopiero w marcu 2002 r. Sąd uznał, że sąd niższej instancji
nie pomylił się, uznając jako niewiarygodne zeznania jednego ze świadków,
który twierdził, że para żyła razem. Sąd apelacyjny konkludował, że wymogi
prawne do udzielenia renty nie zostały spełnione.
15. Skarżąca wnioskowała o przyznanie bezpłatnej pomocy prawnej
w celu złożenia kasacji do Sądu Najwyższego i jej wniosek został uwzględniony. Sąd zwrócił się do Rady Adwokackiej o wyznaczenie adwokata do sprawy
i adwokat Z.W. został wyznaczony w dniu 17 września 2004 r.
16. Kopia wyroku sądu apelacyjnego została doręczona Z.W. w dniu 9 listopada 2004 r.
17. W opinii pisemnej, o długości trzech i pół strony, datowanej na 3 grudnia 2004 r., Z.W. doradził skarżącej, że jego zdaniem, kasacja od wyroku sądu
apelacyjnego nie ma rozsądnych szans powodzenia. Odniósł się do pisemnego uzasadnienia wyroku sądu apelacyjnego, w którym sąd wyjaśnił, że skarżąca nie spełniła wymogów wynikających z obowiązującego prawa, i uznał,
że w świetle dowodów zbadanych przez sądy, nie ma podstaw, by twierdzić,
że wyrok drugiej instancji narusza prawo. W efekcie nie sporządził kasacji.
18. Opinia zawierała następujący akapit:
„Pragnę nadmienić, iż wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia
2 września otrzymałem w dniu 9 października (sic) 2004 r. i termin 30 dniowy
do wniesienia kasacji upływa w dniu 9 grudnia 2004 r.”.
19. W dniu 6 grudnia 2004 r. skarżąca spotkała się z adwokatem w jego
kancelarii. Wręczył on jej swoją opinię i poinformował, że nie widzi podstaw
do sporządzenia kasacji w jej sprawie. Przy tej okazji skarżąca otrzymała kopię wyroku sądu apelacyjnego z pisemnym uzasadnieniem.
50
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 50
2008-03-06 08:58:50
II. WŁAŚCIWE PRAWO I PRAKTYKA KRAJOWA
A. Właściwe postanowienia Konstytucji
20. Art. 45 Konstytucji we właściwym zakresie stanowi:
„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd....”.
21. Art. 17 Konstytucji we właściwym zakresie stanowi:
„W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby
wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony”.
B. Bezpłatna pomoc prawna
22. Zgodnie z art. 5 kodeksu postępowania cywilnego sąd powinien udzielać wszystkich niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych stronie
występującej w sprawie bez adwokata, a w szczególności powinien pouczać
ją o skutkach prawnych jej czynności i zaniechań.
23. Art. 113 § 1 kodeksu postępowania cywilnego przewiduje, że strona
postępowania może zwrócić się do sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy
o przyznanie jej zwolnienia od kosztów sądowych pod warunkiem, że przedstawi oświadczenie, że wymagane koszty spowodują poważne obniżenie standardu życia jej i jej rodziny.
24. Zgodnie z artykułem 117 Kodeksu, osoby zwolnione od kosztów sądowych mogą wnioskować o przyznanie im bezpłatnej pomocy prawnej. Sąd
zwróci się w takim przypadku do właściwej Okręgowej Rady Adwokackiej
lub do okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie adwokata lub radcy
prawnego do sprawy wnioskodawcy.
C. Kasacja
25. W okresie objętym skargą strona postępowania cywilnego mogła złożyć kasację do Sądu Najwyższego od postanowienia sądu drugiej instancji
kończącego postępowanie.
26. Na podstawie art. 393 4 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, kasacja
musiała być złożona do sądu, który wydał przedmiotowe orzeczenie w ciągu
1 miesiąca od dnia, w którym orzeczenie z uzasadnieniem na piśmie zostało
doręczone zainteresowanej stronie. Kasacje, które nie zostały złożone przez
adwokata lub radcę prawnego, podlegały odrzuceniu.
27. Art. 393 1 kodeksu, w brzmieniu, w jakim obowiązywał w tamtym okresie,
wymieniał podstawy, na których mogła być oparta kasacja. Stanowił, co następuje:
„Kasację można oprzeć na następujących podstawach:
1) naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,
51
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 51
2008-03-06 08:58:50
2) naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy”.
28. Art. 3933 precyzował wymogi kasacji. W odpowiednim fragmencie
przewidywał on:
„1. Kasacja powinna zawierać:
1) oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem,
czy jest ono zaskarżone w całości czy w części,
2) przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie,
3) przedstawienie okoliczności uzasadniających jej rozpoznanie,
4) wniosek o uchylenie lub zmianę orzeczenia z oznaczeniem zakresu żądanego uchylenia lub zmiany”.
29. Art. 393 4 brzmiał następująco:
„Sąd drugiej instancji odrzuci na posiedzeniu niejawnym kasację wniesioną
po upływie terminu lub z innych przyczyn niedopuszczalną (...)”.
30. Powody uzasadniające zbadanie kasacji przez Sąd Najwyższy mogą
być wywnioskowane a contrario z art. 393 kodeksu postępowania cywilnego,
który w brzmieniu obowiązującym we właściwym okresie stanowił w odpowiednim fragmencie:
„1. Sąd Najwyższy może odmówić przyjęcia kasacji do rozpoznania, jeżeli:
1) w sprawie nie występuje istotne zagadnienie prawne,
2) nie istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne
wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów,
3) kasacja jest oczywiście bezzasadna.
2. Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli zaskarżone orzeczenie oczywiście narusza prawo albo gdy zachodzi nieważność postępowania”.
D. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2005 r.
31. W wyroku z dnia 31 marca 2005 r. Trybunał Konstytucyjny zbadał
wiele skarg konstytucyjnych, w których skarżący zasadniczo kwestionowali
pewne postanowienia art. 393 kodeksu postępowania cywilnego, także w tym
zakresie, w jakim regulowały one warunki, które musiały spełniać kasacje.
32. Trybunał zauważył, m.in., że pewne sformułowania opisujące warunki, jakie musiały spełnić kasacje na mocy art. 393 i następnych kodeksu
(„istotne zagadnienie prawne”, „przepisy prawne budzące poważne wątpliwości lub wywołujące rozbieżności w orzecznictwie sądów”, „okoliczności uzasadniające rozpoznanie kasacji”), zostały ujęte w bardzo szeroki sposób. Zauważył, że praktyka sądowa dotycząca ich stosowania spowodowała poważne
trudności interpretacyjne i rozbieżności w orzecznictwie sądów polskich.
52
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 52
2008-03-06 08:58:50
E. Właściwe postanowienia Prawa o adwokaturze
33. Art. 1 ustawy z 1982 r. – Prawo o adwokaturze ze zmianami, przewiduje we właściwym zakresie:
„1. Adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu
prawa.
2. Adwokatura zorganizowana jest na zasadach samorządu zawodowego.
3. Adwokat w wykonywaniu swoich obowiązków zawodowych podlega tylko ustawom”.
34. Art. 3 ustawy stanowi, co następuje:
„Zadaniem samorządu zawodowego adwokatury jest:
1) tworzenie warunków do wykonywania ustawowych zadań adwokatury,
2) reprezentowanie adwokatury i ochrona jej praw,
3) sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów o wykonywaniu zawodu adwokata,
4) doskonalenie zawodowe adwokatów i kształcenie aplikantów adwokackich,
5) ustalanie i krzewienie zasad etyki zawodowej oraz dbałość o ich przestrzeganie,
6) sprawowanie zarządu majątkiem samorządu adwokackiego (...)”.
35. Art. 28 ustawy brzmi:
„1. Adwokat może odmówić udzielenia pomocy prawnej tylko z ważnych
powodów, o których informuje zainteresowanego. Wątpliwości co do udzielenia
lub odmowy udzielenia pomocy prawnej rozstrzyga okręgowa rada adwokacka,
a w wypadkach niecierpiących zwłoki – dziekan.
2. W sprawach, w których pomoc prawna ma z mocy przepisów prawa nastąpić z urzędu, zwolnić adwokata od udzielenia tej pomocy może tylko organ,
który go wyznaczył”.
36. Na podstawie art. 21 § 3 ustawy adwokat świadczy pomoc prawną
z urzędu w okręgu sądu, w którym wyznaczył swoją siedzibę zawodową.
37. Adwokaci są zobowiązani działać zgodnie z zasadami profesjonalnego i etycznego działania, ustanowionymi przez samorząd adwokacki. Mogą
odpowiadać za niewłaściwe postępowanie zawodowe lub za uchybienie zasadom etyki w postępowaniu przed sądem dyscyplinarnym adwokatury.
38. Na podstawie art. 57 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności
Zawodu przyjętego przez Naczelną Radę Adwokacką w dniu 10 października 1998 r., jeśli adwokat prowadzący sprawę z wyboru lub z urzędu uzna,
że wniesienie środka odwoławczego nie ma rozsądnych szans powodzenia,
a klient z tym stanowiskiem się nie zgadza, adwokat powinien wypowiedzieć
pełnomocnictwo lub powiadomić o odmowie organ, który go ustanowił.
53
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 53
2008-03-06 08:58:50
F. Uchwała Sądu Najwyższego z 2000 r. (III CZP 14/00)
39. W 2000 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę dotyczącą zagadnienia
prawnego, czy adwokat wyznaczony z urzędu może odmówić wniesienia kasacji. Odpowiedział na to pytanie pozytywnie.
40. Sąd zauważył, że kwestie związane z bezpłatną pomocą prawną dotyczą nie tylko prawidłowego wymiaru sprawiedliwości, ale dotykają również
praw człowieka, w szczególności prawa dostępu do sądu. Tym niemniej brak
było całościowej i spójnej regulacji bezpłatnej pomocy prawnej pod rządami
polskiego prawa.
41. Sam fakt, że kasacja wymagała wniesienia przez profesjonalnego pełnomocnika, nie podlegał krytyce. Jednakże sąd odnotował pewną niepewność
terminologiczną w postanowieniach regulujących bezpłatną pomoc prawną
jako całość, głównie dlatego, że ustawodawca nie zharmonizował odpowiednich postanowień procedury cywilnej i karnej. W szczególności postanowienia postępowania cywilnego nie uregulowały w sposób bezpośredni zakresu
obowiązków adwokatów z urzędu w sytuacji, w której zastępstwo procesowe
było obowiązkowe. Było to częściowo spowodowane faktem, że zasadnicza
część uregulowań dotyczących postępowania cywilnego została uchwalona
w 1964 r., podczas gdy postanowienia o obowiązkowym zastępstwie procesowym do celów kasacji zostały wprowadzone w 1996 r., kiedy utworzono ten
nowy środek odwoławczy.
42. W rezultacie zakres obowiązków adwokata z urzędu do udzielenia
„pomocy prawnej” stronie w postępowaniu cywilnym był niejasny. W szczególności postanowieniom dotyczącym obowiązków adwokatów z urzędu
w związku z postępowaniem kasacyjnym przed Sądem Najwyższym brakowało jasności. Sąd zauważył, że praktyka sądowa dotycząca stosowania
przedmiotowych postanowień spowodowała poważne trudności interpretacyjne i rozbieżności w orzecznictwie sądów polskich.
43. Sąd zauważył, że kwestia możliwego konfliktu między opinią strony, której przyznano bezpłatną pomoc prawną, i adwokata, wyznaczonego
z urzędu do reprezentowania jej w postępowaniu kasacyjnym, nie została bezpośrednio uregulowana w obowiązującym prawie. Odnotował ponadto, że pojęcie pomocy prawnej nie może być utożsamiane z obowiązkiem adwokata
działania zgodnie z życzeniem klienta. Rola adwokata wyznaczonego z urzędu musi być raczej rozumiana jako zobowiązanie go do udzielenia stronie
porady prawnej, w tym również co do szans powodzenia kasacji przeciwko
danemu wyrokowi.
44. Konstytucyjna rola Sądu Najwyższego, najwyższej instancji sądowej,
również stanowiła argument za tezą, że adwokat z urzędu nie jest związany
wolą strony wniesienia kasacji, jeśli taki środek jest skazany na niepowodzenie. W razie braku porozumienia między stroną i adwokatem strona mogła
54
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 54
2008-03-06 08:58:50
poskarżyć się do miejscowej Rady Adwokackiej na podstawie art. 28 Prawa
o adwokaturze. Rada mogła w takim przypadku wyznaczyć nowego adwokata, który mógłby wnieść kasację, wnioskując jednocześnie o przywrócenie
terminu do wniesienia kasacji na podstawie art. 169 kodeksu postępowania
cywilnego. Prawdą jest, że praktyka Sądu Najwyższego nie była spójna, gdyż
w niektórych przypadkach odrzucał on takie wnioski, a w innych je uwzględniał. Jednakże nic nie stoi na przeszkodzie, by strony skorzystały z możliwości złożenia takiego wniosku.
G. Wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia kasacji
45. Zgodnie z art. 169 kodeksu postępowania cywilnego, strona postępowania może wnieść wniosek o przywrócenie terminu do wykonania czynności
procesowej. Czynność ta musi być dokonana jednocześnie ze złożeniem tego
wniosku.
H. Doręczanie korespondencji sądowej
46. Art. 133 § 3 kodeksu postępowania cywilnego przewiduje we właściwym zakresie:
„3. Jeżeli ustanowiono pełnomocnika procesowego lub osobę upoważnioną
do odbioru pism sądowych, doręczenia należy dokonać tym osobom”.
47. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, jeśli strona postępowania cywilnego jest reprezentowana przez adwokata, terminy procesowe
przewidziane przez kodeks postępowania cywilnego zaczynają biec od daty
doręczenia mu postanowień sądu (III CRN 324/72; I UZ 65/04).
II. WŁAŚCIWE UREGULOWANIA POZA KONWENCJĄ
A. Kodeks Etyki Rady Adwokatur i Stowarzyszeń
Prawniczych Europy
48. Rada Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy przyjęła Kodeks Etyki w Unii Europejskiej.
49. Jego art. 1 przewiduje, że adwokat musi służyć interesowi sprawiedliwości, jak również interesom tych, których praw i wolności powierzono
mu dochodzić i bronić. Ponadto jest jego obowiązkiem nie tylko występować
w sprawie swojego klienta, ale także być jego doradcą.
50. Funkcja adwokata nakłada więc na niego szereg obowiązków prawnych i moralnych, niekiedy wydających się być we wzajemnym konflikcie,
wobec: klienta, sądów i innych organów, przed którymi adwokat dochodzi
sprawy swojego klienta lub działa w jego imieniu; [wobec] profesji prawniczej ogólnie i każdego jej członka w szczególności; [wobec] społeczeństwa,
55
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 55
2008-03-06 08:58:50
dla którego istnienie wolnych i niezależnych zawodów prawniczych, zobowiązanych do poszanowania zasad wypracowanych przez nie same, jest kluczowym środkiem zagwarantowania praw człowieka w obliczu władzy państwa i innych interesów społeczeństwa.
51. Zgodnie z art. 3.1.2 kodeksu, adwokat doradza i reprezentuje swego
klienta szybko, sumienne i starannie.
52. Na podstawie art. 3.1.4 adwokat nie będzie uprawniony do wykonywania swego prawa do wycofania się ze sprawy w taki sposób lub w takich
okolicznościach, w których jego klient nie będzie w stanie znaleźć na czas
innej pomocy prawnej na swoją szkodę.
B. Zalecenia Rady Europy
1. Zalecenie nr R (81) 7 Komitetu Ministrów do państw członkowskich
w sprawie środków ułatwiających dostęp do wymiaru sprawiedliwości
53. To zalecenie, w zakresie najbardziej tu właściwym, przewiduje:
„4. Żadnemu uczestnikowi postępowania nie będzie się uniemożliwiać skorzystania z adwokata. Należy unikać zobowiązywania strony do korzystania
z usług nadmiernej liczby adwokatów na potrzeby określonej sprawy. W sytuacji,
gdy z uwagi na naturę sprawy, byłoby pożądane – w celu ułatwienia dostępu
do wymiaru sprawiedliwości – by jednostka mogła wnieść swą sprawę do sądu,
zastępstwo przez adwokata nie powinno być obowiązkowe”.
2. Zalecenie nr R (93) 1 Komitetu Ministrów do państw członkowskich
w sprawie skutecznego dostępu do prawa i wymiaru sprawiedliwości dla
osób bardzo ubogich
54. Zalecenie, w najbardziej właściwych fragmentach, przewiduje:
„Przypominając, że oprócz prawa dostępu do prawa i wymiaru sprawiedliwości przewidzianego przez artykuł 6 Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności, inne postanowienia Konwencji, w szczególności artykuły 2, 3 i 8, mają jednakowo zastosowanie do osób bardzo biednych, podobnie
jak i inne instrumenty Rady Europy, takie jak Europejska Karta Społeczna;
Uznając, że niniejsze zalecenie ma na celu ulepszenie, szczególnie w odniesieniu do osób bardzo biednych, istniejących systemów doradztwa prawnego i bezpłatnej pomocy prawnej, a więc uzupełnienie mechanizmów istniejących w odniesieniu do innych kategorii osób, dla których takie systemy zostały stworzone.
Zaleca, by rządy państw członkowskich:
1. ułatwiły dostęp do prawa dla osób bardzo biednych („prawo do ochrony
prawnej”) przez:
[...]
b. promowanie usług doradztwa prawnego dla osób bardzo biednych;
56
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 56
2008-03-06 08:58:50
[...]
3. ułatwiły skuteczny dostęp do sądów dla osób bardzo biednych, w szczególności poprzez następujące środki:
[...]
c. uznawanie prawa do bycia wspomaganym przez odpowiedniego doradcę,
w miarę możliwości według własnego wyboru, który otrzyma odpowiednie wynagrodzenie;
[...]
e. upraszczanie procedury udzielania bezpłatnej pomocy prawnej dla osób
bardzo biednych [...]”.
3. Zalecenie nr R (2000) 21 Komitetu Ministrów do państw członkowskich
w sprawie swobody wykonywania zawodu adwokata
55. Zalecenie przewiduje m.in.:
„Komitet Ministrów, na podstawie postanowień artykułu 15.b Statutu Rady
Europy, […]
Podkreślając fundamentalną rolę, jaką adwokaci i samorządy zawodowe adwokatów również ogrywają w zapewnianiu ochrony praw człowieka i podstawowych wolności; [...]
Uznając, że dostęp do wymiaru sprawiedliwości może wymagać, by osoby
w trudnej sytuacji ekonomicznej otrzymały usługi adwokata,
Zaleca rządom Państw członkowskich podjęcie lub wzmocnienie, w zależności od sytuacji, wszelkich środków, jakie uznają za konieczne w celu realizacji
zasad zawartych w niniejszej Rekomendacji.
[...]
1. Należy podjąć wszystkie niezbędne środki dla poszanowania, ochrony
i promowania wolności wykonywania zawodów prawniczych bez dyskryminacji
i bez niewłaściwej ingerencji władz lub społeczeństwa, w szczególności w świetle właściwych postanowień Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
[...]
1. Należy podjąć wszystkie niezbędne środki dla zapewnienia, by wszystkie
osoby miały skuteczny dostęp do usług prawnych świadczonych przez niezależnych adwokatów.
2. Adwokaci powinni być zachęcani do świadczenia usług prawnych osobom
w trudnej sytuacji ekonomicznej.
3. Rządy państw członkowskich powinny, tam gdzie to stosowne dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, zagwarantować,
57
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 57
2008-03-06 08:58:50
by były dostępne skuteczne usługi prawne dla osób w trudnej sytuacji ekonomicznej, w szczególności dla osób pozbawionych wolności.
4. Na obowiązki adwokatów wobec ich klientów nie powinien wpływać fakt,
że honoraria są płacone w całości lub w części z funduszy publicznych”.
PRAWO
I. ZARZUTY WSTĘPNE RZĄDU
1. Niezgodność ratione personae z postanowieniami Konwencji
56. Rząd, po pierwsze, twierdził, że skarga jest niezgodna ratione personae
z postanowieniami Konwencji. W obecnej sprawie sądy uznały, iż skarżąca
potrzebuje zastępstwa przez adwokata z urzędu i taki adwokat został wyznaczony do sprawy. Jednakże wszelkie nieporozumienia, które mogły wyniknąć
potem między skarżącą i adwokatem w związku z kwestią wniesienia kasacji nie pociągały za sobą odpowiedzialności państwa. Adwokat jest członkiem niezależnego i samorządnego stowarzyszenia zawodowego, które przyjęło własne reguły działania i regulacje dyscyplinarne. Władze publiczne
nie wykonują żadnej bezpośredniej kontroli nad metodami pracy adwokatów
i nie mogą nałożyć na adwokata z urzędu obowiązku sporządzenia kasacji.
57. Z niezależności zawodów prawniczych od państwa wynika, że prowadzenie obrony jest co do istoty sprawą między pozwanym i jego doradcą, niezależnie od tego, czy został on wyznaczony w ramach bezpłatnej pomocy prawnej,
czy też jest on finasowany prywatnie; i jako takie nie może, poza szczególnymi
okolicznościami, pociągać za sobą odpowiedzialności państwa na mocy Konwencji. Rząd odwoływał się do orzecznictwa Trybunału w podobnych sprawach (Artico p. Włochom, wyrok z dnia 13 maja 1980 r., Series A nr 37, § 18;
Daud p. Portugalii, wyrok z dnia 21 kwietnia 1998 r., Reports of Judgments and
Decisions 1998-II, § 33). Podkreślał, że specjalne gwarancje wymagane w odniesieniu do prawa do obrony w postępowaniu karnym nie mają zastosowania
w ten sam sposób w postępowaniu cywilnym (Skrobol p. Polsce, nr 44165/98,
decyzja z 8 lipca 2003 r.).
58. Skarżąca nie zgodziła się z Rządem i twierdziła, że nie można uznać,
że państwo nie ponosi żadnej odpowiedzialności za prowadzenie spraw,
w których udzielono bezpłatnej pomocy prawnej, takich jak ta, której dotyczy
obecna skarga.
59. Trybunał zauważa, że istnieje ścisły związek między zarzutem wstępnym Rządu i powyższym zarzutem skarżącej na podstawie art. 6 Konwencji.
Z tego powodu w swej decyzji w sprawie dopuszczalności skargi połączył
badanie tego zarzutu z meritum sprawy (zob. paragraf 8 powyżej). Trybunał
potwierdza to podejście.
58
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 58
2008-03-06 08:58:50
2. Niewykorzystanie środków krajowych
60. Rząd ponadto twierdził, że skarżąca nie wykorzystała wszystkich
środków odwoławczych dostępnych w prawie polskim, jak tego wymaga art.
35 § 1 Konwencji.
61. Po pierwsze, Rząd twierdził, że jeśli skarżąca nie była zadowolona
z pomocy prawnej otrzymanej od wyznaczonego dla niej adwokata z urzędu, mogła złożyć skargę do Okręgowej Rady Adwokackiej na podstawie art.
28 Prawa o adwokaturze i prosić o wyznaczenie kolejnego adwokata. Jeśliby Okręgowa Rada Adwokacka podzieliła jej wątpliwości co do zasadności
odmowy adwokata sporządzenia kasacji, mogłaby wyznaczyć kolejnego adwokata do jej reprezentowania. Nawet zakładając, że przewidziany prawem
termin do złożenia kasacji przez nowego adwokata już upłynął, mógłby on
złożyć ją po upływie tego terminu, jednocześnie wnioskując o przywrócenie
terminu do złożenia kasacji.
62. Po drugie, skarżąca mogła wyznaczyć adwokata z wyboru do celu reprezentowania przed Sądem Najwyższym.
63. Po trzecie, skarżąca mogła również poprosić Ministra Sprawiedliwości
- Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich o wniesienie
kasacji w jej imieniu w ciągu sześciu miesięcy od daty doręczenia wyroku.
64. Mając na względzie zasadę subsydiarności kontroli wykonywanej
przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, Rząd konkludował, że skarga
powinna być odrzucona z uwagi na niewykorzystanie właściwych środków
krajowych.
65. Skarżąca twierdziła, że po doręczeniu jej kopii wyroku sądu drugiej
instancji przez adwokata z urzędu w dniu 6 grudnia 2004 r., sądziła, że termin trzydziestu dni na wniesienie kasacji zaczął biec, zgodnie z informacją
udzieloną przez Z.W., w dniu 9 października 2004 r. W związku z tym,
była przekonana, że termin upłynął 9 listopada 2004 r. Nawet zakładając,
że wiedziałaby, że w dniu 6 grudnia wciąż miała jeszcze 3 dni na wniesienie
kasacji, nie miała żadnej realnej możliwości na ustanowienie dla niej adwokata z urzędu do sprawy w tak krótkim czasie i złożenie przez niego kasacji
w jej imieniu.
66. Trybunał zauważa, że istnieje bliski związek między zarzutem wstępnym Rządu i powyższym zarzutem skarżącej na podstawie art. 6 Konwencji.
Z tego powodu w swej decyzji w sprawie dopuszczalności skargi połączył
badanie tego zarzutu z meritum sprawy (zob. paragraf 8 powyżej). Trybunał
potwierdza to podejście.
59
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 59
2008-03-06 08:58:51
II. DOMNIEMANIE NARUSZENIE ARTYKUŁU 6 KONWENCJI
67. Skarżąca skarżyła się na podstawie art. 6 § 1 Konwencji, że postępowanie w jej sprawie nie było rzetelne z tego względu, że odmówiono jej skutecznego dostępu do sądu.
Art. 6 § 1 Konwencji, we właściwym zakresie, przewiduje:
„Każdy ma prawo do sprawiedliwego... rozpatrzenia jego sprawy... przez...
sąd przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym...”.
1. Twierdzenia stron
68. Rząd wykazywał, że wniosek skarżącej o przyznanie bezpłatnej pomocy prawnej w związku z postępowaniem kasacyjnym został uwzględniony
przez sąd apelacyjny. Państwo wykonało więc swe obowiązki na podstawie
art. 6 Konwencji zapewnienia skutecznego dostępu do sądu poprzez uwzględnienie wniosku skarżącej o bezpłatną pomoc prawną.
69. Po starannym zbadaniu sprawy skarżącej adwokat odmówił wniesienia kasacji w jej imieniu i sporządził rozsądne wyjaśnienie powodów tej decyzji. W związku z tym Rząd podkreślał, że pojęcie bezpłatnej pomocy prawnej
w rozumieniu obowiązujących przepisów prawa krajowego i uchwały Sądu
Najwyższego z 21 września 2000 r., nie jest ograniczone do wykonywania poleceń klienta. Jej istota polega na udzieleniu stronom porady prawnej według
najlepszej wiedzy adwokata. Decyzja, by nie kontynuować sprawy skarżącej,
wchodziła więc również w zakres pojęcia bezpłatnej pomocy prawnej.
70. Opinia prawna z dnia 6 grudnia 2004 r. sporządzona przez Z.W. miała
na celu zapewnienie właściwego wymiaru sprawiedliwości w postępowaniu
kasacyjnym przed Sądem Najwyższym. Rząd podkreślał, że opinia ta miała
obszerne uzasadnienie. Adwokat z urzędu podkreślił, że w okolicznościach
sprawy brak było faktycznych i prawnych podstaw do wniesienia kasacji.
71. Rząd ponadto przypomniał, że państwo nie może być odpowiedzialne
za każdy błąd po stronie adwokata wyznaczonego w ramach bezpłatnej pomocy prawnej (Artico pr. Włochom, wyrok z 13 maja 1980 r., Series A nr 37,
§ 36). Z niezależności profesji prawniczej od państwa wynika, że prowadzenie obrony stanowi w istocie sprawę między pozwanym i jego doradcą,
czy to wyznaczonym w ramach bezpłatnej pomocy prawnej, czy finansowanym prywatnie (Kamasinski p. Austrii, wyrok z 19 grudnia 1989 r., Series
A nr 168, § 65).
72. Wreszcie Rząd twierdził, że kasacja stanowi nadzwyczajny środek,
za pomocą którego można kwestionować ostateczne orzeczenia sądowe. Skorzystanie z tego środka powinno być ograniczone do wyjątkowych przypadków, tym bardziej że sprawa skarżącej została już zbadana przez dwie instancje sądowe z pełną jurysdykcją, tak co do faktów, jak i co do prawa.
60
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 60
2008-03-06 08:58:51
73. Rząd konkludował, że system, w ramach którego adwokat może odmówić wniesienia kasacji, jest zgodny z wymogami art. 6 § 1 Konwencji.
74. Skarżąca twierdziła, że prawidłowość systemu bezpłatnej pomocy
prawnej w sprawach cywilnych w Polsce, a w szczególności kwestia odmów wniesienia kasacji przez adwokatów z urzędu, powinna być oceniana
z uwzględnieniem całości regulacji dotyczących kasacji wprowadzonych
do kodeksu postępowania cywilnego w 1996 r., które miały zastosowanie
w przedmiotowym okresie. Zwracała uwagę Trybunału na postanowienia art.
393, 393 1 i 393 3 kodeksu, które obowiązywały w tym czasie, a które czytane
łącznie, określały warunki, jakim musiały odpowiadać kasacje, by mogły podlegać zbadaniu przez Sąd Najwyższy.
75. Skarżąca argumentowała, że z uwagi na fakt, że te postanowienia zostały sformułowane w bardzo szeroki sposób, rozstrzygnięcie, czy kasacja
spełnia określone w nich warunki, miało w dużym stopniu charakter uznaniowy. Decyzja, czy przyjąć kasację do zbadania, była zwykle podejmowana
przez Sąd Najwyższy w ramach tzw. przedsądu kasacji. Na podstawie mających zastosowanie przepisów w ich ówczesnym brzmieniu takie postanowienie mógł wydać pojedynczy sędzia Sądu Najwyższego. Co więcej, prawo
nie nakładało obowiązku uzasadnienia tego postanowienia.
76. Po uchwaleniu tych przepisów w 2001 r. rozwinęła się praktyka sądowa, w której wiele kasacji było odrzucanych postanowieniami Sądu Najwyższego bez uzasadnienia, wydawanymi przez pojedynczego sędziego.
77. Skarżąca podkreślała, że ta praktyka sądowa poważnie ograniczyła
dostęp do Sądu Najwyższego i skutkowała odrzuceniem wielu spraw przez ten
sąd. W dodatku na podstawie postanowień o bezpłatnej pomocy prawnej było
możliwe, by adwokat z urzędu dokonywał oceny szans powodzenia kasacji
nawet przed jej sporządzeniem. Często miała miejsce sytuacja, że adwokaci
z urzędu, mając na uwadze poważne trudności związane z uznaniem dopuszczalności i przyjęciem do zbadania kasacji przez Sąd Najwyższy, odmawiali
reprezentowania klientów, których sprawy prowadzili z urzędu, przypisując
sobie w ten sposób funkcję sądową, która powinna być sprawowana przez
sam Sąd Najwyższy. W rezultacie łącznego występowania tych czynników
dostęp do Sądu Najwyższego został niewłaściwie ograniczony.
78. Skarżąca ponadto wywodziła, że nawet jeśli z uwagi na niezależność
zawodów prawniczych państwo nie może nie odpowiadać za działania i decyzje adwokatów z urzędu, to jednak na państwie spoczywa obowiązek zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Skuteczne wykonywanie prawa dostępu do sądu wymaga, by system bezpłatnej pomocy prawnej
był zorganizowany w taki sposób, by dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej
był przejrzysty i skuteczny.
61
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 61
2008-03-06 08:58:51
2. Twierdzenia stron trzecich
a) Rada Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy
79. Rada Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy przypomniała,
że art. 6 § 1 Konwencji zawiera w sobie „prawo do sądu”, w ramach którego
jednym z aspektów jest prawo dostępu, czyli prawo wszczęcia postępowania
przed sądem w sprawach cywilnych (Tinnelly & Sons Ltd i inni oraz McElduff
i inni p. Wielkiej Brytanii, wyrok z 10 lipca 1998 r., Reports of judgments and
decisions 1998-IV, § 72). W niektórych okolicznościach profesjonalna pomoc
prawna jest niezbędna do zapewnienia korzystania przez jednostkę z prawa
do sądu. Ten wymóg może być wypełniony przez udzielenie bezpłatnej pomocy prawnej. Art. 6 § 1 może niekiedy zobowiązywać państwo do przyznania pomocy adwokata, gdy taka pomoc okazuje się niezbędna dla zapewnienia skutecznego dostępu do sądu, czy to z uwagi na fakt, że zastępstwo
prawne jest obowiązkowe, jak to ma miejsce w prawie krajowym niektórych
państw członkowskich w odniesieniu do różnych typów spraw, czy to z uwagi na skomplikowany charakter postępowania bądź określonej sprawy (Airey
p. Irlandii, wyrok z 9 października 1979 r., Series A nr 32, § 26).
80. Jeśli organ do spraw bezpłatnej pomocy prawnej uznaje, że pomoc
prawna jest kluczowa dla prawidłowego prowadzenia sprawy, prawo do skutecznego dostępu do sądu wymaga, by zapewnić takie zastępstwo procesowe.
Ma to również miejsce w sytuacji, gdy kolejni adwokaci odmawiają działania w imieniu strony (Bertuzzi p. Francji, nr 36378/97, §§ 27-32, CEDH
2003-III).
81. Rada Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy uważała, że biorąc pod uwagę orzecznictwo Trybunału oraz Kodeks Etyki, który uchwaliła,
a także mając na względzie ogólne zasady, które powinny regulować wymiar
sprawiedliwości, państwa członkowskie Rady Europy mają ogólny obowiązek zapewnić, by system, na podstawie którego obywatel jest uprawniony
do otrzymania bezpłatnej pomocy prawnej, gwarantował skuteczne zastępstwo w postępowaniu sądowym.
82. Rada podkreślała, że dostęp do wymiaru sprawiedliwości powinien
być równy dla wszystkich obywateli. Zasada ta może być zrealizowana tylko wtedy, jeśli jest zagwarantowana równość broni w wykonywaniu prawa
do obrony. W istocie zasada równości broni stanowi jeden z aspektów prawa
do rzetelnego procesu w rozumieniu art. 6 § 1 Konwencji. Ten obowiązek
jest szczególnie doniosły w tych sprawach cywilnych, w których, jak to miało
miejsce w obecnej sprawie, uczestnik postępowania miał naprzeciwko siebie
państwo jako przeciwnika procesowego.
83. Bezpłatna pomoc prawna stanowi jeden ze środków, za pomocą których cel sprawiedliwego dostępu do wymiaru sprawiedliwości jest realizowany. Trybunał uznał w swym orzecznictwie, że bezpłatna pomoc prawna służy
62
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 62
2008-03-06 08:58:51
zapewnieniu skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Umożliwiając obywatelom z bardzo ograniczonymi środkami finansowymi ubieganie się
o bezpłatną pomoc prawną, instytucje bezpłatnej pomocy prawnej umożliwiają im uzyskanie porady prawnej i zidentyfikowanie środków prawnych
odpowiednich w ich sytuacji. W tym celu bezpłatna pomoc prawna musi być
odpowiednia i skuteczna.
84. Są różne systemy bezpłatnej pomocy prawnej w państwach członkowskich. Chociaż instytucje bezpłatnej pomocy prawnej są odpowiedzialne
za zapewnienie satysfakcjonującego produktu końcowego, czyli odpowiednie
i terminowe wyznaczenie adwokata, końcową odpowiedzialność za zapewnienie, by system bezpłatnej pomocy prawnej jako całość był skuteczny, ponosi państwo. Ten wymóg skuteczności ma kluczowe znaczenie, jako że adwokat z urzędu musi przestrzegać wymogów proceduralnych, tak by interesy
klienta były dobrze reprezentowane. Chociaż jest prawdą, że gwarancje art.
6 § 1 Konwencji nie są tak szerokie jak te wynikające z art. 6 § 3 Konwencji,
to jednak wymogi rzetelnego procesu przemawiają za udostępnieniem bezpłatnej pomocy prawnej również w sprawach cywilnych.
85. Rada ponadto twierdziła, że procedury podobne do procedury kasacyjnej przed polskim Sądem Najwyższym istnieją w kilku państwach członkowskich, jakkolwiek z pewnymi różnicami przewidzianymi przez ustawy
regulujące postępowanie cywilne. W tych państwach, w których wszyscy adwokaci są uprawnieni do występowania przed sądem kasacyjnym, jak to ma
miejsce w Polsce, zasady regulujące bezpłatną pomoc prawną muszą brać pod
uwagę specyfikę takich postępowań. Jako że kasacje z reguły stanowią instytucję prawną przewidzianą szczególnie dla celu sądowej kontroli legalności
postanowień wydawanych przez sądy niższych instancji, stosują się do nich
szczególne, rygorystyczne warunki dopuszczalności. Adwokaci z definicji
są lepiej predysponowani do oceny, czy konkretna sprawa daje szanse powodzenia przed sądem kasacyjnym. To uznanie stanowi kluczowy element
niezależności zawodów prawniczych i wymaga, by adwokat mógł swobodnie
podjąć decyzję, by nie wnosić odwołania do sądu kasacyjnego, jeśli jest on
zdania, że właściwe do tego podstawy prawne nie zachodzą w danej sprawie.
86. Jednakże z zasady skuteczności bezpłatnej pomocy prawnej logicznie
wynika, że beneficjent bezpłatnej pomocy prawnej powinien mieć rozsądną
możliwość ubiegania się o zastąpienie jednego adwokata z urzędu drugim,
w rozsądnych ramach czasowych i biorąc pod uwagę szczególne cechy procedury kasacyjnej. Krótkie terminy stosujące się w postępowaniach kasacyjnych
mogą w niektórych przypadkach powodować trudności z taką zmianą adwokatów, ale system bezpłatnej pomocy prawnej powinien umożliwiać zmianę
adwokata przed upływem terminu.
87. W konkluzji Rada twierdziła, że państwa-strony są zobowiązane dopilnować, by skuteczny mechanizm bezpłatnej pomocy prawnej zapewniał
odpowiedni dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Państwa-strony są odpo-
63
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 63
2008-03-06 08:58:51
wiedzialne za zapewnienie, by system ten działał skutecznie. Rolą Trybunału jest badanie w poszczególnych sprawach, czy ma to rzeczywiście miejsce
w różnych sytuacjach indywidualnych. Jednakże żadne państwo członkowskie nie może ponosić odpowiedzialności za działania adwokatów, działających jako członkowie niezależnych samorządów adwokackich. Tylko tam,
gdzie system bezpłatnej pomocy prawnej nie spełnia wystarczająco wymogów skuteczności, rola państwa powinna być oceniana przez Trybunał w celu
zbadania, czy podjęło ono wszystkie środki dla zapewniania sprawiedliwego
dostępu do wymiaru sprawiedliwości.
88. Aby skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości był zgodny z wymogami art. 6 § 1 Konwencji, musi być osiągnięta równowaga między możliwością odmowy przez adwokata reprezentowania klienta i możliwością strony
postępowania zwrócenia się do Rady Adwokackiej lub do sądu, w zależności
od sytuacji, z prośbą o zastąpienie jednego adwokata drugim, z pełnym poszanowaniem niezależności profesji prawniczej.
b) Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Polsce
89. Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Polsce twierdziła, że w sprawach cywilnych brak bezpłatnej pomocy prawnej może uniemożliwić rozstrzyganie sporów, mając wpływ na prawa i obowiązki jednostek o charakterze cywilnym. Biorąc pod uwagę szeroki zakres spraw uznawanych za „cywilne” i ich znaczenie dla jednostek, potrzeba profesjonalnej pomocy prawnej
w postępowaniach cywilnych jest kluczowa dla zagwarantowania dostępu
do sądu. Możliwość odmowy sporządzenia kasacji przez adwokata ma znaczący wpływ na dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej i w konsekwencji
na prawo do sądu.
90. Kodeks postępowania cywilnego co do zasady nie przewiduje obowiązkowego zastępstwa prawnego. Jednakże wniesienie kasacji wymaga obowiązkowego zastępstwa przez adwokata lub radcę prawnego.
91. Tym niemniej adwokat lub radca prawny wyznaczony z urzędu
nie jest zobowiązany z mocy prawa do sporządzenia i wniesienia kasacji
w każdej przydzielonej mu sprawie. Mogą odmówić tego w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, zgodnie z art. 28 Prawa o adwokaturze adwokat może
wypowiedzieć pełnomocnictwo, jeśli uważa, że „ważne względy” uniemożliwiają mu dalsze reprezentowanie klienta. Musi on zawiadomić o tej odmowie
Okręgową Radę Adwokacką.
92. Po drugie, na podstawie art. 57 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej
i Godności Zawodu adwokat może odmówić sporządzenia kasacji, jeśli jest on
zdania, że nie ma rozsądnych szans na jej powodzenie.
93. Zasada, że adwokat z urzędu może odmówić sporządzenia kasacji,
została potwierdzona przez uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 28 września
2000 r. Sąd Najwyższy stwierdził w niej, że taka odmowa może być uzasadniona jedynie „ważnymi względami” w rozumieniu art. 28 Prawa o adwokatu-
64
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 64
2008-03-06 08:58:51
rze. W sprawach cywilnych jedynie Okręgowa Rada Adwokacka jest właściwa zatwierdzić taką odmowę. Sąd Najwyższy zauważył również, że pojęcie
„ważne względy” nie zostało zdefiniowane przez prawo. Był on zdania, że art.
57 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu, w takim zakresie,
w jakim odnosił się do braku szans powodzenia tego środka, powinien służyć
jako podstawa do wykładni tego pojęcia.
94. Fundacja ponadto podkreślała, że przepisy dotyczące odmowy pomocy prawnej, mające zastosowanie w przedmiotowym okresie, były niejasne
i wywoływały wiele trudności interpretacyjnych. Do czasu uchwały Sądu
Najwyższego z 2000 r. nawet orzecznictwo Sądu Najwyższego było w tej
sprawie rozbieżne.
95. Gdy adwokat odmawiał sporządzenia kasacji, powinien zawiadomić
o swej decyzji Okręgową Radę Adwokacką. Jednakże brak było szczegółowych reguł określających, jaka informacja lub uzasadnienie powinno być zawarte w takim zawiadomieniu. W komentarzach do kodeksu postępowania
cywilnego podkreślano, że na podstawie obowiązującego prawa nie było bezpośredniej możliwości kontrolowania zasadności odmowy przez adwokata
z urzędu. Jeśli klient nie zgadzał się z decyzją adwokata, mógł poskarżyć się
do Okręgowej Rady Adwokackiej. Jednakże, brak było obowiązujących regulacji, które określałyby procedurę badania takich skarg przez radę. Nie było
dalszych instrumentów umożliwiających stronie otrzymanie jakiejkolwiek
odpowiedzi od Rady Adwokackiej lub otrzymanie pomocy innego adwokata
z urzędu w celu sporządzenia kasacji.
96. Ponadto, chociaż odmowa sporządzenia i wniesienia kasacji musiała
być uzasadniona, nie było żadnych standardów określających sposób i zakres
uzasadnienia, które powinno być dostarczone przez adwokata.
97. Fundacja konkludowała, że obowiązujące regulacje, w tym kodeks
postępowania cywilnego, nie zapewniły gwarancji dostępu do Sądu Najwyższego w razie arbitralnej odmowy sporządzenia i wniesienia kasacji przez adwokata. Strona nie miała do dyspozycji żadnego środka ani procedury, w której mogłaby zostać zbadana zasadność decyzji adwokata. Ponadto trzydziestodniowy termin do złożenia kasacji, jaki miał zastosowanie w przedmiotowym
okresie, był relatywnie krótki. Kiedy adwokat z urzędu odmawiał sporządzenia kasacji, strona nie miała wystarczającego czasu, by złożyć do sądu nowy
wniosek o wyznaczenie kolejnego adwokata. Procedura wyznaczania adwokata z urzędu była zbyt długa, by umożliwić nowemu adwokatowi wniesienie
kasacji w terminie.
98. W końcu podkreślano, że koszty zastępstwa procesowego w ramach
systemu bezpłatnej pomocy prawnej są pokrywane z budżetu państwa. Dlatego też państwo powinno mieć, przynajmniej do pewnego stopnia, możliwość
kontrolowania odmów adwokatów sporządzenia kasacji w sprawach cywilnych.
65
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 65
2008-03-06 08:58:51
3. Zasady określone w orzecznictwie Trybunału
a) Zakres odpowiedzialności państwa ratione personae na podstawie
Konwencji
99. Trybunał zauważa na wstępie, że państwa-strony ponoszą odpowiedzialność za działania swych organów. Adwokat, nawet jeśli został ustanowiony z urzędu, nie może być uważany za organ państwa. Zważywszy
na niezależność zawodów prawniczych od państwa, prowadzenie sprawy
jest co do zasady sprawą między pozwanym a jego/jej adwokatem, czy to ustanowionym w ramach systemu bezpłatnej pomocy prawnej, czy też finansowanym prywatnie, i jako takie nie może, poza szczególnymi okolicznościami,
pociągać za sobą odpowiedzialności państwa na podstawie Konwencji (zob.
mutatis mutandis, Artico p. Włochom, wyrok z 30 maja 1980 r., Series A nr 37,
str. 18, § 36; Daud p. Portugalii, wyrok z 21 kwietnia 1998 r., Reports of Judgments and Decisions 1998-II, str. 749, § 38; Tuziński p. Polsce, nr 40140/98,
decyzja z 30 marca 1999 r.; Rutkowski p. Polsce, decyzja, nr 45995/99, ECHR
2000-XI).
100. Tym niemniej mogą być przypadki, w których państwo powinno
działać, a nie pozostawać bierne, jeżeli odpowiednim organom zwrócono
uwagę na problemy z zastępstwem procesowym. Od okoliczności sprawy
zależeć będzie, czy właściwe organy powinny podjąć działanie (zob. wspomniany wyżej wyrok w sprawie Daud, str. 750, §§ 40-42), a także, biorąc
pod uwagę postępowanie jako całość, czy zastępstwo procesowe może być
uznane za „praktyczne i skuteczne” (zob. mutatis mutandis, Artico p. Włochom, wyrok cytowany wyżej, § 33; Goddi p. Włochom, wyrok z 9 kwietnia
1984 r., Series A nr 76, str. 11, § 27; Rutkowski p. Polsce, decyzja cytowana
wyżej). Wyznaczenie adwokata do reprezentowania strony w postępowaniu
nie zapewnia samo w sobie skuteczności tej pomocy (Imbrioscia p. Szwajcarii, wyrok z 24 listopada 1993 r., Series A nr 275, § 38).
b) dostęp do sądu
101. Trybunał ponadto przypomina, że byłoby nie do pomyślenia,
gdyby art. 6 § 1 szczegółowo określał gwarancje procesowe przyznawane
stronom w toczących się postępowaniach sądowych bez jednoczesnego chronienia prawa dostępu do sądu, które umożliwia faktyczne korzystanie z tych
gwarancji. Wymogi sprawiedliwego, publicznego i szybkiego postępowania
sądowego nie mają jakiejkolwiek wartości, jeśli brak jest postępowania sądowego (Golder p. Wielkiej Brytanii, wyrok z 21 lutego 1975 r., Series A nr 18,
§ 31-39). Konwencja ma na celu gwarantowanie praw, które nie są teoretyczne lub iluzoryczne, ale praw, które są praktyczne i skuteczne. Dotyczy
to w szczególności prawa dostępu do sądów z uwagi na doniosłą rolę, jaką
odgrywa prawo do rzetelnego procesu w społeczeństwie demokratycznym
66
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 66
2008-03-06 08:58:51
(zob. Airey p. Irlandii, wyrok z 9 października 1979 r., Series A nr 32, str.
12-13, § 24). Zawężająca wykładnia prawa dostępu do sądu gwarantowanego
przez arty. 6 § 1 nie byłaby zgodna z założeniami i celem tego postanowienia
(De Cubber p. Belgii, wyrok z 26 października 1984 r., Series A nr 86, § 30).
102. Jednakże prawo to nie ma charakteru absolutnego, lecz może podlegać ograniczeniom. Są one dozwolone w sposób dorozumiany, gdyż prawo dostępu [do sądu] ze swej natury wymaga regulacji przez państwo
(Edificaciones March Gallego S.A. p. Hiszpanii, wyrok z 19 lutego 1998 r.,
Reports of Judgments and Decisions 1998-I, § 34; Garcia Manibardo p. Hiszpanii, nr 38695/97, § 36). W tym względzie państwa członkowskie mają szeroki margines uznania, chociaż ostateczna ocena co do przestrzegania wymogów Konwencji należy do Trybunału. Musi on być pewny, że stosowane
ograniczenia nie zawężają lub nie ograniczają dostępu [do sądu] pozostawionego jednostce w taki sposób lub w takim zakresie, że sama istota prawa
jest naruszona. Ponadto ograniczenie nie będzie zgodne z artykułem 6 § 1,
jeśli nie ma ono usprawiedliwionego celu i jeśli nie został osiągnięty rozsądny
stosunek proporcjonalności między użytymi środkami i celem, który miał być
osiągnięty (zob. m.in., Stubbings i inni p. Wielkiej Brytanii, wyrok z 22 października 1996 r., Reports 1996-IV, str. 1502, § 50; Tinnelly & Sons Ltd i Inni
oraz McElduff i inni p. Wielkiej Brytanii, wyrok z 10 lipca 1998 r., Reports of
Judgments and Decisions 1998-IV, § 72; Związek Nauczycielstwa Polskiego
p. Polsce, nr 42049/98, 21 września 2004 r., §§ 28-29).
103. Konwencja nie wymaga od państw członkowskich ustanowienia
sądów apelacyjnych lub kasacyjnych. Jednakże tam, gdzie sądy takie istnieją, gwarancje art. 6 muszą być spełnione, na przykład w zakresie, w jakim
gwarantuje on uczestnikom postępowania skuteczne prawo dostępu do sądów
w celu rozstrzygania o ich „cywilnych prawach i obowiązkach” (zob. spośród wielu orzeczeń, Levages Prestations Services p. Francji, 23 października 1996 r., Reports 1996-V, str. 1544-45, § 44; Poitrimol p. Francji, wyrok
z 23 listopada 1993 r., Series A nr 277-A, § 13-15).
104. Sposób, w jaki art. 6 § 1 stosuje się do sądów apelacyjnych lub kasacyjnych, zależy od szczególnych cech tych postępowań – należy uwzględnić
całość postępowań prowadzonych w krajowym porządku prawnym oraz rolę
w nich sądu kasacyjnego. Zważywszy na szczególną naturę sądu kasacyjnego,
która jest ograniczona do badania, czy prawo zostało prawidłowo zastosowane, Trybunał jest w stanie zaakceptować, że procedura stosowana w sądzie kasacyjnym może być bardziej formalistyczna (mutatis mutandis, Meftah i inni
p. Francji [GC], nr 32911/96, 35237/97 i 34595/97, § 41, ECHR 2002-VII).
c) Bezpłatna pomoc prawna
105. W tym kontekście Trybunał podkreśla, że nie ma obowiązku na podstawie Konwencji zapewnienia bezpłatnej pomocy prawnej w sporach w postępowaniu cywilnym, jako że zachodzi wyraźna różnica między sformuło-
67
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 67
2008-03-06 08:58:51
waniem art. 6 § 3 (c), który gwarantuje prawo do bezpłatnej pomocy prawnej
pod pewnymi warunkami w postępowaniu karnym, i art. 6 § 1, który nie zawiera żadnego odniesienia do bezpłatnej pomocy prawnej (Del Sol p. Francji,
nr 46800/99, § 20, ECHR 2002-II; Essaadi p. Francji, nr 49384/99, § 30,
26 lutego 2002 r.).
106. Trybunał ponadto przypomina, że wymóg, by odwołujący się był
reprezentowany przez profesjonalnego adwokata przed sądem kasacyjnym,
jak to miało miejsce w obecnej sprawie, nie może być sam w sobie uważany
za sprzeczny z art. 6. Ten wymóg jest w sposób oczywisty zgodny z rolą
Sądu Najwyższego jako najwyższego sądu badającego odwołania co do prawa, co stanowi wspólną cechę systemów prawnych w kilku państwach członkowskich Rady Europy (zob. na przykład, Gillow p. Wielkiej Brytanii, wyrok z 24 listopada 1986 r., Series A nr 109, § 69; Vacher p. Francji, wyrok z 17 grudnia 1996 r., Reports of Judgments and Decisions 1996-VI, str.
2148-49, §§ 24 i 28; Tabor p. Polsce, nr 12285/02, § 42). Jest rolą państw
członkowskich decydować, jak wypełnią obowiązki zapewnienia rzetelnego
procesu, wynikające z Konwencji.
107. Jednakże Trybunał musi być pewny, że metoda wybrana przez władze krajowe w danej sprawie jest zgodna z Konwencją. W realizacji obowiązku zapewnienia stronom postępowania cywilnego bezpłatnej pomocy
prawnej, gdy jest ona przewidziana przez prawo krajowe, państwo musi ponadto wykazać staranność, aby zapewnić tym osobom rzeczywiste i skuteczne
korzystanie z praw zapewnionych na mocy art. 6 (Del Sol, R.D. p. Polsce,
nr 29692/96 i 34612/97, § 44, 18 grudnia 2001 r.). Sprawą kluczową jest również, by system bezpłatnej pomocy prawnej oferował jednostkom konkretne gwarancje chroniące przed arbitralnością tych, którzy się o nią ubiegają
(Gnahoré p. Francji, nr 40031/98, § 38, ECHR 200-IX).
4. Zastosowanie zasad do faktów sprawy
108. Odnosząc się do okoliczności obecnej sprawy, Trybunał zauważa
na wstępie, że polskie prawo postępowania cywilnego wymaga, by strona postępowania cywilnego była reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego przy sporządzaniu kasacji przeciwko wyrokowi wydanemu przez sąd
drugiej instancji, kasacja sporządzona zaś przez samą stronę, bez zastępstwa
procesowego, podlega odrzuceniu przez sąd (zob. § 26 powyżej). Trybunał
akceptuje, że ten wymóg sam w sobie nie może być uznany za niezgodny
z wymogami art. 6 Konwencji.
109. Trybunał ponadto zauważa w związku z obecną sprawą, że Sąd Apelacyjny we Wrocławiu uwzględnił wniosek skarżącej o przyznanie bezpłatnej
pomocy prawnej do celu postępowania kasacyjnego. Następnie Okręgowa
rada adwokacka wyznaczyła adwokata Z.W. do reprezentowania skarżącej.
Kopia wyroku drugiej instancji została mu doręczona w dniu 9 listopada
2004 r. Na podstawie mających zastosowanie przepisów prawa krajowego ter-
68
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 68
2008-03-06 08:58:51
min 30 dni do wniesienia kasacji zaczął biec od tego dnia (zob. § 46 powyżej).
Upływał on w dniu 9 grudnia 2004 r.
110. W opinii prawnej datowanej na 3 grudnia 2004 r. adwokat doradził
skarżącej, że jego zdaniem kasacja od wyroku sądu apelacyjnego, nie miałaby rozsądnych szans powodzenia. Następnie spotkał się ze skarżącą w swej
kancelarii w dniu 6 grudnia 2004 r. Podczas tego spotkania powtórzył, że jego
zdaniem nie ma podstaw do sporządzenia kasacji.
111. W związku z tym Trybunał podkreśla, że niezależność zawodów prawniczych jest kluczowa dla skutecznego funkcjonowania rzetelnego wymiaru
sprawiedliwości. Analizując zakres odpowiedzialności państwa za działania adwokatów wyznaczonych w ramach systemu bezpłatnej pomocy prawnej, Trybunał musi mieć należyty wzgląd na gwarancje tej niezależności.
112. W tym kontekście Trybunał uważa, że nie jest rolą państwa zobowiązywać adwokata, wyznaczonego z urzędu bądź nie, do wszczynania jakichkolwiek postępowań lub wnoszenia jakichkolwiek środków prawnych
wbrew jego opinii dotyczącej szans powodzenia takiego działania lub środka.
Z natury rzeczy takie władztwo państwa byłoby szkodliwe dla kluczowej roli
niezależnych zawodów prawniczych w społeczeństwie demokratycznym, która jest oparta na zaufaniu między adwokatami i ich klientami. Trybunał podkreśla, że państwo jest odpowiedzialne za zapewnienie niezbędnej równowagi miedzy, z jednej strony, skutecznym korzystaniem z dostępu do wymiaru
sprawiedliwości, a z drugiej strony, niezależnością profesji prawniczej.
113. W związku z powyższym Trybunał zauważa, że polski Sąd Najwyższy w uchwale z września 2000 r. podkreślił, że rola adwokata z urzędu powinna być rozumiana jako obowiązek udzielenia stronie szeroko rozumianej
porady prawnej, w tym również co do szans powodzenia kasacji w określonej sprawie indywidualnej. Uznał przeto, że adwokat z urzędu wyznaczony
do sprawy cywilnej może odmówić sporządzenia i wniesienia kasacji (zob.
§§ 38-43 powyżej). Trybunał może jedynie podpisać się pod tą konkluzją.
114. Trybunał jest ponadto zdania, że przy badaniu okoliczności obecnej
sprawy należy mieć wzgląd na szczególne cechy polskiego systemu bezpłatnej pomocy prawnej. W tym względzie Trybunał sądzi, że odmowa przez adwokata z urzędu musi spełniać pewne wymogi. W związku z tym Trybunał
zauważa, że mające zastosowanie regulacje krajowe nie precyzowały ram
czasowych, w których skarżąca powinna była być poinformowana o odmowie sporządzenia kasacji. W momencie, gdy skarżąca i adwokat spotkali się,
termin do wniesienia kasacji upływał za 3 dni. Trybunał jest zdania, że w okolicznościach obecnej sprawy, byłoby niemożliwe znalezienie przez skarżącą
nowego adwokata w ramach systemu bezpłatnej pomocy prawnej.
115. W rezultacie krótki termin pozostawiony skarżącej do podjęcia działań
w celu doprowadzenia do sporządzenia kasacji w jej sprawie nie dawał jej realnych szans wniesienia i bronienia swej sprawy przed sądem kasacyjnym.
69
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 69
2008-03-06 08:58:51
116. W świetle okoliczności sprawy ocenianych jako całość Trybunał
jest zdania, że skarżąca została postawiona w sytuacji, w której zawiodły
jej wysiłki w celu uzyskania dostępu do sądu w „konkretny i skuteczny sposób” w drodze zastępstwa procesowego przyznanego w ramach systemu bezpłatnej pomocy prawnej.
117. W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 6 § 1 Konwencji.
III. ZASTOSOWANIE ARTYKUŁU 41 KONWENCJI
118. Art. 41 Konwencji przewiduje:
„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie”.
A. Szkoda
119. Skarżąca dochodziła odszkodowania za szkodę materialną i niematerialną w wysokości 25000 euro.
120. Rząd twierdził, że w zakresie, w jakim roszczenia skarżącej dotyczyły domniemanej szkody materialnej, nie przedstawiła ona żadnych dowodów,
by wykazać, że rzeczywiście poniosła jakąś stratę. Co do szkody niematerialnej Rząd twierdził, że suma żądana przez skarżącą była nadmierna.
121. Trybunał jest zdania, że nie zostało należycie udowodnione, że skarżąca poniosła szkodę majątkową w rezultacie naruszenia jej prawa do rzetelnego
procesu. Jednakże Trybunał akceptuje, że skarżąca poniosła szkodę niemajątkową, która nie jest w sposób wystarczający zrekompensowana stwierdzeniem
naruszenia. Dokonując oceny na zasadzie słuszności oraz mając wzgląd na okoliczności sprawy, Trybunał przyznaje skarżącej 4000 euro z tego tytułu.
B. Koszty i wydatki
122. Skarżąca, która otrzymała bezpłatną pomoc prawną od Rady Europy
w związku z dochodzeniem jej sprawy, domagała się 7000 euro tytułem kosztów i wydatków poniesionych w postępowaniu przed Trybunałem.
123. Rząd uznał, że ta kwota jest nadmierna. Prosił Trybunał, by przyznał
zwrot kosztów i wydatków, jeśli w ogóle, tylko w takim zakresie, w jakim
zostały one rzeczywiście i w sposób konieczny poniesione i były rozsądne
co do wysokości.
124. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, skarżący jest uprawniony do zwrotu kosztów i wydatków tylko w takim zakresie, w jakim zostało wykazane, że zostały one rzeczywiście i w sposób konieczny poniesione i były rozsądne co do wysokości. W obecnej sprawie, mając na względzie posiadane informacje oraz po-
70
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 70
2008-03-06 08:58:52
wyższe kryteria, Trybunał uważa za rozsądne przyznać sumę 3500 euro za koszty
i wydatki związane z postępowaniem przed nim, pomniejszone o 1.928,67 euro
otrzymane tytułem bezpłatnej pomocy prawnej od Rady Europy.
C. Odsetki
125. Trybunał uznaje za właściwe, by odsetki w razie zwłoki zostały ustalone zgodnie z marginalną stopą procentową Europejskiego Banku Centralnego plus trzy punkty procentowe.
Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE
1. Oddala zarzuty wstępne Rządu;
2. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 6 § 1 Konwencji;
3. Uznaje, że
(a) pozwane państwo ma wypłacić skarżącej w ciągu trzech miesięcy od dnia,
w którym wyrok stanie się prawomocny zgodnie z art. 44 § 2 Konwencji,
następujące kwoty, które będą przeliczone na walutę narodową pozwanego
państwa według kursu z dnia uregulowania należności, łącznie z jakimkolwiek podatkiem, jaki może być pobrany:
(i) 4000 euro (cztery tysiące euro) z tytułu szkody niemajątkowej;
(ii) 3500 euro (trzy tysiące pięćset euro) z tytułu zwrotu kosztów i wydatków pomniejszone o 1.928,67 euro otrzymane w ramach bezpłatnej pomocy prawnej od Rady Europy;
(a) za okres od upływu określonego powyżej terminu trzymiesięcznego
do dnia zapłaty należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej
kwoty, naliczone po kursie równym marginalnej stopie procentowej
Europejskiego Banku Centralnego, obowiązującej w okresie zwłoki,
plus o trzy punkty procentowe;
4. Oddala pozostałą część żądania skarżącej dotyczącego słusznego zadośćuczynienia.
Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 22 marca 2007 r., zgodnie z artykułem 77 § 2 i 3 Regulaminu Trybunału.
Søren NIELSEN
Kanclerz
Christos ROZAKIS
Przewodniczący
Zgodnie z artykułem 45 § 2 Konwencji i artykułem 74 § 2 Regulaminu
Trybunału, opinia równoległa Sędzi Vajić została załączona do niniejszego
wyroku.
71
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 71
2008-03-06 08:58:52
S.N.
C.L.R.
OPINIA RÓWNOLEGŁA SĘDZI VAJIĆ
1. Żałuję, że nie jestem w stanie podzielić sposobu rozumowania większości w obecnej sprawie. Moje stwierdzenie naruszenia jest oparte na uzasadnieniu odmiennym od zawartego w paragrafach 114 i 115 wyroku. Odnoszę
się w tym względzie do mojej zgodnej opinii w sprawie Staroszczyk p. Polsce,
wyrok z 22 marca 2007 r.
2. W opinii większości, główną przyczyną stwierdzenia naruszenia
w obecnej sprawie był fakt, że – wobec braku regulacji krajowych określających ramy czasowe, w których klient powinien zostać powiadomiony
o odmowie wniesienia kasacji – skarżąca spotkała się ze swym adwokatem
na zaledwie 3 dni przed upływem terminu do wniesienia kasacji. Trybunał był
zdania, że w okolicznościach tej sprawy skarżąca nie mogłaby znaleźć nowego adwokata. W rezultacie krótki czas, jaki pozostawał skarżącej do podjęcia
jakichś działań w celu sporządzenia i wniesienia kasacji w jej sprawie przez
innego adwokata, nie dawał jej realnych szans wniesienia i bronienia swej
sprawy przed sądem kasacyjnym.
3. Zgadzam się, że miało miejsce naruszenie prawa skarżącej w tej
sprawie. Jednakże chciałabym wykazać, że nie jest konieczne, by wszystkie
szczegóły mechanizmu bezpłatnej pomocy prawnej były ściśle regulowane
w prawie krajowym (np., ramy czasowe dla odmowy sporządzenia kasacji).
Dostępność, jakość i staranność porady udzielanej przez adwokatów musi być
taka sama, niezależnie od tego, czy jest ona udzielana w ramach systemu bezpłatnej pomocy prawnej, czy też nie. Gdyby system bezpłatnej pomocy prawnej funkcjonował prawidłowo i skutecznie, czyniąc bezpłatną pomoc prawną
dostępną we wszystkich okolicznościach, czas dla skarżącej do podjęcia dodatkowych kroków w celu uzyskania porady innego adwokata i sporządzenia
odwołania, nawet na ostatnim etapie przed upływem terminu do wniesienia
kasacji, mógłby być wystarczający. Tak więc w ramach skutecznego systemu
bezpłatnej pomocy prawnej brak czasu, nawet jeśli postawił skarżącą w trudnej sytuacji, sam w sobie nie mógł być wystarczającym powodem, by skutkować naruszeniem prawa skarżącej do dostępu do sądu. W tym względzie
uważam, że obecna sytuacja nie może być porównana z tą, jaka miała miejsce
w sprawie Tabor p. Polsce (skarga nr 12825/02, wyrok z 27 czerwca 2006 r.),
w której Trybunał stwierdził naruszenie w przypadku, gdy sąd krajowy rozpatrywał wniosek skarżącego o bezpłatną pomoc prawną w sposób, który
pozostawił go bez realnej szansy poszukiwania pomocy prawnej z własnego
72
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 72
2008-03-06 08:58:52
wyboru do wniesienia kasacji. W opinii Trybunału sposób, w jaki właściwy
sąd rozpatrzył wniosek skarżącego o bezpłatną pomoc prawną, nie był zgodny
z wymogiem staranności (zob. Tabor p. Polsce, wyrok cytowany powyżej,
§ 46).
Natomiast w obecnej sprawie to istniejące, choć wadliwe, ramy mechanizmu bezpłatnej pomocy prawnej jako takie, co wykazano w punkcie 3 mojej
zgodnej opinii w sprawie Staroszczyk p. Polsce (cytowanej powyżej), postawiły skarżącą w sytuacji, w której „zawiodły jej wysiłki w celu uzyskania
dostępu do sądu w „konkretny i skuteczny sposób” w drodze zastępstwa procesowego przyznanego w ramach systemu bezpłatnej pomocy prawnej” (zob.
paragraf 116 wyroku).
73
Biuletyn2007_3-sklad2.indd 73
2008-03-06 08:58:52