docMonitor proboszcza 01 n.indd
download 
Reklamacja Transkrypt
Monitor proboszcza 01 n.indd
Nr 1 • Październik 2011 Monitor Prawny Proboszcza ISSN 1212-1212 PRAWO W PARAFII ORZECZNIC T WO FINANSE ZARZĄDZANIE Czcigodny Księże Proboszczu! Z przyjemnością oddajemy do rąk Księdza pierwszy numer „Monitora Prawnego Proboszcza”. Ów miesięcznik powstał, aby wyjść na przeciw oczekiwaniom Księży Proboszczów, którzy w swojej pracy stykają się bardzo często z trudnościami natury prawnej. Do obowiązków Proboszcza należy coraz więcej spraw, które reguluje prawo. Jednocześnie rzeczywistość prawna staje się coraz bardziej złożona. Postawiliśmy sobie za cel w krótkich, przystępnych opracowaniach omawiać te aspekty prawa polskiego, które mają duże znaczenie z punktu widzenia funkcjonowania parafii, przy czym dotyczy to nie tylko prawa wyznaniowego, ale również prawa cywilnego, prawa administracyjnego, prawa podatkowego, ochrony środowiska, gospodarki komunalnej itp. W czasopiśmie znajdzie Ksiądz także wzory różnego rodzaju pism i dokumentów, orzeczenia sądów w sprawach „kościelnych”, aktualności oraz krótkie porady prawne. Do współpracy zostali zaproszeni eksperci biegli w swoich dziedzinach, którzy zapewniają jak najlepszy poziom publikowanych treści. Mamy ogromną nadzieję, że „Monitor Prawny Proboszcza”, którego mam zaszczyt być redaktorem prowadzącym spotka się z Księdza przychylnością. dr hab. prof. UMK, prof. UKW Bartosz Rakoczy Czy warto się ubezpieczać i na jaką kwotę? W celu odpowiedzi na pytanie: „czy warto się ubezpieczać?”, najlepiej przyjrzeć się kilku przykładom, ukazującym sytuacje, jakie rzeczywiście miały miejsce. Na placu przy kościele siostra zakonna wraz z młodzieżą i dziećmi grabiła liście, które dzieci potem podpaliły. Pewnemu chłopczykowi kawałek palącego się żaru z drewna wpadł do środka luźnego adidasa i poparzył stopę. Następnego dnia mama poszkodowanego dziecka przyszła do kancelarii z pytaniem i prośbą o odszkodowanie. Jeśli ksiądz proboszcz nie ubezpieczyłby parafii, na pewno musiałby należne odszkodowanie uregulować ze środków parafialnych. W tym przypadku jednak parafia miała wykupione ubezpieczenie OC i NNW wolontariuszy. Odszkodo- wanie zostało wypłacone z NNW wolontariuszy, ponieważ wypadek nastąpił podczas wykonywania – za zgodą i wiedzą rodziców – prac pomocowych na terenie parafii. W jednej z parafii proboszcz remontował kaplicę pogrzebową i dzwonnicę. Prace remontowo-budowlane wykonywała firma, która miała własne ubezpieczenie i własnych pracowników, lecz rusztowania miały być wykonane i rozbierane przez parafian. Po zakończeniu prac remontowo-budowlanych kilku wolontariuszy zgłosiło się do rozebrania rusztowań. cd. str. 3 Spis treści Aktualności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania i odpowiedzi Jak długo przechowywać księgi cmentarne? . . . . . . . . . . . Prawo w parafii Czy warto się ubezpieczać i na jaką kwotę? . . . . . . . . . . . . . Opodatkowanie działalności gospodarczej kościelnej osoby prawnej podatkiem VAT . . . . . Zalety i wady zatrudniania na umowę zlecenie . . . . . . . . . . Finanse parafii Czy warto się ubezpieczać i na jaką kwotę? . . . . . . . . . . . . . 2 2 1 3 5 8 Dotacje dla parafii . . . . . . . . . . . Warunki otrzymania kredytu inwestycyjnego przez parafię . . . . . . . . . . . . . . . . Katecheza w parafii Proboszcz – opiekun katechezy . . . . . . . . Zarządzanie parafią Zasady efektywnej współpracy z personelem parafii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Ważność czynności prawnych dokonywanych przez proboszcza . . . . . . . . . . . . 10 11 13 14 15 A K T UA L N O Ś C I Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na zmiany w Kodeksie postępowania administracyjnego, a więc na zmiany tego aktu prawnego, na podstawie którego załatwianych jest większość spraw urzędowych. Dzięki wprowadzonym zmianom uproszczeniu uległa przede wszystkim kwestia przedstawianych w urzędzie dokumentów. Obecnie większość dokumentów została zastąpiona oświadczeniami strony. W większości spraw nie trzeba już zatem przedkładać różnego rodzaju zaświadczeń, ale wystarczy złożyć stosowne oświadczenie. ry uległ gruntownej zmianie, jest ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminie, czyli akt prawny, który reguluje kwestie gospodarki odpadami na terenie gminy. Po zmianach obowiązki w zakresie gospodarowania odpadami przejmie na siebie w całości gmina, która będzie pobierała od podmiotów funkcjonujących na jej terenie stosowne opłaty prawa. Ustawa ta umożliwia pociągniecie do odpowiedzialności funkcjonariusza publicznego, a więc urzędnika, jeżeli z powodu rażącego naruszenia prawa przez niego doszło do wyrządzenia szkody Skarbowi Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego. Można mieć nadzieję, że wejście tego aktu prawnego w życie zwiększy zakres odpowiedzialności funkcjonariuszy Ustawa z dnia 20 stycznia publicznych za jakość prowadzo2011 r. o odpowiedzialności ma- nych przez nich spraw i wydawajątkowej funkcjonariuszy publicz- nych decyzji administracyjnych. nych za rażące naruszenie prawa (Dz.U. z 2011 r. Nr 34, poz. 173) Bartosz Rakoczy Ustawa o utrzymaniu czystości Warto też zwrócić uwagę na weji porządku w gminach (tekst jedn.: ście w życie nowej ustawy o odDz.U. Nr 236, poz. 2008 ze zm.) powiedzialności funkcjonariuszy Kolejnym aktem prawnym, któ- publicznych za rażące naruszenie Jak długo przechowywać księgi cmentarne? Na terenie mojej parafii znajduje się cmentarz i jako jego zarządca mam obowiązek prowadzenia odpowiedniej dokumentacji. Jak długo należy przechowywać księgi? Zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych utrzymanie cmentarzy wyznaniowych i zarządzanie nimi należy do związków wyznaniowych. Oznacza to, że jeżeli na terenie parafii znajduje się cmentarz katolicki, zarząd nad nim sprawuje proboszcz. Zarząd cmentarzem wiąże się między innymi z obowiązkiem prowadzenia odpowiedniej dokumentacji określonej szczegółowo w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 sierpnia 2001 r. w sprawie sposobu prowadzenia ? 2 ewidencji grobów. Zgodnie z § 1 rozporządzenia osoby prawne i fizyczne odpowiedzialne za utrzymanie i zarządzanie cmentarzem prowadzą następującą dokumentację, zwaną księgami cmentarnymi: 1. księgę osób pochowanych na cmentarzu, prowadzoną według numeracji narastającej lub w układzie rocznikowym, 2. księgę grobów, 3. alfabetyczny spis osób pochowanych na cmentarzu. Rozporządzenie to daje możliwość prowadzenia wspomnianych ksiąg zarówno w formie pisemnej (systemie tradycyjnym) lub w systemie informatycznym. Określa ono również jednoznacznie w § 16 ust. 1, że osoba odpowiedzialna za utrzymanie i zarządzanie cmentarzem przechowuje księgi cmentarne bezterminowo. Powinny być one przechowywane w pomieszczeniu zapewniającym należyte ich zabezpieczenie przed uszkodzeniem, zniszczeniem, kradzieżą oraz w sposób uniemożliwiający przetwarzanie danych w księgach cmentarnych przez osoby nieupoważnione. Należy również pamiętać, iż zgodnie z art. 18 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych kto narusza obowiązki związane z prowadzeniem ksiąg, podlega karze aresztu lub grzywny w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenie. Podstawa prawna Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 sierpnia 2001 r. w sprawie sposobu prowadzenia ewidencji grobów (Dz.U. Nr 90, poz. 1013 z późn. zm.) Jeśli jakieś kwestie dotyczące prawa w parafii, przepisów, spraw finansowych, zarządzania budzą Księdza wątpliwości, zapraszamy do zgłaszania pytań na adres lub faxem. Monitor Prawny Proboszcza Nr 1 • Październik 2011 P R AW O W PA R A F I I Opodatkowanie działalności gospodarczej kościelnej osoby prawnej podatkiem VAT (stan prawny na dzień 30.06.2011 r.) Przepisy dotyczące opodatkowanie podatkiem VAT są zawiłe i ulegają częstym zmianom. Jak wyglądają kwestie dotyczące tego podatku w odniesieniu do kościelnych osób prawnych, a więc m.in. parafii? Kościół Rzymskokatolicki w Polsce posiada osobowość prawną potwierdzoną treścią art. 4 Konkordatu między Stolica Apostolską i Rzeczpospolitą Polską podpisanego dnia 28 lipca 1993 r. Statutowa działalność Kościoła Statutowa działalność osób prawnych Kościoła Rzymskokatolickiego, wynikająca z jego wewnętrznej „konstytucji”, uznana właściwymi przepisami regulującymi stosunki Państwo–Kościół korzysta ze zwolnienia od opodatkowania podatkiem VAT na podstawie przepisów ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i, a zwłaszcza art. 43, ust. 1, pkt. 31, 35, i innych przepisów, o których mowa w tym artykule. Kto musi płacić VAT? Zgodnie z brzmieniem art. 5 ust. 1 pkt. 1 ustawy o VAT opodatkowaniu tym podatkiem podlegają: odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju. Z treści tego przepisu wynika, że co do zasady opodatkowaniu podlega każda odpłatna dostawa towarów lub odpłatne świadczenie usług, niezależnie od tego, przez kogo i gdzie takie czynności są wykonywane. Rozstrzygnięcie, czy rzeczywiście każda dostawa lub każde odpłatne świadczenie usług będzie podlegało opodatkowaniu podatkiem VAT, może nastąpić dopiero, jeżeli na podstawie treści innych Nr 1 • Październik 2011 przepisów ustawy zostanie prawidłowo określone miejsce opodatkowania świadczenia, a także osoby zobowiązanej do zapłaty podatku. Przykładem prawidłowego uregulowania zakresu przedmiotu opodatkowania jest definicja podatnika określona w art. 15 ust. 1, według której nie ma znaczenia, gdzie dany podmiot prowadzi działalność gospodarczą (w Polsce, w Unii Europejskiej, czy też poza granicami UE), ale jeśli ją prowadzi, to staje się podatnikiem podatku od wartości dodanej, w tym również polskiego podatku od towarów i usług. Podatnikami według art. 15, ust. 1 są osoby prawne (np. spółki prawa handlowego: akcyjne, z ograniczoną odpowiedzialnością; spółdzielnie i ich związki, organizacje samorządu gospodarczego, fundacje, stowarzyszenia oraz kościelne osoby prawne), jednostki nieposiadające osobowości prawnej (np. spółki osobowe: m.in. spółka jawna, komandytowa, cywilna), osoby fizyczne wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą. Ważne Zwolnienie z podatku VAT nie obejmuje prowadzonej przez osoby prawne Kościoła działalności gospodarczej, bez względu na miejsce i formę jej wykonywania. Działalność gospodarcza Zgodnie z art. 15 ust. 2 ustawy o VAT działalność gospodar- Monitor Prawny Proboszcza cza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodarcza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych. Do działalności gospodarczej, która może być prowadzona przez parafię, zaliczymy więc np. wynajem pomieszczeń parafialnych, niepubliczne szkolnictwo ogólne lub zawodowe itd. Odnosząc się do czynności wymienionych w art. 5 ustawy o VAT (odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju, eksport i import towarów, wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów za wynagrodzeniem na terytorium kraju, wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów), podlegają one opodatkowaniu tylko w tych przypadkach, kiedy wykonywane są przez podatnika prowadzącego samodzielną działalność gospodarczą bez względu na cel lub rezultat takiej działalności. Właściwe określenie podmiotu opodatkowania ma zasadnicze znaczenie dla prawidłowego stosowania opodatkowania podatkiem VAT. Pomocną w tym zakresie jest zasada jednolitej podstawy opodatkowania, wyrażona w art. 2, ust. 1 VI Dyrektywy Rady 3 P R AW O W PA R A F I I 77/388 z 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji przepisów Państw Członkowskich dotyczących podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej. Jest to zasada powszechności opodatkowania, według której opodatkowaniu podatkiem od wartości dodanej podlegają: dostawa towarów oraz świadczenie usług wykonywane za wynagrodzeniem na terytorium kraju przez podatnika działającego w takim charakterze. Jest to uniwersalna definicja działalności gospodarczej wynikająca z realizacji tej jednej z podstawowych reguł podatku od wartości dodanej. Każdy podmiot, który zawodowo wykonuje czynności podlegające opodatkowaniu, powinien stać się podatnikiem podatku VAT, bez względu na miejsce i zakres wykonywania tych czynności. Uregulowania szczegółowe Podatnikami według art. 15 ust. 3b ustawy o VAT, mogą być również jednostki organizacyjne osoby prawnej będącej organizacją pożytku publicznego w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, prowadzące działalność gospodarczą, jeżeli samodzielnie sporządzają sprawozdanie finansowe. Z treści przepisu art. 3 ust. 3 pkt. 1 cytowanej wyżej ustawy wynika, że ustawodawca zaliczył do organizacji pożytku publicznego osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, jak i o stosunku państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego. 4 Organizacjami pożytku publicznego mogą być organizacje pozarządowe oraz inne podmioty, jeżeli spełniają wymagania określone odpowiednio w art. 20 i 21 wspomnianej ustawy. Szczególna regulacja zawarta w art. 15 ust. 3b ustawy o VAT dotyczy osób prawnych i jednostek organizacyjnych prowadzących różnorodną działalność, w tym również gospodarczą, działających w oparciu o przepisy ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Wspomniana ustawa jest potwierdzeniem uznania osobowości prawnej oraz struktury organizacyjnej Kościoła katolickiego w Polsce przez Rzeczpospolitą Polską. Warto tutaj zaznaczyć, że przepisy Działu I, rozdziału 2, powołanej wyżej ustawy, w art. 5, 6, 7, 8, 9 zawierają katalog osób prawnych Kościoła i ich organy. dającej odpowiedni w tej mierze wniosek. W świetle przedstawionych regulacji prawnych może zaistnieć sytuacja, w której sama parafia podatnikiem nie będzie, natomiast podatnikami będą jej jednostki organizacyjne (np. zespół szkół zawodowych, hospicjum, prowadzone przez parafię, zakład poligraficzny utworzony przez nią itd.). Podsumowując, prowadzenie działalności gospodarczej przez kościelne osoby prawne, powoduje że stają się one podatnikami podatku od towarów i usług. Równocześnie przysługuje im – po spełnieniu określonych warunków, o których mowa w ustawie o VAT i przepisach wykonawczych – prawo do korzystania ze zwolnienia podmiotowego i przedmiotowego, o czym będzie mowa w kolejnym materiale. Jerzy Porożyński doradca podatkowy Ważne Z uwagi na szeroki zakres działalności osób prawnych Kościoła w celu właściwego określenia przedmiotu opodatkowania podatkiem VAT, niezbędne jest wyraźne wyodrębnienie identyfikujące prowadzoną działalność gospodarczą pod względem organizacyjnym i rachunkowym od działalności podstawowej, korzystającej ze zwolnienia od podatku. Całkowite wyodrębnienie tej działalności pod względem organizacyjnym i rachunkowym (odrębne sprawozdanie finansowe) jest możliwe, jeśli jednostka organizacyjna osoby prawnej stanie się również odrębnym od kościelnej osoby prawnej podatnikiem VAT. Zgodę na uznanie odrębnej jednostki za podatnika VAT wydaje naczelnik urzędu skarbowego właściwego dla kościelnej osoby prawnej, skła- Monitor Prawny Proboszcza Podstawa prawna Konkordat między Stolica Apostolską i Rzeczpospolitą Polską (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318); Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2004 r. Nr 54, poz. 535 z późn. zm.); Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn.: Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 z późn. zm.); VI Dyrektywy Rady 77/388 z 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji przepisów Państw Członkowskich dotyczących podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej (Dz.Urz. WE L Nr 145, s.1); Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1989 r. Nr 29, poz. 154 z późn. zm.). Nr 1 • Październik 2011 P R AW O W PA R A F I I Zalety i wady zatrudniania na umowę zlecenie Umowa zalecenie wykorzystywana jest przy angażowaniu osób do wykonywania prac cyklicznie powtarzalnych, których czas wykonywania nie jest z góry ograniczony, np. prowadzenie domu, sprzątanie, prace gospodarskie i ogrodnicze. Jakie są zalety i wady takiej umowy? Celem zawarcia umowy zlecania nie jest osiągnięcie konkretnego rezultatu, ale zobowiązanie jej wykonawcy (przyjmującego zlecenie) do starannego wykonywania pracy. Przyjmujący zlecenie nie odpowiada zatem za brak zakładanego przez zleceniodawcę skutku, np. nauczyciel nie odpowiada za to, że uczniowie nie zdali egzaminu, a jedynie za to, że przerobiony został z nimi obowiązujący materiał dydaktyczny, czy – jeśli weźmiemy przykład z życia parafialnego – gospodyni odpowiada za przygotowanie posiłku, a nie za to, że wszystkim gościom posiłek smakuje; ogrodnik odpowiada za pielęgnację i podlewanie roślin, a nie za to, że rośliny nie usychają. Umowę zlecenie wybiera się jako formę współpracy ze względu na jej dużą elastyczność, potencjalną łatwość kończenia współpracy, a także stosunkowo niskie koszty dodatkowe w porównaniu np. do umowy o pracę. Ważne Umowa zlecenie używana jest zwykle do tworzenia mniej trwałej więzi z zatrudnionym niż przy zawieraniu umowy o pracę. Jej rozwiązanie nie wymaga uzasadnienia, konsultacji z organami zewnętrznymi czy zachowania określonego okresu wypowiedzenia między oświadczeniem strony o rozwiązaniu umowy i zakończeniem współpracy. Dlatego umowę zlecenie stosuje się najczęściej do zatrudnienia przy Nr 1 • Październik 2011 pracach pomocniczych, niewymagających szczególnego wykształcenia i doświadczenia, albo gdy jest to wygodne dla obydwu stron, np. dla pracodawcy (brak kosztów związanych z wypoczynkiem i nieobecnością spowodowaną chorobą pracownika, często niższe koszty ZUS), jak i dla pracownika (wyższe koszty uzyskania przychodu powodują naliczanie niższego podatku dochodowego, w wyniku czego pracownik otrzymuje „na rękę” wyższe wynagrodzenie). Najważniejszą zaletą umowy zlecenia dla przyjmującego zlecenie jest pozostawienie mu dużej swobody organizacyjnej przy realizacji pracy. Strony umawiają się, co trzeba zrobić, natomiast Zalety i wady zatrudniania na umowę zlecenie z punktu widzenia pracodawcy Umowa zlecenie Zalety dla pracodawcy Wady dla pracodawcy istnieje duża elastyczność przy ustalaniu wzajemnych praw i obowiązków; rozwiązanie umowy jest stosunkowo łatwe (brak obowiązku uzasadniania wypowiedzenia, brak wymaganego okresu wypowiedzenia, brak kategorii wykonawców chronionych przed wypowiedzeniem itp.); zlecający może wypowiedzieć umowę w każdej chwili, choć możliwe jest również umowne ograniczenie uprawnienia do wypowiedzenia z ważnych powodów; istnieje możliwość ustalenia odszkodowania za przedwczesne rozwiązanie umowy; umowa zlecenie może być nieodpłatna, brak ustawowego określenia minimalnych świadczeń stron; częstotliwość wypłaty nie jest określona – może być ona dokonana jednorazowo po zakończeniu pracy; przyjmujący zlecenie sam organizuje sobie pracę, nie przysługują mu więc godziny nadliczbowe czy świadczenia przestojowe; przyjmującemu zlecenie nie przysługują też płatne urlopy wypoczynkowe i inne zwolnienia okolicznościowe od świadczenia pracy; nie ma ryzyka przekształcenia kolejnej umowy w umowę bezterminową; zlecający nie finansuje świadczeń w razie zwolnienia lekarskiego; występują stosunkowo niskie koszty związane z obowiązkowymi składkami ubezpieczeniowymi i opodatkowaniem przyjmujący zlecenie sam organizuje sobie pracę, w zasadzie sam decyduje, kiedy i w jaki sposób zlecenie ma zostać wykonane – pracodawca nie może ingerować w działania przyjmującego zlecenie w trakcie pracy i domagać się, aby pracę wykonywać inaczej albo w innych godzinach niż umówione; przyjmujący zlecenie nie pozostaje w dyspozycji zlecającego, nie można mu doraźnie zlecić pracy innej niż ta, która jest przedmiotem umowy; umowa zlecenie polega na stworzeniu najczęściej krótkotrwałej więzi prawnej, co może powodować brak dbałości o dobro pracodawcy; przyjmujący zlecenie może powierzyć wykonanie zlecenia innej osobie, jeśli wynika to z umowy, ze zwyczaju albo gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności (np. chorobę) – w takim przypadku przyjmujący zlecenie odpowiada jedynie za brak należytej staranności w wyborze zastępcy; jeśli jednak nie zawiadomił zleceniodawcy o zastępstwie, to ponosi solidarną odpowiedzialność za należyte wykonanie umowy; z usług niepełnoletnich w wieku od 13 do 18 lat można skorzystać tylko za zgodą przedstawicieli ustawowych Monitor Prawny Proboszcza 5 P R AW O W PA R A F I I Wzór umowy zlecenia Umowa zlecenie zawarta w dniu ...................................... w ............................................ pomiędzy ....................................................................................................................................... (nazwa podmiotu zlecającego pracę, wskazanie nr rejestru lub ewidencji) reprezentowanym przez: .............................................................................................................. (nazwisko, imię i funkcja osoby uprawnionej w imieniu zlecającego do zaciągania zobowiązań) zwanym dalej „Zleceniodawcą” a ............................................................................................., zwanym dalej „Zleceniobiorcą”. §1 Zleceniobiorca zobowiązuje się do świadczenia (wykonywania) na rzecz Zleceniodawcy następujących prac (usług) i czynności ............................................................................................................................................................................................................................. (określić rodzaj i charakter zadań) zgodnie z najlepszą wiedzą i z zachowaniem należytej staranności od dnia ......................................... do dnia ........................................ ............................................................................................................................ . (określić termin rozpoczęcia wykonywania zlecenia, termin ukończenia może, ale nie musi być określony) §2 1. Za wykonane prace (usługi) i czynności Zleceniodawca zobowiązuje się wypłacić Zleceniobiorcy wynagrodzenie w kwocie ....... ................................. zł brutto (słownie: .....................................................................). 2. Zapłata wynagrodzenia nastąpi po wykonaniu zlecenia przelewem na konto bankowe Zleceniobiorcy, na podstawie rachunku wystawionego przez Zleceniobiorcę, w terminie ........... dni od dnia przedstawienia rachunku Zleceniodawcy. 3. Od wynagrodzenia (ust. 1) będą potrącone należności publicznoprawne (zaliczka na podatek dochodowy, itp.), zgodnie z obowiązującymi przepisami. §3 1. Zleceniobiorca wykona zlecone mu czynności osobiście. Za zgodą Zleceniodawcy Zleceniobiorca może powierzyć zlecone mu czynności osobie trzeciej. Wówczas za działania osoby trzeciej Zleceniobiorca ponosi odpowiedzialność względem Zleceniodawcy jak za własne działania. 2. Zleceniobiorca wykona zlecone mu czynności samodzielnie, bez bezpośredniego nadzoru i kierownictwa ze strony Zleceniodawcy. Zleceniobiorca jest jednak zobowiązany stosować się do wskazówek Zleceniodawcy co do sposobu wykonania zlecenia. 3. Zleceniobiorca jest zobowiązany przestrzegać zasady bezpieczeństwa i higieny pracy. §4 1. Strony ustalają termin wypowiedzenia umowy dla każdej z nich na ......................... dni kalendarzowych licząc od następnego dnia po dokonaniu wypowiedzenia. 2. Z ważnego powodu każda ze Stron może rozwiązać Umowę w trybie natychmiastowym, bez zachowania okresu wypowiedzenia. 3. W każdym czasie Umowa może zostać rozwiązana na mocy porozumienia Stron. §5 1. Zleceniobiorcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia jeśli: – nie wykonywał zlecenia, – wykonywał zlecenie nienależycie, w szczególności niezgodnie ze wskazówkami Zlecającego, chyba że mimo tego Zleceniobiorca odniósł zamierzoną korzyść. 2. Strony nie odpowiadają za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy w przypadku wystąpienia niezależnych od woli stron nadzwyczajnych okoliczności, których nie można było przewidzieć przy zawieraniu umowy lub którym nie można było zapobiec pomimo dołożenia należytej staranności. §6 Zmiany niniejszej Umowy będą dokonywane w formie pisemnej pod rygorem nieważności. §7 Spory mogące wyniknąć na tle niniejszej umowy strony poddają rozstrzygnięciu ..................................................................................... ................................................................. (wskazać sąd lub inny organ) §8 W zakresie nie objętym umową stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego. §9 Umowę sporządzono w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze Stron. ............................................ Zleceniodawca 6 ............................................ Zleceniobiorca Monitor Prawny Proboszcza Nr 1 • Październik 2011 P R AW O W PA R A F I I Porównanie wynagrodzenia naliczanego na podstawie umowy zlecenia i umowy o pracę Umowa o pracę Umowa zlecenia (ze składką) Umowa zlecenia (bez składki na ZUS)* A. Kwota brutto 1000 zł 1000 zł 1000 zł B. Podstawa naliczania składek na ubezpieczenia społeczne 1000 zł 1000 zł – Odliczenia od dochodu składki na ubezpieczenia społeczne (13,71%) (finansowane przez ubezpieczonego) Emerytalne (9,76%) 97,60zł 97,60zł – Rentowe (1,5%) 15,00 zł 15,00 zł – Chorobowe (2,45%) 24,50 zł dobrowolne - – 112,60 zł – Rodzaj kosztów C. Razem odliczenia składek na ubezpie- 137,10 zł czenia społeczne potrącane ze środków zatrudnionego D. Koszty uzyskania przychodu 111,25 zł (A – C) x 20% 177,48 zł A x 20% 200 zł E. Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne (A – C) 862,90 zł 887,40 zł 1000 zł F. Podstawa naliczania podatku dochodowego (A – C – D) 751,65 709,92 zł 800 zł G. Obliczona zaliczka na podatek dochodowy (F x 18%) 135,30 zł 127,80 zł 144 zł H. Składka na ubezpieczenie zdrowotne (E x 9%) 77,66 zł 79,87 zł 90 zł I. Składka na ubezpieczenie zdrowotne podlegająca odliczeniu od zaliczki na podatek dochodowy (E x 7,75%) 66,90 zł 68,80 zł 77,50 zł 68,40 zł** 59 zł 66,5 zł L. Składka na ubezpieczenie zdrowotne niepodlegająca odliczeniu od zaliczki na podatek dochodowy (H – I) 10,76 zł 11,07 zł 12,50 zł M. Kwota do wypłaty (A – C – H – K) 716,84 zł 748,53 zł 843,50 zł Obciążenie wynagrodzenia finansowane z funduszu pracodawcy Ubezpieczenie emerytalne (9,76%) 97,60 zł 97,60 zł – Ubezpieczenie rentowe (4,5%) 45,00 zł 45,00 zł – Ubezpieczenie wypadkowe (zależne od rodzaju działalności, np. 1,47%) 14,70 zł 14,70 zł – Fundusz pracy (2,45%) 24,50 zł 24,50 zł – FGŚP (0,15%) 1,50 zł 1,50 zł – 183,30 zł 183,30 zł – O. Całkowity koszt zatrudnienia (A + N) 1183,30 zł 1183,30 zł 1000 zł K. Zaliczka na podatek dochodowy do wpłaty do US (G – I) N. Razem obciążenia finansowane ze środków zatrudniającego * W przypadku zbiegu tytułów do ubezpieczenia, np. gdy zleceniobiorca jest zatrudniony na podstawie umowy o prace u innego pracodawcy. ** Dla celów porównawczych w przypadku umowy o pracę nie uwzględniono potrącenia kwoty wolnej od podatku, która w 2011 r. wynosi 46,33 zł. Nr 1 • Październik 2011 Monitor Prawny Proboszcza sposób, czas i miejsce wykonania pracy najczęściej pozostają do decyzji wykonawcy. Z tego powodu zleceniobiorcy traktują zlecenie jako umowę dodatkową, która daje możliwość dorobienia. Kiedy nie można zawrzeć umowy zlecenia W większości przypadków ta sama praca może być wykonywana zarówno w ramach umowy zlecenia, jak i umowy o pracę, tym niemniej istnieją powszechnie obowiązujące przepisy, które w pewnych okolicznościach, ze względu na rodzaj pracy i specyficzne warunki organizacyjne jej wykonywania, zobowiązują pracodawcę do zastosowania umowy o pracę. Przepisy te mają na celu ochronę interesów strony z natury rzeczy słabszej ekonomicznie – pracownika wykonującego pracę najemną (por. art. 22 § 11 i 12 Kodeksu pracy). Zawarcie umowy o pracę jest konieczne, jeżeli wymaga się ścisłego podporządkowania poleceniom pracodawcy w zakresie sposobu, czasu i miejsca wykonywania pracy. Jeżeli praca może być świadczona samodzielnie, bez konieczności współpracy i podporządkowania wykonawcy wobec zlecającego pracę, można zawrzeć umowę zlecenie. Umowa, na podstawie której świadczona jest praca, nie może mieć mieszanego charakteru, łączącego elementy umowy o pracę i umowy zlecenia, co oznacza, że dana umowa może być albo wyłącznie umową zlecenie, albo wyłącznie umową o pracę. Zgodnie z art. 22 § 11 Kodeksu pracy w przypadku, gdy umowa zawierana jest w warunkach, w których powinna zostać zawarta umowa o pracę, to jest to zatrudnienie na podstawie stosunku pracy bez 7 P R AW O W PA R A F I I względu na nazwę zawartej przez strony umowy (istotny jest więc zamiar stron i cel umowy, a nie jej tytuł czy treść). Zdecydować o istnieniu stosunku pracy (a więc konieczności współpracy na warunkach umowy o pracę) może jedynie sąd pracy, a więc dopiero wystąpienie przez przyjmującego zlecenie (lub inspektora Państwowej Inspekcji Pracy) do sądu może spowodować uznanie danego stosunku prawnego (nazwanego umową zlecenie) za stosunek pracy. Takie sytuacje zdarzają się głównie wtedy, gdy przyjmujący zlecenie musi odejść z pracy, a uznanie dotychczasowej pracy za wykonywaną na podstawie umowy o pracę stanowi dla niego znaczną korzyść, np. otrzyma dzięki temu emeryturę albo świadczenia z ZUS związane z wypadkiem przy pracy. Konsekwencje ustalenia istnienia stosunku pracy przez sąd Osoba wykonująca pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej, która zainteresowana jest ustaleniem charakteru prawnego łączącego go z pracodawcą stosunku prawnego, musi wykazać przed sądem, że wykonywana przez nią praca spełnia warunki właściwe dla umowy o pracę. Musi, zgodnie z art. 6 Kodeksu cywilnego przedstawić dowody potwierdzające takie twierdzenie. Wyrok sądu, ustalający istnienie pomiędzy stronami stosunku pracy, powoduje, że osobę świadczącą pracę formalnie – na podstawie umowy cywilnoprawnej, a faktycznie – na podstawie umowy o pracę, traktuje się jak pracownika, któremu przysługują wszelkie uprawnienia pracownicze. W takim przypadku osoba, która uległa wypadkowi w czasie wykonywania umowy zlecenia, nabywa prawo do świadczeń wypadkowych. Ponadto zleceniodawca będzie musiał zapłacić zaległe obowiązkowe składki na ubezpieczenia społeczne pracowników, a także wypłacić przyjmującemu zlecenie wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, jeśli praca świadczona była z przekroczeniem obowiązujących pracowników norm czasu pracy. Maciej Nałęcz prawnik Podstawa prawna Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 1998 r. Nr 21 poz. 94 z późn. zm.). Art. 734-751 Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). FINANSE PARAFII Czy warto się ubezpieczać i na jaką kwotę? cd. str. 1 W trakcie tych prac doszło do tragicznego wypadku. Jeden z wolontariuszy spadł z rusztowania i zginął na miejscu. Rodzina zgłosiła się do proboszcza z prośbą o odszkodowanie. Dzięki temu, że parafia miała ubezpieczenie NNW wolontariuszy, zostały wypłacone pieniądze dla rodziny. – Jedna z kancelarii prawnych przysłała przed dwoma tygodniami do firmy ubezpieczeniowej roszczenia o odszkodowanie w wysokości 20 000 zł za nieszczęśliwy wypadek i 800 zł za koszty leczenia. Sytuacja miała miejsce w styczniu 2010 roku, w jednym z ośrodków prowadzonych przez Caritas Diecezjalny. 76-letnia 8 kobieta, idąc korytarzem, poślizgnęła się na rozlanej wodzie i złamała rękę. Sprawa jest świeża i fakty są w trakcie weryfikacji. Placówka ta ma ubezpieczone OC i NNW beneficjentów i pracowników. Odszkodowanie powinno zostać wypłacone z ubezpieczenia OC, ponieważ szkoda zaistniała prawdopodobnie wskutek niedopatrzenia osoby zatrudnionej przez właściciela (pani sprzątaczki) – rozlana woda, zagrażająca wypadkiem, nie została usunięta. Przykłady te pokazują, jakie sytuacje mogą mieć miejsce i jak istotne jest posiadanie ubezpieczenia. Jakich przypadków dotyczą wymienione w przykładach ubezpieczenia OC i NNW? Monitor Prawny Proboszcza Ubezpieczenia OC i NNW wolontariuszy ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej (OC) – odszkodowanie z polisy OC przysługuje, gdy właściciel posesji przez swoje niedopilnowanie/niedopatrzenie doprowadził do zaistnienia szkody na zdrowiu lub mieniu osoby trzeciej (parafianin, gość, turysta itd.); do takich niedopatrzeń zalicza się np. nieposypanie chodników piaskiem, niezgarnięcie śniegu z dachu lub sopli lodu z rynien, brak zabezpieczenia prac remontowo-budowlanych, brak informacji, że na dany teren nie wolno wchodzić lub parkować z powodu zagrożenia lodem, śniegiem, rusztowaniem, wykopami itp., brak nadzoru nad zwierzętami (jeśli np. pies wybiegnie na ulicę i wpadnie pod samochód, wyrządzając wiele szkód osobom trzecim, odpowiedzialność za to ponosi właściciel zwierzęcia); Nr 1 • Październik 2011 FINANSE PARAFII ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków wolontariuszy (NNW wolontariuszy) – w przypadku tego ubezpieczenia firma ubezpieczeniowa wypłaca odszkodowania osobom, które za wiedzą i zgodą księdza proboszcza pomagają przy różnych pracach związanych z funkcjonowaniem parafii – może to być sprzątanie i ubieranie świątyni, pomoc w ogrodzie parafialnym, na cmentarzu, czy na plebanii, itp.; w razie wypadku podczas wykonywania wyżej wymienionych czynności przysługuje tym osobom odszkodowanie. są rozpięte od kilku do kilkudziesięciu tysięcy złotych. Wszystko zależy od składki. Im większa suma ubezpieczenia, tym większa składka, ale i większe odszkodowanie. Przykładowo, przy sumie ubezpieczenia 5000 zł i przyznanym osobie poszkodowanej 10%-owym uszczerbku na zdrowiu odszkodowanie z NNW wyniesie 500 zł, a przy sumie ubezpieczenia 10 000 zł odszkodowanie wyniesie 1000 zł. Wysokość ubezpieczenia Praktyka pokazuje, że zawsze lepiej ubezpieczyć się na większą kwotę. Przykładowo, jeżeli w trakcie wichury zostaną powalone drzewa na 2 lub 3 droższe samochody, stojące przy kościele, to straty mogą być większe niż 100 000 zł. Coraz częściej zdarzają się zgłoszenia szkód z NNW, gdzie chodnik nie został posypany piaskiem i doszło do złamania nogi itp. sytuacja może być poważniejsza w skutkach, gdy drobny z pozoru wypadek kończy się częściowym lub całkowitym kalectwem. Wtedy odszkodowanie może przekroczyć nawet 200 000 zł. Na ile warto się ubezpieczyć? Jeśli chodzi o sumy ubezpieczenia, czyli maksymalną wartość odszkodowania, jakie można otrzymać, idea jest taka, że odszkodowanie powinno zrekompensować poniesione szkody. Czy tak rzeczywiście będzie, zależy bardzo często nie tylko od sumy ubezpieczenia, ale też od ogólnych warunków ubezpieczenia (ustalanych przez każdą firmę osobno), kiedy i za co firma ubezpieczeniowa może wypłacić jakiekolwiek odszkodowanie. W każdej sytuacji bada ona, czy zgodnie z własnymi ogólnymi warunkami ubezpieczenia może wypłacić odszkodowanie. W przypadku polis NNW dla wolontariuszy sumy ubezpieczenia Nr 1 • Październik 2011 W przypadku ubezpieczenia OC sumy ubezpieczenia dla parafii wynoszą średnio od 50 000 zł do 200 000 zł. zwracając uwagę na to, w jakich przypadkach firma wypłaca odszkodowanie, a w jakich go nie uzyskamy. Ważne Każda firma zmienia postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia poprzez wprowadzanie tzw. klauzul. Tzw. klauzule to bardzo ważne zapisy dla ubezpieczonego, możemy np. spotkać się z zapisami o tym, że ubezpieczyciel nie ponosi odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku winy lub rażącego niedbalstwa osób w myśl przepisów zarządzających jednostką podlegającą ubezpieczeniu, a więc np. księdza proboszcza. Zdarza się również, że wyłączeniu podlegają szkody powstałe przy organizowaniu i w czasie pielgrzymek do miejsc kultu religijnego lub powstałe w wyniku działania siły wyższej. Po szczegółowym zapoznaniu się z wyłączeniami z ogólnych warunków powinniśmy zapytać ubezpieczyciela o ewentualną możliwość i formę „doubezpieczenia” tego, co nas interesuje, a jest wyłączone z ogólnych warunków. Zapoznać się z warunkami Przed popisaniem jakiejkolwiek polisy powinniśmy zapoznać się z treścią ogólnych warunków ubezpieczenia, Monitor Prawny Proboszcza Krzysztof Śledź specjalista ds. ubezpieczeń kościelnych 9 FINANSE PARAFII Dotacje dla parafii Często kościoły, zwłaszcza stare, wymagają poważnych remontów, takich jak wymiana dachu, wykonanie izolacji przeciwwilgociowej czy odrestaurowanie wnętrza świątyni. Kłopoty ze znalezieniem środków na sfinansowanie inwestycji przyprawiają o ból głowy niejednego proboszcza. Warto więc starać się o dotacje i pozyskiwać fundusze dla parafii z różnych źródeł. Prawo polskie umożliwia podmiotom kościelnym ubieganie się o dotacje na równych prawach z innymi instytucjami czy też przedsiębiorcami. Zgodnie z polskim ustawodawstwem parafia ma osobowość prawną, a jej byt jest niezależny od bytu innych kościelnych osób prawnych, np. diecezji. Ważne W związku z powyższym proboszcz, który w świetle prawa reprezentuje parafię, może ubiegać się o różnego rodzaju dotacje bez konieczności korzystania z pośrednictwa innych instytucji kościelnych. Jednak nie każdy zainteresowany proboszcz ma realne szanse na pozyskanie funduszy zewnętrznych. W ramach różnych programów pomocowych instytucje najchętniej przyznają środki na remonty kościołów zabytkowych. Rodzaje dotacji Dotacje zewnętrzne można, dokonując pewnego uproszczenia, podzielić na: krajowe, unijne. Do tych pierwszych zalicza się dofinansowanie ze strony gminy, samorządu czy władz centralnych oraz dofinansowanie ze środków fundacji zajmujących się ochroną dóbr kultury. Wśród nich na największą uwagę zasługują obecnie programy Ministra Kultury i Dziedzi- 10 ctwa Narodowego. Stwarzają one możliwość pozyskania pieniędzy na remonty kościołów i innych szczególnie wartościowych zabytków. O pieniądzach z unii każdy słyszał. Polityka strukturalna Unii Europejskiej ma na celu wyrównywanie różnic pomiędzy regionami w ramach Jednolitego Rynku Europejskiego poprzez pomoc skierowaną do słabiej rozwiniętych obszarów. Unia Europejska nie finansuje religijnej działalności Kościoła katolickiego; wspiera natomiast renowacje kościołów jako obiektów ważnych pod względem kulturowym i artystycznym. Środki unijne W przypadku funduszy unijnych środki finansowe na lata 20072013 zostały już rozdysponowane i trwają realizacje dofinansowanych projektów. Od przyszłego roku zostaną uruchomione środki finansowe Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego (tzw. fundusze norweskie), które będą rozdzielane w latach 2012-2014. Z kwoty 578 mln euro przynajmniej część zostanie przeznaczona na rewitalizację zabytków. Oprócz tego w ramach funduszy strukturalnych planowana jest nowa edycja programów pomocowych, które miałyby być realizowane w latach 2014-2017. Na te środki trzeba jednak trochę poczekać. Monitor Prawny Proboszcza Program „Dziedzictwo kulturowe – priorytet 1 – Ochrona zabytków” W najbliższym czasie planowany jest nabór na wnioski w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe – priorytet 1 – Ochrona zabytków”. Jest to jeden z programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Program ma na celu wspieranie inwestycji służących ochronie i zachowaniu materialnego dziedzictwa kulturowego, konserwacji i rewaloryzacji zabytków oraz udostępnianiu ich na cele publiczne. Wsparcie, jakie można otrzymać, wynosi do 50% wartości inwestycji, a w szczególnych przypadkach nawet do 100%. Uwaga Projekty w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe – priorytet 1 – Ochrona zabytków” można składać do 30 listopada 2011 roku. Kryteria dobrze sporządzonego wniosku Od lat parafie stanowią jednego z głównych beneficjentów tego programu, który realizowany jest co roku. Pieniędzy nie wystarczy jednak dla wszystkich, dlatego należy sprawdzić swoje szanse i dobrze przygotować projekt. Wszystkie inwestycje oceniane są przez ekspertów Ministerstwa Kultury na podstawnie tzw. „Kryteriów oceny projektów”, które są dostępne na stronie internetowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wśród zgłaszanych projektów preferuje się te dotyczące obiektów zabytkowych wpisanych na listę UNESCO lub znajdujących się na terenie wpisanym na tę listę, jak również budynków będących na liście Pomników Historii. Jednak najwyżej punktuje się projekty, w ramach których roboty naprawcze są szczególnie pilne, co mają potwierdzać załączane Nr 1 • Październik 2011 FINANSE PARAFII do wniosku ekspertyzy. Kolejnym ważnym kryterium przy ocenie projektu jest czas powstania danego obiektu i jego wartość. Ocenie podlega również profesjonalizm przygotowania wniosku aplikacyjnego. Wielu proboszczów zleca przygotowanie dokumentacji konkursowej specjalistom, którzy lepiej znają oczekiwania ekspertów z Ministerstwa Kultury. Wiąże się to jednak z dodatkowym kosztem – stąd należy ocenić opłacalności takiej inwestycji. Ważne, żeby przy doborze firmy przygotowującej wnioski kierować się jej wiarygodnością: sprawdzić, czy rzeczy- wiście przygotowywała wcześniej projekty do tego programu. Większość firm pobiera opłatę zarówno za samo przygotowanie wniosku, jak również za jego powodzenie, czyli otrzymanie dotacji dla parafii. Rozsądek nakazuje, żeby głównej płatności dokonać dopiero po przyznaniu dofinansowania. Pełna dokumentacja do programu Ministerstwa Kultury musi zawierać m.in. zgodę konserwatora zabytków, projekt budowlany (jeżeli jest wymagany) oraz pozwolenie budowlane lub inne pozwolenia wymagane prawem. Dlatego też przygotowując się składania aplika- Warunki otrzymania kredytu inwestycyjnego przez parafię Racjonalne gospodarowanie środkami finansowymi parafii często nie wystarcza na pokrycie wszystkich potrzeb. Dlatego też bywa, iż niezbędne staje się zaciągnięcie kredytu w banku na realizację zamierzonych przedsięwzięć, np. remontowo-inwestycyjnych. Jakie są warunki otrzymania kredytu przez parafię Parafia jest dla banku klientem szczególnym, działającym na innych zasadach niż przedsiębiorstwa: większość banków oferuje parafiom przechowywanie ich środków na rachunkach bankowych, ale tylko niektóre z nich posiadają także w swojej ofercie kredyty inwestycyjne dla parafii. Skuteczne udzielenie parafii kredytu wymaga od pracowników banku nie tylko znajomości prawa ogólnego, ale również Kodeksu prawa kanonicznego, Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską oraz Ustawy o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Polsce. Nr 1 • Październik 2011 Informacje niezbędne do ubiegania się o kredyt Aby skutecznie ubiegać się o kredyt w banku, należy z jednej strony przedstawić wszelkie informacje związane z przedsięwzięciem inwestycyjnym, na które kredyt jest zaciągany, z drugiej zaś – informacje dotyczące kredytobiorcy, czyli parafii. Analizując wniosek kredytowy, bank będzie badał zdolność kredytową parafii, czyli zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu, a także dokona oceny projektu inwestycyjnego oraz biznesplanu. Bank sprawdzi, czy potrzeby kredytowe wnioskodawcy są ade- Monitor Prawny Proboszcza cji, należy dokładnie zapoznać się z dokumentacją konkursową, aby uniknąć dyskwalifikacji projektu z przyczyn formalnych. Pamiętaj Przygotowanie inwestycji, projektów budowlanych, ekspertyzy, pozwolenia itp. to proces, który może trwać nawet do kilku, kilkunastu miesięcy. Dlatego nie warto zwlekać ze sporządzaniem wniosku, gdyż dobre przygotowanie dokumentacji aplikacyjnej jest podstawowym warunkiem uzyskania dotacji. Maciej Ciołek ekspert ds. pozyskiwania funduszy dla kościołów kwatne do skali przedsięwzięcia inwestycyjnego oraz czy realne są terminy spłaty kredytu, zaproponowane przez przyszłego kredytobiorcę. Bank zażąda również zabezpieczenia spłaty zaciągniętego kredytu oraz upewni się, czy proboszcz posiada wszelkie niezbędne upoważnienia do zawarcia umowy kredytowej. Informacje dotyczące przedsięwzięcia inwestycyjnego Informacje dotyczące przedsięwzięcia inwestycyjnego niezbędne dla rozpatrzenia wniosku przez bank kredytujący powinny obejmować: przedmiot kredytowania, czyli opis inwestycji, celu, w jakim zaciąga się kredyt, termin wykorzystania i spłaty kredytu, charakterystykę przedsięwzięcia i stanu jego zaawansowania, pozostałe do wykonania prace i planowany termin ich zakończenia, zestawienie nakładów na przedsięwzięcie inwestycyjne i źródeł ich finansowania. 11 FINANSE PARAFII Informacje dotyczące parafii Informacje o parafii potrzebne do rozpatrzenia wniosku to: nazwa oraz dane teleadresowe parafii, dokumenty świadczące o powołaniu parafii, sposób reprezentacji parafii, dokumenty określające zakres kompetencji proboszcza oraz świadczące o udzielonych zezwoleniach i upoważnieniach do podejmowania przez niego czynności prawnych, w szczególności do zaciągania zobowiązań finansowych, informacje o posiadanych rachunkach bankowych i zobowiązaniach parafii (np. niezapłacone faktury, wynagrodzenia, należności dla ZUS-u), informacje o kredytach i pożyczkach, gwarancjach i poręczeniach, z których parafia korzysta oraz których udzieliła dokumenty obrazujące sytuację finansową parafii, a więc zestawienie wpływów i wydatków oraz należności i zobowiązań Informacje i dokumenty, o których mowa w ostatnich punktach, łączą się z obowiązkami wyznaczonymi zarządcom w Kodeksie prawa kanonicznego §2 Kan. 1284, a więc w szczególności z posiadaniem ksiąg przychodów i rozchodów, zobowiązaniem sporządzania pod koniec każdego roku sprawozdania z zarządu. §3 Kan. 1284 zaleca z kolei sporządzanie w parafiach zestawień przewidywanych przychodów i wydatków. Wszystkie te dokumenty będą istotne przy ubieganiu się o uzyskanie kredytu. Analiza zdolności kredytowej parafii Najważniejsze elementy, które podlegają analizie zmierzającej do dokonania przez bank oceny zdolności kredytowej parafii to: 12 wypłacalność, płynność, zadłużenie finansowe, dotychczasowe obciążenia majątku na rzecz innych wierzycieli. Dla banku rozpatrującego wniosek kredytowy parafii bardzo ważne będzie sprawdzenie, jak funkcjonował rachunek bankowy parafii oraz obroty na nim. Parafia musi przedstawić wyciągi za ostatnie kilka lat (najczęściej za 3 lata) oraz opinię bankową na temat przebiegu współpracy. Ważne Szczególnym elementem analizy wypłacalności, dokonywanej przez bank jest analiza nadwyżki środków pieniężnych parafii oraz jej projekcje na przyszłość, w okresie kredytowania. Taka analiza jest kluczowa do oceny możliwości radzenia sobie parafii w trudnych sytuacjach, gdy wpływy w parafii są mniejsze, a zobowiązania większe, co ma istotny wpływ na zdolność spłacania kredytu przez parafię. Potrzeba zgody biskupa Zwierzchnikiem proboszcza jest ordynariusz w osobie biskupa diecezjalnego w diecezji, do której należy parafia. §4 Kan. 285 Kodeksu prawa kanonicznego zabrania duchownym bez pozwolenia własnego ordynariusza, podejmować „zarządu dóbr należących do świeckich albo świeckich urzędów, z którymi łączy się obowiązek składania rachunków; nie wolno im ręczyć, nawet własnym majątkiem”. Proboszczowi nie wolno także bez zgody biskupa „podpisywać weksli, które powodują obowiązek wypłaty pieniędzy bez konieczności rozstrzygania sprawy”. W Kan. 286 zawarty jest zapis, na mocy którego „zabrania się duchownym uprawiania transakcji osobiście lub przez innych, czy to na własną, czy na korzyść innych, Monitor Prawny Proboszcza chyba że za zgodą legalnej władzy kościelnej”. Zgodnie zaś z § 3 Kan. 638 „do ważności jakiegokolwiek działania, przez które stan majątkowy osoby prawnej może doznać uszczerbku, potrzebne jest pisemne zezwolenie kompetentnego przełożonego, wydane za zgodą jego rady”. Jeśli proboszcz przekroczy granice i sposób zwyczajnego zarządzania, a nie uzyskał przed podjęciem czynności przekraczających zwyczajny zarząd pisemnego upoważnienia od ordynariusza, czynność taka na mocy Kan. 1281 jest nieważna, a „osoba prawna nie jest zobowiązana odpowiadać za czynności nieważne podjęte przez zarządcę, chyba tylko wtedy i o tyle, o ile odniosła z nich korzyść”. Ważne Zawarcie umowy kredytu bez zezwolenie właściwego biskupa było sprzeczne z prawem określającym sposób działania parafii jako kościelnej osoby prawnej i prowadziło do jej nieważności. Wyrok Sądu Najwyższego z 27 lipca 2000 r., IV CKN 88/00 Prawne formy zabezpieczenia spłaty kredytu Banki akceptują w szczególności poniższe formy zabezpieczenia spłaty kredytu: pełnomocnictwo do rachunku bankowego hipoteka na nieruchomości poręczenie według prawa cywilnego weksel własny in blanco z poręczeniem wekslowym ubezpieczenie kredytu. Są to najczęściej spotykane formy zabezpieczenia kredytu. Istnieją ponadto takie zabezpieczenia jak: poręczenie według prawa cywilnego, zastaw na wkładach oszczędnościowych oraz lokatach, zastaw Nr 1 • Październik 2011 FINANSE PARAFII na papierach wartościowych, zastaw rejestrowy na rzeczach ruchomych. Udział własny parafii Bank zazwyczaj udziela kredytu na kwotę pokrywająca maksymalnie 80% przedsięwzięcia inwestycyjnego. Dlatego też warunkiem uzyskania kredytu inwestycyjnego jest posiadanie minimum 20%-owego udziału własnego. Podsumowując, proboszcz, gdy chce wystąpić do banku o udzielenie kredytu inwestycyjnego przede wszystkim winien umotywować i wyjaśnić zapotrzebowanie na kredyt, przedstawić cel, na jaki będzie on wykorzystany, a także pokazać, co parafia osiągnie dzięki inwestycji, jak np. poprawa bezpieczeństwa świątyni i parafian w niej przybywających, oszczędność kosztów czy też spełnienie wymogów prawnych. Niezmiernie ważne jest również posiadanie zgody na zaciągnięcie kredytu udzielonej przez właściwego biskupa. Joanna Królak-Werwińska ekspert w dziedzinie bankowości Podstawa prawna Kodeks prawa kanonicznego K ATECHEZA W PARAFII Proboszcz – opiekun katechezy Opiekę nad katechezą prowadzoną na terenie szkół przynależnych do parafii Kościół powierza proboszczowi. Jakie jest miejsce katechezy w nauczaniu, jakie zadania ma spełniać? Jakie są obowiązki proboszcza w zakresie odpowiedzialności za nią? Jakie problemy prawne mogą się pojawić w ramach pełnienia tej funkcji? – na te pytania będziemy odpowiadać w cyklu artykułów poświęconych katechezie. W Katechizmie Kościoła katolickiego czytamy, że „bardzo wcześnie nazwano katechezą całość wysiłków podejmowanych w Kościele, b y formować uczniów i pomagać ludziom wierzyć, że Jezus jest Synem Bożym, ażeby przez wiarę mieli życie w Jego imię, by wychowywać ich i kształtować w tym życiu i w ten sposób budować Ciało Chrystusa” (KKK 4). Katecheza jest więc wpisana w zadania Kościoła, jakie ma on do spełnienia z nakazu Jezusa (por. Mt 28, 19). Sam Katechizm wyznacza pewne zasady dotyczące katechezy. Czytamy bowiem, że „katecheza jest wychowywaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych; obejmuje przede wszystkim wyjaśnianie nauki chrześcijańskiej, podawane na ogół w sposób systematyczny i całościowy w celu wprowadzenia Nr 1 • Październik 2011 wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego” (KKK 5). Katecheza w szkole W roku 1990 nauczanie religii powróciło do polskiej szkoły. I choć w szkole jest ono jednym z przedmiotów, to jednak nie straciło swojego zasadniczego zadania, jakim jest „wychowywanie w wierze”. Szkoła stała się tylko miejscem, w którym owo wychowywanie się dokonuje. Decyzja o powrocie katechezy do szkoły wywołała w niektórych środowiskach dyskusję, czy szkoła jest miejscem do głoszenia Ewangelii. Niewątpliwie każde miejsce jest właściwe, by to czynić, nawet w warunkach, które temu nie sprzyjają. Szkoła spełnia ważna rolę w życiu każdego człowieka. W całokształcie do jej zadań należą: przekaz wiedzy, Monitor Prawny Proboszcza rozwijanie umysłu, umiejętności przydatnych w życiu, ale również formowanie postaw życiowych oraz rozwój sfery duchowej człowieka, co było przedmiotem troski wielu nurtów wychowawczych. Sobór Watykański II uczy, że „spośród wszystkich środków pomocniczych wychowania szczególne znaczenia ma szkoła, ponieważ mocą swego posłannictwa wytrwale i troskliwie kształtuje władze umysłowe, rozwija zdolności wydawania prawidłowych sądów, wprowadza w dziedzictwo kultury wytworzonej przez minione pokolenia, kształci poczucie wartości, przygotowuje do życia zawodowego, a tworząc warunki do przyjaznego współżycia wychowanków różniących się charakterem i pochodzeniem, kształtuje postawy wzajemnego zrozumienia” (Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, 5). Prawo umożliwiające katechezę System prawny stwarza warunki po temu, by szkoła w pełni realizowała pokładane w niej oczekiwania. Taki system prawny wynika z obowiązków państwa, które pełni funkcję pomocniczości w relacji do rodziny. Można nawet 13 K ATECHEZA W PARAFII powiedzieć, że stworzenie systemu, który wspiera rodzinę w jej funkcji wychowawczej, to powinność państwa. Zgodne z nauczaniem Kościoła jest podejście, mówiące, że państwo ma umożliwiać rodzicom realizację ich powołania. Prawo to zostało określone przez kilka dokumentów, które stwarzają możliwości katechezy w szkole. Należą do nich zarówno konkordat, jak i dokumenty o systemie edukacyjnym, dokumenty określające sposób realizacji nauczania religii w szkole, a także szczegółowe przepisy dotyczące szkoły. Przepisy te powinny być znane przez każdego, kto związany jest z nauczaniem w szkole. Dotyczy to w głównej mierze nauczycieli religii, jako bezpośrednio zaangażowanych, ale również proboszczów oraz przedstawicieli biskupa, pełniących rolę wizytatorów w jego imieniu. Rola proboszcza Rola proboszcza w nauczaniu zajmuje szczególne miejsce. Kodeks prawa kanonicznego poucza, że: „proboszcz jest zobowiązany zatroszczyć się o to, ażeby przebywającym w parafii głoszone było nieskażone słowo Boże. Stąd zabiega o to, by wierni byli właściwie o prawdach wiary pouczeni zwłaszcza przez głoszenie homilii w niedziele i święta nakazane oraz przez nauczanie katechetyczne (…). W sposób szczególny troszczy się o katolickie wychowanie dzieci i młodzieży” (Kan. 528 § 1). Ważne Proboszcz jest odpowiedzialny za nauczanie religii w szkole, która znajduje się na terenie jego parafii. Ma to swoje konsekwencje dotyczące samej organizacji nauczania religii, jak również rzutuje na duszpasterstwo. Cykl artykułów na temat katechezy w szkole, które będziemy publikować, ma za zadanie podejmować zagadnienia prawne dotyczące kwestii nauczania religii. Wprawdzie katecheza jest już obecna w szkole od ponad dwudziestu lat, ale wciąż przychodzą do szkół nowi nauczycieli religii, nowi proboszczowie obejmują swoje parafie, zmieniają się również dyrektorzy. Wchodzą w życie kolejne przepisy, z którymi należy się zapoznać. Ponadto praktyka uczy, że na bieżąco pojawiają się problemy, które trzeba rozwiązywać w świetle prawa. Mamy nadzieję, że tutaj będzie możliwość dzielenia się wątpliwościami i wyjaśniania ich. ks. Krzysztof Sosna Podstawa prawna Kodeks prawa kanonicznego ZARZĄDZANIE PARAFIĄ Zasady efektywnej współpracy z personelem parafii Proboszcz jako gospodarz odpowiada za jakość funkcjonowania parafii – jednym z istotnych elementów tego zadania jest skuteczne zarządzanie osobami zatrudnionymi do prac pomocowych. Gospodyni, personel sprzątający, kościelny będą prawdziwą pomocą, jeśli staną się całkowicie samodzielnymi pracownikami, którzy doskonale znają swoje obowiązki i nienagannie je wykonują. Dowodem efektywnej współpracy, jaki może otrzymać proboszcz, będzie sytuacja, w której pracownicy staną się na tyle samodzielni, by realizować działania podejmowane z własnej inicjatywy: gospodyni posadzi maliny i sporządzi z nich przetwory na zimę, a kościelny sam zorganizuje świeże kwiaty do wystroju kościoła. Taki poziom samodzielności i wewnętrznej 14 odpowiedzialności za własną pracę można osiągnąć, stosując kilka prostych reguł zarządzania. Warto je wprowadzać szczególnie w momencie zatrudnienia nowej osoby. Szczegółowy zakres obowiązków Pierwszą regułą jest jasne i w miarę szczegółowe przygotowanie zakresu Monitor Prawny Proboszcza obowiązków każdego pracownika – można to zrobić, gdy zatrudnia się nową osobę, przy zmianie parafii lub w sytuacji, gdy okaże się, że dana osoba nie spełnia oczekiwań. Zgodnie z prawem pracy pracodawca zobowiązany jest do „zaznajamiania pracowników podejmujących pracę z zakresem ich obowiązków, sposobem wykonywania pracy na wyznaczonych stanowiskach oraz ich podstawowymi uprawnieniami” (art. 94 ust. 1 Kodeksu pracy). Warto do każdej umowy o pracę dołączyć zakres obowiązków – czyli listę zadań i czynności, za które pracownik otrzymuje wynagrodzenie. Nie ma ścisłych reguł, jak taki zakres powinien wyglądać, jednak im bardziej jest on konkretny, tym skuteczniej można przekazać oczekiwania wobec pracownika. Przykładowo: wymóg „utrzymywanie porządku w kaplicy” może być nieco Nr 1 • Październik 2011 ZARZĄDZANIE PARAFIĄ inaczej interpretowany przez starszą gospodynię, osobę młodą i samego proboszcza. Warto więc określić, że oczekujemy codziennego umycia podłogi, cotygodniowego odkurzenia lamp i wymiany kwiatów co dwa, trzy dni. Ważne Zwyczajowo każdy zakres obowiązków kończy się dopiskiem: „oraz pozostałe zlecone zadania”. Koniecznie trzeba go umieścić na wypadek niestandardowych sytuacji (może się nią okazać np. zalanie piwnicy), które wymagają od pracownika dużego zaangażowania. Po przygotowaniu zakresu obowiązków warto upewnić się, że pracownik w pełni zrozumiał oczekiwania. Jeśli w parafii pracuje kilka osób, do proboszcza należy zadbanie o to, by wszyscy nawzajem znali swoje obowiązki. Cotygodniowe spotkania Kolejna reguła, którą warto wprowadzić, to ustalenie zasad obowiązujących wszystkie osoby pracujące na co dzień w parafii. Reguły te wyznacza proboszcz stosownie do potrzeb parafii i własnych oczekiwań. Szczególnie polecaną regułą jest organizowanie cotygodniowych spotkań roboczych, na których omawiane są zadania do wykonania dla każdego. Spotkania takie powinny być raczej krótkie: 15-30 minut zwykle wystarcza, by w ciągu tygodnia nie odpowiadać na rozliczne pytania dotyczące np. ilości osób na obiedzie. Takie spotkania są szczególnie ważne w sytuacji objęcia nowej parafii lub w szczególnych przypadkach, np. gdy do parafii ma przybyć ważny gość. Tablica informacyjna By ułatwić komunikację z pracownikami, warto w miejscu dostępnym dla wszystkich pracowników wywiesić tablicę, na której będzie można umieszczać wszystkie ważne informacje: zakresy obowiązków poszczególnych osób, zasady postępowania i plan ważnych wydarzeń w parafii. Podsumowując: skutecznie zarządzający proboszcz jest kierownikiem w swojej parafii. Do zadań kierownika należy wyznaczanie celów, kontrola ich realizacji oraz motywowanie do działania. W wyznaczaniu celów sprzyja dobrze przygotowany zakres obowiązków, kontrolę realizacji zadań wspierają robocze spotkania, zaś umiejętne motywowanie zwiększa samodzielność i skuteczność pracowników. Karolina Daszkiewicz-Ścibak psycholog pracy Podstawa prawna Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94). ORZECZNIC T WO Ważność czynności prawnych dokonywanych przez proboszcza Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2004 r., IV CK 108/03, opubl. OSNC 2005/4/65 1. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 29, poz. 154 ze zm.) uznała kompetencję proboszczów do reprezentowania parafii w stosunkach majątkowych z osobami trzecimi w sposób i na zasadach określonych w kodeksie prawa kanonicznego. 2. Ważność dokonanych przez proboszcza czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego zarządzania, określonych w statucie lub stosownym akcie biskupa die- Nr 1 • Październik 2011 cezjalnego, zależy od uprzedniego pisemnego upoważnienia ordynariusza, a czynności o charakterze alienacji dóbr - od zezwolenia władzy określonej w kanonie 1292 kodeksu prawa kanonicznego. Z uzasadnienia: Według art. 38 k.c., osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie. W konsekwencji jak wynika z art. 39 k.c., a nie, jak przyjął pierwotnie Sąd Apelacyjny, z art. 58 § 1 k.c., dotyczącego nie- Monitor Prawny Proboszcza zgodności treści czynności prawnej z ustawą (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2001 r., III CZP 55/01, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 87) - ważność umowy zawartej przez osobę działającą jako organ osoby prawnej jest uzależniona od tego, aby osoba działająca była rzeczywiście powołana do pełnienia funkcji organu i aby zawarta przez nią umowa mieściła się w zakresie umocowania tego organu do reprezentowania osoby prawnej (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1996 r., I CKN 22/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 75). Organy osoby prawnej, sposób ich obsadzania i zakres ich kompetencji, w szczególności umo- 15 ORZECZNIC T WO cowanie danego organu do reprezentowania osoby prawnej oraz granice tego umocowania, określają przede wszystkim przepisy właściwej ustawy, poza tym, w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych - statut osoby prawnej (art. 35 k.c.). Istotą sporu w niniejszej sprawie jest kwestia podstaw, sposobu i zakresu wpływu kodeksu prawa kanonicznego na ocenę ważności zawartej w dniu 2 grudnia 1992 r. umowy pożyczki. Za podstawę oddziaływania tego kodeksu na wspomnianą umowę nie można uznać art. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Podstaw do oceny ważności zawartej w dniu 2 grudnia 1992 r. umowy pożyczki według postanowień kodeksu prawa kanonicznego dostarczają natomiast przepisy art. 35 i 38 k.c. w związku z art. 3 oraz 5-14 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Przyznanie w art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego osobowości prawnej parafiom nastąpiło w zasadzie przez uznanie ich osobowości prawnej wynikającej z prawa kanonicznego, z pewnymi modyfikacjami, w szczególności tą, że parafia utworzona po wejściu w życie ustawy nabywała, zgodnie z art. 13 ust. 1, osobowość prawną dopiero z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o jej utworzeniu przez władzę kościelną; parafii już istniejących dotyczy art. 72. Podobnie, wskazanie w art. 7 ust. 3 pkt 5 jako organu parafii proboszcza oznaczało respektowanie powołania na tę funkcję dokonanego zgodnie z przepisami prawa kanonicznego. Niewątpliwe przy tym było objęcie kompetencją proboszcza jako organu parafii umocowania do reprezentowania W KO L E J NYC H N U M E R AC H zasady korzystania ze zwolnień od podatku VAT pozyskiwanie środków z funduszy unijnych zawieranie umowy najmu jak chwalić i krytykować pracowników, by stali się prawdziwie samodzielni i skuteczni? ubezpieczenie majątkowe Uwaga! Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część publikacji nie może być kopiowana ani rozpowszechniana w jakiejkolwiek postaci bez zgody wydawcy, gdyż stanowi to naruszenie Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Wydawnictwo nie ponosi odpowiedzialności za skutki decyzji podjętych na podstawie artykułów zamieszczonych w publikacji. 16 Monitor Prawny Proboszcza parafii na zewnątrz także w stosunkach majątkowych. Wniosek taki potwierdzają w szczególności przepisy art. 11 i 52; w pierwszym jest mowa o zobowiązaniach kościelnej osoby prawnej wobec osób trzecich, a w drugim m.in. o nabywaniu i zbywaniu przez nią praw majątkowych. Oba dotyczą również parafii, a ponieważ proboszcz jest w świetle omawianej ustawy jedynym organem parafii, uznanie go za jej organ musiało oznaczać objęcie jego kompetencją także umocowania do zaciągania zobowiązań wobec osób trzecich, nabywania od nich praw majątkowych oraz zbywania im tych praw. Wobec nieokreślenia w ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego zakresu, w jakim proboszcz jest umocowany do reprezentowania parafii w stosunkach majątkowych wobec osób trzecich, należy także przyjąć, że ustawa ta uznała w tym względzie kompetencje proboszcza wynikające z prawa kanonicznego. Wydawca: Wydawnictwa Pastoralne ul. Młynarska 8/12, 01-194 Warszawa tel. 22 244 84 08, faks 22 244 84 10 e-mail: [email protected] www.pastoralne.pl Wydawnictwo jest członkiem Stowarzyszenia Wydawców Katolickich. Wydawnictwa Pastoralne ukazują się nakładem Wydawnictwa Raabe ul. Młynarska 8/12, 01-194 Warszawa NIP: 526-13-49-514, REGON: 011864960 Sąd Rejonowy m. st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy KRS 0000118704 Wysokość Kapitału Zakładowego: 50 000 PLN Zamówienia i prenumerata tel. faks: e-mail: Redakcja Redaktor prowadzący: Bartosz Rakoczy Kierownik redakcji: Anna Konarzewska-Żuczek Sekretarz redakcji: Monika Radecka Grafika i skład: Ireneusz Gawliński Nakład Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o., Warszawa 2011 Nr 1 • Październik 2011
