BIP 152.indd - Biuletyn AGH

Monika Wądrzyk – studentka Wydziału Nauk
Społecznych Stosowanych
Pier Paulo Pasolini –
kino życia i śmierci
W dniach 26.03.–4.04. trwał IX
Festiwal Klasyki Filmowej – FILM
CLASSIC 2006, poświęcony twórczości włoskiego reżysera Piera
Paulo Pasoliniego. Festiwal został
przygotowany przez dr. Bogusława
Zmudzińskiego (Wydział Nauk
Społecznych Stosowanych AGH,
przy współpracy z Włoskim Instytutem Kultury w Krakowie) . Przedsięwzięcie miało na celu przybliżenie polskiemu widzowi dorobku filmowego Pasoliniego. Wybór filmów (tylko długometrażowych)
włoskiego reżysera nie jest przypadkowy, gdyż należy on do nielicznego grona reżyserów światowych lat 60. i 70., którego twórczość filmowa budzi ciągle zainteresowanie, w tym również kontrowersje. Przede wszystkim jednak,
poruszane przez Pasoliniego problemy są nadal aktualne pomimo
upływu lat.
Filmy Pasoliniego nie są łatwe
w odbiorze dla zwykłego widza.
Wymagają skupienia i przynajmniej
pobieżnej znajomości biografii reżysera. A kim był Pier Paulo Pasolini? Znany szerszemu gronu odbiorców jako reżyser, scenarzysta.
Jednak zanim zajął się twórczością
filmową był pisarzem, poetą, eseistą, filozofem kultury. Jego przygoda z filmem zaczęła się w połowie
lat 50., kiedy to został współscenarzystą w filmie „Noce Cabirii” F. Felliniego (1957) . Jako reżyser zadebiutował w roku 1961 filmem „Włóczykij”, którego zaprezentowanie
nie było możliwe podczas Festiwalu. Był zdeklarowanym homoseksualistą, manifestującym swoją
orientację również w swoich filmach, aktywnie działał w partii komunistycznej, hołdując ideologii
marksistowskiej. Z Partii Komunistycznej Włoch został zresztą usunięty jako człowiek bezwartościowy
moralnie. Ponadto, przejawiał kompleks Edypa: fanatycznie nienawidził ojca, kochał natomiast matkę.
Wyraz tej miłości możemy znaleźć
m.in. w filmie „Mamma Roma”.
Twórczość filmowa Pasoliniego
osadzona jest w nurcie neorealizmu, który odcisnął piętno na reżyserze. Warto także podkreślić, że
kino neorealistyczne zrodziło się
po upadku faszyzmu i stanowiło
odpowiedź na kryzys gospodarczy, który dotknął również Włochy.
18
Akcja jego neorealistycznych filmów toczyła się głównie w środowisku ubogiego włoskiego proletariatu, z udziałem niezawodowych
aktów (tzw. naturszczyków) , przy
zachowaniu potocznego języka,
charakterystycznego dla ulicy. Niewątpliwie, wydźwięk jego filmów
jest krytyczny (m.in. w stosunku do
kultury masowej i mieszczańskiej) ,
ale i moralizatorki jednocześnie.
Festiwal poświęcony twórczości
Pasoliniego rozpoczął się od filmu
„Decameron”, zaliczanego do tzw.
„Trylogii życia” w skład, której
wchodzą również: „Opowieści kanterberyjskie” oraz „Kwiat tysiąca
i jednej nocy”. Polskim widzom zostały zaprezentowane dwa obrazy
z „trylogii życia” poza „Opowieściami kanterberyjskimi”. Trylogia ukazuje wybujały erotyzm, miłosne intrygi, a także wrodzona mądrość
i spryt człowieka uwolnionego od
cywilizacyjnego zepsucia. Szczególnie na uwagę zasługuje „Kwiat
tysiąca i jednej nocy”, który pod
względem formy stanowi swego rodzaju powieść szkatułkową, przedstawiającą losy kilku bohaterów,
przy czym historie poszczególnych
jednostek zamykane są w odwrotnej kolejności od ich pojawiania się
w fabule filmu. Tego rodzaju zabieg, zauważalny przez wprawionego widza sprawia, że dalsze losy
bohatera, który pojawił się w filmie
jako pierwszy poznajemy dopiero
w zakończeniu. Trylogia powstała
w wyniku zmęczenia Pasoliniego
konsumpcjonizmem jak również
własną ideologią i wewnętrznym
rozdarciem. Owo wewnętrzne rozdarcie pomiędzy wartościami:
chrześcijańskimi, marksizmem oraz
homoseksualizmem, jest widoczne
w innych filmach reżysera.
Wątki chrześcijańskie przewijające się w wielu jego filmach,
szczególnie w obrazach: „Mamma
Roma”, czy „Ewangelia według św.
Mateusza”. Pasolini odwołuje się
do tematyki religijnej mimo iż jest
ateistą. W filmie „Mamma Roma”
historia prostytutki i jej syna ustylizowana jest na ewangeliczny wątek Maryi i Jezusa. Z kolei w „Ewangelii według św. Mateusza” ukazał
Jezusa jako rewolucjonistę miłości. Mimo to film nie jest subiektywną wersją wydarzeń ewangelicznych, Pasolini pozostał wierny za-
pisom św. Mateusza, chociaż ujęcie postaci samego Jezusa odbiega od utrwalonych wyobrażeń. Powstaje pytanie: czy ateista może
nakręcić ekranizację historii ewangelicznej? Odpowiedź podaje sam
Pasolini: „Jeżeli wiesz, że jestem
niewierzący, to znasz mnie lepiej
niż ja sam. Być może i jestem człowiekiem niewierzącym, ale takim,
który tęskni za wiarą”. Reżyser był
zafascynowany chrześcijaństwem
a w opinii wielu krytyków „Ewangelia wg św. Mateusza” jest najdoskonalszą ekranizacją tekstu biblijnego.
Wątki religijno–ideologiczne Pasolini próbuje połączyć w filmie
„Ptaki i ptaszyska”. Ukazując z jednej strony postać św. Franciszka
z Asyżu, z drugiej z kolei Kruka, reprezentującego poglądy marksistowskie. Film jest swoisty traktatem filozoficznym, w którym reżyser pokusił się o znalezienie punktów styczności pomiędzy chrześcijaństwem, a marksizmem. Przepełniony alegoriami obraz Pasoliniego, zaczerpniętymi m.in. z bajek La
Fontaine’a, to próba przekonania
widza o możliwości współistnienia
obu ideologii.
Pasolini sięga również do dzieł
starożytnych – Sofoklesa i Eurypidesa, by na ich podstawie szukać
korzeni kultury śródziemnomorskiej i uniwersalnych mitów ludzkości („Król Edyp”, „Medea”) .
W umiejętny sposób posługuje się
parabolami, których zadaniem jest
ukazanie powiązań starożytnych
dzieł ze współczesnością. W obu
filmach wyrażona zostaje aktualna
prawda o człowieku. Ponadto, w filmie „Medea” reżyser przedstawia
zderzenie starego świata opartego
na religii ze zlaicyzowanym światem.
W filmach Pasoliniego odnaleźć
można obrazy, w których została
poddana krytyce kultura mieszczańska. W „Teoremacie” Pasolini
ukazał historię mieszczańskiej rodziny, którą nawiedziła nadludzka
istota. Tajemniczy gość uwodzi
wszystkich domowników i obdarza
każdego członka rodziny nowym
życiem, samoświadomością, kluczem, do której staje się seks. Owo
wyzwolenie domowników staje się
niekiedy przyczyną ich autodestrukcji, tak jak w przypadku córki,
która popada w katatoniczne otępienie. Film jest krytyką mieszczańskiego nihilizmu, braku zainteresowań. Ale to tylko powierzchowna
interpretacja obrazu. „Teoremat” to
bardzo osobisty film reżysera.
„Teoremat” można potraktować ja-
ko artystyczną spowiedź, która stanowi próbę pogodzenia sprzeczności w życiu Pasoliniego. Religia,
homoseksualizm i sztuka oraz ideologia marksistowska to siły, które
mogą wydawać się nie do pogodzenia. Film ten jest zatem krzykiem artysty, który próbuje znaleźć
metodę na zespolenie swojej rozbitej i targanej namiętnościami
osobowości.
Pasolini w swoich filmach
przedstawia również ciemną stronę ludzkiej natury. Przykładem może być „Chlew”, który stanowi traktat na temat człowieka i człowieczeństwa. W tym filmie, człowiek
nie różni się wiele od zwierząt poprzez akty kanibalizmu, zoofilii. Paradoksalnie, to najbardziej ludzkimi postaciami w filmie wydają się
być świnie. Obraz ten stanowi krytykę kapitalizmu oraz nieopanowanej chęci zysku, przy wykorzystaniu moralnie wątpliwych środków,
prowadzących jednak do zamierzonego celu.
Budzącym najwięcej kontrowersji dziełem Pasoliniego jest
„Saló, czyli 120 dni Sodomy”. Jest
to próba przeniesienia na ekran
utworu markiza de Sade „120 dni
Sodomy”. Film, podobnie jak dzieło de Sade ukazuje niemoralną naturę człowieka, która zazwyczaj
przysłonięta jest maską dobra. Pasolini przeniósł akcję filmu do marionetkowego państewka Saló,
w którym zorganizowana została
kilkudniowa orgia, w której udział
biorą faszystowscy dygnitarze oraz
grupa młodych ludzi. Przedstawiona wyuzdana seksualność, wymykająca się poza jakiekolwiek społeczne normy zachowań, prowadzi
nieuchronnie do destrukcji osobowości nie tylko ofiar, ale także
oprawców. Obraz ten jest także testamentem samego artysty, wyrazem upadku wcześniejszych ideałów, rozbitej osobowości. Był to
ostatni film Pasoliniego. Tuz przed
jego premierą został zamordowany (2 listopada 1975 r.) .
Twórczość Pasoliniego nadal
cieszy się zainteresowaniem wśród
widzów, o czym świadczyła m.in.
frekwencja podczas Festiwalu. Filmy Pasoliniego poruszają bowiem
ciągle aktualne problemy i dlatego
też chętnie powraca się do jego
twórczości. Oczywiście, filmy włoskiego reżysera nie wyjaśniają wielu problemów, z jakimi boryka się
współczesność, podobnie jak niewyjaśniona do końca zagadkowa
śmierć artysty. Pasolini bowiem
mógł zginąć w wyniku politycznej
zemsty.
BIP 152 – kwiecień 2006 r.