glutation - extrasport.pl

GLUTATION
TWÓJ KLUCZ DO ZDROWIA
Dr. n. med. Jimmy Gutman
Słowo wstępne: dr. n. med. Gustavo Bounous
"C,
HiM^i^'-
X , * ^ -i
i G-^n,^
^^
Czwarte wydanie międzynarodowego bestsellera o zdrowiu
Jak podnieść poziom glutationu (GSH) - najważniejszego przeciwutleniacza w twoim
organizmie, paliwa dla twojego układu odpornościowego i kluczowego czynnika
detoksykacyjnego? Książka ta dokładnie opisuje zmagania z wieloma powszechnie
występującymi problemami zdrowotnymi.
Słowo wstępne autorstwa dr. n. med. Gustavo Bounousa, „ojca" stymulujących układ
odpornościowy białek serwatki, autora „Breakthrough in Celi Defense"
Redakcja i rysunki: Stephen Schettini
Podziękowania
Książka ta omawia produkcję i wykorzystywanie glutationu (GSH) przez ludzki organizm.
Proponuje także strategie, które zgodnie z wynikami badań naukowych mogą przynosić nam
korzyści zarówno w zdrowiu, jak i w chorobie. Wiedza o glutationie jest jeszcze w powijakach,
ale błyskawicznie ewoluuje w miarę, jak odkrywane są nowe możliwości prewencyjne
i terapeutyczne. Czytelników z problemami zdrowotnymi, przyjmujących leki lub podda­
wanych innego typu leczeniu, zachęcamy, aby skonsultowali się z lekarzem, nim zaczną
stosować się do wskazówek przedstawionych w tej książce.
Autorzy i wydawca nie biorą odpowiedzialności za wykorzystanie lub zastosowanie w praktyce
informacji podanych w tej książce.
GLUTATIONE - YOUR KEY TO HEALTH, dr. n. med. Jimmy Gutman
© Copyright 2008 Jimmy Gutman & Stephen Schettini, Montreal, Kanada
Wydano w Kanadzie przez Kudo.ca Communications Inc., Montreal
REDAKCJA: Stephen Schettini. Projekt i ilustracje: Stephen Schettini
Wydrukowano w Kanadzie
W mojej pracy wykorzystałem setki prac teoretycznych, doświadczeń laboratoryjnych i badań
klinicznych autorstwa dr. Gustavo Bounousa. Często także prowadziłem z nim długie
rozmowy. Z jego cudowną inteligencją, urokiem i mądrością dr. Bounous przekonał mnie
i wielu innych lekarzy o niezwykłej mocy glutationu (GSH). Moja wdzięczność dla niego jest
bezgraniczna.
Dziękuję dr. Wulfowi Drogę, który był moim kolejnym nauczycielem. Dziękuję Johnowi
Moltonowi, który był moim najlepszym studentem. I na koniec dziękuję dwojgu ludziom,
których nigdy nie spotkałem, a którzy mieli głęboki udział w tworzeniu naszej wiedzy
o glutationie: Altonowi Meisterowi i Mary Anderson.
Książka ta nie może być powielana ani rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie, włączając
w to środki zapisu elektronicznego, mechanicznego i kserograficznego, lub przechowywanie
w systemie magazynowania danych bez pisemnej zgody wydawcy, poza użyciem krótkich
cytatów w pracach przeglądowych.
HISTORIA WYDANIA
Pierwsze wydanie, 1998: The Ultimate GSH Handbook
ISBN 0-9687078-0-7
Wydano w Kanadzie przez Gutman & Schettini Inc., Montreal
Drugie wydanie, 2000: Glutatione - Your Body's Most Powerful Healing Agent
ISBN 0-9687078-2-3
Wydano w Kanadzie przez Gutman & Schettini Inc., Montreal
Trzecie wydanie, 2002: Glutatione - Your Body's Most Powerful Protector
ISBN 0-9731409-0-9
Wydano w Kanadzie przez Kudo.ca Communications Inc., Montreal
Pierwszy nakład, listopad 2002
Drugi nakład, wrzesień 2004
Czwarte wydanie, 2008: Glutatione - Your Key to Health ISBN 0-9731409-0-9
Wydano w Kanadzie przez Kudo.ca Communications Inc., Montreal
Konsultacja medyczna tłumaczenia polskiego dr. Grażyna Tuganowska
Wydanie polskie Wydawnictwo SKOCZEK
ISBN 83-914046-3-3
2
3
1
SPIS TREŚCI
Dr. Jimmy Gutman jest wysoko wykwalifikowanym lekarzem medycyny ratunkowej, który
obecnie pracuje jako lekarz rodzinny. Studiował na University of Calgary, a następnie podjął
staż z medycyny ratunkowej na Emory University w Georgii, gdzie był głównym stażystą.
Po powrocie do Kanady rozpoczął wspaniałą karierę, zostając ostatecznie Undergraduate
Director and Residency Training Director of Emergency Medicine na McGill University
w Montrealu.
Był organizatorem międzynarodowych konferencji, jak również prelegentem, uczestniczył w
nauczaniu tysięcy lekarzy i studentów. Zasiada w ławach wielu instytucji akademickich
i medycznych zajmujących się polityką i edukacją. Często występuje w amerykańskim radiu
i telewizji opowiadając o roli glutationu w zdrowiu i chorobie.
Słowo wstępne
Przedmowa
Nota od wydawcy
Wprowadzenie
GLUTATION W ORGANIZMIE
WAŻNA
UW
Glutation jako suplement diety
1.
Glutation (GSH)
GLUTATION - TWÓJ KLUCZ DO ZDROWIA
Glutation (GSH) jest czymś więcej niż tylko kolejnym antyoksydantem - jest
najpotężniejszym obrońcą i uzdrowicielem twojego organizmu. Chroni przed bakteriami,
wirusami, toksynami, zanieczyszczeniem środowiska, a nawet nowotworami. Tylko
wtedy, gdy twoje komórki dostają materiał budulcowy, którego potrzebują do produkcji
tej wyjątkowej molekuły, mogą utrzymać twój układ immunologiczny w najlepszym
zdrowiu.
W tej książce dr. Jimmy Gutman wyjaśnia, czego potrzebujesz, żeby podnieść poziom
glutationu i jak twój układ odpornościowy, układ antyoksydacyjny i układ
detoksykacyjny współpracują z glutationem, aby zminimalizować zagrożenie chorobami,
starzeniem i zanieczyszczeniem środowiska.
CZĘŚĆ PIERWSZA
2.
AUTOR
Dr. Jimmy Gutman jest światowej sławy ekspertem w dziedzinie roli glutationu
w zdrowiu i chorobie. Często występuje w radiu i telewizji, regularnie także wygłasza
wykłady dla lekarzy i szerokiej publiczności w całej Ameryce Północnej.
3.
AGA
Znaczenie glutationu
Badania nad glutationem
Cząsteczka GSH
Utlenianie i przeciwutlenianie
Glutation jako główny antyoksydant
Glutation jako stymulator układu immunologicznego
Glutation jako czynnik uczestniczący w detoksykacji
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
GSH a detoksykacja
•
12
13
14
15
16
16
16
18
27
18
18
20
21
23
24
24
25
26
Toksyny, glutation a zdrowie
Opisy przypadków
Zapobieganie
Palenie i tytoń
Promieniowanie
Toksyczność metali ciężkich
Toksyczne działanie rtęci
Amalgamaty dentystyczne
Opis przypadku
Zatrucie ołowiem
Choroby środowiskowe
Zespół chronicznego zmęczenia (CFS), Gulf War Syndrome
(GWS), i złożona wrażliwość chemiczna
Opis przypadku
Podsumowanie
27
28
29
29
30
31
31
32
34
34
35
Układ odpornościowy (immunologiczny)
Odpowiedź immunologiczna
Układ immunologiczny i GSH
39
40
40
GSH i układ odpornościowy
39
36
38
38
5
4.
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
Podnoszenie poziomu glutationu
Prekursory glutationu i komórkowa fabryka
Leki
NAC (N-acetylocysteina)
SAM (S-adenozylometionina)
OTC(OTZ)
Monoestry i diestry GSH
Produkty naturalne
Glutation stosowany doustnie
Cysteina (L-cysteina)
Metionina (L-metionina)
Melatonina
Glutamina
Kwas liponowy
Sylimaryna (ostropest plamisty)
Białka serwatki
Bioaktywne białka serwatki
Kofaktory uczestniczące w produkcji GSH
Selen
Witaminy Bi i B2
Witaminy Bf, i B12 oraz kwas foliowy
Witamina C
Witamina E
Inne mikroelementy
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
CZĘŚĆ DRUGA
GLUTATION W ZDROWIU
5.
Nowotwór
I ZDROWIENIU
Kancerogeneza
GSH i nowotwór
Zapobieganie nowotworom
Możliwości terapeutyczne
Zapobieganie i leczenie efektów ubocznych
Niedożywienie i wyniszczenie organizmu
Przypadki kliniczne
44
63
64
42
43
44
45
45
47
47
48
48
48
48
49
49
50
51
52
52
53
54
54
55
55
56
57
57
58
59
64
66
66
68
70
70
71
6.
7.
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
GSH a starzenie
GSH a starzenie
Starzenie, a usuwanie toksyn
Starzenie a aktywność fizyczna
Odporność, starzenie a glutation
Reumatoidalne zapalenie stawów
Podsumowanie
Choroba Parkinsona
Objawy i przyczyny
Leczenie
Choroba parkinsona i glutation
Opisy przypadków
Podsumowanie
Przyczyny
76
81
71
73
76
78
78
78
79
79
81
81
82
82
83
84
8. GSH a choroba Alzheimera
85
9.
Choroby serca, udary i cholesterol
87
10..
Cukrzyca
96
11.
Wątroba i zapalenie wątroby
Opis przypadku:
Podsumowanie
Niedobór błonnika
Choroby serca
Udar
Cholesterol i tworzenie blaszki miażdżycowej
GSH i miażdżyca
GSH i cholesterol
GSH i uszkodzenia reperfuzyjne
GSH i krążenie
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
Cukrzyca i układ immunologiczny
Rola glutationu w cukrzycy
Przypadek kliniczny
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
Hepatitis indukowana toksynami
Hepatitis zakaźna
85
86
100
87
87
88
89
91
92
92
93
93
94
97
97
98
98
99
100
100
7
12.
Przewlekła hepatitis
Zapobieganie
GSH w wątrobie
GSH w leczeniu wirusowego zapalenia wątroby
Przypadek kliniczny
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
AIDS
Ludzki wirus niedoboru odporności (HIV)
Rola GSH w AIDS
Przypadek kliniczny
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
101
101
102
102
103
103
104
105
105
106
108
109
110
13. Stwardnienie rozsiane (SM)
111
14.
115
Procesy oksydacyjne a stwardnienie rozsiane
Glutation a stwardnienie rozsiane
Selen a stwardnienie rozsiane
Podsumowanie
15.
Choroby płuc
Antyoksydanty i płuca
Astma
Przypadek kliniczny
Zapalenie oskrzeli, rozedma płuc i COPD
Palenie tytoniu i GSH
Zespół niewydolności oddechowej dorosłych (ARDS)
Zwłóknienie płuc
Przypadek kliniczny
Mukowiscydoza
Przypadek kliniczny
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
Choroby układu pokarmowego
Zapalenie żołądka
Wrzody żołądka
Przypadek kliniczny
Nowotwór żołądka
GSH i żołądek
Ostre zapalenie żołądka
Zapalenie trzustki
Choroba zapalna jelit
Wrzodziejące zapalenie okrężnicy
Przypadek kliniczny
Choroba Leśniewskiego - Crohna
GSH w chorobie zapalnej jelit
Wnioski
Zapalenie trzustki
Choroba zapalna jelit
PIŚMIENNICTWO
16.
112
112
113
114
115
117
118
118
119
120
121
121
122
122
123
124
17.
127
127
128
129
129
129
130
18.
131
132
133
133
133
134
135
135
135
136
Niewydolność nerek i dializa
138
Oczy, uszy, nos, gardło i zęby
144
Ciąża, laktacja i poród
153
Hemodializa
Dializa otrzewnowa
GSH i niewydolność nerek
GSH i dializa
Przypadek kliniczny
Pobieranie białka i niewydolność nerek
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
Okulistyka
Katarakta
Przypadek kliniczny
Degeneracja plamki żółtej
Jaskra
Ucho, nos i gardło
Glutation w górnych drogach oddechowych
Zapalenie zatok
Infekcja ucha
Głuchota i utrata słuchu
Ekspozycja na hałas
Utrata słuchu wywołana lekami i toksynami
Stomatologia
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
Stan przedrzucawkowy i GSH
Cukrzyca ciężarnych i cukrzyca w czasie ciąży
138
138
139
139
140
141
141
142
144
144
145
145
146
146
146
147
148
148
148
149
150
150
151
153
154
9
19.
20.
21.
22.
10
GSH i cukrzyca w ciąży
Toksyny i teratogeny w ciąży
GSH i toksykologia w ciąży
Alkohol i tytoń
Inne toksyny
GSH, poród i okres noworodkowy
Tlen - źródło życia i stresu oksydacyjnego
GSH i laktacja
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
154
154
155
155
156
156
156
157
157
158
Urazy i poparzenia
160
PSYCHO-NEUROBIOLOGIA
166
Uraz fizyczny
Poparzenia
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
Schizofrenia
Zespół Downa
GSH a sen....
Opis przypadku
Choroba Huntingtona
Podsumowanie
166
168
168
169
169
169
171
Schorzenia skóry
174
171
171
172
172
173
GSH i choroby skóry
174
Łuszczyca
174
Przypadek kliniczny
175
Zapalenie skóry
175
Uszkodzenia skóry spowodowane promieniowaniem słonecznym
i ultrafioletowym
176
Przypadek kliniczny
177
Wniosek
178
PIŚMIENNICTWO
179
Glutation i zdrowie mężczyzny
181
Autyzm
188
Problemy z prostatą
Przerost prostaty
Nowotwór prostaty
Przypadek kliniczny
Męska niepłodność
Łysienie i utrata włosów
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
24.
160
162
162
164
PADACZKI
Leczenie
Uszkodzenia wolnorodnikowe w padaczkach
Poziom glutationu w padaczkach
Glutation chroni przed padaczkami
Podsumowanie
23.
Przyczyny autyzmu
Trop rtęciowo-thimerosalowy
Glutation i autyzm
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
CZĘŚĆ TRZECIA
181
181
182
183
184
184
185
186
188
189
189
190
191
GLUTATION W UTRZYMYWANIU ZDROWIA
25.
Wysiłek fizyczny i osiągnięcia sportowe
193
194
26.
202
Ćwiczenia fizyczne i zdrowie
Starzenie i ćwiczenia fizyczne
Ćwiczenia fizyczne i układ immunologiczny
Syndrom przetrenowania
Stres oksydacyjny
GSH i osiągnięcia sportowe
Glutation i detoksykacja u sportowców
Przypadki kliniczne
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
Stres, glutation i dobre zdrowie
Dobry sposób starzenia
Zachorowalność i śmiertelność
Moja praca mnie zabija
Stres
Plaga XXI wieku
Medycyna komplementarna lub medycyna alternatywna
Wniosek
PIŚMIENNICTWO
SŁOWNICZEK
194
194
195
195
196
196
198
198
199
200
203
204
205
205
206
209
210
211
213
11
Słowo wstępne
Dr. n. med. Gustavo Bounous
Pod koniec lat 70. Department of Medicine (McGill University) we współpracy z innymi
Canadian Medical Schools rozpoczął szeroko zakrojony projekt Research on Nutrition,
obejmujący kilka gatunków zwierząt. Mój zespół, składający się wówczas z lekarzy
i immunologów zatrudnionych w Montreal General Hospital, był podekscytowany danymi
wyraźnie łączącymi spożycie białka z optymalnym stanem zdrowia.
Po badaniach obejmujących wiele różnych źródeł białka i związane z nim potencjalne
korzyści oraz po wydaniu licznych publikacji otrzymaliśmy koncentrat białek serwatki.
Szwajcarska firma pragnęła dowiedzieć się, czy ten proszek może mieć komercyjne
zastosowanie jak żywność. Białka serwatki były wówczas traktowane głównie jako produkt
uboczny przemysłu mleczarskiego i większość z nich była odrzucana jako nieprzydatna do
celów spożywczych.
Ku naszemu zdziwieniu, to szczególne białko nie tylko miało odpowiednią wartość
odżywczą, ale także było zdolne do pobudzania odpowiedzi immunologicznej, co stwierdzono
u wielu gatunków zwierząt na podstawie pomiaru różnych parametrów. Minęło jednak kilka
lat, nim naukowcy odkryli, że ta partia białka jest bogata w materiał budulcowy potrzebny
organizmowi do syntezy glutationu. Zainteresowanie moich zespołów badawczych skierowało
się wówczas w stronę wyjaśnienia wpływu podniesionego poziomu glutationu na układ
odpornościowy.
Jednak sukces naszego laboratorium nagle został przerwany, a ja zupełnie nie miałem
pojęcia, dlaczego tak się stało. Po kilku miesiącach szczęśliwie natknąłem się na parę
informacji, które dały mi odpowiedź. Producent białka, które badaliśmy, został zmuszony do
zmiany metod produkcyjnych - zaczął używać bardziej agresywnych metod pasteryzacji, w
tym wysokiej temperatury. Okazało się, że specyficzne białka potrzebne organizmowi do
syntezy glutationu były bardzo wrażliwe na wysoką temperaturę, ulegały degradacji i traciły
swoją zdolność podnoszenia poziomu glutationu.
Moja udana współpraca z wielkimi naukowcami zaowocowała kolejnym szczęśliwym
zbiegiem okoliczności w postaci spotkania z osobami ze zmysłem do robienia interesów.
Pomogli mi oni w skomplikowanym i wymagającym znacznych nakładów finansowych
procesie opatentowania metody stosowania niezdenaturowanych białek serwatki do
podnoszenia poziomu glutationu. Wspólnie daliśmy północnoamerykańskiemu przemysłowi
mleczarskiemu przepis na wytwarzanie tych delikatnych białek w sposób, który zachowywał
ich biologiczną zdolność do wpływania na syntezę glutationu.
Było dla nas oczywiste, że był to ważny przełom, ale wówczas wiedza o glutationie nie
była tak rozwinięta, jak jest dzisiaj. Medycynie nie było wiele wiadomo o zdrowotnych
skutkach podniesienia poziomu glutationu. Byłem zarówno przytłoczony, jak i uszczęśliwiony
prawdziwą eksplozją badań nad glutationem, jaka nastąpiła w ostatnich latach.
Dr. Jimmy Gutman stał się liderem w prezentowaniu szerokiej publiczności tego
złożonego zagadnienia. Spędził wiele lat, badając glutation i jego szerokie zastosowania
kliniczne, napisał kilka książek w prostych słowach wyjaśniających te ważne odkrycia. Jego
doświadczenie lekarza i wykładowcy doskonale przygotowało go do tego zadania. Strony tej
książki zawierają jasne wyjaśnienia, zrozumiałe także dla większości laików, ale są one
podparte ogromnym zbiorem opublikowanych badań naukowych, które powinny
usatysfakcjonować nawet najbardziej obsesyjnego naukowca. Przeglądając manuskrypt książki,
sam odkryłem masę fascynujących faktów dotyczących działania glutationu.
Jestem wdzięczny dr. Gutmanowi za przedstawienie światu badań nad glutationem.
Dziękuję mu także za współpracę, inspirujące dyskusje oraz przyjaźń przez długie lata.
12
Przedmowa
Moją lekarską specjalizacją jest medycyna ratunkowa. Spędziłem wiele dyżurów na oddziale
ratunkowym, ale prowadziłem także badania naukowe, uczyłem i zarządzałem. Jestem tak
zwanym klinicystą akademickim. Dziś praktykuję medycynę rodzinną, ale ciągle skupiam się
na przekazywaniu wiedzy, doświadczenia, które dobrze przygotowało mnie do napisania tej
książki.
Lekarzowi medycyny ratunkowej nie jest łatwo podejmować błyskawiczne decyzje
z pełnym przekonaniem. Innym problemem jest przekazanie tej umiejętności studentom.
W końcu jednak, nic nie daje większego poczucia satysfakcji, niż zobaczenie, jak nowicjusz,
początkowo mdlejący na widok krwi, staje się szefem zespołu urazytologów. Taka satysfakcja
ciągle podsyca moją pasję uczenia. Ta książka zrodziła się z tej samej pasji. Starałem się
przedstawić zebrany w niej materiał w zaawansowany, ale zwięzły sposób, mając nadzieję, że
udało mi się uchronić Czytelników przed detalami technicznymi i żargonem. Moim celem było
zdobycie możliwie najszerszej rzeszy odbiorców. Jednakże medycyna jest medycyną i część
fachowej nomenklatury przeniknęła do tekstu. Dla Waszej wygody na końcu książki
zamieściłem obszerny słowniczek.
Mój sposób prezentowania wiedzy jest oparty na metodzie nauczania, którą
rozwinąłem podczas pracy ze studentami - ja dostarczam materiału, ale nauczenie się go jest
waszym zadaniem. Książka tych rozmiarów traktująca o tak wielu zagadnieniach medycznych
- każde z nich jest przedmiotem zainteresowania osobnej gałęzi medycyny - może tylko
zasygnalizować omawiane problemy. Aby dokładnie zrozumieć korzyści płynące z GSH,
powinniście wyjść poza ten wprowadzający w zagadnienie tekst. Sądzę, że oprócz zawartości
każdego z rozdziałów, kluczową częścią tej książki jest obszerny spis piśmiennictwa
znajdujący się na końcu każdego z rozdziałów. Mam nadzieję, że sięgniecie do tych
materiałów.
Napisawszy to wszystko, mam szczerą nadzieję, że ta skromna przedmowa dostarcza
pewnych wyjaśnień i zachęca Was do dogłębniejszego zapoznania się z GSH i ludzkim
układem odpornościowym.
Naszym zadaniem jest zdobywanie najaktualniejszych danych w wyniku ciągłego
poprawiania i rozszerzania tej książki. Aby czynić to z dobrym skutkiem, potrzebujemy
Waszych opinii. Prosimy o podzielenie się z nami swoimi przemyśleniami, a przede wszystkim
pomysłami, co powinno znaleźć się w kolejnych wydaniach książki.
Dr. n. med. Jimmy Gutman
13
Nota od wydawcy
Wprowadzenie
Było to ponad dziesięć lat temu, wiosną 1997 roku, gdy dr. Jimmy Gutman po raz pierwszy
wspomniał mi o glutationie. To małe białko odkryto w ludzkim organizmie całe dekady temu,
ale nie było ono szczególnie dokładnie przebadane. Teraz, jak mi powiedział dr. Gutman,
zyskuje więcej uwagi, szczególnie odkąd są dostępne nowe naturalne sposoby podnoszenia
poziomu GSH. Jego podekscytowanie było zaraźliwe. Gdy tak siedziałem i słuchałem,
zacząłem po raz pierwszy interesować się działaniem układu immunologicznego i wyjątkową
historią glutationu w zdrowiu i chorobie.
Wydawało mi się to opowieścią o nieożywionych molekułach pasujących do
biochemicznej łamigłówki, jakby dokładnie wiedziały, dokąd iść i co robić. Byłem porażony
przez zagadkę życia i głęboko poruszony działaniami organizmu mającymi na celu utrzymanie
dobrego zdrowia. Jaśniej zdałem sobie sprawę, że optymalnie działający układ odpornościowy
jest lekarstwem sam z siebie.
Odtąd dr. Gutman zgłębiał wiedzę o GSH i z dobrymi skutkami dzielił się nią
z innymi. Przestudiowanie wyników setek badań czyni go lekarzem najlepiej na świecie
poinformowanym o roli GSH. Ta książka, która rozpoczęła się od marnych stu stron objętości,
rozrosła się do rozmiarów prawdziwej biblii dla tysięcy ludzi, dla których glutation jest teraz
podstawowym słowem.
Weź do ręki jakiekolwiek czasopismo medyczne lub magazyn o zdrowiu, a jest wielka szansa,
że natrafisz na kolejny artykuł opisujący dobroczynne działanie GSH (glutationu).
Przeszukanie internetowych medycznych baz danych przynosi listę ponad dwudziestu tysięcy
dotyczących tego zagadnienia artykułów wydanych w ciągu ostatnich pięciu lat. To maleńkie
białko jest znane medycynie od dziesiątek lat, skąd więc wzięło się to nagłe zainteresowanie?
Z nowych odkryć dotyczących roli GSH w ludzkim układzie odpornościowym.
W tym samym czasie wśród mieszkańców Ameryki Północnej w bezprecedensowy
sposób wzrosła świadomość prozdrowotna. Przejmujemy coraz większą odpowiedzialność za
swoje zdrowie i pogłębiamy wiedzę o zasadach profilaktyki. Napędza to rozwijający się
przemysł związany z suplementami odżywczymi, fitnessem i dietą. Nasze zainteresowania są
na czasie, ale nie są zbiegiem okoliczności. Średnia wieku w społeczeństwach rozwiniętych
gospodarczo wydłuża się, a nasz, już i tak przeciążony, system opieki zdrowotnej musi
zmierzyć się z dodatkowym problemem starzejącego się społeczeństwa. Mamy też problemy
dotyczące środowiska naturalnego:
zmniejszanie się warstwy ozonowej,
ogólne
zanieczyszczenie, rozszerzanie się zasięgu występowania toksyn i trucizn. Te zagadnienia nie
są należycie pojmowane nawet przez ekspertów. Media straszą nas doniesieniami o kolejnych
chorobach zakaźnych, które stają się oporne na współcześnie stosowane antybiotyki. Nazwy
chorób nieznanych jeszcze trzydzieści lat temu dziś są w codziennym użytku: AIDS, zespół
chronicznego zmęczenia, gorączka zachodniego Nilu, fibromialgia, SARS i inne. Niedający się
uniknąć stres codziennego życia sprzyja rozwojowi nowotworów, chorób serca i problemów ze
strony układu pokarmowego. Antybiotyki stają się mniej efektywne, odkąd mikroorganizmy
nauczyły się, jak nas przechytrzyć. Stara maksyma, że leczyć się należy wtedy, gdy jest się
chorym, ustępuje miejsca poglądowi, że lepiej zapobiegać, niż leczyć.
I w tym miejscu pojawia się moja osoba. Dr. Gutman znał moje doświadczenie
w redagowaniu tekstów medycznych i zaprosił mnie do współpracy nad tą książką. Dr. Gutman
jest odpowiedzialny za treść tej książki, ja - za jej formę.
Moim zadaniem było nadzorowanie sposobu prezentowania informacji, w tym
najważniejsze - pilnowanie, aby były one podane w sposób przystępny dla szerokiego grona
odbiorców. W trakcie powstawania książki wprowadziliśmy wiele zmian i poprawek, ale
prawie nigdy nie dochodziło do nieporozumień. Naukowe podejście dr. Gutmana przetrwało
prawie niekończący się proces wydawniczy. Z mojej strony, jestem usatysfakcjonowany, że
każdy, kto będzie chciał tak zrobić, przy niewielkim wysiłku będzie mógł korzystać osobno
z któregokolwiek rozdziału książki.
Praca z dr. Gutmanem była przyjemnością i poszerzającym horyzonty
doświadczeniem. Nie jestem lekarzem, ale bywam pacjentem i przez lata przekonałem się, że
samo zdobycie wiedzy medycznej nie czyni lekarza dobrym lekarzem. W rzeczywistości
wydaje się, że tylko nieliczni lekarze posiedli niezbędnego ducha uzdrawiania. Dr. Gutman jest
jednym z nich. Łączy w sobie osobistą uczciwość i empatię z naukową dociekliwością. Mam
nadzieję, że czytając tę książkę, docenicie jego wiedzę tak samo, jak ja to zrobiłem.
Stephen Schettini
Stephen Schettini jest pisarzem i grafikiem z. Montrealu, dyrektorem Kudo.ca Communications
i Quiet Mind Seminars oraz gospodarzem www.schettini.com
14
Obserwujemy dziś zwrot ku dwóm kierunkom. Z jednej strony, rozwija się medycyna
konwencjonalna. Z drugiej, wzrasta zainteresowanie medycyną alternatywną lub
„uzupełniającą" („komplementarną"). Co szczególnie fascynujące, lekarze praktycy zaczynają
stawać ponad podziałami. Po dziesiątkach lat odrzucania komplementarne metody leczenia
wreszcie znalazły uznanie w świecie naukowym. To wspaniała wiadomość dla wszystkich
pacjentów i lekarzy praktyków. Skutkiem jest zwrot ku metodom terapeutycznym
o rozleglejszym działaniu. Po raz pierwszy od dziesięcioleci lekarze podkreślają, że dieta, styl
życia, ćwiczenia fizyczne i duchowy spokój są integralną częścią zdrowia i skutecznej terapii.
Obok zrównoważonej diety i świeżych produktów żywnościowych, zalecenia dietetyczne
obejmują suplementację witaminami i innymi produktami naturalnymi.
Ta książka traktuje o GSH - substancji naturalnie wytwarzanej w organizmie do walki
z chorobami i starzeniem. Dowiecie się z niej, jak podnieść poziom GSH w swoim organizmie,
co pomoże chronić się przed zanieczyszczeniem środowiska i chorobami cywilizacyjnymi. Tak
lekarze jak i pacjenci powinni być otwarci, ale też i krytyczni w stosunku do potencjalnych
narzędzi diagnostycznych i terapeutycznych, zarówno konwencjonalnych, jak i alternatywnych.
Takie podejście zostało zaprezentowane w tej książce. Przyjrzeliśmy się różnym sposobom
zwiększania poziomu GSH. Wszystkie informacje są oparte na badaniach naukowych. Aby
uprościć sposób przekazu, zrezygnowaliśmy z typowych przypisów, ale na końcu każdego
rozdziału podaliśmy materiały źródłowe. Rozmiar, różnorodność i rzetelność danych płynących
z badań nad GSH jest oszołamiająca i nie pozostawia wątpliwości co do jego znaczenia
w organizmie. Zachęcamy Was do zapoznania się z tymi materiałami, ale nie po to, byście
ugrzęźli w suchych faktach. Załączyliśmy zatem także anegdoty ilustrujące, że GSH nie jest
tylko abstrakcyjnym pojęciem, ale czymś, co wpływa na nasze codzienne zdrowie i dobre
samopoczucie.
Mamy nadzieję, że książka ta pomoże Wam pomóc sobie samym i Waszym
najbliższym. Dobrej lektury i dobrego zdrowia!
15
CZĘSC PIERWSZA
GLUTATION W ORGANIZMIE
[ROZDZIAŁY OD 1 DO 4]
Część pierwsza ogólnie opisuje glutation (GSH). Jej cztery
rozdziały opisują sam glutation, jego rolę w detoksykacji,
udział
w
odpowiedzi
immunologicznej
oraz
sposoby
podnoszenia poziomu GSH w organizmie. Część druga
opisuje wpływ niskiego poziomu GSH na rozwój określonych
chorób oraz sposób, w jaki suplementacja GSH może pomóc
organizmowi w walce z nimi. Część trzecia omawia
prewencyjne korzyści ze zwiększenia poziomu GSH u osób
cieszących się dobrym zdrowiem.
WAŻNA UWAGA
Glutation jako suplement diety
Musimy na samym początku wyjaśnić często błędnie
pojmowaną część historii o glutationie. Ci, którzy po raz
pierwszy dowiedzą się o glutatione, biegną do apteki lub
sklepu ze zdrową żywnością, kupują go i „biorą". Choć
glutation jest dostępny w takiej formie, spożywanie glutationu
ma znikomy wpływ na wasze zdrowie. Jest szybko rozkładany
w układzie pokarmowym i wydalany. GSH musi być
wytwarzany wewnątrz organizmu, właśnie tam, gdzie potem
występuje - w każdej komórce waszego organizmu. Jedynym
efektywnym sposobem podnoszenia glutationu jest więc
dostarczanie organizmowi budulca potrzebnego do jego
produkcji. Na rynku farmaceutycznym pojawiły się pewne
leki, takie jak NAC, które dostarczają prekursorów do syntezy
GSH. Istnieją także naturalne sposoby podnoszenia poziomu
glutationu, wśród których szczególnie interesujące są
niezdenaturowane (bioaktywnej białka serwatki. Przewijają
się one przez całą książkę, ale dokładnie zostały opisane
w rozdziale 4.
16
NEUROLOGIA
- choroba Parkinsona
- choroba Alzheimera
- napady padaczkowe
- stwardnienie rozsiane
- autyzm
UKŁAD ODDECHOWY
- rozrzedzanie śluzu
(np. w mukowiscydozie)
- astma
- chroniczne zapalenie oskrzeli
- rozedma płuc
- zwłóknienie płuc
UKŁAD SERCOWO-NACZYNIOWY
- zapobieganie chorobom serca
- zapobieganie udarom
- zapobieganie miażdżycy
- zapobieganie uszkodzeniom
reperfuzyjnym
UKŁAD POKARMOWY
- choroba zapalna jelit
- zapalenie wątroby
- niedożywienie
- zapalenie trzustki
- wrzody pokarmowe
CHOROBY ZAKAŹNE
I IMMUNOLOGIA
- przeciwwirusowy (AIDS, wirus zapalenia
wątroby, opryszczka, przeziębienie, itp.)
- infekcje bakteryjne
- niektóre zaburzenia autoimmunologiczne
- syndrom chronicznego zmęczenia
- immunosupresja
NOWOTWORY
- zapobieganie nowotworom
- zahamowanie wzrostu guza
- usuwanie kancerogenów i mutagenów
- przeciwdziałanie oksydacyjnym
uszkodzeniom DNA
- zapobieganie wyniszczeniu organizmu
- łagodzenie efektów ubocznych chemioi radioterapii
METABOLIZM
- wzmacnia kondycję sportową
- skraca czas rekonwalescencji po
kontuzjach lub innym stresie
- obniża poziom cholesterolu i utlenianie
LDL
- podnosi poziom hemoglobiny
w niewydolności nerek
TOKSYKOLOGIA
- przedawkowanie niektórych leków
- palenie tytoniu, wdychanie spalin
samochodowych
- zanieczyszczenia, w tym metale
ciężkie i pestycydy
- zapobiega utracie słuchu
spowodowanej hałasem
- detoksykuje wiele powszechnie
znanych kancerogenów
Tabela . 1 Możliwe kliniczne zastosowania podawania GSH
17
!• Glutation (GSH)
Nie wiem, czy już kiedyś słyszeliście słowo „glutation". Jednakże badacze i naukowcy wciąż
odkrywają znaczenie tego związku w zdrowiu i w chorobie i ciągu kilku najbliższych lat nazwa
ta stanie się tak samo znana, jak „cholesterol" czy „witamina". Wasze życie zależy od
glutationu. Bez niego wasze komórki umarłyby wskutek nagromadzenia się toksyn i braku
obrony przed stresem oksydacyjnym. Jeśli chcielibyście wyobrazić sobie jeszcze więcej
kłopotów, wasz organizm byłby bezbronny wobec bakterii, wirusów i nowotworów. Wiele
systemów obronnych organizmu, w tym witaminy C i E, jest silnie uzależnionych od tej
niezwykłej molekuły.
Znaczenie glutationu
Znaczenie glutationu dla waszego zdrowia nie może zostać przecenione. Wasz system
immunologiczny jest w ciągłym zagrożeniu patogenami - czynnikami wywołującymi
uszkodzenia komórek, efekty toksyczne i choroby. Ich neutralizacja wymaga stałej dostawy
glutationu. Jeśli nie ma go dostatecznie dużo, „najeźdźcy" mogą łatwo wnikać do organizmu,
powodować jego zakażenie lub/i uczestniczyć w procesach starzenia, długotrwałych
postępujących uszkodzeniach, a nawet w rozwoju raka. Nie możemy uniknąć chorób i starzenia
- choć niektórzy naukowcy gonią za snem o nieśmiertelności - ale utrzymując wysoki poziom
naszego wewnątrzkomórkowego glutationu, możemy także utrzymywać w gotowości nasz
układ odpornościowy. GSH jest podstawą w odpowiedzi immunologicznej.
Badania nad glutationem
W ciągu ostatnich dwudziestu lat ogromnie wzrosła liczba badań nad glutationem. Mnóstwo
prac teoretycznych, eksperymentów laboratoryjnych, badań epidemiologicznych, badań na
zwierzętach i - co najważniejsze - badań klinicznych na ludziach powiązało glutation
z niezwykle różnorodnymi chorobami. Lista jest długa i aż trudno uwierzyć w rozległość
i wiarygodność badań. Jednakże jest obecnie oczywiste, że rola glutationu w odpowiedzi
immunologicznej, detoksykacji i procesach antyoksydacyjnych jest kluczowa. Bez niego
przestałoby funkcjonować wiele procesów zachodzących w organizmie.
Wszystkie informacje zawarte w tej książce pochodzą z doniesień naukowych
wymienionych na końcu każdego z rozdziałów. Setki artykułów opisują, jak podniesienie
poziomu glutationu pozwala zwalczać schorzenia towarzyszące starzeniu, takie jak: choroba
Parkinsona, choroba Alzheimera, katarakta, degeneracja plamki żółtej i pewne nowotwory (np.
nowotwór prostaty). Odnośniki dotyczące tych przypadków znajdują się w indeksie.
Wiadomo także, że glutation odgrywa kluczową rolę w układzie sercowonaczyniowym, chroniąc przed chorobami serca, udarem, arteriosklerozą i uszkodzeniami
spowodowanymi reperfuzją. W idealnej sytuacji, gdy pacjent wykonuje ćwiczenia fizyczne,
odpowiednio się odżywia, nie pali tytoniu i prowadzi zdrowy tryb życia, podniesienie poziomu
glutationu może wręcz pomóc w cofnięciu arteriosklerozy (porównaj: rozdział 9).
W układzie trawiennym glutation pomaga zwalczać stany zapalne jelit, zapalenie
wątroby, objawy niedożywienia, zapalenie trzustki i wrzody. Antyoksydacyjne właściwości
18
glutationu i jego zdolność do podtrzymywania odpowiedzi immunologicznej doprowadziły do
opracowania interesujących strategii walki z tymi powszechnymi problemami (porównaj:
rozdział 15).
Przedawkowanie pewnych leków od jakiegoś czasu jest leczone za pomocą rozmaitych
leków podnoszących poziom glutationu, które stały się podstawowymi w medycynie
ratunkowej. Jednakże dopiero ostatnio rozpoznano w glutationie silny czynnik detoksykujący
wiele groźnych substancji, w tym te pochodzące z dymu papierosowego i spalin
samochodowych, zanieczyszczenia, takie jak metale ciężkie i pestycydy oraz wiele dobrze
znanych kancerogenów. Wierzcie lub nie, istnieją nawet dowody na to, że GSH chroni przed
spowodowaną hałasem utratą słuchu (porównaj: rozdział 17).
W chorobach zakaźnych i immunologicznych, przeciwwirusowe właściwości
glutationu pomagają organizmowi walczyć z AIDS, wirusowym zapaleniem wątroby,
opryszczką i przeziębieniem. Jasno opisana została także jego rola w zwalczaniu infekcji
bakteryjnych. Chociaż podniesienie poziomu glutationu nie powoduje wyleczenia, przyczynia
się do nasilenia i podtrzymania naturalnej odpowiedzi immunologicznej, wzmacniając siły do
walki z zagrożeniami i minimalizując uszkodzenia. GSH ma także potencjalne zastosowanie
przeciwko chorobom autoimmunologicznym, zespołowi chronicznego zmęczenia i stanom
immunosupresji,
System immunologiczny jest w stanie ciągłej gotowości do walki z rakiem. Glutation
pomaga przeciwdziałać kancerogenezie (transformacji normalnych komórek w komórki
nowotworowe), eliminując kancerogeny i mutageny z organizmu oraz opóźniając procesy
oksydacyjnego uszkadzania DNA i innych wrażliwych struktur wewnątrzkomórkowych.
W przypadkach zdiagnozowanego raka stwierdzono zahamowanie przez glutation wzrostu
guza, ograniczenie wyniszczenia organizmu towarzyszącego zaawansowanemu nowotworowi
oraz złagodzenie efektów ubocznych chemio- i radioterapii (porównaj: rozdział 5).
W pulmologii podnoszenie poziomu GSH było od lat wykorzystywane w Europie,
a teraz coraz częściej stosuje się je także w Ameryce Północnej. Glutation może usuwać śluz
(szczególnie w zwłóknieniu torbielowatym), zmniejszać ryzyko ataków astmatycznych,
pomagać zarówno w ostrym, jak i w chronicznym zapaleniu oskrzeli, zwalczać rozedmę
i mukowiscydozę. Wszystkie te mechanizmy zostały opisane w rozdziale 14.
Uwzględnione zostały także rozdziały traktujące o wielu funkcjach metabolicznych
glutationu, w tym jego roli w komplikacjach cukrzycy, obniżaniu poziomu cholesterolu
i utlenianiu „złego" cholesterolu (LDL) oraz zwiększaniu poziomu czerwonych krwinek
u pacjentów cierpiących na niewydolność nerek.
Na koniec przedstawione zostaną badania dotyczące znaczenia glutationu u osób
zdrowych. U ludzi aktywnych glutation poprawia osiągnięcia sportowe, skraca czas leczenia
kontuzji i wspomaga funkcje immunologiczne. U nikogo nie można przecenić roli glutationu w
utrzymywaniu zdrowia. Glutation jest kluczowym elementem młodości, aktywności i zdrowia
(porównaj: rozdziały 23 i 24).
W swojej książce o antyoksydantach („What You Should Know About the Super
Antioxidant Miracle") Earl Mindell stwierdza: „Dosłownie nie jesteśmy w stanie przeżyć bez
antyoksydantów". John D. Pinto ze Sloan - Kettering Cancer Center w Nowym Jorku
deklaruje:,, To [glutation -przyp. tłum.] jest głównym antyoksydantem". Jean Carper w swojej
książce „Stop Aging Now!" przyznaje: „Musisz podwyższać swój poziom glutationu, jeśli
chcesz długo zatrzymać młodość i życie. Wysoki poziom glutationu zapowiada dobre zdrowie
i długie życie. Niski poziom - chorobę i śmierć".
Bliżej czystej nauki, Gustavo Bounous z McGill University w Montrealu, badacz
i uznany autorytet w dziedzinie glutationu i żywienia, mawia:„W świetle dostępnej wiedzy,
możemy spodziewać się postępującego zanieczyszczenia środowiska, powiększania się dziury
ozonowej i wzrostu zjadliwości infekcji. Sądzę, że zwiększanie poziomu glutationu pozwoli na
polepszenie jakości życia".
Nie musicie być naukowcami, żeby zrozumieć, że skoro „postęp" społeczny staje się
coraz bardziej zależny od technologii, to musimy stykać się z wieloma jej niezdrowymi
19
produktami ubocznymi. Nie wszystkie są tak oczywiste jak toksyczne odpady. Jest jeszcze
stres i pośpiech współczesnego życia. Rzadko kto znajduje czas, aby wsłuchać się w potrzeby
swojego organizmu, systematycznie ćwiczyć i zdrowo się odżywiać oraz odpoczywać tyle, ile
byśmy tego potrzebowali. Niekiedy jesteśmy zmuszeni do zrezygnowania ze swoich potrzeb
duchowych i fizycznych. Odbija się to na całym naszym jestestwie, ale problem dotyka przede
wszystkim układu immunologicznego. Potrzebuje on regularnej troski i odpowiedniego
budulca do syntezy glutationu.
Wzmocniona funkcja odpornościowa
Eliminacja toksyn
Eliminacja kancerogenów
Antyoksydacyjna obrona komórek
Obrona przed promieniowaniem jonizującym
Synteza i naprawa DNA
Synteza białek
Synteza prostaglandyn
Synteza leukotrienów
Transport aminokwasów
Aktywacja i regulacja enzymów
Tabela 2. Niektóre metaboliczne funkcje glutationu
Podsumowując, funkcje te mogą zostać zaliczone do trzech ogólnych kategorii:
Siarkowa grupa sulthydryiowa
L
X
glicyna
NHCH.COOH
glutaminian
HOOCCHNH.(CH.).CO
Rys. 1. Struktura molekularna glutationu
Ł
Cząsteczka GSH
Glutation jest potoczną nazwą dwusiarczku glutationu, określanego skrótem GSH. „SH"
oznacza kluczową aktywną grupę sulfhydrylową. Glutation jest peptydem, czyli bardzo małym
białkiem [w piśmiennictwie biochemicznym mianem białka określa się polipeptyd złożony co
najmniej 200. aminokwasów - przyp- tłum.] naturalnie występującym w organizmie,
w poszczególnych komórkach którego jest wytwarzany z trzech substratów - aminokwasów:
glicyny, glutaminianu (kwasu glutaminowego) i - najważniejszej - cysteiny. Ponieważ
glutation składa się z trzech aminokwasów, jest nazywany tripeptydem. Struktura molekularna
glutationu została przedstawiona na rys. 1.
Spośród trzech aminokwasów budujących GSH cysteina jest najrzadsza. Jest ona
zawierającym siarkę aminokwasem, który wnosi do cząsteczki glutationu grupę sulfhydrylową,
co czyni cysteinę najważniejszym ze składników glutationu. Kiedy komórki mają cysteinę,
mogą efektywnie produkować glutation. Jednakże wiele diet jest ubogich w cysteinę. Co
więcej, cysteina musi być w przyswajalnej formie. Jeśli cysteina nie jest składnikiem większej
cząsteczki lub białka, to z trudem znosi wędrówkę z jamy ustnej do docelowych komórek.
Bez odpowiedniej ilości cysteiny komórki nie są w stanie produkować dostatecznej
ilości glutationu i organizm cierpi aż z trzech stron: komórkowa oksydacja przyczynia się do
starzenia, akumulujące się toksyny powodują kolejne uszkodzenia, a niedostatecznie działający
układ immunologiczny czyni nas podatnymi na choroby.
Z drugiej strony, zwiększony poziom glutationu przynosi wiele korzyści dla
organizmu. Do funkcji metabolicznych GSH należą m.in.:
ANTYOKSYDANT - glutation jest najsilniejszym antyoksydantem naturalnie
występującym
w
naszym
organizmie.
Efektywność
działania
innych
antyoksydantów, takich jak witaminy C i E, zależy od glutationu. Zostało to opisane
na następnych stronach.
DETOKSYKATOR - wiele toksyn jest eliminowanych z organizmu przy udziale
układu enzymatycznego współdziałającego z GSH, m.in. metabolity leków,
zanieczyszczenia, kancerogeny oraz uszkodzenia będące wynikiem promieniowania.
Nie dziwi więc, że stężenie glutationu jest najwyższe w wątrobie, głównym organie
odpowiedzialnym za detoksykację (porównaj: rozdział 2).
STYMULATOR UKŁADU IMMUNOLOGICZNEGO - poprawne funkcjonowanie
układu immunologicznego zależy od GSH, przede wszystkim odnosi się to do
tworzenia i utrzymywania limfocytów T, stanowiących pierwszą linię obrony przed
infekcjami. O szczegółach przeczytacie w rozdziale 3.
Te trzy funkcje nie są rozłączne. System immunologiczny do swego działania wymaga
glutationu. Cząsteczka glutationu może neutralizować wolne rodniki, być regenerowana
i następnie eliminować toksyny. W rozdziale 1 opisujemy w szczegółach te funkcje i sposoby
ich podtrzymywania. Nim przyjrzymy się antyoksydacyjnej roli GSH, musimy opisać sam
proces utleniania.
Utlenianie i przeciwutlenianie
W dzisiejszych czasach obserwujemy ogromny rozwój rynku medycyny ukierunkowanej na
profilaktykę i przeciwdziałanie starzeniu, wiele czasu i pieniędzy poświęca się na łagodzenie
skutków zużycia organizmu spowodowanych życiem, oddychaniem i jedzeniem. Te
nieprzerywalne czynności narażają na stres wszystkie komórki organizmu. Każda komórka
musi reagować lub cierpieć z powodu uszkodzeń. Do opisywania tych procesów używa się
terminów takich jak: utlenianie, wolny rodnik, rodnik tlenowy i antyoksydant.
Każda komórka organizmu jest biologiczną maszynerią, która systematycznie się
zużywa w miarę pozostawania przy życiu. Układ nie jest idealny. Jak wszystkie maszyny,
komórki czerpią energię ze zużywania (utleniania) paliwa, w tym przypadku składników
odżywczych i tlenu. Ale płacą za to swoją cenę, bo proces ten prowadzi do powstawania
toksycznych odpadów (wolnych rodników i rodników tlenowych). Jednym z rutynowych zadań
komórki jest neutralizacja i usuwanie tych odpadów, a kluczową substancją uczestniczącą w
tych procesach jest glutation. Glutation jest głównym antyoksydantem organizmu. Kiedy się on
wyczerpie, wzrasta poziom rodników tlenowych i dochodzi do spustoszenia. W części drugiej
zobaczycie, że poważne niedobory glutationu są typowe dla wielu chorób, szczególnie w ich
zaawansowanej, przewlekłej postaci.
W jaki sposób powstają rodniki tlenowe? Jeśli zajrzelibyście do wnętrza komórki,
zobaczylibyście tysiące reakcji chemicznych zużywających tlen do metabolizowania
20
21
składników odżywczych i uwalniania z nich energii. Jest to niezbędny proces utleniania. Ale
utlenianie jest źródłem szkodliwych produktów ubocznych - rodników tlenowych, czyli
„niestabilnych atomów". Atom składa się z jądra, wokół którego krążą elektrony. Pracując w
parach, jak dzieci na huśtawce, elektrony utrzymują zrównoważoną i stabilną orbitę. Ale
czasami podczas utleniania jeden z elektronów zostaje wybity ze swojej orbity, pozostawiając
partnera bez przeciwwagi, jak pokazano to na rys. 2. Opuszczony elektron spontanicznie
powraca do równowagi, kradnąc elektron sąsiedniemu atomowi, który następnie powtarza ten
sam manewr. Wyobraźcie sobie plac zabaw pełen dzieci przeskakujących z huśtawki na
huśtawkę. Powstający w rezultacie łańcuch reakcji z udziałem porozrywanych cząsteczek może
powodować bardzo poważne uszkodzenia komórek. Na szczęście nasze komórki są
wyposażone w naturalne antyoksydanty - czynniki, które neutralizują wolne rodniki, oddając
im elektron, jakby opiekun placu zabaw pilnował, aby każde dziecko miało partnera.
Procesy utleniania i przeciwutleniania zachodzą nieprzerwanie. Utlenianie nie jest złe
- przede wszystkim dostarcza energii, stanowi także pierwszą linię obrony przed bakteriami
i wirusami. Ale jeśli nasza dieta jest uboga w pewne składniki odżywcze lub witaminy bądź
jeśli nasz organizm doświadcza nadmiernego stresu oksydacyjnego i zwiększonej produkcji
rodników tlenowych, wówczas poszczególne komórki z pewnością cierpią. Nic w tym
dziwnego. Utlenianie powoduje korozję metali, więdnięcie jabłek i jełczenie masła. Powoduje
także naturalne starzenie u ludzi. Ale na tym się nie kończy. Wolne rodniki mogą uszkadzać
i niszczyć komórki, powodować śmierć komórkową (apoptozę) i zmieniać sekwencję DNA,
potencjalnie prowadząc do nowotworu.
Peroksydacja lipidów (oksydacyjna reakcja łańcuchowa) jest odpowiedzialna za
rozpad lipidów, szczególnie „złego" cholesterolu (LDL), który uszkadza tętnice i prowadzi do
zatkania naczyń krwionośnych, chorób serca i udaru (porównaj: rozdział 9). Lista problemów
wywoływanych przez utlenianie i tworzenie wolnych rodników wydłuża się z dnia na dzień. W
rzeczywistości doprowadziło to do rozwoju nowej gałęzi medycyny, zwanej „biologią wolnych
rodników". Bada ona choroby i potencjalne uszkadzające działanie stresu oksydacyjnego. Dziś
nie mamy wątpliwości, że antyoksydanty pomagają ograniczać uszkodzenia komórek,
zmniejszać ryzyko chorób i spowalniać szkodliwe skutki starzenia.
Wiele czynników przyczynia się do rozwoju stresu oksydacyjnego. Niektóre z nich to
zła dieta, zanieczyszczenia, promieniowanie, stres, urazy, kontuzje, oparzenia, starzenie oraz
infekcje wirusowe i bakteryjne. Za każdym razem, gdy wasz układ odpornościowy zmaga się
z zagrożeniami, są uwalniane wolne rodniki. Wielkie ilości wolnych rodników powstają także
podczas wysiłku fizycznego, kiedy zużywane jest więcej energii i szybkość utleniania ulega
zwiększeniu. Dzieje się tak również wtedy, gdy wasz organizm walczy ze zmęczeniem,
chorobą, stanem zapalnym, zanieczyszczeniami, toksynami lub promieniowaniem. Jak
przekonacie się w kolejnych rozdziałach, glutation jest kluczowym naturalnym
antyoksydantem. Możecie ograniczyć uszkodzenia oksydacyjne, podnosząc i utrzymując na
wysokim poziomie wewnątrzkomórkowy poziom GSH.
Glutation jako główny antyoksydant
Jak glutation współpracuje z innymi antyoksydantami? Wszystkie przeciwutleniacze mają
swoje wady i zalety. Na pewno nie powinniście przestać przyjmować uznanych suplementów,
takich jak witaminy C i E. Substancje te działają synergistycznie z GSH, tzn. wspomagają
nawzajem swoją efektywność. Nazywamy glutation głównym antyoksydantem, gdyż uzupełnia
on działanie wielu innych przeciwutleniaczy. Gdy witaminy C i E zwiążą rodnik tlenowy,
muszą go przekazać układowi GSH aby odzyskać zdolność neutralizowania kolejnych
rodników. GSH podobnie neutralizuje nadtlenki jak i kwas liponowy. W rzeczywistości
wszystkie antyoksydanty pomagają neutralizować siebie nawzajem, a glutation odgrywa
centralną rolę w komórkowych procesach antyoksydacyjnych. To GSH, nie witaminy,
ostatecznie neutralizuje rodniki. Gdy cząsteczka GSH napotyka destrukcyjnie działający,
dodatnio naładowany rodnik hydroksylowy, oddaje mu elektron, zamieniając w nieszkodliwą
wodę. W wyniku tego procesu cząsteczka GSH nie staje się rodnikiem, lecz paruje z inną
cząsteczką GSH, która przereagowała z rodnikiem, tworząc neutralny, nietoksyczny GSSG.
Innym synergistycznie działającym antyoksydantem jest selen. Badania dowodzą, że
wykazuje on podobne działanie kliniczne jak glutation i jest integralnym składnikiem ważnego
enzymu, peroksydazy glutationowej. Z tego powodu selen jest uważany za propagatora GSH.
Anty oksydacyjne działanie GLUTATIONU
Zredukowany glutation
Szkodliwy rodnik hydroksylowy
OH+
GSH
GSH
Rodniki hydroksylowe napotykają zredukowany glutation (GSH)
HjO
GSH+
GSH+
H20
Glutation przekazuje ekektrony rodnikom hydroksylowym, zamieniając je w WODĘ
<D
H,0
GSSG
H,0
Cząsteczki GSH łączą się ze sobą, tworząc GSSG, obojętny I nietoksyczny
Stabilna cząsteczka
Brak wolnych elektronów
Niestabilna cząsteczka
Wolne elektrony
Rys. 2. Utlenianie: stabilna cząsteczka wody staje się rodnikiem hydroksylowym
22
G - rdwn MąttMMkl glafettmu
O-ttcn
+ • brakujący cfcktnw
H-
S - crwpi asHhydrjlowa
OH * rodnik hytfrtfcsyłswy
HiO-wed*
« 8 S G • I|MMWHM o ą a i m U GSH
Rys. 3. Cząsteczki glutationu neutralizują wolne rodniki przez oddanie elektronu, a następnie tworzą
pary ze sobą, aby same pozostać neutralnymi
23
Żaden z tych ważnych, choć mniej istotnych niż GSH, antyoksydantów nie występuje
naturalnie w komórce; jedynie glutation. Wszystkie pozostałe przeciwutleniacze są
przyjmowane wraz z pożywieniem. GSH jest koniecznym do życia, naturalnym składnikiem
waszych komórek - endogennym antyoksydantem. Jest wytwarzany z aminokwasowych
prekursorów. Jeśli chcecie wzmocnić obronę waszego organizmu przed procesami
oksydacyjnymi, najlepszym wyborem będzie dostarczenie materiału do produkcji glutationu.
GSH jest sercem komórkowej antyoksydacji. Działa wspólnie z antyoksydantami drugiego
rzędu (egzogennymi), takimi jak kwas liponowy, witamina C i witamina E, uwalniając je od
związanych rodników i pozwalając im na powrót na pole bitwy.
detoksykację jest wątroba - największy organ organizmu i także największy magazyn
glutationu. Badania wykazały, że niski poziom glutationu prowadzi do upośledzenia funkcji
wątroby, skutkującego wzrostem ilości toksyn krążących w organizmie, które stale uszkadzają
one poszczególne komórki i organy. W rozdziale 2 opisano rolę glutationu w detoksykacji.
Wątroba i jej funkcje zostały omówione w rozdziale 11.
Glutation jako stymulator układu immunologicznego
Organizm zasobny w wewnątrzkomórkowy glutation walczy z chorobami dużo efektywniej niż
taki, który jest zależny od egzogennych (dostarczanych z dietą) antyoksydantów. GSH pomaga
zapobiegać wnikaniu patogenów, gdyż napotykają one na wzmocniony układ immunologiczny.
Glutation ma zatem zalety zarówno w prewencji, jak i terapii. Dzieje się tak głównie dlatego,
że zwiększony poziom glutationu pozwala organizmowi produkować więcej białych krwinek, a
te stanowią podstawę działania układu immunologicznego. Rola glutationu w odpowiedzi
immunologicznej zostanie omówiona w rozdziale 3.
Rys. 5. Wewnątrz komórki antyoksydacyjne tryby są napędzane przez GSH, który odtwarza
nadtlenek, kwas liponowy, witaminę C i witaminę E i pozwala im wrócić do pracy
Wniosek
Rys. 4. Przetrwanie we wrogim świecie
Glutation jako czynnik uczestniczący w detoksykacji
Każdego dnia naszego życia wdychamy i połykamy naturalne i syntetyczne toksyny
i prawdopodobnie nie możemy tego uniknąć, szczególnie w naszych czasach rozwoju techniki,
w naszych zanieczyszczonych miastach i z naszą wysoko przetworzoną żywnością. Przez całe
życie organizm musi eliminować toksyny. Naszym głównym organem odpowiedzialnym za
24
Glutation pełni w naszym organizmie wiele kluczowych funkcji, spośród których szczególnie
wyróżniają się trzy. Glutation jest: 1) najważniejszym antyoksydantem występującym
naturalnie w naszych komórkach, 2) składnikiem głównego systemu detoksykacji
niezliczonych substancji szkodliwych, 3) podstawowym czynnikiem utrzymującym układ
immunologiczny w dobrej formie i gotowości do działania. Te konieczne do życia funkcje nie
podlegają najmniejszej wątpliwości i podejmowane są badania mające na celu określenie
szerokiego zakresu klinicznych zastosowań prewencyjnego i terapeutycznego działania
zwiększonego poziomu GSH.
25
PIŚMIENNICTWO
BEUTLER E. Nutritional and metabolic aspects of
glutathione. Annual Review of Nutrilion 9:287-302,
1989
BRAVERMAN E„ PFEIFFER C, BLUM K. SMAYDA
R. The Healing Nutrients Within:Facts, Findings, and
New Research on Amino Acids. [ISBN 0-87983-706-31
Keats Publishing, New Canaan, Connecticut. 1987
KIDD P.M. Glutathione: Systemie protectant against oxidative
andfree radical damage. Alternative Medicine Review 2:155176, 1997
KIDD P.M., HUBER W. Natural antioxidants - First linę of
defense in Living with the AIDS yirus: A strategy for long term
survival. PMK Barmecidal-Nutritional Consulting: 115-142,
1991
BRAY T., TAYLOR C. Enhancement of lissue
glutathione for antioxidant and immune functions in
malnuirition. Biochemistry Pharmacology 47:2113-23,
1994
LOMAESTRO B., MALONE M. Glutathione in health and
disease:
Pharmacotherapeulic
Issues.
Annals
of
Pharmacotherapy 29:1263-73, 1995
CARPER 1. Stop Aging Now! [ISBN 0-06-018355-1]
HarperCollins Publishers, New York, NY, 1995
MEISTER A. Glutathione
Enzymology 252:3-7, 1995
COMMANDEUR
J.N.M.,
STIINTIES
GJ,
VERMEULEN NPE. Enzymes and transport systems
involved in the formation and disposition of glutathione
S-conjugates. Pharmacological Reviews 47: 271-330,
1995
MEISTER A., ANDERSON M.E. Glutathione. Ann Revue
Biochemistry 52:711-60, 1983
DENEKE S.M., FANBURG BL. Regulation of cellular
glutathione. American Physiological Society L163-L173,
1989
FAHEY R.C. Protection of DNA by Thiols. Pharmac.
Therapeut. 39: 101-108, 1988
metabolism.
Methods
in
MINDELL E. What vou should Know About the Super
Antioxidant Miracle. [ISBN 0-87983-721-7] Keats Publishing,
New Canaan, Connecticut, 1996
PRESSMAN A.H. The GSH Phenomenon. IISBN 0-31215135-7] St. Martin's Press, New York NY. First Edition,
1997
Zi% GSH a detoksykacja
Toksyny, glutation a zdrowie
Badania naukowe i statystyki medyczne pokazują znaczące obniżenie śmiertelności
i wydłużenie średniego czasu życia, szczególnie w krajach rozwiniętych. Jednak rozwój ma
również swoje ciemne strony. Nasze otoczenie zawiera dziesiątki tysięcy znanych toksyn, a
tempo życia i tempo konsumpcji przyczyniają się do utrwalania wielu szkodliwych nawyków,
do pewnego stopnia zaadoptowanych przez każdego z nas. W XX wieku możemy spodziewać
się dłuższego życia, niż nasi przodkowie, ale najprawdopodobniej obciążonego przez
chroniczne dolegliwości. Obietnica długowieczności wydaje się rozwiewać.
Godnym odnotowania jest fakt, że nie umieramy wcześniej na skutek toksyn dostających się do
organizmu z żywności, powietrza i wody. Zawdzięczamy to mechanizmom obronnym
organizmu, zwłaszcza systemom detoksykacji, opartym na GSH. Jednak system ten, jak
wszystkie mechanizmy biologiczne, może zostać pokonany poprzez rozległe lub wydłużone,
oddziaływanie substancji szkodliwych i wykazywać słabsze funkcjonowanie.
Organ
Wątroba
Nerka
Płuca
Serce
Mózg
GSH (n-mol/g)
7,3
4,0
2,9
2,4
1,5
Tabela 3. Zawartość GSH w organach zwierząt laboratoryjnych
Chociaż glutation został odkryty w roku 1888 przez De-Rey-Pailhade'ego, to jego rola
w procesach detoksykacji została wyjaśniona w latach 70. Podczas ostatnich 30 lat powoli
wzrastała wiedza na temat funkcjonowania i roli tego procesu, jednak duże zainteresowanie
medycyną prewencyjną i samym GSH stało się przyczyną nowych odkryć. Wątroba i nerki to
główne organy odpowiedzialne za przeprowadzanie procesów detoksykacji i usuwanie toksyn,
mają też największe stężenia wewnątrzkomórkowego GSH w całym organizmie (porównaj
z tab. 3). GSH to najważniejszy tiol (aminokwas zawierający siarkę) w żywych organizmach.
Odgrywa ważną rolę nie tylko u ludzi i innych ssaków, ale także u pozostałych
kręgowców, a nawet insektów, roślin i mikroorganizmów.
Grupa biochemików (D.P. Jones, L.A. Brown i P. Sternberg) z Emory School of Medicine w
Atlancie (USA) napisała: „GSH wykazuje wiele różnych funkcji w procesach detoksykacji, a
obniżenie jego poziomu zostało powiązane ze zwiększonym ryzykiem toksycznego działania
związków chemicznych... Obniżenie poziomu GSH może zostać spowodowane wieloma
czynnikami, a poziomy w surowicy krwi (GSH) mogą różnić się, zależnie płci, wieku, rasy
i nawyków żywieniowych". Wysuwają hipotezę, że monitorowanie poziomu GSH może być
wskaźnikiem podatności na toksyczne działanie toksyn występujących w środowisku.
H. Lew i A. Quitanihila, fizjologowie z University of Kalifornia, zweryfikowali pozytywne
strony tego osiągnięcia. Podniesione poziomy GSH w wątrobach osób uprawiających sport,
sprawnych fizycznie, czynią ich lepiej przygotowanymi do neutralizowania zagrożeń ze strony
toksyn, takich jak na przykład acetaminofen. R.J. Flanagan i T.J. Meredith z Poisons Unit
26
27
w Guy Hospital (Londyn) dokonali podsumowania na temat użycia N- acetylocysteiny czynnika powodującego wzrost syntezy GSH - jako kuracji odtruwającej. Wierzą oni, że (poza
powszechnym wykorzystaniem w terapii przedawkowania acetaminofenu) badania wykażą
zdolność NAC do odtruwania organizmu z tlenku węgla, czterochlorku węgla, chloroformu
i innych substancji szkodliwych.
Opisy przypadków
Niezależnie od tego, czy zostały nagromadzone przez lata, czy przyjęte w pojedynczej
dawce, wiele toksyn (zarówno organicznych, jak i nieorganicznych) jest usuwane
z organizmu na skutek działania GSH. Bez odpowiedniego poziomu dostarczonego
GSH, takie toksyny mogą doprowadzić do powolnego lub przyspieszonego obniżenia
sprawności. Szczęśliwie suplementacja GSH (na drodze farmakologicznej lub poprzez
odpowiednią dietę)
pomaga odwracać skutki takiego procesu. Opisane poniżej
historie pacjentów ilustrują ten proces.
Lara, 28 lat, autorka tekstów technicznych, robiła, co w jej mocy, żeby
prowadzić zdrowy tryb życia. Regularnie uprawiała sport/ćwiczyla, ale z czasem
coraz trudniej było jej zbilansować dietę, żeby dostarczyć organizmowi niezbędnych
składników. Wiele pokarmów, wcześniej bardzo przez nią lubianych - włączając
produkty mleczne i mięsne - sprawiało, że czuła się opuchnięta, drażliwa i zmęczona.
Zaczęła przyjmować różne suplementy, żeby wyrównać braki w swojej diecie, ale
czuła, że nie poprawia to jej kondycji. Dodatkowo podróże do miasta były wypełnione
napadami swędzenia, łzawienia, kataru siennego, bólami głowy i epizodami
niewydolności oddechowej. Perfumy, spaliny i inne odory powodowały, że czuła się
„chora", dlatego zaczęła unikać tłumów. Szczęśliwie rodzaj jej pracy pozwalał jej na
wykonywanie większości prac w domu. Podczas wizyty w lokalnej klinice
zdiagnozowano u niej agorąfobię. To wydawało się jej pozbawione sensu, lubiła życie
towarzyskie. Dietetyk zasugerował, że cierpi na złożoną (wieloczynnikową)
nadwrażliwość na związki chemiczne i przepisał NAC - związek podnoszący poziom
GSH - w celu odtrucia organizmu. Po kilku tygodniach, podczas których
występowały: mrowienia, biegunka, nadmierna potliwość i zwiększona produkcja
moczu, jej stan zaczął się poprawiać. Ostrożnie zaczęła z powrotem wprowadzać do
diety swoje ulubione potrawy. Nadal przyjmuje małe dawki NAC, a jej tolerancja na
obce zapachy ciągle się poprawia.
Linda była aktualnie bezrobotną, 24-letnią, pracownicą administracji, której
partner nagle wyprowadził się z ich wspólnego mieszkania. Po wypiciu dwóch
butelek wina połknęła 30-40 tabletek acetaminofenu o zwiększonej dawce (500 mg).
Następnego dnia, kiedy ustąpiły efekty działania alkoholu, stawiła się w izbie przyjęć
lokalnego szpitala. Nie wykonano płukania żołądka, ze względu na czas, jaki upłynął
od zażycia tabletek. Poziom acetaminofenu we krwi byl na poziomie 150 fig/ml.
Wystarczający do uszkodzenia wątroby w przypadku zaniechania leczenia. Profil
enzymów wątrobowych wykazywał już lekkie zaburzenia. Natychmiastowo podano
odpowiednią dawkę NAC. Leczenie kontynuowano przez 3 dni, podając dawki NAC
co 4 godziny. Pierwszego dnia podano również doustnie węgiel leczniczy. Wynik prób
wątrobowych pogarszał się przez pierwsze 48 godzin, ale finalnie wrócił do normy.
Chociaż podczas pobytu w szpitalu cierpiała z powodu mrowień i nudności, to była
szczęśliwa, że przeżyła. Po konsultacji psychiatrycznej odesłano ją do domu.
Zapobieganie
Poważnym ograniczeniem tradycyjnych terapii jest ich skupienie na leczeniu. W mniejszym
stopniu koncentrują się na zapobieganiu. Nie jest to pozbawione przyczyny. Istnieje silniejsza
potrzeba dostrzegania osób cierpiących i potrzebujących pomocy niż osób w dobrym zdrowiu.
Na osobach chorych koncentruje się więcej działań. Na świecie występuje nadmiar chorób,
przy niedoborach lekarzy. Dlatego innym dziedzinom opieki zdrowotnej przyszło zajmować się
problemami utrzymania dobrego stanu zdrowia osób, będących aktualnie zdrowymi. Działania
skoncentrowane na odpowiednim żywieniu mogą przynieść wiele pozytywnych skutków.
Prawdziwą jednak siłą takich działań jest samo świadomość. Musimy znać swój organizm
i nauczyć się kontrolować czynniki wpływające na nasz „dobrostan". W miarę możliwości
powinniśmy kontrolować i unikać wszelkich niekorzystnych czynników, a następnie
zidentyfikować te, na które nie mamy wpływu i dostarczyć organizmowi niezbędnych środków
do walki z nimi.
Palenie i tytoń
Z medycznego, statystycznego i ekonomicznego punktu widzenia największym zagrożeniem
dla zdrowia w Ameryce Północnej jest palenie tytoniu. Ogromna liczba wyników badań,
nagromadzonych przez ostatnie dziesięciolecia, nie pozwala wątpić, że palenie zwiększa
ryzyko wystąpienia przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP) - zespołu chorobowego,
charakteryzującego się postępującym i niecałkowicie odwracalnym ograniczeniem przepływu
powietrza przez drogi oddechowe - nowotworów i chorób sercowo - naczyniowych.
Niezależnie od prowadzonego przez wiele lat skutecznego lobbingu, przemysł tytoniowy został
zmuszony do potwierdzenia faktu, znanego od lat środowisku naukowemu, że papierosy
zabijają.
ZAGROŻENIA
Fotokopiarka z suchym tonerem
(formaldehyd, itp.)
Rozproszone
cząsteczki
(Mgm3)
0
100
200
300
Toksyczne, zmienne,
związki organiczne
(ug/m3)
0 10
10' 10' 10*
[ZZZZ3
CU
Pukaj z palaczami
(benzen, itp.)
——"I
r
Wykładzina dywanowa
(pestycydy, itp.)
•
•
•
Zaparowana łazienka
(chloroform, itp.)
Czyszczenie chemiczne w
zamknięciu (trichloroetan, itp.)
D
I
Osłonięty parking
(benzen, itp.)
[IZ]
czzzzzu
Kominek
(benzen, itp.)
Wyciąg kuchenny
(wiele innych związków chemicz.)
CZZZZ]
CZZZZl
[zzm
UZZZ3
\
Sprzątacze domowi
(paradiehlorobenzen.)
•
Na dworze w mieście
(wiele innych związków chemicz,)
D
Na dworze sea miastem
(wiele innych związków chemicz.
D
i
~~1
C=D
[ZZZZZU
•
n
Rys. 6. Codzienne toksyny (żyjesz w lepszych warunkach na dworze!)
28
29
Dym tytoniowy zawiera tysiące związków chemicznych, a w pojedynczym „dymku" zawierają
się dosłownie biliony wolnych rodników. Dym papierosowy usuwa witaminy o działaniu
antyoksydacyjnym (C i E), składniki odżywcze, ale jeszcze gorsze są stany zapalne
wywoływane w obrębie płuc. Jest to główne źródło stresu oksydacyjnego. Stopień zajęcia płuc
procesami zapalnymi i ich uszkodzeń jest skorelowany z poziomem oksydacji spowodowanej
przez dym papierosowy. Dodatkowo, smoła pochodząca z produktów tytoniowych zawiera
silnie działające substancje rakotwórcze, powodujące nie tylko nowotwory płuc, ale całe serie
innych nowotworów. GSH jest dobrze znany jako związek zmiatający wolne rodniki
i neutralizujący wiele toksyn, poprzez wiązanie i eliminację ich. Jeśli nie jesteś gotów na
rzucenie palenia, lub jeśli nie możesz uniknąć roli biernego palacza, podniesienie poziomu
GSH powinno ci pomóc w ochronie twojego organizmu.
Wyniki wielu badań podkreślają rolę GSH w zapobieganiu lub zmniejszaniu
spustoszeń spowodowanych paleniem. Klinicyści posunęli się nie tylko go zapobiegania ale
i nawet do prób leczenia niektórych uszkodzeń lekami podnoszącymi poziom GSH, takich jak
NAC. Bardziej szczegółowa analiza takich badań i opis prób klinicznych przedstawiony został
w rozdziale 14.
Promieniowanie
Promieniowanie jonizujące jest znaną przyczyną występowania nowotworów. Powoduje
również inne spustoszenia w organizmie. Jest jednym z najbardziej intensywnie badanych
czynników rakotwórczych. Odpowiada za wystąpienie około 3 proc wszystkich przypadków
raka. Część promieniowania pochodzi z naturalnych źródeł, takich jak promieniowanie
kosmiczne i naturalne związki promieniotwórcze. Najpowszechniejszym źródłem
promieniowania jest światło słoneczne, niosące zwiększone dawki promieniowania
ultrafioletowego - wynik kurczenia się warstwy ozonowej, naturalnej ochrony powierzchni
planety. Inne źródła to odpady z elektrowni atomowych, resztki z testów broni, część
materiałów budowlanych, promieniowanie rentegenowskie z prześwietleń, mammografie,
tomografia komputerowa i materiały radioaktywne wykorzystywane w innych procedurach
medycznych i diagnostycznych - pojedyncze dawki są nieduże, ale występuje efekt
kumulowania dawek w czasie.
Ekspozycja na promieniowanie powoduje tworzenie rodników hydroksylowych najbardziej reaktywnych spośród wszystkich wolnych rodników. Wiele badań wskazuje na to,
że GSH pełni główną rolę w ich usuwaniu. Część lekarzy zaleca podnoszenie poziomu GSH
u pacjentów przechodzących radioterapię. To przyczynia się do zmniejszenia poziomu skutków
ubocznych, a nawet podniesienia efektywności samej terapii.
L.A. Applegate ze Swiss Institute for Experimental Cancer Research przeprowadził badanie na
liniach komórkowych. W pierwszym etapie obniżono w komórkach poziom glutationu poprzez
podanie BSO i poddano komórki działaniu promieniowania. Badacze wykryli zwiększony
poziom uszkodzeń genomowego DNA (mutacji), co może skutkować większą podatnością na
występowanie różnych nowotworów. J. Navarro i grupa lekarzy z Hiszpanii wykazali, że
ludzie, eksponowani na działanie promieniowania cierpieli na zaburzenia w homeostazie GSH.
V.N. Bhattarhiri przewodzi grupie badawczej w Indiach, badającej pacjentów cierpiących na
raka jamy ustnej. Poziom GSH był mierzony u każdego z pacjentów przed radioterapią
i korelowany z poziomem skutków ubocznych terapii. Jasnym stało się, że im niższy
początkowy poziom GSH, tym dokuczliwsze skutki uboczne. Wyniki te stały się podstawą do
przewidywania wrażliwości każdego pacjenta na uszkodzenia wynikłe z działania
promieniowania, na podstawie wyniku pomiaru poziomu GSH. Zarekomendowali dobieranie
dawek promieniowania do indywidualnej odporności pacjenta na działanie uboczne terapii.
Grupa genetyków na Uniwersytecie Norymberskim w Niemczech badała możliwości
zastosowania NAC (substancji zwiększającej poziom GSH) do ochrony białych krwinek
człowieka przed promieniowaniem jonizującym (rentgenowskim). Komórki potraktowane
30
uprzednio NAC wykazywały znacząco zwiększoną odporność w stosunku do komórek, którym
nie podawano tej substancji. Rola glutationu w nowotworach, chemio- i radioterapii została
omówiona w rozdziale 5.
Podniesiony poziom glutationu może mieć również wpływ na obniżenie efektu
uszkodzeń wynikłych z poparzeń słonecznych. Przyjmuje się, że skóra pod wpływem poparzeń
słonecznych może rozwinąć wiele form nowotworów. Rozdział 21 omawia niektóre ważne
badania związane z narażeniem na promieniowanie słoneczne, promieniowanie ultrafioletowe
i związku GSH z nimi.
Toksyczność metali ciężkich
Metale ciężkie to metale z grup IIA do VIA układu okresowego. Często zalicza się tutaj
pierwiastki semi-metaliczne, takie jak: bor, arsen, selen i tellur. Wiele z nich jest niezbędnych
w małych stężeniach, ale mogą gromadzić się do osiągnięcia toksycznych dawek.
Absorbowane ze środowiska i łańcucha pokarmowego powoli gromadzą się w żywych
organizmach. Od roślin, do człowieka. I mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia.
Część metali, na przykład arsen, wykorzystywanych, jako trucizny. Suplementy diety, takie jak
żelazo lub leki, na przykład bizmut, są pomocne, lub wręcz niezbędne w odpowiednich
dawkach, ale mogą szybko stać się toksyczne w powiększonych dawkach
Arsen
Kadm
Złoto
Rtęć
Srebro
Wanad
Arsyna (ASH3)
Kobalt
Żelazo
Nikiel
Tal
Cynk
Bizmut
Miedź
Ołów
Selen
Cyna
Chrom
Tabela 4. Lista potencjalnie toksycznych metali
Metale ciężkie wywierają wpływ na wszystkie rodzaje tkanek i mogą mieć wpływ na wiele
organów. Układ nerwowy, nerki, układ krążenia i serce, układ krwiotwórczy, układ trawienny
i wiele innych ulegają uszkodzeniu. Jeden po drugim. Metale ciężkie zwiększają siłę swojego
oddziaływania poprzez syntezę wolnych rodników i przez biochemiczne oddziaływania na
normalne funkcje fizjologiczne.
Glutation i związane z nim enzymy pomagają w regulowaniu i usuwaniu wielu spośród tych
metali. Badania kliniczne pozwoliły na zarysowanie roli GSH w toksykologii metali ciężkich,
a jego rola bywa opisywana jako uczestnika w szlaku usuwania z komórek arsenu, arsyny,
bizmutu, kadmu, chromu, kobaltu, miedzi, złota, żelaza, ołowiu, rtęci, niklu, selenu, srebra,
talu, cyny, wanadu i cynku. Z tych wszystkich substancji rtęć wydaje się być tą o największym
potencjale do usuwania/obniżania poziomu GSH.
Toksyczne działanie rtęci
Metal ciężki - rtęć, jest zdradliwą, ale potężną toksyną, przyciągającą wiele uwagi. Jest
również zbyt powszechny w naszym otoczeniu, pełen kontrowersji, szczególnie
w wypadku wypełnień dentystycznych - amalgamatu. Widywałem lekarzy i dentystów,
zazwyczaj opanowanych i trzeźwo myślących, bliskich zaniedbania tego tematu na
konferencjach edukacyjnych. Mimo że jedną z zasad przysięgi Hipokratesa jest „Po pierwsze,
nie szkodzić, Primum non nocere".
Z pewnością dysponujemy wystarczającą wiedzą, pochodzącą z badań i praktyki klinicznej,
żeby wymusić bliższe przyjrzenie się użyciu tej groźnej neurotoksyny w praktyce klinicznej.
31
Związki rtęci mogą występować zarówno w formie organicznej, jak i nieorganicznej. Związki
nieorganiczne obejmują czystą rtęć (żywe srebro) bądź sole rtęci - chlorki, tlenki i inne. Mogą
dostać się do organizmu z pokarmem lub drogą oddechową. Zawody o podwyższonym ryzyku
ekspozycji to: dentyści, pracownicy wytwórni baterii i akumulatorów, pracownicy wytwórni
materiałów wybuchowych, jubilerzy, pracownicy wytwórni odczynników fotograficznych,
wypychacze zwierząt. Rtęć organiczna występuje w wielu formach. Metylortęć jest
najpowszechniejszą z nich. Silnie trująca. Zatrucie tym związkiem zazwyczaj następuje na
skutek przypadkowego połknięcia. Farmerzy, osoby pracujące przy balsamowaniu, osoby
pracujące przy produkcji pestycydów, fungicydów, insektycydów, związków bakteriobójczych,
leków i konserwantów są szczególnie narażone.
Chociaż jest głównie neurotoksyną (trucizną dla komórek nerwowych), rtęć może
powodować szerokie spektrum problemów, włączając dysfunkcje nerek, ostre mdłości
i wymioty, biegunki, zapalenie jamy ustnej, stany zapalne płuc i wysypkę. Ma wpływ na układ
nerwowy, dając dyskretne objawy, takie, jak niestabilność emocjonalna, stany lękowe, utraty
pamięci, skłonność do zapadania w letargi. Wytwórcy kapeluszy w XIX wieku używali czystej
rtęci do formowania i obciążania swoich wyrobów, przypłacając ciągły kontakt z tą toksyną
problemami neurologicznymi. Poważne zatrucie rtęcią daje objawy mrowienia bądź utraty
czucia, osłabienie koordynacji, drżenia, zaburzenia mowy i widzenie tunelowe. Objawy mogą
się pogłębiać, do paraliżu, śpiączki i śmierci.
Tradycyjne leczenie zatrucia rtęcią wymaga związania metalu do większych
cząsteczek organicznych - proces zwany chelatacją. Związki chelatujące mogą być podane
doustnie (np. d-Penicyloamina), domięśniowo (np. dimerkaprol, BAL) dożylnie. Po chelatacji
rtęć jest usuwana z organizmu normalną drogą wydalania - wraz z moczem lub stolcem.
Od dawna wiadomo, że glutation jest głównym składnikiem obrony komórek przeciw
szkodliwemu działaniu rtęci. Proces ten zaczyna się od efektywnego wyciszenia produkcji
wolnych rodników. Jeszcze krytyczniejszym etapem procesu jest bezpośrednie wiązanie ze
związkami rtęci, co umożliwia wyrzut ich z komórek oraz pozwala na wydalenie ich
z organizmu.
Niedawny artykuł z International Archives of Occupational and Environmental Health
pokazuje wpływ ekspozycji na działanie rtęci, na poziom glutationu. Czterdziestu dwóch
robotników z fabryki wyrobów chloro-alkalicznych, narażonych na kontakt z siarką
elementarną, porównano z 75 robotnikami z fabryki wyrobów z wapienia. Jak przypuszczano,
poziomy rtęci we krwi robotników z fabryki wykorzystującej rtęć były wyższe, podobnie jak
poziom peroksydacji lipidów. Ewidentnie działanie odtruwające peroksydazy glutationowej
uległo zahamowaniu/obniżeniu.
Wiele badań laboratoryjnych pokazało mechanizmy, poprzez które glutation chroni komórki
przed szkodliwym działaniem wielu substancji. Podnosząc poziom GSH, grupa toksykologów
z University of Arizona osiągnęła zmniejszenie zakresu uszkodzenia nerek, będącego efektem
działania rtęci. Argentyński zespół osiągnął podobny efekt, używając NAC do ochrony
funkcjonowania nerek.
Badania na tkankach wątroby, nerwów, jelit i innych tkanek, a nawet na rozwijających
się zarodkach dowodzą, że rtęć wyczerpuje system glutationowy, co prowadzi do obniżenia
poziomu GSH, co z kolei powoduje zwiększoną podatność komórek na toksyczne działanie
rtęci. Wykazano też, że podnoszenie poziomu GSH bądź podtrzymywanie go na stałym,
wysokim poziomie w znaczący sposób wpływa na poprawne funkcjonowanie komórek
w warunkach zatrucia rtęcią.
Amalgamaty dentystyczne
Wokół przypuszczalnych skutków ubocznych wynikających ze stosowania amalgamatu jako
wypełniacza dentystycznego narosło wiele kontrowersji. Rtęć, zawarta w „srebrnych"
wypełnieniach, czyni je plastycznymi i bardzo wytrzymałymi. Przez dekady amalgamat był
32
podporą stomatologii. Wiele badań wykazało, że dla wielu osób, nienarażonych w innych
wypadkach na kontakt z rtęcią, wypełnienia stanowią główne źródła intoksykacji. Te same
badania wskazują, że wydalanie rtęci w moczu jest znacząco wyższe u osób z takimi
wypełnieniami, a poziom takiego wydalania jest proporcjonalny do ilości wypełnień u pacjenta.
Badanie przeprowadzone w Niemczech wykazało, że poziom rtęci wydalanej w moczu może
zostać obniżony (nawet pięciokrotnie) poprzez usunięcie takich wypełnień. Niedawna praca,
opublikowana przez Anglika G. Sandborgha w Journal of Dental Research, mówi, że: „...
usuwanie amalgamatowych wypełnień może mieć niebagatelny wpływ na poziom rtęci
w płynach ustrojowych".
Pytaniem za 64000$ jest to, czy narażenie na takie podniesione poziomy rtęci jest
przyczyną zachorowań? Niedawne opracowanie, opublikowane przez Australijczyka
W. Blumera, przedstawia 80 pacjentów z amalgamatowymi wypełnieniami zębów, którzy
wykazują także objawy zatrucia rtęcią. Przy użyciu związku chelatującego EDTA (do
„wypłukania" rtęci z organizmu), wykazano, że mocz pacjentów z amalgamatowymi
wypełnieniami zawierał znacząco wyższe stężenia rtęci. Po usunięciu plomb pacjenci nadal
przyjmowali chelatory, wraz z suplementacją selenu (mającą na celu podniesienie poziomu
peroksydazy gluatationu). Po trzech miesiącach uzyskano zniesienie wszystkich objawów
zatrucia rtęcią bądź znaczącą poprawę stanu zdrowia.
Zwolennicy teorii o szkodliwości amalgamatu poszukują sposobów na odtrucie organizmów
zarówno pacjentów, jak i dentystów, codziennie narażonych na ekspozycję na opary rtęci.
Samo usunięcie ekspozycji nie jest działaniem wystarczającym. Rtęć, tak jak i inne metale
ciężkie, pozostaje związana wewnątrz komórek, w głębszych warstwach tkanek, dopóki nie
zostanie we właściwy sposób schelatowana lub usunięta.
NAC (N-acetylocysteina) podnosi poziom GSH i była wielokrotnie wykorzystywana
do detoksykacji organicznych związków rtęci. Badacze z Department of Environmental
Medicine, University of Rochester, wykazali, że przyjmowana doustnie NAC w znaczący
sposób przyspiesza wydalanie w moczu metylo-rtęci, do poziomu 10-krotnie wyższego niż
zwykle. NAC ma zdolność detoksykacji związków rtęci. Jednym z czołowych naukowców
zajmujących się metalami ciężkimi i toksycznością rtęci jest dr. David Quig z Chicago.
Szeroko opisał oddziaływania pomiędzy związkami rtęci, cysteina i innymi metalotioneinami
(organiczno-metaliczne związki siarki). Twierdzi on, że długoterminowe efekty ciągłego
narażenia na niskie dawki rtęci pozostają niedoszacowane. Według niego najlepszym
sposobem na usuwanie rtęci z tkanek położonych głęboko w organizmie (takich jak mózg) jest
spożywanie wysokiej jakości białek serwatki. Chociaż ich bio-aktywność może zostać
zniesiona (poprzez denaturację) to białka (o odpowiedniej jakości) mogą wykazywać działanie,
polegające na podnoszeniu stężenia GSH.
Badania takie, z wykorzystaniem niedenaturowanych białek serwatki, są obecnie prowadzone
przez kilka niezależnych grup. Białkowe prekursory GSH wykorzystywane są tutaj jako
przyjmowane doustnie środki chelatujące.
Zatrucie wysokimi dawkami rtęci jest często leczone metodą dializ (filtrowania krwi).
Amerykańscy lekarze wojskowi z Health Sciences Department of Pharmacology w Bethesda
przeprowadzili eksperyment, mający na celu poprawienie wydajności tej terapii, osiągając
bardzo korzystne rezultaty. Podczas przeprowadzania dializ przebadali zdolność 10 różnych
związków do usuwania rtęci z surowicy i osocza krwi. Większość nefrologów była zaskoczona,
że NAC okazała się bardzo efektywna. Jeszcze większym zaskoczeniem okazało się działanie
naturalnych preparatów. Lekarze praktycy zaczęli wykorzystywać tę wiedzę w swojej
codziennej praktyce, używając terapii glutationem jako uzupełnienia dla swoich zwyczajowych
środków terapeutycznych.
33
Opis przypadku
Sheryl była 32-letnią matką czwórki dzieci, która poważnie zachorowała po ostatnim
porodzie, zakończonym cesarskim cięciem, dwa lata wcześniej. Rana pooperacyjna
goiła się zbyt długo. Jej ginekolog nie potrafił postawić diagnozy. Dodatkowo
zaobserwował pewne oznaki atrofii mięśniowej. Okresowo pacjentka doświadczała
napadów osłabienia, że pozostawała w łóżku przez kilka dni. Przez następne 18
miesięcy okresy osłabienia powtarzały się, Sheryl została położona w szpitalu. Brano
pod uwagę różnorakie rozpoznania, włączając w to stwardnienie rozsiane i zespół
przewlekłego zmęczenia. Jednak terapia ukierunkowana na obie z tych chorób nie
przyniosła pożądanych efektów. Jej dentysta zasugerował, że przyczyną jej stanu
może być zatrucie rtęcią. W związku z tym usunięto amalgamatowe wypełnienia z jej
zębów. Podano ziołowe suplementy, mające na celu usunięcie resztek rtęci
z organizmu. Objawy uległy nieznacznej poprawie. Poszukiwania w Internecie
naprowadziły jej dentystę na trop NAC, którą polecił Sheryl.
W ciągu 5 dni pacjentka odczuła znaczący wzrost sił. Po 10 dniach poruszanie się
przestało być bolesne. Dwa tygodnie później Sheryl jeździła już na rowerze. Po raz
pierwszy od 2,5 roku. Trzy tygodnie później (jeśli nie liczyć lekkich mdłości)
pacjentka twierdziła, że czuje się „jakby prawie wróciła do normy ".
Nadal czuje się dobrze i jest głową rodziny.
Zatrucie ołowiem
Ołowica - zatrucie ołowiem - jest problemem zdrowia publicznego od czasów Cesarstwa
Rzymskiego. Problem w owych czasach brał się z używania ołowiu w instalacjach
hydraulicznych. Inne formy ekspozycji występowały przez całe wieki. Od naczyń kuchennych
i stołowych, porcelany do używania ołowiu w farbach - szczęśliwie tej praktyki zaprzestano w
przypadku farb przeznaczonych do wnętrz. Nielegalny alkohol jest czasami produkowany przy
użyciu chłodnic samochodowych, rur i beczek spawanych ołowiem. Mechanicy, producenci
baterii i akumulatorów oraz spawacze są grupami ryzyka w kwestii środowiskowego narażenia
na kontakt z ołowiem.
Zatrucie ołowiem jest trudne do zdiagnozowania. Objawy mogą być dyskretne i bardzo
niespecyficzne. Niezależnie od tego, ostre zatrucie może objawiać się nudnościami, ostrymi
wymiotami, biegunką, dysfunkcjami nerek, napadami padaczki, śpiączką i paraliżem,
prowadzącymi finalnie do śmierci. Ciągłe, powtarzające się ekspozycje mogą prowadzić do
anemii, osłabienia, bólów, nerwowości, nie mówiąc o upośledzeniu funkcji intelektualnych od obniżenia zdolności uczenia się, do poważnych zmian osobowości i zaburzeń zachowania.
Leczenie polega na usunięciu źródła ekspozycji i terapii chelatacyjnej.
Podobnie, jak w wypadku rtęci, detoksykacja ołowiu na poziomie komórkowym przebiega za
pośrednictwem glutationu. Prooksydacyjne działanie ołowiu równoważone jest poprzez
antyoksydacyjne działanie GSH, a sama cząsteczka ołowiu może ulec koniugacji lub związaniu
z glutationem, po czym ulega wydaleniu z organizmu.
Toksyczne działanie ołowiu dotyka wiele tkanek, włączając ośrodkowy i obwodowy układ
nerwowy, wątrobę, nerki i czerwone krwinki. Na szkodliwe działanie ołowiu wrażliwe są
nawet soczewki oczu, co podkreśla szeroki zakres oddziaływania tego metalu na organizm.
Anemia (utrata krwinek czerwonych) jest jednym z charakterystycznych objawów zatrucia
ołowiem, jest powodowana przez kilka czynników. Pośród tej liczby umieścić należy wysoki
poziom stresu oksydacyjnego. Nadmierny poziom tego stresu prowadzi do wystąpienia
zjawiska nadmiernej oksydacji lipidów błon komórkowych erytrocytów, będącego przyczyną
34
rozpadu komórek. Grupa badaczy z Japonii prowadziła badania na grupie pracowników,
narażonych na ciągłą, wysoką ekspozycję ołowiu. Mierzono poziom peroksydacji lipidów,
koncentrację ołowiu i aktywność peroksydazy glutationu. Wyniki wskazywały na bezpośrednią
korelację poziomu ołowiu i peroksydacji lipidów. Poziom persoksydazy glutationu spadał wraz
ze wzrostem poziomu ołowiu.
Choroby środowiskowe
Ciągłe narażenie na kontakt z ksenobiotykami (substancjami obcymi organizmu) może
prowadzić do dyskretnych i trudnych do uchwycenia zmian w stanie zdrowia, a z czasem
prowadzić do rozwinięcia pełno objawowych schorzeń, zwanych chorobami środowiskowymi
(El). Bardzo często ujawniają się one jako skomplikowane kompozycje mniej poważnych
dolegliwości - bólów głowy, skłonnościami do szybkiego zmęczenia i popadania w letarg - co
w znaczącym stopniu utrudnia diagnozę. Schorzenia takie mogą być całkiem złożone, jak w
wypadku złożonej wrażliwości chemicznej (MCS, zespół chorobowy charakteryzujący się
nadmierną reakcją organizmu na wiele czynników chemicznych), która to jednostka chorobowa
dopiero niedawno doczekała się akceptacji jako pełnoprawna diagnoza lekarska. Z podobnych
powodów musiało upłynąć wiele lat, zanim środowisko medyczne uznało Gulf War Syndrome
(zatrucie toksycznymi składnikami spalin, dające wiele niespecyficznych objawów,
stwierdzane u żołnierzy walczących w trakcie wojny w Zatoce Perskiej, którzy brali udział
w gaszeniu lub zabezpieczaniu płonących szybów naftowych) jako jednostkę chorobową.
Nasz dom zawiera wiele źródeł ekspozycji na ksenobiotyki. Dywany mogą zawierać
pestycydy, często przynoszone na obuwiu, wilgotne, zaparowane łazienki zawierają też
chloroform, ubrania, czyszczone w pralniach chemicznych, które wiszą w twoich szafach,
wydzielają opary perchloroetanu i trójchloroetanu, kominki są źródłem benzenu, a domowe
środki czystości zawierają paradwuchlorobenzen. W biurach tonery do fotokopiarek uwalniają
(oprócz dziesiątek innych toksyn) formaldehyd i styren. Zamknięte garaże i podziemne
parkingi to kolejne źródło benzenu, a także wielu innych chemikaliów. Powietrze w miastach,
a nawet rejonach wiejskich, jest kolejnym źródłem wielu różnorakich substancji, w wypadku
których idealnym rozwiązaniem byłoby całkowite wyeliminowanie narażenia. I oczywiście
pomieszczenia pełne palaczy zawierają dziesiątki różnych substancji rakotwórczych i innych
toksycznych chemikaliów. Powinniśmy wykazywać się wielką ostrożnością, używając
preparatów do usuwania pleśni, „kulek" przeciw molom, perfumowanych detergentów,
preparatów do zmiękczania tkanin, nawozów do trawnika, pestycydów, rozpuszczalników
i preparatów czyszczących, farb i lakierów, niektórych materiałów izolacyjnych, paliwa do
pieców grzewczych, a nawet materiałów używanych do produkcji mebli i materacy. Krótka
lista substancji unieszkodliwianych na drodze koniugacji z GSH umieszczona jest w tabeli 5.
Na nasze szczęście ogromna ilość informacji opublikowanych na temat tych związków
pozwala śledzić ich rozpowszechnienie. W księgarniach dostępne są doskonałe przewodniki na
ten temat.
Z powodu wielkiego nagromadzenia trucizn w otaczającym nas środowisku nie
możemy uniknąć narażenia na kontakt z nimi. Dodatkowo, niektóre miejsca pracy zawierają
podwyższone stężenia wybranych związków toksycznych. W artykule na temat chemicznego
zagrożenia zdrowia pracowników przemysłu, D.V. Parkę i A. Sapota postawili dobrze
udokumentowaną, tezę, że można przeciwdziałać tym zagrożeniom. Poprzez GSH. Twierdzą,
że wielu pracowników zakładów przemysłowych z objawami zapalenia ogólnoustrojowego jest
często mylnie diagnozowanych jako cierpiący na reumatoidalne zapalenie stawów, infekcje
wirusowe, choroby tkanki łącznej i podobne zespoły. Lekarze pierwszego kontaktu powinni
być szerzej uświadomieni na temat zdolności zanieczyszczeń chemicznych do imitowania
chorób zapalnych.
35
Ekspozycja na poszczególne związki chemiczne w miejscu pracy została powiązana
z rozwojem nowotworów. R.K. Ross i jego koledzy z University of Southern California
powiązali niewydajne funkcjonowanie enzymów związanych z metabolizmem GSH
z występowaniem raka pęcherza, u robotników narażonych w miejscu pracy na ekspozycję na
aryloaminy, związki zawarte również w dymie tytoniowym.
Zespół chronicznego zmęczenia (CFS), Gulf War Syndrome (GWS),
i złożona wrażliwość chemiczna
Te trzy jednostki charobowe są opisywane tutaj razem z kilku powodów. U podłoża wszystkich
leży kombinacja ekspozycji na toksyny ze środowiska, niewłaściwa odpowiedź
immunologiczna i dziedziczne predyspozycje. Z powodu niejednoznacznej prezentacji
klinicznej, złożonych objawów, niejednokrotnie całkowicie różnych dla poszczególnych
pacjentów, lekarze niechętnie stawiają jednoznaczną diagnozę, a nazwy tych chorób, ich
definicje kliniczne, długo i opornie przyjmowały się w środowisku medycznym. Niektórzy
(mniejszość) spośród lekarzy nadal uważają, że te schorzenia to specyficzne prezentacje
kliniczne pewnych chorób psychicznych.
Złożona wrażliwość chemiczna to choroba środowiskowa, w przebiegu której
nagromadzenie w organizmie szkodliwych substancji osiąga niebezpieczny poziom,
z nieznacznymi, łatwymi do przeoczenia objawami. Każda kolejna dawka substancji
toksycznych może stać się ostatnią cegiełką, która uruchamia całą kaskadę objawów,
niejednokrotnie sugerujących inną chorobę. Taki przebieg utrudnia postawienie jednoznacznej
i pewnej diagnozy. Najważniejsze zadanie w leczeniu choroby należy do pacjenta - unikanie
dalszej ekspozycji na związki toskyczne. Lekarz prowadzący powinien zasugerować terapię,
ukierunkowaną na oczyszczenie organizmu z toksyn. Autor wierzy, że terapia oparta na
podnoszeniu poziomu GSH w przyszłości stanie się standardem postępowania w takich
wypadkach.
Niedawno opublikowana praca autorstwa I.R. Bella i CM. Baldwina (American
Journal ofMedicine) ukazuje podsumowanie wiedzy na temat związków zespołu chronicznego
zmęczenia i wrażliwości na działanie substancji chemicznych. Wyliczyli oni, że zespół ostrej
wrażliwości chemicznej może leżeć u podłoża 1/5, nawet do połowy przypadków zespołu
chronicznego zmęczenia. Może dotyczyć 5 proc. populacji amerykańskiej.
Przynajmniej lekkie objawy nietolerancji różnych związków chemicznych zgłaszane są przez
15 do 30 proc. badanych w populacji ogólnej.
Praca zatytułowana: „Gulf War Illnesses: complex medical, scientific and political
paradox" (Choroby związane z wojną w Zatoce Perskiej: złożony paradoks medyczny,
naukowy i polityczny), opublikowana przez badaczy z Institute of Molecular Medicine w
Kalifornii także wskazuje na związek z zespołem chronicznego zmęczenia. Stwierdzano
podwyższoną częstotliwość zachorowań na CFS pośród weteranów tej wojny niż w populacji
ogólnej. Ponieważ schorzenie to może dawać objawy charakterystyczne dla innych schorzeń,
istnieje ryzyko mylnej diagnozy, obejmującej chroniczne schorzenia wieloukładowe
i schorzenia układu immunologicznego, a co za tym idzie niewłaściwego leczenia.
Badacze z Center for Environmental Hazards Research w New Jersey wykazali, że nawet jeśli
diagnoza zespołu chronicznego zmęczenia, lub złożonej wrażliwości chemicznej jest stawiana
u weteranów wojny w Zatoce Perskiej, to ich objawy znacznie odbiegają od obrazu klinicznego
obserwowanego w populacji ogólnej. Niezgodności widoczne są w zakresie funkcjonowania
układu immunologicznego, demografii i rokowaniach postępów i efektywności terapii.
Dyskusja na temat zespołu chronicznego zmęczenia (CFS), zwanego również
zespołem chronicznego zmęczenia/zaburzenia funkcji immunologicznych (CFIDS), nie będzie,
nie na miejscu, w rozdziale 3, poświęconym układowi immunologicznemu. Zwyczajowo, CFS
jest w mniejszym stopniu uważane za chorobę wynikającą z zatrucia, raczej za zaburzenie
funkcji układu odporności. Klasyfikacją, najlepiej opisującą to schorzenie, jest zespół po
przebytej infekcji wirusowej lub zespół poinfekcyjny. Typowy przebieg rozpoczyna się od
ostrej infekcji wirusowej. Wywołuje ona nadmierną odpowiedź limfatyczną - powiększone
ślinianki i węzły chłonne. U niektórych osób (nie są znane przyczyny takiego zjawiska) rozwija
się nietypowa odpowiedź immunologiczna i neuroendokrynologiczna. Taka niezdolność do
radzenia sobie z infekcją, w połączeniu z zaburzeniami równowagi hormonalnej organizmu,
daje objawy CFS.
Acetoaminofen - Tylenol (Paracetamol),
Aceton (powszechnie używany rozpuszczalnik,
składnik preparatów czyszczących, wyko­
rzystywany w przemyśle)
Węglowodory alifatyczne - chlorek winylu,
sześciocholoroheksan, plastiki
Nitrozoaminy - wędzona żywność, salami, hot
dogi itp.
Metale ciężkie - ołów, rtęć, kadm, kobalt, miedź
Nadtlenki - nadtlenki lipidów, nadtlenki
cholesterolu, inne
Aryloaminy, zasadowe związki arylowe
- ekspozycja przemysłowa
Inne farmeceutyki - Adriamycyna
Aflatoksyna B! - naturalna toksyna
produkowana przez pleśń
Węglowodory aromatyczne - rozpuszcza­
lniki, bromobenzeny, chlorobenzeny itp.
Benzopireny - pokarmy grilowane, spaliny,
papierosy
Pestycydy fosfoorganiczne
Izotiocyjaniany - węglany, tiowęglany
Siarczany, związki nitrowe, naftalen paliwo, produkty uboczne rafinerii,
produkty uboczne spalania paliw
Tabela 5 - Krótka lista substancji, podlegających detoksykacji poprzez koniugację z GSH. Istnieje
jeszcze niezliczona rzesza innych.
Obecnie reumatolodzy dysponują dokładniejszymi opisami objawów choroby, co
umożliwia stawianie trafniejszych i pewniejszych diagnoz. CFS charakteryzuje się trwałym,
uporczywym odczuwaniem przemęczenia, bólami mięśni, szczególnie tych zaangażowanych w
proces poruszania, zaburzeniami snu oraz zaburzeniami poznawczymi i problemami
psychologicznymi. Nie istnieje dotychczas badanie pozwalające na jednoznaczne postawienie
diagnozy, ale badacze starają się opisywać wiele subtelnych zmian biochemicznych
i fizjologicznych, występujących w przebiegu choroby. Jeden z takich zespołów prowadzony
jest przez dr. Paula Cheneya, jednego z pierwszych klinicystów, opisujących CFS na przełomie
lat 80. i 90. ubiegłego stulecia. Założyciel i dyrektor Cheney Clinic w Karolinie Północnej
(USA), prowadzi ważne badania, umożliwiające zrozumienie podłoża schorzenia. Dr. Cheney
wierzy, że chociaż początkiem choroby jest infekcja wirusowa, to jest ona następstwem zmian
w syntezie białek i produkcji enzymów, prowadzących do zaburzeń procesów detoksykacji
w wątrobie i w poszczególnych komórkach organizmu.
W pierwszych badaniach używał podawanego doustnie lub w zastrzykach glutationu,
a następnie prekursora GSH (N-acetylocysteiny), każdego z nich z powodzeniem. Kiedy stał
się dostępny preparat nie denaturowanych, bioaktywnych białek serwatki, okazał się przynosić
wielkie korzyści dla stanu zdrowia wielu pacjentów. To pokarmowe źródło prekursorów GSH
opisane jest w rozdziale 4.
Znany na całym świecie niemiecki immunochemik dr. Wulf Drogę ukuł termin „zespół
niskiego CG", opisujący wiele chorób związanych z niedoborami cysteiny i glutationu. W tej
grupie zawierają się: zespół przewlekłego zmęczenia, AIDS, niektóre spośród nowotworów,
sepsa, choroba Crohna, owrzodzenie dwunastnicy i inne.
37
Opis przypadku
William, prawnik z Alabamy, zauważył u siebie zmiany stanu zdrowia i samopoczucia w wieku
39 lat. Pierwsze wizyty u wielu lekarzy nie przyniosły korzyści w postaci właściwej diagnozy.
Nie pomagały też żadne zastosowane terapie. Nie był w stanie podołać swoim codziennym,
wymagającym wiele nakładu pracy zadaniom, co zmusiło go do zaprzestania praktyki w roku
1994. Sam odnalazł lokalną grupę pomocy osobom cierpiącym na CFS. Tam zasugerowano mu
wizytę w prestiżowej klinice, specjalizującej się w leczeniu zespołu przewlekłego zmęczenia.
Pierwsza strategia terapii, obejmująca podawanie witamin, nutrientów i zmianę diety,
przyniosła umiarkowaną poprawę stanu zdrowia. Szef kliniki prowadził badania nad
stosowaniem niedenaturowanych białek serwatki. Po 12 tygodniach u Williama stwierdzono
znaczną poprawę stanu zdrowia. Trzy miesiące później przebudził się pewnego ranka i „znowu
czuł się dobrze". Tego dnia pierwszy raz od 5 lat zagrał w golfa. Dzisiaj osiąga wspaniałe
wyniki w grze i niedługo będzie ponownie otwierał swoją kancelarię.
Podsumowanie
Liczba toksyn, z którymi nasze organizmy muszą sobie radzić każdego dnia, jest naprawdę
godna odnotowania. Żeby wyjść zwycięsko z takiego pojedynku, sprawna, wypoczęta i dobrze
odżywiona osoba musi utrzymać odpowiedni poziom biochemicznej i immunologicznej obrony
organizmu. Rola, ogrywana przez GSH w tych procesach, nie może zostać przeceniona.
Glutation przyczynia się do detoksykacji wielu zanieczyszczeń, związków rakotwórczych,
metali ciężkich, herbicydów, pestycydów i związków promieniotwórczych. Jesteśmy
codziennie eksponowani na działanie wielu szkodliwych substancji, takich jak: dym
papierosowy, spaliny, konserwanty spożywcze i amalgamaty w plombach, a ich usuwanie
z organizmu zależne jest od GSH. Związki, które zwiększają produkcję i poziom GSH, coraz
częściej są używanie w toksykologii, ze znaczącymi sukcesami.
38
«3» GSH i układ odpornościowy
Układ odpornościowy (immunologiczny)
Zdumiewające, jak wielu ludzi nadal uważa, że złapanie przeziębienia to efekt siedzenia w
przeciągu lub wyjścia na dwór z mokrymi włosami. A tymczasem jest jasne
i dobrze udokumentowane, że przeziębienie jest chorobą zakaźną, przenoszoną z człowieka na
człowieka. Wbrew nazwie choroby, nie łapiemy jej z zimnego powietrza. Jednak ta błędna
teoria nadal jest zakorzeniona w naszej kulturze. Niemniej jednak właściwą przyczyną choroby
jest wirus.
Inni za przeziębienie mogą obwiniać stres, przepracowanie lub przetrenowanie. I oni są
znacznie bliżej prawdy. Chociaż czynniki te same w sobie nie powodują przeziębienia, to
czynią nas bardziej podatnymi na wirusa. W takich sytuacjach pacjenci mają okresowo
obniżoną aktywność układu immunologicznego i cierpią z powodu konsekwencji tego zjawiska
- wirus bierze nad nimi górę. Większość wizyt w gabinetach lekarskich jest spowodowana
właśnie niewydolnością układu immunologicznego w walce z aktualnym zagrożeniem. Dobre
wieści są takie, że możemy wzmacniać swój układ odpornościowy.
Ale niewielu ludzi jest tego świadomych, nawet wśród tych, którzy na co dzień dbają
się o swoją dobrą formę. Wielu z nas ma wystarczającą wiedzę, aby troszczyć się o swoje serce
czy mięśnie, ale zazwyczaj w ogóle nie poświęcamy uwagi swojemu układowi
immunologicznemu, mimo że jest on pierwszą linią obrony przed wszelkimi infekcjami
i atakami patogenów. Aby utrzymać układ immunologiczny w dobrej formie, powinniśmy
regularnie ćwiczyć (45-60 minut, trzy razy w tygodniu), regularnie jadać zróżnicowane posiłki,
utrzymywać właściwą masę ciała, wysypiać się (8 godzin na dobę w przypadku osób młodych,
nieco mniej - starszych), wzbogacać dietę witaminami, minerałami i mikroelementami,
wystrzegać się niepotrzebnego stresu i, co może wydać się zabawne, dużo się śmiać.
Powinniśmy także unikać promieniowania i toksyn, nadużywania tytoniu, alkoholu i kofeiny
oraz niepotrzebnego stosowania antybiotyków i sterydów (tabela 7).
Obrona immunologiczna jest niezwykle skomplikowanym procesem. Mikroskopowe
badanie jakiejkolwiek części ludzkiego organizmu udowadnia, że obfituje on
w mikroorganizmy takie jak bakterie, pasożyty i grzyby. Tak samo jest we wnętrzu naszych
organizmów. Środowisko, z którego pobieramy powietrze, wodę i pożywienie, jest pełne
mikroorganizmów. To niesamowite, że możemy przetrwać to wszystko.
Tradycyjnie udajemy się do lekarza dopiero wtedy, gdy już jesteśmy chorzy.
Zazwyczaj lekarz ordynuje agresywną strategię ofensywną w postaci antybiotyków, leków
przeciwwirusowych i chemioterapii, stosowanych celem wyeliminowania „najeźdźcy".
Pominąwszy skutki uboczne, taka ofensywna strategia jest bardzo skuteczna. To najlepszy
sposób, jaki znaleźliśmy, aby wygrać wojnę.
Ale najlepiej byłoby całkiem uniknąć tej wojny. Przede wszystkim ze względu na to,
że polem bitwy jest nasze własne ciało. Nawet jeśli lekarstwa wygrają, spustoszenia i tak
pozostaną. Skutki uboczne terapii są jak wojenne straty w ludności cywilnej. Nie możemy
przecenić znaczenia strategii defensywnej - medycyny prewencyjnej, która powstrzymuje
„najeźdźców" przed zasiedleniem naszego ciała i pozwala w ogóle uniknąć starcia. Optymalnie
działający układ odpornościowy jest bez wątpienia najlepszą metodą prewencji. Możemy o to
zadbać, dostarczając mu z pożywieniem odpowiedniego paliwa tak, jak robimy to w przypadku
reszty naszego ciała.
39
Odpowiedź immunologiczna
Układ immunologiczny wyszukuje, identyfikuje i atakuje zagrażające organizmowi
mikroorganizmy, alergeny, komórki nowotworowe i przeszczepione tkanki - wspólnie
określane jako antygeny. Reakcja organizmu jest nazywana odpowiedzią na antygen.
Gdy patogen trafia do wnętrza organizmu, komórki układu odpornościowego zostają
zaktywowane. Istnieje kilka ich typów, w tym polimorfonuklearne komórki ropotwórcze. Te
dużego rozmiaru komórki pochłaniają i trawią patogeny. Mniejsze, ale bardziej wymyślnie
działające limfocyty zwalczają patogeny w bardziej specyficzny sposób.
Limfocyty B identyfikują patogeny i znakują je jako cel dla limfocytów T. Pomocnicze
limfocyty T wzywają do boju inne komórki immunologiczne - cytotoksyczne limfocyty T
niszczą patogen, a supresorowe limfocyty T wyłączają odpowiedź immunologiczną po
wykonaniu zadania.
Właściwa odpowiedź immunologiczna może jednak zostać stłumiona. Może być za
mało komórek immunologicznych, mogą być niekompetentne lub mogą być bezbronne wobec
szczególnie agresywnego patogenu. W wielu przypadkach adaptacyjna strona układu
odpornościowego identyfikuje, a potem zapamiętuje „podpis chemiczny" patogenu i jest zdolna
do skuteczniejszej walki z nim w razie następnej konfrontacji. Prowadzi to do częściowej lub
całkowitej odporności. Na przykład, tylko raz możemy zachorować na świnkę.
Układ immunologiczny jest imponujący, ale nie niezawodny. Czasem może
odpowiadać na zagrożenie tak, jakby ono nim nie było, albo traktować normalne procesy
metaboliczne tak, jakby były atakiem na organizm. Chcemy, aby nasz układ odpornościowy
bronił nas przed infekcjami, ignorował nieszkodliwe substancje, akceptował transplantowane
narządy, nie atakował własnych narządów i chronił organizm przed kancerogenezą i rozrostem
guza. Chcemy uniknąć infekcji, odpowiedzi alergicznej na nieszkodliwe substancje, odrzucenia
przeszczepionych narządów oraz chorób autoimmunologicznych, w przypadku których
organizm atakuje swoje własne układy (porównaj: tabela 6).
Dwoma najbardziej niepożądanymi typami odpowiedzi immunologicznej są choroby
autoimmunologiczne i alergie. W chorobach autoimmunologicznych organizm myli swoje
normalne tkanki z obcymi antygenami i atakuje je, prowadząc do destrukcji zdrowych tkanek.
W przypadku alergii, układ immunologiczny myli nieszkodliwe substancje z potencjalnie
groźnymi i reaguje na nie z pełną agresją.
Toczeń
Miastenia
Syndrom chronicznego zmęczenia
Zapalenie wielomięśniowe
Twardzina skóry
Choroba Lou Gehriga (stwardnienie zanikowe boczne,
ALS)
Choroba Gravesa
Reumatoidalne zapalenie stawów
Stwardnienie rozsiane
Choroba Crohna
Tabela 6. Niektóre choroby autoimmunologiczne
Układ immunologiczny i GSH
Zawarty w poprzednim podrozdziale opis komórek polimorfonuklearnych i limfocytów
przedstawia tylko część układu odpornościowego. Limfocyty B stanowią około lOproc
wszystkich krążących limfocytów, a ich działanie polega na uwalnianiu immunoglobulin, które
atakują i niszczą patogeny. Około 80 proc limfocytów to limfocyty T. Kiedy ten układ jest
zaburzony, infekcja ma otwarte drzwi i zdrowie jest zagrożone. Na przykład, ludzki wirus
niedoboru odporności (HIV) niszczy pomocnicze limfocyty T, tym samym czyniąc bezsilnymi
cytotoksyczne limfocyty T. W wyniku tego mikroorganizmy, które w normalnych warunkach
40
^.
nie byłyby w stanie zaatakować organizmu, mogą wywoływać infekcje charakterystyczne dla
AIDS.
GSH odgrywa centralną rolę w funkcjonowaniu komórek odpornościowych. Dr.
Gustavo Bounous, światowy czołowy ekspert od glutationu, stwierdza: „Czynnikiem
ograniczającym właściwą aktywność naszych limfocytów jest dostępność glutationu". Jest to
szczególnie uderzające w przypadku wirusa HIV wywołującego AIDS (porównaj: rozdział 12).
AIDS jest w zasadzie dysfunkcją limfocytów T. Pacjenci zazwyczaj cierpią z powodu
niedoboru glutationu, a przede wszystkim niedoboru glutationu w limfocytach T. Kilka badań
wykazało, że na podstawie poziomu GSH można wyrokować o szansach na przeżycie i jakości
życia pacjenta z AIDS.
Właściwy rozwój i aktywność układu immunologicznego zależy od dostępności
GSH. Doświadczalne obniżenie poziomu GSH drastycznie zmniejsza zdolność komórek tego
układu do walki z patogenami i zostawia otwarte drzwi chorobie. W licznych badaniach
stwierdzono, że poziom GSH w limfocytach bezpośrednio koreluje z efektywnością
odpowiedzi immunologicznej. Mówiąc prościej, GSH jest rodzajem „pożywienia" dla układu
odpornościowego.
W przypadku chorób autoimmunologicznych, takich jak reumatoidalne zapalenie
stawów (rozdział 6) czy toczeń lub normalnego procesu starzenia (rozdział 6) limfocyty T
wykazują osłabioną odpowiedź na antygeny. Co więcej, chroniczne stany zapalne zostały
powiązane z niskim stężeniem GSH w surowicy i czerwonych krwinkach.
Limfocyt atakuje patogen uwalniając silnie działające związki chemiczne, takie jak
nadtlenek wodoru, a siebie chroni przed nimi, neutralizując je przy udziale GSH. W dodatku,
limfocyty muszą się ustawicznie namnażać (ekspansja monoklonalna) w celu zniszczenia całej
populacji patogenu. Wymaga to tlenu i uwalnia kolejne oksydanty. Aby namnażanie mogło
efektywnie przebiegać, znów potrzebny jest GSH do przeciwdziałania skutkom utleniania.
Zatem walka z infekcją zużywa glutation na dwa sposoby - podczas neutralizacji wolnych
rodników oraz podczas namnażania komórek odpornościowych. Jest to szczególnie oczywiste
w przypadku ostrych infekcji, takich jak bakteryjne zapalenie płuc. W przypadku przewlekłych
infekcji, takich jak zapalenie wątroby typu C lub AIDS, obniżenie poziomu GSH jest jeszcze
wyraźniejsze. Ostatnie badania wykazały, że podniesienie poziomu GSH umożliwia układowi
immunologicznemu skuteczniejszą walkę z infekcjami.
Dr. Bounous i jego zespół z McGill University zmierzył odpowiedź immunologiczną
u zwierząt laboratoryjnych karmionych specjalnie przygotowanym bioaktywnym izolatem
z białka serwatki, bogatym w prekursory GSH. Zwierzęta te wykazywały zarówno
podwyższony wewnątrzkomórkowy poziom GSH, jak i wzmocnioną odpowiedź
immunologiczną. Co ciekawe, u zwierząt karmionych podobną dietą składającą się z kazeiny
wzbogaconej w cysteinę (porównaj: rozdział 4) nie obserwowano takich dobroczynnych
efektów.
Zatem ochronne działanie GSH jest podwójne - wzmacnia aktywność komórek
immunologicznych oraz pełni funkcję przeciwultleniacza w ich wnętrzu.
TAK
NIE
Ćwicz regularnie (45-60 min, 3 razy w tyg.)
Nadużywaj tytoniu
Regularnie jedz zróżnicowane posiłki
Nadużywaj alkoholu
Utrzymuj właściwą masę ciała
Nadużywaj kofeiny
Spij regularnie (8h na dobę w przypadku Używaj niepotrzebnie antybiotyków
osób młodych, krócej - starszych)
Uzupełniaj dietę witaminami, minerałami
Używaj niepotrzebnie sterydów
i mikroelementami
Unikaj niepotrzebnego stresu
Narażaj się na promieniowanie
Śmiej się dużo
Narażaj się na toksyny
Tabela 7. Co robić aby utrzymać układ odpornościowy w dobrej formie
41
Zastraszająca liczba infekcji opornych na antybiotyki, takich jak martwicze zapalenie
jelit, zakażenia paciorkowcami opornymi na vancomycynę czy gronkowcami opornymi na
methicillynę, znalazła drogę do naszych szpitali i naszych społeczności. Niektórzy specjaliści
od medycyny uważają, że wirusy takie jak te powodujące AIDS czy hepatitis C są tylko
wierzchołkiem góry lodowej, że nadciąga fala nowych groźnych patogenów. Starzy wrogowie,
tacy jak gruźlica, uważani już za pokonanych, powrócą z nową zjadliwoscią, oporni na te
strategie terapeutyczne, które dotąd okazywały się skuteczne. Podnoszenie poziomu GSH jest
praktycznym rozwiązaniem w walce z tą złowieszczą perspektywą.
Pożądana odpowiedź
Niepożądana odpowiedź
Czynnik infekcyjny
Obronna immunologiczna
Nawracająca infekcja
Brak odpowiedzi
Substancja nieszkodliwa
Alergia
Przyjęcie przeszczepu
Odrzucenie przeszczepu
Przeszczepiony narząd
Tolerancja
Własne narządy
Choroby autoimmunologiczne
Rozwój nowotworu
Nowotwór
Obrona immunologiczna
Tabela 8. Pożądane i niepożądane odpowiedzi immunologiczne
Wniosek
Układ odpornościowy wykorzystuje różne komórki do walki z infekcjami i innymi
zagrożeniami zdrowotnymi, a aktywność tych komórek zależy od dostępności GSH. Glutation
znajduje się w centrum funkcjonowania układu odpornościowego, co zaobserwowano w
przypadku wielu chorób, a przede wszystkim AIDS, które charakteryzuje się poważnym
osłabieniem układu immunologicznego.
Podnoszenie i utrzymywanie poziomu GSH pozwala na zminimalizowanie ryzyka tych
chorób. Chociaż tylko bardzo ciężko chore osoby mają poważne niedobory glutationu, zdrowi
ludzie także mogą odnieść korzyści z uzupełniania poziomu GSH, szczególnie wtedy, gdy są
wyjątkowo narażeni na obecne w środowisku toksyny i bakterie oporne na leki. Wykorzystanie
suplementacji GSH w walce z określonymi chorobami zostało omówione w części 2.
Bez wątpienia najlepszym rozwiązaniem w medycynie prewencyjnej jest
optymalizacja działania układu immunologicznego, a kluczową strategią stosowaną w tym celu
jest dostarczanie mu GSH.
42
PIŚMIENNICTWO
ANDERSON M.E. GSH and GSSS deliyery systems.
Advances in Phurmacology 38:65-78, 1997
concentrations alters lymphocyle activation and proliferation.
Experimental Celi Research 170:269-275, 1987
BOUNOUS
G.,
BATIST
G„
GOLD
P.
Immunoenhancing property of dietary whey proteins in
mice: role of glutathione. Clinical and lnvestigative
Medianę 12:154-161, 1989
FIDELUS R.K., TSAN M.F. Glutathione and lymphocyle
actiyation: a function of aging and autoimmune disease.
Immunology 61:503-508, 1987
BOUNOUS G., GOLD P. The biological actimty of
undenatured dietary whey protein in mice: role of
glutathione. Clinical and Invesligative Medicine 14:296309, 1991
BOUNOUS G„ KONGSHAVN P. Influence of dietary
proteins on the immune system of mice. Journal of
Nutrition 112:1747-1755,1982
BOUNOUS G„ KONGSHAVN P. Differential effect of
dietary protein type on the B-cell and T-cell immune
responses in mice. Journal of Nutrition 115:14031408,1985
DROGĘ W, POTTMEYER-GERBER C, SCHMIDT H„
NICK S. Glutathione augments the activalion of
cytotoxic T lymphocytes in vivo. Immunoblology
172:151-156, 1986
FIDELUS RK, GINOUVES P, LAWRENCE D„ TSAN
MF.
Modulation
of
intracellular
glutathione
FURUKAWA T, MEYDANI S.N., BLUMBERG J.B.
Reversal of age associaled decline in immune responsiveness
by dietary glutathione supplementation in mice. Mechanisms of
Aging and Development 38:107-117, 1987
GMUNDER H„ DROGĘ W. Differential ejects of glutathione
depletlon of T-cell subsets. Cellular Immunology 138:229-237,
1991
HAMILOS D.L, WEDNER HJ, The role of glutathione in
lymphocyle actiyation. Journal of Immunology 135:2740-2747,
1985
KTDD P.M. Glutathione: Systemie protectant against oxidative
andfree radical damage. Alternative Medicine Reriew 2:155176, 1997
ROTILIO G„ KNOEPFEL L„ STEINICUHLER C,
PALMARA AT, CIROLO M.R., GARACI E. Effects of
intracellular redox status on cellular regulation and viral
infection. in: Oxidative Stress, Celi Actimtion and Viral
Infection, C. Pasąuier et al (eds.), 1994
43
4« Podnoszenie poziomu glutationu
Skoro glutation jest produkowany wewnątrz organizmu, to co możemy zrobić, aby utrzymać
lub zwiększyć poziom GSH? Mogą tego dokonać niektóre farmaceutyki, jak również związki
pochodzenia naturalnego. Jedzenie samego glutationu jest jednak bezużyteczne. Istnieje wiele
sposobów podnoszenia poziomu GSH w organizmie, ale tylko nieliczne spośród nich są
skuteczne, a niektóre wykazują niepożądane efekty uboczne. Aby w zdrowiu i chorobie
korzystać z ogromnego potencjału GSH, musimy rozwiać mity i wyjaśnić fakty. Wymaga to
zrozumienia biochemicznej budowy tego ważnego białka [w piśmiennictwie biochemicznym
mianem białka określa się polipeptyd złożony co najmniej z 200 aminokwasów, zatem
glutation powinien być poprawnie określany mianem (tri)peptydu -przyp. tłum.].
GSH jest tripeptydem złożonym z trzech aminokwasów - w tym przypadku: glicyny,
glutaminianu (kwasu glutaminowego) i cysteiny. Chemiczna struktura glutationu nie jest
w stanie przetrwać procesów trawiennych, zatem przyjmowanie GSH z pokarmem nie
podniesie jego poziomu. Organizm wytwarza GSH wewnątrzkomórkowo, wykorzystując jego
prekursory obecne w pożywieniu. Glicyna i glutaminian są łatwo dostępne w diecie
mieszkańców Ameryki Północnej [Europy też - przyp .tłum.], ale znacznie trudniej o białka
bogate w cysteinę. Rys. 7 przedstawia źródła trzech aminokwasów wychodzących w skład
glutationu.
Cysteina, aminokwas zawierający siarkę (inaczej aminokwas tiolowy), jest
odpowiedzialna za aktywność biologiczną (bioaktywność) całej cząsteczki. Cysteina jako
wolny aminokwas ma problem z przenikaniem z układu pokarmowego do komórek. Większość
cząsteczek cysteiny jest degradowana lub ulega innym przemianom na terenie układu
pokarmowego i w krwiobiegu. Musimy więc przyjmować cysteinę w postaci odpornej na
degradację. Jeśli ten aminokwas siarkowy nie jest dostępny we krwi, nie możemy wytwarzać
glutationu.
Do innych aminokwasów dołowych należą cystyna, inna [utleniona - przyp. tłum.]
forma cysteiny, oraz metionina. Cystyna jest także znana jako aminokwas dwusiarczkowy,
gdyż zawiera dwie reszty cysteiny połączone atomami siarki, tzw. mostkiem dwusiarczkowym.
Generalnie cystyna nie jest uważana za wolny aminokwas. Metionina może służyć jako
prekursor glutationu, ale ma skłonność do przekształcania się w homocysteinę, co zwiększa
ryzyko wystąpienia chorób serca.
Istnieje kilka sposobów zwiększania poziomu glutationu. W tym rozdziale zostały
opisane wszystkie produkty farmaceutyczne i naturalne wymienione w tabeli 10. Wyjaśniono
także, jak glutation współdziała z innymi składnikami pokarmowymi i kofaktorami.
Glicyna występuje w pokarmach bogatych w aminokwasy: cholinę, glicynę, serynę i treoninę.
Tylko wtedy, gdy wszystkie trzy prekursory: glutaminian, cysteina i glicyna zostaną
przyswojone przez organizm i przenikną przez błonę komórkową pojedynczej komórki,
organizm może wytwarzać glutation.
Leki
Wiele badań opisanych w tej książce prowadzono z zastosowaniem farmaceutyków mających
za zadanie podnosić poziom glutationu u osób w nich uczestniczących. Leki te zostaną opisane
w pierwszej kolejności. Następnie omówimy związki pochodzenia naturalnego.
NAC (N-acetylocysteina)
NAC jest efektywnym prekursorem glutationu, od lat dostępnym na rynku jako lek (Mucomist,
Parvolex itp.), a także obecnym na półkach sklepów z suplementami diety. Jest pochodną
aminokwasu L-cysteiny, z przyłączoną resztą acetylową. To doskonale wspomaga biologiczną
dostępność (użyteczność) cysteiny dla komórki, umożliwiając przetrwanie wędrówki z układu
pokarmowego do krwi i ostatecznie poprzez błony komórkowe poszczególnych komórek.
Przez wiele lat NAC była stosowana w chorobach płuc, takich jak: mukowiscydoza,
chroniczne zapalenie oskrzeli, astma i rozedma płuc, jako lek służący do usuwania
zalegającego śluzu. Nadal jest także lekiem standardowo podawanym przy przedawkowaniu
acetaminofenu. W większości badań dotyczących GSH u ludzi używano NAC. Razem
z badaniami na zwierzętach i eksperymentami laboratoryjnymi określiły one efektywność NAC
w przeciwdziałaniu chorobom charakteryzującym się stresem oksydacyjnym, tworzeniem
wolnych rodników i spadkiem poziomu glutationu. Do chorób takich należą: infekcja
HIV/AIDS, nowotwory, choroby serca, schorzenia spowodowane paleniem tytoniu oraz
zatrucia metalami ciężkimi.
Wykorzystanie NAC w terapii przeciwnowotworowej wydaje się szczególnie
ekscytującym zagadnieniem, gdyż może ona znacznie podnosić poziom glutationu i została
uznana za obiecujący lek przeciwnowotworowy, szczególnie dla palaczy i innych grup
wysokiego ryzyka zachorowania na raka. Wiadomo także, że NAC bezpośrednio przeciwdziała
rozwojowi guza, ma zdolność detoksykacji niezmienionych chorobowo komórek oraz
przeciwdziała skutkom ubocznym zarówno chemio- jak i radioterapii. Jednakże jej
efektywność zależy od wielu czynników i NAC musi być stosowana w sposób przemyślany.
Pacjenci chorzy na raka decyzję o przyjmowaniu NAC powinni skonsultować ze swoim
onkologiem.
Prekursory glutationu i komórkowa fabryka
Pochodzące z jakiegokolwiek źródła „cegiełki" (prekursory): glutaminian, cysteina i glicyna
muszą być w formie, która może być transportowana z jamy ustnej, poprzez przewód
pokarmowy, do krwi i ostatecznie przez błonę komórek, które składają je w cząsteczkę GSH.
Glutaminian jest pozyskiwany ze źródeł pokarmowych zawierających niepoddany gotowaniu
kwas glutaminowy, glutaminian i glutaminę. Znajduje się w mezdenaturowanym białku
serwatki. Cysteina pochodzi z takich źródeł białka, jak: jajka, surowe mleko, niezdenaturowane
białko serwatki oraz - w małych ilościach - z innych pokarmów. Aminokwas metionina może
ulegać przekształceniu w cysteinę. Różne farmaceutyki także mogą dostarczać cysteiny.
44
45
skurcze jelit i biegunka. Inni z trudem akceptowali zapach i smak NAC. Rzadko donoszono
o przypadkach śmiertelnych związanych ze stosowaniem tego leku, jednakże NAC nadal jest
najpowszechniej wykorzystywanym sposobem podnoszenia poziomu glutationu w warunkach
ŹRÓDŁO GLUTAMINIANU
Kwas glutaminowy,
glutamina, glutaminian
BŁONA KOMÓRKOWA
klinicznych.
Traktowanie NAC przypadków przedawkowania leków lub ostrej choroby płuc
wymaga profesjonalnej kontroli lekarskiej. Sugeruje się, że dawki NAC przyjmowane bez
przepisu lekarza powinny wynosić 200-2400 mg dziennie, zależnie od stanu zdrowia pacjenta.
Leki
NAC
SAM
OTZ/OTZ/Procysteina
ŹRÓDŁO CYSTEI
Monoestry GSH
Diestry GSH
metionina, cysteina
cystyna
Produkty naturalne
Glutation pokarmowy
Cysteina
Metionina
Melatonina
Glutamina
Kwas liponowy
Sylimaryna (ostropest
plamisty)
Bioaktywne białka serwatki
Kofaktory GSH
Selen
Witamina B1
Witamina B2
Witamina B6
Witamina B12
Folian, kwas foliowy
Witamina C
Witamina E
Inne składniki odżywcze
Tabela 9. Substancje podnoszące poziom GSH opisane w tym rozdziale
ŹRÓDŁO GLICYNY
cholina, glicyna,
seryna, trconina
UTAMIN
SAM (S-adenozylometionina)
SAM jest formą metioniny już częściowo przekształconą w cysteinę. Może być użyteczna
w terapii marskości wątroby i zapalenia woreczka żółciowego. W Europie staje się popularna
jako lek stabilizujący nastrój. W Ameryce możliwość jej zastosowania jako antydepresanta jest
w fazie badań. SAM jest droga w produkcji i może źle reagować z innymi antydepresantami.
Efekty uboczne terapeutycznych dawek SAM mogą obejmować: suchość w ustach, pobudzenie
oraz problemy natury żołądkowo-jelitowej.
STEINA'
Tr^antteołcwaseweskhMtellti
(GSH°SULFHYDRYLOWA
GLUTATIONU)
OTC (OTZ)
Rys. 7. GSHjest wytwarzany w każdej komórce organizmu z trzech aminokwasowych prekursorów
(„cegiełek") — glutaminianu, glicyny i najważniejszej cysteiny, która zawiera aktywną biologicznie
grupę sulfliydrylową (SH)
NAC była wykorzystywana w badaniach nad AIDS od wczesnych lat 90. ubiegłego
wieku, kiedy stwierdzono, że pacjenci z HIV cierpią na poważne niedobory glutationu.
Większość danych jest wynikiem badań prowadzonych w National Institute of Health, na
Uniwersytecie Stanford i w wielu innych powszechnie szanowanych instytucjach na całym
świecie.
Terapia NAC ma dwa podstawowe mankamenty: po pierwsze, NAC jest
farmaceutykiem i niesie ze sobą pewną toksyczność; po drugie, wyindukowany przez NAC
wzrost poziomu glutationu jest gwałtowny i spada w ciągu kilku godzin. NAC jest więc
opisywana jako lek o krótkim okresie półtrwania. Po gwałtownych szczytach poziomu GSH
najczęściej następują gwałtowne spadki, zazwyczaj poniżej poziomu kontrolnego. Aby
utrzymać stale podwyższony poziom GSH, NAC musi być łykana lub wstrzykiwana kilka razy
dziennie, a to jest bardzo uciążliwe dla organizmu. Wiele osób przyjmujących NAC uskarżało
się na niepożądane objawy, takie jak: wysypka, świszczący oddech, nudności, wymioty,
46
OTC
(dekarboksylaza
ornitynowa,
procysteina)
oraz
OTZ
(kwas
oksotiazolidynokarboksylowy) są syntetycznymi źródłami cysteiny [w rzeczywistości skróty
OTZ i OTC dotyczą tego samego związku - kwasu 2-okso-4-tiazolidynokarboksylowego,
nazywanego także procysteina; enzym dekarboksykaza ornitynowa, która także bywa określana
skrótem OTC, nie ma nic wspólnego z modulacją poziomu GSH - przyp. tłum.] - substratami
enzymu 5-oksoprolinazy, który najpierw przekształca je w S-karboksycysteinę, a następnie
hydrolizuje ją do cysteiny, wykorzystywanej przez wątrobę do syntezy GSH. Jednakże
wymagany enzym 5-oksoprolinaza nie jest obecny we wszystkich tkankach i użyteczność
OTC/OTZ jest ograniczona. Większość badań prowadzono na zwierzętach laboratoryjnych lub
ludzkich hodowlach tkankowych. Skromne badania dotyczyły chorych na AIDS i nowotwory;
dalsze prace są w toku. OTC/OTZ nie jest jeszcze dostępny dla lekarzy i pacjentów.
47
Metionina (L-metionina)
Monoestry i diestry GSH
Te syntetyczne związki dość efektywnie dostarczają GSH, ale mogą być metabolizowane do
alkoholu, który potencjalnie powoduje niedobory GSH. Bardzo nieliczne badania z ich
zastosowaniem odnoszą się do ludzi, ale tak znani badacze glutationu jak Alton Meister i Mary
Anderson zdają się być optymistycznie nastawieni do stosowania estrów GSH w praktyce
klinicznej. Jednakże bezpieczeństwo długoterminowego stosowania tych związków pozostaje
otwartą kwestią.
Produkty naturalne
Glutation stosowany doustnie
Dlaczego po prostu nie jeść glutationu? Jest on swobodnie dostępny przede wszystkim
w świeżych owocach, warzywach i mięsach. Znajduje się także w sprzedaży w postaci pigułek
lub proszku produkowanego przez rozmaite firmy chemiczne. Niestety, taki glutation nie jest
szczególnie pomocny dla organizmu. Niewielka ilość glutationu związanego ze
zredukowanymi białkami może trafić do krwiobiegu, ale większość jest tracona w procesie
trawienia i nie może efektywnie zwiększać wewnątrzkomórkowego poziomu GSH. Badacze
udowodnili słabą biodostępność GSH przyjmowanego doustnie, szczególnie w wątrobie, gdzie
jest najpotrzebniejszy. E.W. Flagg i jego zespół z Emory University w Atlancie wykazali nawet
możliwość spadku stężenia GSH we krwi po podaniu pokarmów zawierających GSH.
Z medycznego punktu widzenia doustnie przyjmowany GSH ma znikomy wpływ na parametry
immunologiczne.
Cysteina (L-cysteina)
Dostępność cysteiny określa, ile glutationu możemy zsyntetyzować. Dlaczego po prostu nie
jeść więc tego aminokwasu? Jest on dostępny w aptekach i sklepach ze zdrową żywnością
i faktycznie może w niewielkim stopniu podnosić wewnątrzkomórkowy poziom glutationu.
Jednakże cysteina, stosowana jako suplement diety, może powodować hipercysteinemię
i potencjalne toksyczne efekty. Ponieważ cysteina jest łatwo utleniania na terenie przewodu
pokarmowego, jej absorpcja do krwiobiegu i komórek jest ograniczona. Cysteina, która zdoła
przeniknąć do krwiobiegu, jest dalej utleniana do potencjalnie toksycznych metabolitów
wtórnych, wśród których znajdują się związki będące źródłem rodnika hydroksylowego wysoce reaktywnego utleniacza. To dyskwalifikuje planowane użycie cysteiny jako
antyoksydanta.
Badacze z Montrealu, Gustavo Bounous i Gerry Batist, dostarczyli klinicznych
dowodów wskazujących na znikomy wpływ dostarczanej w diecie cysteiny na odpowiedź
immunologiczną. Porównali oni specyficzne bioaktywne prekursory białkowe zawarte
w Immunocalu® otrzymywanym z białka serwatki z mieszaniną cysteiny i kazeiny. U zwierząt
karmionych cysteina nie zaobserwowano żadnych pozytywnych efektów.
48
Metionina jest niezbędnym aminokwasem obecnym w wielu produktach żywnościowych,
zidentyfikowanym jako prekursor glutationu. Jest także dostępna w aptekach i sklepach ze
zdrową żywnością. Metaboliczna przemiana metioniny w GSH jest skomplikowanym
procesem, pozostającym pod silnym wpływem innych czynników. Na przykład, poziom
metioniny jest bardzo niski w chorobach wątroby, a aminokwas ten w ogóle nie występuje
u noworodków. Powyżej pewnych dawek metionina może być toksyczna. Metionina jest także
prekursorem homocysteiny, zidentyfikowanej ostatnio jako czynnik wysokiego ryzyka
w rozwoju arteriosklerozy (utraty elastyczności naczyń krwionośnych), co budzi duże
zainteresowanie.
Melatonina
Melatonina jest naturalnie występującym hormonem produkowanym przez szyszynkę - gruczoł
zlokalizowany w mózgoczaszce. Melatonina jest pochodną aminokwasu tryptofanu
i neuroprzekaźnika serotoniny. Przez długi czas poznawano jej rolę w regulacji cykli snu i
czuwania. Zdobyła popularność jako suplement stosowany w terapii zaburzeń tych cykli
związanych z długimi lotami i przekraczaniem stref czasowych (tzw. jet lag), bezsenności
i innych zaburzeń snu.
Jak w przypadku większości hormonów, działanie melatoniny nie ogranicza się tylko
do jednej funkcji. Ostatnie badania zaowocowały wieloma pracami opisującymi funkcje
melatoniny, w tym potencjalne zapobieganie efektom starzenia, objawom choroby Alzheimera
i klasterowym bólom głowy, zastosowanie w terapii choroby nowotworowej oraz działanie
immunostymulacyjne. Melatonina jest także znana jako silnie działający przeciwutleniacz
i stymulator innych antyoksydantów.
Oprócz bezpośredniego działania antyoksydacyjnego, melatonina wykazuje zdolność
do podnoszenia poziomu glutationu w wielu tkankach: w mózgu, wątrobie, mięśniach
i surowicy krwi. Niektóre z korzystnych efektów melatoniny są przypisywane właśnie temu
zjawisku.
Interesujące badania naukowe dotyczą porównania poziomu melatoniny i glutationu
podczas snu. Zespół badawczy z University of Texas wykazał, że po podaniu melatoniny
poziom glutationu w mózgu podwajał się w czasie krótszym niż 30 min. Podobnie jak w całym
organizmie, w mózgu GSH eliminuje toksyczne rodniki hydroksylowe, ale w tym narządzie
GSH działa efektywniej podczas snu. Wydaje się zatem, że melatonina może chronić mózg
i tkankę nerwową dzięki zdolności do wspomagania działania GSH. Kilka europejskich badań
potwierdziło te obserwacje.
Ten sam zespół z Teksasu kierowany przez R.J. Reitera opublikował wiele prac
wiążących melatoninę z produkcją GSH. W eksperymencie z dziedziny fizjologii sportu
mięśniowy glutation był mierzony przed i po intensywnym wysiłku. W wyniku
poprzedzającego wysiłek traktowania melatoniną nie dochodziło do, typowo występującego,
znaczącego spadku poziomu GSH wywołanego stresem oksydacyjnym.
Bezpieczeństwo długoterminowego stosowania melatoniny nie zostało sprawdzone.
Odpowiedź organizmu na traktowanie melatoniną różni się między poszczególnymi osobami.
Produkt ten powinien być stosowany jedynie w porozumieniu z odpowiednim specjalistą.
49
Glutamina
Glutamina (Gin) jest najpospoliciej występującym w organizmie wolnym aminokwasem. Jest
powszechna zarówno we krwi, jak i w tkance mięśniowej; w mózgu jest drugim po
glutaminianie (Glu) najpowszechniejszym aminokwasem. Trzy częściowo niezbędne
aminokwasy - glutamina, kwas glutaminowy i kwas gamma-aminomasłowy (GABA) - są ze
sobą ściśle powiązane i klasyfikowane jako aminokwasy glutaminianowe.
Opisane przez Erica Bravermana jako „mózgowi trzej muszkieterowie", Gin, Glu
i GABA mają podobne nazwy i należą do podobnej kategorii związków chemicznych, ale
pełnią dość różne funkcje. W mózgu GABA służy jako inhibitorowy (wyciszający)
neuroprzekaźnik, Glu - jako pobudzający neurotransmiter, zaś Gin - głównie jako źródło
energii i pośrednik między GABA i Glu. Niekiedy proponowano dla glutaminy określenie
„paliwo mózgowe".
Te trzy aminokwasy zazwyczaj są przedmiotem wspólnej dyskusji, gdyż mogą ulegać
wzajemnym przekształceniom. Na przykład, jeśli mózg odczuwa brak kwasu glutaminowego,
może z krwią uzyskać glutaminę z mięśni, pobrać ją przez barierę krew-mózg, a następnie
przekształcić w kwas glutaminowy lub glutaminian.
Azot jest kluczowym składnikiem wszystkich aminokwasów i jest często uwalniany
podczas ich rozkładu. Na nieszczęście ten wolny azot jest łatwo przeprowadzany w amoniak
[oczywiście nie jest uwalniany wolny azot, ale właśnie jony amonowe - przyp. tłum.],
szczególnie toksyczny dla tkanki nerwowej i mózgu. Wątroba musi wykonać ciężką pracę, aby
zamienić amoniak w mocznik, który może zostać wydalony z moczem. Z drugiej jednak
strony, amoniak może także przyłączać się do kwasu glutaminowego, tworząc glutaminę.
Ponieważ glutamina jest wyjątkowym aminokwasem - jedynym zawierającym dwie grupy
aminowe [nie jest „jedynym"; analogiczną budowę wykazuje asparagina - przyp. tłum.], kwas
glutaminowy służy jako „zlew" zbierający azot, chroniący wiele tkanek przed uszkodzeniami.
Glutamina jest kluczowa w metabolizmie i utrzymywaniu funkcjonowania mięśni. Jest
także najważniejszym składnikiem odżywczym dla komórek wyściełających przewód
pokarmowy. Podczas stresu lub ciężkiej choroby może spaść poziom glutaminy. To dlatego
glutamina jest tak użytecznym suplementem dla sportowców, pacjentów po operacjach
chirurgicznych, osób cierpiących na zaniki mięśniowe spowodowane AIDS lub chorobą
nowotworową, a także pacjentów z różnymi dolegliwościami żołądkowo-jelitowymi.
Glutamina może także stymulować system immunologiczny, działać zapobiegawczo
i terapeutycznie w chorobach nowotworowych, detoksykować organizm i wspomagać
metabolizm wątrobowy. Ronald Klatz z American Academy of Anti-Aging Medicine opisuje
glutaminę jako „czynnik uwalniający hormon wzrostu" i substancję przeciwdziałającą
starzeniu. Zbieżność możliwych zastosowań klinicznych glutaminy i glutationu nie jest
przypadkowa. Glutamina dostarcza organizmowi glutaminianu (kwasu glutaminowego),
drugiego po cysteinie najważniejszego składnika GSH.
Suplementacja glutaminą, zarówno doustna, jak i dożylna, podnosi stężenie glutationu.
T.R. Harward z Florydy i M. Basoglu z Turcji przeprowadzili podobne badania mające na celu
zmierzenie wzmacniającego działania glutaminy na poziom GSH w jelicie. W eksperymentach
tych stwierdzili spadek zarówno poziomu peroksydacji lipidów, jak i natężenia stresu
oksydacyjnego. Y. Cao z Arkansas obserwował trzykrotny wzrost jelitowego GSH po
suplementacji glutaminą.
R. Denno i J.D. Rounds z Harvard University przeprowadzili badania dotyczące
odżywiania płodowego, gdy składniki odżywcze są dostarczane drogą inną niż żołądkowojelitowa. Jest to bardzo ważne podczas długotrwałego leczenia chirurgicznego i w podobnych
szczególnych okolicznościach. Wspomniani badacze wykazali, że po podaniu glutaminy
poziom glutationu znacząco wzrastał, wspomagając funkcje wątroby. R.W. Hong z tego
50
samego zespołu wykazał, że suplementacja glutaminą zwiększa przeżywalność przy zatruciu
spowodowanym przedawkowaniem acetaminofenu, w wyniku utrzymania zapasów glutationu
w wątrobie.
Glutamina odgrywa także rolę w terapii przeciwnowotworowej. Komórki rakowe
często działają jak pułapka, okradając inne części ciała z glutaminy, co prowadzi do ubytku
i atrofii mięśniowej. Z tego powodu w przeszłości wielu onkologów unikało glutaminy,
obawiając się, że stanie się ona pożywką dla nowotworu. Ale obecnie wiadomo, że jest
dokładnie na odwrót. Glutamina sprzyja produkcji GSH, aktywuje działanie układu
immunologicznego przeciwko komórkom rakowym i ułatwia niezmienionym komórkom
zniesienie chemio- i radioterapii.
Inne badania prowadzone przez K. Rouse z University of Arkansas pokazały, jak
suplementacja glutaminą może obniżać poziom GSH w guzach, czyniąc je bardziej wrażliwymi
na działanie chemioterapii, i podnosić poziom glutationu w zdrowych komórkach, powodując
je bardziej opornymi na chemioterapię. S. Yoshida i A. Kapibara przeprowadzili podobne
badania w Japonii i wywnioskowali, że suplementacja glutaminą zapobiega deficytom
glutaminy i glutationu oraz poprawia metabolizm białkowy u ofiar raka.
Glutamina występuje w wielu pokarmach zarówno pochodzenia roślinnego jak
i zwierzęcego, ale jest łatwo degradowana w czasie gotowania. Dobrymi źródłami glutaminy są
surowy szpinak i natka pietruszki. Kurczaki, ryby, wieprzowina i wołowina także są bogate
w glutaminę. Jednakże spożywanie surowego mięsa niesie ze sobą pewne ryzyko zdrowotne.
Odważniejsi mogą jeść sushi, carpaccio, niektóre potrawy kuchni bliskowschodniej czy tatara niegotowane produkty zwierzęce.
Glutamina była szeroko badana jako składnik odżywczy dla hospitalizowanych
pacjentów. Potrzebne są jednak kolejne badania, gdyż nie są ustalone dawki dla konkretnych
przypadków, w tym ilości wymagane przez organizm poddany stresowi fizycznemu. Dostępne
handlowo tabletki zawierają dawkę tak małą jak 0,5 grama (500 mg). Glutamina występuje
także w postaci proszku, zazwyczaj zażywanego w dziennej dawce 4 lub 5 gramów.
W wyjątkowych sytuacjach, np. po transplantacji szpiku kostnego, podawano dawki sięgające
40 gramów na dzień. Glutamina przeznaczona do suplementacji diety musi być
przechowywana bez dostępu wilgoci, inaczej degraduje do amoniaku.
Zupełnie zdrowe jednostki nie potrzebują suplementacji glutaminą, która może
powodować efekty uboczne, takie jak zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Ludzie starsi oraz
pacjenci z niewydolnością nerek lub wątroby powinni być szczególnie ostrożni. Każda
poważniejsza suplementacja glutaminą powinna odbywać się pod kontrolą lekarza.
Kwas liponowy
Kwas liponowy, zwany także kwasem alfa-liponowym, jest związkiem dwusiarczkowym, który
działa jako efektywny antyoksydant, neutralizator toksyn, w tym niektórych metali ciężkich,
oraz ważny koenzym wykorzystywany do regeneracji innych przeciwutleniaczy, takich jak
witamina C, witamina E i glutation. Kwas liponowy występuje naturalnie w organizmie
człowieka, a ostatnio pojawił się także na półkach sklepów ze zdrową żywnością. Jego
medyczne zastosowanie jest intensywnie badane przez społeczność naukową.
Badania udowodniły dobroczynne działanie kwasu liponowego w warunkach
patologicznych, takich jak: cukrzyca, infekcja HIV i AIDS, choroby wątroby, zatrucie ołowiem
i kadmem, katarakta, zatrucie muchomorami, uszkodzenia spowodowane reperfuzją (po udarze
lub ataku serca) oraz niedobory witaminy E. Kwas liponowy poprawia także wytrzymałość
i przyspiesza leczenie kontuzji u kulturystów. Łatwo można zauważyć, że efekty te są zbieżne
z tymi, które są przypisywane glutationowi. Kwas liponowy jest kluczowy w regeneracji
zredukowanego glutationu (GSH) z jego utlenionej formy (GSSG) (porównaj: rys. 3, rozdział
51
1). Kwas liponowy regeneruje także witaminę E, witaminę C i koenzym Qi0. Może także być
reduktorem dla innych grup siarkowych oraz NADPH.
Chociaż kwas liponowy przez wielu badaczy był opisywany jako bezpośrednio
działający antyoksydant, naukowcy tacy jak H. Bast oraz G.H. Haenen z Holandii są
przekonani, że kwas liponowy zapobiega peroksydacji lipidów w wyniku utrzymywania
zredukowanego stanu puli glutationu, który według tej hipotezy jest właściwym aktywnym
antyoksydantem. Dokładniej, wykazali oni, że w nieobecności glutationu kwas liponowy
sprzyja oksydacji. Jednym z powodów, dla których glutation jest nazywany głównym
antyoksydantem, jest fakt, że utrzymuje on inne antyoksydanty w zredukowanej formie.
Zdolność kwasu liponowego do wzmacniania funkcji glutationu została przedstawiona
przez innych naukowców. E. Busse z Niemiec stwierdził, że ochronne działanie kwasu
liponowego wobec uszkodzeń wywołanych przez promieniowanie wynika z podwyższenia
poziomu glutationu.
Wiodący amerykańscy naukowcy zajmujący się kwasem liponowym, na czele z
L. Packerem, pracują na University of California w Berkeley. Opisują oni kwas liponowy jako
związek dostarczający cysteiny dostępnej dla komórek. Z klinicznego punktu widzenia jest
istotne, że kwas liponowy pomaga przywrócić kontrolny poziom glutationu w warunkach jego
deficytu. Rekomendowane dawki wahają się od 100 do 200 mg dziennie.
Sylimaryna (ostropest plamisty)
Ostropest plamisty, znany pod botaniczną nazwą Silybum marianum, jest od wieków
stosowany przez zielarzy jako lek na różne schorzenia wątroby, w tym: zapalenie wątroby,
alkoholową marskość wątroby, żółtaczka, schorzenia woreczka żółciowego oraz antidotum na
wiele toksyn, np. toksyny muchomora. Aktywnym składnikiem ostropestu plamistego jest
występująca w nasionach sylimaryna.
Wielu klinicystów badało ekstrakt z nasion ostropestu i jego zastosowanie
w toksykologii i leczeniu chorób wątroby. Wydaje się, że stymuluje on wzrost i regenerację
uszkodzonych komórek wątroby. Jednakże zawarte w nim bioflawonoidy najprawdopodobniej
działają jako zmiatacze wolnych rodników i wspierają enzymatyczne drogi detoksykacji.
Dalsze badania opisujące działanie ekstraktu z ostropestu wykazały imponującą
zdolność sylimaryny do stymulowania syntezy glutationu. Jest oczywiste, że sylimaryna
zapobiega peroksydacji lipidów i utrzymuje właściwy poziom GSH. Sylibina ma działanie
ochronne w przypadku przedawkowania acetaminofenu, które jest tradycyjnie leczone za
pomocą NAC. W pewnych przypadkach niedoboru glutationu sylimaryna może podnosić
poziom gluationu aż o 35proc , czemu towarzyszy przyspieszenie detoksykacji ksenobiotyków.
Rekomendowane dawki sylimaryny znacznie się wahają, od 50 do 500 miligramów
trzy razy dziennie. Efekty uboczne mogą obejmować powstawanie gazów, skurcze jelit
i biegunkę. Choroby wątroby nigdy nie powinny być leczone bez konsultacji z lekarzem.
Białka serwatki
Serwatka, w skład której wchodzi duża grupa białek, jest składnikiem mleka ssaków, także
mleka ludzkiego. Najpowszechniej dostępna serwatka pochodzi z mleka krowiego. Surowe
mleko zawiera od 5 do 10 proc. białka, z czego 80 proc stanowi kazeina, a 20 proc - białka
serwatki. Kazeina jest podstawą produkcji serów. Przez długi czas serwatka była traktowana
jako bezużyteczny produkt uboczny przemysłu mleczarskiego, ale obecnie szerokie
zainteresowanie wzbudzają walory serwatki jako suplementu diety.
Ludzie troszczący się o swoje zdrowie mogą nabyć wiele produktów pochodnych
mleka i serwatki. Produkty te bardzo różnią się zawartością białka i innymi czynnikami
52
określającymi bioefektywność produktu, takimi jak stopień denaturacji białka. Denaturacja
odnosi się do rozpadu struktury białka, która może nie wpływać na jego wartość odżywczą, ale
wpływać na działanie biologiczne (bioaktywność) w organizmie. Wielu specjalistów od
żywienia dowodzi, że powinna być także brana pod uwagę zawartość tłuszczu i laktozy
w produktach mlecznych. Inni mają zastrzeżenia do funkcjonowania przemysłu mleczarskiego
oraz liberalnego stosowania antybiotyków i sterydów do poprawy wydajności produkcji. Nie
można także ignorować całkiem realnego problemu obecności w mleku, rozpuszczalnych
w wodzie lub tłuszczach, toksyn przechodzących do mleka ze środowiska.
Świeże mleko zawiera wydajne prekursory glutationu takie jak: laktoferyna, betalaktoalbumina oraz albumina osocza, które łatwo ulegają denaturacji. Po zjedzeniu są łatwo
trawione i produkty ich rozkładu szybko przenikają do układu krążenia, dostarczając cysteiny
i cystyny, które są stąd pobierane przez poszczególne komórki i metabolizowane do GSH.
Takie prekursory są delikatne i łatwo denaturują. Zawierają termolabilne składniki,
które są łatwo uszkadzane przez ciepło i czynniki mechaniczne takie jak wytrząsanie. Nim
produkty mleczne trafią na nasz stół, całkowicie tracą swoją aktywność biologiczną, chociaż
zachowują wartość odżywczą. Produkty mleczne zazwyczaj są kilkakrotnie pasteryzowane, aby
chronić je przed zanieczyszczeniami bakteryjnymi. W ten sposób całkowicie tracą użyteczność
jako prekursory glutationu.
Aby utrzymać te prekursory w aktywnej biologicznie formie, muszą zostać
opracowane i stosowane specjalne metody ekstrakcji białek serwatki z mleka, a proces ten musi
być dokładnie monitorowany. Stężenie białka w produktach pochodnych serwatki waha się od
zaledwie 20 do 90proc. Produkty te różnią się stopniem denaturacji lub rozpadu prekursorów
GSH. Niektóre z nich są aktywne biologicznie. Większość nie jest.
Bioaktywne białka serwatki
Bioaktywna serwatka zawiera duże ilości tzw. niezdenaturowanego białka serwatkowego.
Naukowo rzecz ujmując, zachowuje ono wyjściową aktywność biologiczną termolabilnych
składników oraz strukturę białka, co gwarantuje najwyższą skuteczność zwiększania poziomu
glutationu.
Nasza wiedza o podnoszącym poziom GSH działaniu białek serwatki jest wynikiem
badań rozpoczętych na początku lat 80. na Uniwersytecie McGilla w Montrealu. Gustavo
Bounous pracował nad suplementacją białkową, gdy przez przypadek odkrył aktywność
biologiczną białek serwatki. Zbadał wpływ tych białek na układ immunologiczny
i opublikował swoje fascynujące wyniki. Jego obserwacje zachęciły wiele innych zespołów
naukowych do prac nad zastosowaniem podnoszących poziom glutationu właściwości białek
serwatki w terapii wielu różnych chorób. Dr. Bounous i jego zespół opracowali warunki
obróbki białek serwatki pozwalające na maksymalizację ich biologicznej aktywności.
Białko to zostało opatentowane jako stymulator układu immunologicznego i czynnik
podnoszący poziom GSH. Jest uzyskiwane wyłącznie z mleka produkowanego bez udziału
antybiotyków. W procesie produkcyjnym, także objętym patentem, otrzymuje się białko o 90
proc. czystości. Ostatnio białko produkowane tą metodą, jako pierwszy naturalny suplement,
otrzymało w Stanach Zjednoczonych patent jako środek chemoterapeutyczny.
Historia białek serwatki sięga I, II i III fazy badań klinicznych dotyczących chorób
zakaźnych (HIV/AIDS, wirusowe zapalenie wątroby, choroba Lyme'a, infekcje bakteryjne),
nowotworów, chorób płuc, zespołu chronicznego zmęczenia i innych schorzeń związanych ze
stresem oksydacyjnym i obniżonym poziomem glutationu. Bioaktywne białka serwatki są
sprzedawane przez firmy farmaceutyczne w Europie i na Bliskim Wschodzie. W Ameryce
Północnej ten produkt naturalnego pochodzenia jest dostępny bez recepty, chociaż niektóre
instytucje rządowe i firmy ubezpieczeniowe refundują jego koszt, jeśli został przepisany przez
lekarza.
53
Niezdenaturowane, aktywne biologicznie białko serwatki jest naturalnym ekstraktem
z mleka i idealnym rozwiązaniem - bezpiecznym, niezawodnym i efektywnym sposobem
podnoszenia poziomu glutationu.
Całkowita zawartość białka
Stopień denaturacji (rozkładu)
Zawartość laktozy
Aktywność biologiczna
Rodzaj białek
Zawartość tłuszczu
Biodostępność
Zanieczyszczenia, toksyny
Tabela 10. Zmienne cechy białek serwatki
Kofaktory uczestniczące w produkcji GSH
Selen
Pierwiastek śladowy selen funkcjonuje głównie jako przeciwutleniacz, ale uczestniczy także w
syntezie białka i innych procesach metabolicznych. Działa synergistycznie z innymi
antyoksydantami, w szczególności z witaminą E. Jego kliniczne zastosowania wzbudziły duże
zainteresowanie i spodziewany jest wzrost liczby badań klinicznych z zastosowaniem tego
pierwiastka.
Rośliny absorbują selenin, składnik nieorganiczny występujący w glebie,
i przekształcają go w organiczną selenometioninę. Gdy spożywamy takie rośliny,
selenometonina jest wykorzystywana do syntezy białka lub przekształcana raz jeszcze, tym
razem w selenocysteinę. Reszta cysteinowa tej cząsteczki jest wykorzystywana do produkcji
GSH, natomiast selen wchodzi w skład niezwykle istotnego enzymu, peroksydazy
glutationowej.
Przeglądając listę badań z wykorzystaniem selenu, znajdziemy eksperymenty
dotyczące GSH i badania kliniczne. Zarówno jedne, jak i drugie dotyczą tych samych typów
chorób, objawów klinicznych i rezultatów. Selen łączono z chorobami serca i arteriosklerozą,
leczeniem i zapobieganiem nowotworom, funkcjonowaniem wątroby i trzustki, detoksykacją
metali ciężkich, aktywacją układu immunologicznego, niepłodnością u mężczyzn, AIDS,
chorobą Crohna, zapaleniem trzustki, mukowiscydozą i stwardnieniem rozsianym, która to lista
chorób odzwierciedla zawartość niniejszej książki o GSH.
Większość naukowców zgadza się, że główną metodą, za pomocą której selen zwalcza
wymienione powyżej choroby, jest wzrost poziomu peroksydazy glutationowej, jedynej
aktywnej metabolicznie formy selenu w organizmie.
Ostatnie badania sponsorowane przez amerykański National Cancer Institute wywołały
pewne zamieszanie. W świetle obiecujących doniesień o przeciwnowotworowym działaniu
selenu, zaczęto badać jego wpływ na nowotwór skóry. Pacjentom podawano selen lub placebo
i przez osiem lat monitorowano nawroty choroby. Początkowe wyniki były rozczarowujące nie uzyskano żadnych dowodów, że selen chroni przed nawrotem choroby nowotworowej.
Jednakże zaskakująca była obserwacja, że u grupy testowej znacznie rzadziej występowały
inne nowotwory, takie jak nowotwór płuc, prostaty i jelita grubego (porównaj rozdziały 5,
14 i 15). Te nieoczekiwane obserwacje dały początek nowym badaniom, z których część jest
jeszcze w toku.
Selen występuje powszechnie w roślinach uprawianych na bogatych w selen glebach
oraz w mięsie i nabiale pochodzącym od zwierząt żywionych tymi roślinami. Sugerowana
dzienna dawka selenu wynosi od 40 do 70 mikrogramów (ug). Jest to ilość występująca
w normalnej diecie i nie wymaga suplementacji.
54
Należy być ostrożnym - nadmiar selenu może być toksyczny, u niektórych ludzi
objawy chorobowe pojawiają się już przy dawce tak małej jak 250 ug na dzień. Wyraźne
objawy pojawiają się przy 1000 ug na dzień. Selen jest zwykle sprzedawany w dawkach od 25
do 200 ug. Selen może stanowić naturalny suplement pożywienia, ale powinien być stosowany
z ostrożnością. Ludzie zdrowi i stosujący zrównoważoną dietę powinni przyjmować nie więcej
niż 25 do 50 ug selenu dziennie.
Witaminy Bj i B2
Rozpuszczalne w wodzie witaminy Bi (tiamina) i B2 (ryboflawina) są dwoma witaminami,
które odkryto jako pierwsze w latach 20. i 30. Każda z nich pełni w naszym organizmie kilka
ważnych funkcji. Witamina Bi jest kluczowa w metabolizmie węglowodanów i wytwarzaniu
energii. Pomaga także w przekształcaniu kwasów tłuszczowych w hormony sterydowe.
Witamina B2 jest zaangażowana w produkcję energii i regulację hormonalną oraz pomaga
łączyć pojedyncze aminokwasy w większe peptydy, w tym w glutation.
Witaminy Bi i B2 utrzymują w aktywnej formie glutation i związane z nim enzymy,
pozwalając glutationowi funkcjonować z optymalną wydajnością. Witaminy te uczestniczą w
wytwarzaniu NADPH - niezbędnego do regeneracji GSH, aktywnej formy glutationu, z formy
utlenionej (GSSG).
Obecnie zalecane dzienne dawki tych dwóch witamin wynoszą 1 - 2 miligramów.
Wielu klinicystów uważa, że dawki te są zbyt niskie i że jest tylko kwestią czasu, kiedy zostaną
podwyższone. Dawki od 50 do 150 miligramów wcale nie są odosobnione, a niektórzy uważają
nawet, że optymalny poziom wynosi między 25 a 300 miligramów dziennie. Z pewnością nie
są to dawki toksyczne - nie wywoływały żadnych efektów ubocznych. Specjaliści od żywienia
niekiedy przepisują dawki 500 mg na dzień, ale w większości przypadków dawka od 10 do 50
miligramów dziennie powinna być wystarczająca.
Witaminy B6 i B 1 2 oraz kwas foliowy
Podobnie jak ich kuzynki, witaminy Bi i B2, witaminy B6 (pirydoksyna) i B J2 (kobalamina)
także są rozpuszczalne w wodzie. Obie odgrywają pośrednią, ale bardzo ważną rolę w
metabolizmie glutationu. Witamina B6 jest jedną z witamin najpowszechniej
wykorzystywanych przez nasz organizm i współpracuje z ponad 60 układami enzymatycznymi.
Jest kluczowa w metabolizmie i funkcjonowaniu wielu aminokwasów i niezbędnych kwasów
tłuszczowych, więc większość tkanek jest od niej zależna. Witamina Bi2 funkcjonuje jako
koenzym w produkcji i regulacji czerwonych krwinek oraz komórek nerwowych. Jej niedobór
występuje w wielu stanach chorobowych, w tym: niedożywieniu, alkoholizmie, anemii
złośliwej oraz komplikacjach związanych ze ścisłym wegetarianizmem.
Kwas foliowy - znany także jako folian lub folacyna - bierze udział w wielu różnych
procesach, w tym syntezie DNA i neuroprzekaźnictwie. Współdziała z witaminą Bi2 w
metabolizmie aminokwasów i syntezie białka. Ostatnio podkreśla się rolę kwasu foliowego w
chorobach układu sercowo-naczyniowego. Stwierdzono, że obniża on podwyższony poziom
homocysteiny, uznany za czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Folian wydaje się
preferencyjnie kierować cysteinę na szlak biosyntezy glutationu zamiast do produkcji
homocysteiny.
Zalecane w Ameryce Północnej dzienne dawki witaminy B6, B12 i kwasu foliowego
wynoszą odpowiednio: 0,5-2 mg, 1-2 ug i 150-250 ug. Niektórzy specjaliści od żywienia
zalecają nawet 50-500 mg witaminy B6, 100-500 ug witaminy B12 i 400-2000 ug kwasu
foliowego. Witamina B12 [w dawkach terapeutycznych - przyp. tłum.] cechuje się znikomą
toksycznością, większe dawki witaminy B6 mogą być neurotoksyczne. Kwas foliowy jest
stosunkowo bezpieczny pod warunkiem, że nie jest przyjmowany osobno przez osoby
55
z deficytem pewnych witamin z grupy B, szczególnie witaminy BI2. W normalnych
warunkach zaleca się maksymalne dawki dzienne: 10-50 mg witaminy B6, 10-50 ug witaminy
B12 oraz 400 ug kwasu foliowego.
Witamina C
Rozpuszczalna w wodzie witamina C ma wiele nazw, w tym - askorbinian i kwas askorbinowy.
Jest w centrum zainteresowania badaczy dłużej niż jakikolwiek inny antyoksydant. Linus
Pauling, badacz witaminy C, jest przez wielu uważany za protoplastę biologii wolnych
rodników. Ogłoszone przez niego wyniki badań dały początek wielu innym opracowaniom.
Napisano tysiące artykułów, a badania ciągle trwają. Jednakże, nawet po tak długim czasie,
temat roli witaminy C w zdrowiu i chorobie nadal budzi kontrowersje.
Klasyczną chorobą spowodowaną niedoborem witaminy C jest szkorbut. Bardziej
współcześnie, badano użyteczność witaminy C w terapii nowotworów, przeciwdziałaniu
procesom starzenia, leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, łagodzeniu stresu fizycznego
i emocjonalnego i oczywiście w terapii chorób immunologicznych i zakaźnych. Witamina C
jest antyoksydantem, ale pełni także wiele innych funkcji w naszym organizmie. Jest
zaangażowana w regenerację kości, chrzęści i tkanek miękkich, wspiera funkcjonowanie wielu
układów biologicznych, w tym odtwarzanie witamin z grupy B, kwasu foliowego innych
przeciwutleniaczy, magazynowanie żelaza i całą listę innych podtrzymujących życie procesów,
która jest zbyt długa, aby prowadzić nad nią rozważania w tej książce.
Witamina C jest wymieniana w tym miejscu ze względu na jej ważne powiązania
z metabolizmem glutationu. Jest nierozerwalnie związana z układem transhydrogenazy
glutationowej, który utrzymuje w zredukowanych formach glutation, witaminę C, witaminę E
i inne antyoksydanty.
Liczne badania wykazały zdolność witaminy C do zwiększania poziomu i aktywności
glutationu. CS. Johnson, CG. Meyer i J.C Srilakshimi z Arizona State University
przeprowadzili badania metodą podwójnej ślepej próby, porównując poziom GSH u trzech
grup - jedna stosowała dietę ubogą w witaminę C, druga przyjmowała witaminę C w dawce
500 mg dziennie, trzecia - 2000 mg dziennie. Ci, którzy otrzymywali witaminę, mieli znacznie
wyższą zawartość GSH w czerwonych krwinkach niż grupa na diecie ubogiej w witaminę C.
Różnica w poziomie glutationu u grup przyjmujących różne dawki witaminy C była niewielka.
Odwrotna zależność jest równie prawdziwa. Bez odpowiedniego poziomu glutationu
witamina C jest dużo mniej efektywna i szybko degradowana. Gdy witamina C zmiata wolny
rodnik, skutecznie go neutralizuje, jednakże jest teraz związana w kompleksie. Może być
usuwana z komórki i organizmu lub regenerowana i w ten sposób uzdatniana do dalszej pracy.
W tym ostatnim przypadku czynnikiem regenerującym jest glutation. GSH i zależne od niego
enzymy przejmują wolny rodnik pozostający w kompleksie z witaminą C i uwalniają ją do
dalszych działań. Ten cykl pełni w naszych organizmach funkcję antyoksydacyjną (porównaj:
rys. 5, rozdział 1).
S. Mendiratta, J.M. May i Z.C Qu z Vanderbilt University w Nashville przeprowadzili
przekonywające badania ukazujące to zjawisko w ludzkim osoczu i erytrocytach. Gdy poziom
glutationu został celowo obniżony chemicznymi metodami, następowała zarówno ostateczna
utrata witaminy C z osocza, jak i upośledzenie funkcji witaminy C w czerwonych krwinkach,
wynikające z jej utlenienia z utworzeniem dehydroaskorbinianu. Glutation umożliwiał
przekształcenie dehydroaskorbinanu w funkcjonalną formę, askorbinian.
Nadal istnieje wiele nieporozumień wokół właściwego dozowania witaminy C.
Chociaż Amerykanie i Kanadyjczycy zalecają dzienne dawki w zakresie od 30 do 60 mg, wielu
naukowców i specjalistów od żywienia uważa, że są one zbyt niskie. Zwolennicy wielkich
dawek witaminy C nie są przeciwni nawet dawkom sięgającym 10, 20 czy 30 g dziennie.
Zostało dobrze udokumentowane, że nadmiar witaminy C jest wydalany z organizmu,
czemu towarzyszą skurcze jelit i biegunka. Inni badacze uważają, że duże dawki witaminy C są
56
potencjalnie szkodliwe. Może ona służyć jako prooksydant, a także silnie współzawodniczyć
z innymi przeciwutleniaczami. E.W. Flagg i jego zespół z Emory University w Atlancie
wykazali, że wysokiemu poziomowi przyjmowanej witaminy C odpowiadał obniżony poziom
GSH.
Jeśli poziom glutationu jest prawidłowy, nie potrzeba więcej niż 200 do 1000 mg
witaminy C dziennie.
Witamina E
Rozpuszczalna w tłuszczach witamina E jest w Ameryce drugim po witaminie C
najpopularniejszym suplementem diety. Dzięki szerokiej informacji i pozytywnym wynikom
badań klinicznych prowadzonych z zastosowaniem tej witaminy jej popularność
prawdopodobnie będzie nadal rosła. Niektórzy szacują, że jeśli mieszkańcy Ameryki Północnej
otrzymywaliby stosowną suplementację witaminą E, koszty poniesione na opiekę zdrowotną
spadłyby o miliardy dolarów.
Badania wykazały dobroczynne działanie witaminy E w profilaktyce i terapii
nowotworów, chorobach układu sercowo-naczyniowego, schorzeniach typowych dla starzenia,
gojeniu ran, chorobach neurodegeneracyjnych i wielu innych zaburzeniach zdrowotnych. Poza
tym dobrze poznana jest rola witaminy E jako przeciwutleniacza, czynnika uczestniczącego
w detoksykacji wielu związków chemicznych i stymulatora układu immunologicznego.
Podobnie jak witamina C, witamina E odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu układu
enzymatycznego transhydrogenazy glutationowej, która utrzymuje GSH, witaminę C, witaminę
E i inne antyoksydanty w zredukowanej formie (porównaj: rys. 5, rozdział 1). Badania nad
GSH i witaminą E przypominają te dotyczące GSH i witaminy C, gdyż oba te antyoksydanty są
od siebie uzależnione w kwestii właściwego działania i regeneracji. Synergistyczny wpływ
witaminy E i glutationu można przypisać zdolności witaminy E do wspomagania GSH w
procesach antyoksydacyjnych, jak również bezpośredniej modulacji aktywności enzymów
metabolizmu glutationu.
Witamina E występuje w kilku formach, naturalnych i syntetycznych. Dokładniej,
nazwa witamina E obejmuje różne związki, spośród których najbardziej aktywne są alfa-, beta-,
delta- i gamma-tokoferole. Naturalnie występującą formą tokoferolu jest głównie D-alfatokoferol, który swą biodostępnością i aktywnością przewyższa syntetyczny DL-alfa-tkoferol.
Zalecane dzienne dawki witaminy E wynoszą od 25 do 50 IU (ang. International units,
jednostki międzynarodowe), jednakże badania dowodzą, że większości z nas służyłyby wyższe
dawki. Popularne diety zawierają od 100 do 1200 IU na dzień. Nie wydaje się jednak, aby przy
prawidłowym poziomie glutationu nasze dzienne zapotrzebowanie przekraczało 400 IU.
W nadmiarze witamina E może powodować efekty uboczne dotyczące układu pokarmowego
i sercowo-naczyniowego.
Inne mikroelementy
Niedobór magnezu może prowadzić do zahamowania aktywności syntetazy gammaglutamylocysteinowej, kluczowego enzymu biosyntezy glutationu.
Wanad jest metalem śladowym, który jest przez glutation utrzymywany
w zredukowanym stanie, zwiększającym jego biodostępność. W pewnych warunkach wanad
może regenerować GSH. Jednakże wanad w dużych stężeniach jest toksyczny i może
powodować niedobory glutationu.
Niedobór cynku również wpływa na metabolizm glutationu, obniżając jego stężenie,
szczególnie w czerwonych krwinkach. Cynk także wywołuje pewne toksyczne efekty i przy
wysokich stężeniach może zmniejszać poziom GSH.
57
Wniosek
Aby nasze organizmy mogły utrzymać właściwy poziom glutationu, czynnikiem
ograniczającym w naszej codziennej diecie jest aminokwas cysteina. Musi być ona
przyjmowana w formie, która pozwoli przetrwać wędrówkę z jamy ustnej do komórek.
Niestety, ani jedzenie glutationu, ani spożywanie wolnej cysteiny nie dostarczy komórkom
tego, czego potrzebują do produkcji glutationu.
Kilka leków i produktów naturalnego pochodzenia może to efektywnie zrobić. NAC
(N-acetylocysteina) jest skutecznym lekiem, powszechnie stosowanym na oddziałach
medycyny ratunkowej, w toksykologii i pulmologii. Jest ona najszerzej badanym ze wszystkich
prekursorów GSH i wciąż zyskuje nowe zastosowania kliniczne.
Wiele produktów pochodzenia naturalnego przejawia dobroczynne działanie,
wspierając lub bezpośrednio podnosząc poziom glutationu. Niezdenaturowane białka serwatki
są szczególnie interesujące, a jeden z takich produktów, o handlowej nazwie Immunocal®
został opatentowany jako czynnik podnoszący poziom glutationu i wzmacniający funkcje
immunologiczne. Toczące się badania kliniczne mają na celu przetestowanie go w wielu
różnych sytuacjach wymagających interwencji medycznej.
PIŚMIENNICTWO
ALMASIO P„ BORTOLINI M, PAGLIARO L„ et al.
Role of s-adenosyl methionine in the treatment of
intrahepatk cholestasis. Drugs40: (S3): 111-123. 1990
ANDERSON M.E. GSH and GSH delhery compounds.
Advances in Pharmacology 38:65-78, 1997
ANDERSON M.E., LEVY E.J., MEISTER A.
Preparalion and use of glutathione monoesters. Methods
Enzymol, 234: 492-499, 1994
ANDERSON M, POWR1E F„ PURI, R., MEISTER A.
Glutathione monoethyl ester: Preparation, uptake by
tissues, and conyersion to glutathione. Archives
Biochemistry and Biophysiology 239:538-48, 1985
ANONYMOUS,
RECORD
SUPPLIED
BY
PUBLISHER. Monograph: Alpha -Upoić acid. Altem.
Med. Rev. 3:308-311,1998
BALANSKY R.B., D'AGOSTINI F, ZANACCHI P„
DE FLORA S. Protection by N-acetylcysteine of the
histopalhological and cytogenical damage produced by
exposure of rats to cigarette smoke. Cancer Len. 64:
123-131, 1992
BARLOW-WALDEN L.R., REITER R.J., ABE M, et al.
Melatonin stimulates brain glutathione peroxidase
actińty. Neurochem. Int. 26: 497-502, 1995
BASOGLU M„ YILIRGAN I., AKCAY F, et al.
Glutathione and nitric oxide concentrations in
glutaminę-infused rabbits with intestinal ischemia/
reperfusion. Eur.J. Clin, Chem, Clin. Biochem. 35: 415419,1997
BAST H„ HAENEN G.R. Interplay bemeen Upoić acid
and glutathione in the protection against microsomal
lipid peroxidation. Biochem. Biophys. Acta. 963: 558561, 1988
BAST H. HAENEN G.R. Regulation of lipid
peroxidation by glutathione and Upoić acid: involvement
of liver microsomal vitamin E free radical reductase.
Adv. Exp. Med. Biol. 264:
111-116,1990
BAUR A. HARRER T, PEUKERT M„ et al. AlphaUpoić acid is an effective inhibitor of human
immunodeficiency virus (H1V-1) replication. Klin.
Wochenschr. 69: 722-724, 1991
BIEWENGA G.P., HAENEN G.R., BAST. The
pharmacology of the antioxidanl lipoic acid.
Gen.Pharmacol. 29: 315-331, 1997
BIRNBAUM S„ WINITZ M„ GREENSTEIN J.
Quantitative nutritional studies with water soluble.
chemically defined diets. III - lndividual amino acid. as
sources
of „non-essential"
nitrogen.
Archives
Biochemistry and Biophysics 72:428-36, 1957
BISHAYEE A. CHATTERJEE M. Selectiye
enhancement of glutathione S-transferase actiyity in liver
and extrahepatic tissues of rat following orał
administration of vanadate. Acta. Physiol. Pharmacol.
Bulg. 19: 83-89, 1993
BISHAYEE A., CHATTERJEE M. Time course effects
of yanadium supplement on cytosolic reduced
58
•
glutathione leyel and glutathione S-transferase. Biol. Tracę
Elem. Res. 48: 275-285, 1995
BJORKMAN L„ LANGWORTH S. LINDB., et al. Actiyity of
antioxidative enzymes in erythrocytes and concentration of
selenium in plasma related to mercury exposure. J. Tracę
Elem. Electrolytes Health Dis. 7:157-164, 1993
BONGERS V., DE JONG J„ STEEN L, et al. Antioxidantrelated parameters in palients trealed for cancer chemoprevention with N-acetylcysteine. Eur. J. Cancer 31A:921-923,
1995
BOUNOUS G„ GOLD P. The biological actmty of
undenatured whey proteins: The role of glutathione. Clinical
Investigative Medicine 14:296-309,1991
BOUNOUS G„ KONGSHAVN P. Influence of dietary whey
proteins on the immune system of mice. Journal of Nutrition
112: 1747-55, 1982
BOUNOUS G., LETOURNEAU L, KONGSHAVN P.
Influence of dietary protein Upe on the immune system ofmice.
Journal of Nutrition 113:1415-21,1983
BOUNOUS G„ BATIST G„ GOLD P. lmmunoenhancing
property of dietary whey protein in mice: Role of glutathione.
Clinical Investigative Medicine 12:154-61,1989
BOUNOUS G., SHENOUDA N, KONGSHAVN P,
OSMOND D. Mechanism of allered B-cell response induced
by changes in dietary protein lype in mice. Journal of Nutrition
15:1409-17,1985
BRAY T., TAYLOR C. Enhancement oftissue glutathione for
antioxidant and immune functions in malnutrition.
Biochemistry Pharmacology 47:2113-23,1994
BUSSE E., ZIMMER G., SCHOPOHL B„ KORNHUBER B.
Influence of alpha-lipoic acid on intracellular glutathione in
yilro and in vivo. Arzneimittelforschung 42: 829-831, 1992
CAMPOS R. GARRIDO A., GUERRA R, VALENZUELA A.
Silybin dihemisuccinate protects against glutathione depletion
and lipid peroxidation induced by acetominophen on rat liver.
Plama Med. 55:417-419,1989
CAO Y„ FENG Z., HOOS A., KLIMBERG V.S. Glutaminę
enhances gut glutathione production. J. Parenter. Enteral Nutr.
22: 224-227, 1998
CLARK LC, COMBS G.F. J.R., TURNBULL B.W., et al.
Effects of selenium supplementation for cancer prevention in
patients with carcinoma of the skin. A randomized controlled
trial. Nutritional Prevention of Cancer Siudy Group. JAMA
276: 1957-1963,1996
CLARK L.C., DALKIN B., KRONGRAD A., et al. Decreased
incidence of prostatę cancer with selenium supplementation
results of a double blind cancer preyention trial. Br. J. Uroi.
81:730-734, 1998
CLARK L.C., HIXON L.J., COMBS G.F. J.R., et al. Plasma
selenium concentration predicts the preyalence of colorectal
adenomatous polyps. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 2:
41-46, 1993
COMBS G.F J.R, CLARK L.C., TURNBULL B.W. Reduction
of cancer rlsk with on orał supplement of selenium. Biomed.
Enyiron. Sci. 10: 227-234, 1997
59
CONAWAY CC, JIAO D. KELLOFF G.J., et al.
Chemopreventive połential of fumaric acid, Naeetylcysteine, N-(4-hydroxyphenyl) retinamide and
beta-carotene for tobacco-nitrosamine-induced lung
tumors in A/J mice. Cancer Lett. 124: 85-93, 1998
CONSTANTINESCU A., PICK U., HANDELMANG.J.,
et al. Reduction and transport of lipoic acid by human
eryihrocytes. Blochem. Pharmacol. 17: 253-261, 1995
COSTAGLIOLA C. MENZIONE M. Effect of vitamin E
on the oxidative siatę of glutathione in plasma. Clin.
Physiol. Biochem. 8:140-143,1990
D'AGOSTINI F., BAGNASCO M, GIUNCIUGLIO D.,
et al. Inhibiłion by N-acetylcysteine of doxorubicininduced clastogenicity and alopecia, and prevention of
primary tumors and micrometastasis in mice. Int. J.
Oncol. 13: 157-224, 1998
DAVREUX C.J., SORIC 1„ NATENS A.B., et al. Nacetytcysteine attenuates acute lung injury in the rat.
Shock 8: 431-438, 1997
DENNO R, ROUNDS J.D., FARIS R., et al. Glutamineenriched total parenteral nutrition enhance plasma
glutathione in the resting state. J. Surg. Res. 15: 35-38,
1996
DICKENSON A. Benefits of nutritional supplements.
Council for Responsible Nutrition. 1-68, 1998
DROGĘ W. Cysteine and glutathione deficiency in AIDS
patienls: a rationale for the treatment with N-acetyl­
cysteine. Pharmacology 46: 61-65,1993
DWORKIN BM. Selenium deficiency in HIV infection
and the acąuired imnuinodeficiency syndrome (AIDS).
Chem. Biol. Interact. 91: 181-186, 1994
FLAGG E.W., COATES RJ, ELEY JW, et al. Dietary
glutathione intake in humans and the relationship
between intake and plasma total glutathione level.
Nutrition and Cancer 21: 33-46,1994
FLOREANI M, SKAPER SD, FACCI L, et al.
Melatonin maintains glutathione homeostasis in kainic
acid-exposed rat brain tissues. FASEB J 11: 13091315,1997
GREGUS Z, STEIN A.F., VARGA F. KLASSEN C D .
Effect of lipoic acid on biliary excreiion of glutathione
andmetals. ToxicoI. Appl. Pharmacol. 114 88-96, 1992
HAN D. HANDELMAN G. MARCOCCI L, et al. Lipoic
acid increases de novo synthesis of cellular glutathione
by improving cysteine utilization. Biofactors 6:321-338,
1997
HAN D., TRITSCHLER H.J., PACKER L. Alpha-lipoic
acid increases intracellular glutathione in a human Tlymphocyte Jurkat celi linę. Biochem. Biophys. Res.
Comraun. 207: 258-264, 1995
HARA M, ABE M, SUZUKI T., REITER R.J. Tissue
changes in glutathione metabolism and lipid
peroxidation induced by swimming are partially
prevented bv melatonin. Pharmacol. Toxicol. 78: 308312,1996
HARWARD T.R., COE D„ SOUBA W.W., et al.
Glutaminę preserres gut glutathione levels during
intestinal ischemia/ reperfusion. J. Surg. Res. 56: 351355,1994
60
HEALTH CANADA. Nutrition reco-mmenddations: The
report of the Scientific Review Committee. Health Canada,
1990
HIRAI R. NAKAI S., KIKUISHI H. KAW Al K. Evaluation of
the immunological enhancement activities of Immunocal.
Olsuka Pharm Co. Dec. 53, 1990
HOLDINESS MR. Clinical pharmaco-kinetics of Nacetylcysteine. Clin. Pharmacokinet. 20: 323-134, 1991
HONG R.W., ROUNDS JD, HELTON W.S., et al. Glutaminę
preserves liver glutathione after lethal hepatic injury. Ann.
Surg. 215: 114-119, 1992
INSTITUTE OF MEDICINE, FOOD AND NUTRITION
BOARD. Public policy news -Translating the science behind
the dietary reference intakes. J. American Diet. Assoc. 98:
756, 1998
IP C. Comparatiye effects of antioxidanls on enzymes involved
in glutathione metabolism. Life Sci. 34: 2501-2506, 1984
JACOB C, MARET W. VALLEE BL. Selenium redox
biochemistry of zinc-sulfur coordination sites in proteins and
enzymes. Proc. Nad. Acad. Sci. USA. 96:1910-1914, 1999
JAIN A., MADSEN D.C., AULD P., et al. i-2Oxothiazolidine-4-carboxyiate,
a
cysteine
precursor,
stimulates growth and normalizes tissue glutathione
concentrations in ratsfed a sulfur amino acid deficient diet. J.
Nutr. 125: 851-856,1995
JIANG L.J., MARET W., VALLEE BL. The glutathione redox
couple modulates zinc transfer from metallothionein to zincdepleted sorbitol dehydrogenase. Proc. Natl. Acad. Sci. USA.
95: 3483-3488, 1998
JOHNSTON CS., MEYER CG., SRILAKSHMI J.C. Vitamin
C eleyates red blood celi glutathione in healthy adults.
American J. Clin. Nut. 58: 103-105, 1993
KALAYJIAN R.C, SKOWRON G. EMGUSHOV RT, et al. A
phase 1/11 trial of intravenous L-2-oxothia-zolidine-4carboXylic acid (procysteine) in asytnptomatic HIV-infected
subjecls. J. Acq. Immune Def. Syndr. 7 369-374,1994
KALEBIC T„ KINTER A. POLI G., et al. Suppression of
human immuno-deficiency virus expression in chronically
infected monocyte cells by glutathione. glutathione ester, and
N-acetylcysteine. Proc. Natl. Acad. Sci. USA. 88: 986990,1991
KAPLOWITZ N„ A.W. T., OOKHTENS M. The regulation of
hepatic glutathione. Ann Revue Pharmacology and Toxicology
25: 715-44, 1985
KELLY G.S. Clinical applications of N-acetylcysteine. Altem.
Med. Rev. 3:114-127, 1998
KLATZ R. Grow young with HGH [ISBN 0-06-098434-1].
Harper Perennial. 1997
KLIMBERG V.S., McCLELLAN J.L., CLAUDE H„ ORGAN
J.R. Honoraty Lectureship. Glutaminę, cancer, and its
therapy. American J. Surg. 172: 418-424, 1996
KOCH S., LEIS A., STOKIC D, KHAWLI F, et al. Side effects
of IV N-acetyicysteine. Anierican Journal Respirology and
Critical Care Medicine 149:A321, 1994
KOTLER M., RODRIGUEZ C, SAINZ R.M., et al. Melatonin
increases gene expression for antioxidant enzymes in rat brain
cortex. J. Pineal Research 24: 83-89, 1998
LEDERMAN MM., GEORGER D., DANDO S., et al.
L-2-Oxothiazolidine-4-carboxylic acid (procysteine)
inhibits expression of the human immunodeficiency virus
and expression of the interleukin-2 receptor alpha chain.
J. Acq. Immune Def. Syndr. 8: 107-115,1995
LEVY EJ, ANDERSON M.E., MEISTER A. Transport
of glutathione diethyl ester into human cells. Proc. Natl.
Acad. Sci. U.S.A. 90: 9171-9175, 1993
LEVY E.J., ANOERSON M.E., MEISTER A.
Preparation and properties of glutathione diethyl ester
and related derivatlves. Methods Enzymol. 234: 499505, 1994
LIEBERMAN S„ BRUNING N. The Real Witamin and
Minerał Book. Second Ed. Avery Pub., NY.1997
LOCKITCH G. Selenium: clinical significance and
analylical concepts. Crit. Rev. Clin. Lab..Sci. 27: 483541, 1989
LOMAESTRO B., MALONE M. Glutathione in health
and disease: Pharmacolherapeulic Issttes. Annals of
Pharmacotherapy 29:1263-73, 1995
LOOK M.P., ROCKSTROH J.K., RAO G.S., et al.
Serum selenium, plasma glutathione (GSH) and
erythrocyte glutathione peroxidase (GSH-Px) levels in
asymplomatic
versus
symptomalic
human
immunodeficiency virus-l (HIV-1)-infection. Eur. J. Clin.
Nutr, 51:266-272, 1997
MANT T, TEMPOWSKI J, VOLANS G., TALBOT J.
Adverse reactions to acetylcysteine and effects of
overdose. British Medical Journal 289:217-19, 1984
MAY JM, MENDIRATTA S, HILL KE, BURK R.F.
Reduction of dehydroascorbale to ascorbale by the
selenoenzyme thioredoxin reductase. J. Biol. Chem. 272:
22607-22610,1997
MEISTER A., ANDERSON M.E. Glutathione. Ann
Revue Biochemistry 52:711-60, 1983
MEISTER A. New aspects of glutathione biochemistry
and transport, selectiye alteration of glutathione
metabolism. Nutrition Revue 42:397-410,1984
MENDIRATTA S., Qu Z.C., MAY JM. Erythrocyte
ascorbate recycling: antioxidant efects in blood. Free
Radic. Biol. Med. 24: 789-797, 1998
MIGUEZ M.P., ANUNDI I, SAINZ-PARDO L.A.,
LINDROS K.O. Hepatoprotective mechanism of
silymańn: no evidence for involvemen! of cytochrome
P4502E1. Chem. Biol. Interact. 91: 51-63,1994
MISSO N.L., POWERS K.A., GILLON RL, et al.
Reduced plalelet glutathione peroxidase aclivity and
serum selenium concentration in atopic asthmatic
patients. Clin. Exp. Allergy
26: 838-847, 1996
MUZES G. DEAK G, LANG I., et al. Effect of silymarin
{Legalon) therapy on the antioxidant defense mechanism
and lipid peroxidation in alcoholic liver disease. Orv,
Hetil. 131: 863-866, 1990
NATH K.A., SALAHUDEEN A.K. Autoxidalion of
cysteine generates hydrogen peroxide: cylotoxicity and
attenuation by pyruvate. American J. Physiol. 262 (2 Pt
2): F306-F314, 1993
NISHIUCH Y, SASAKI M, NAKAYASU, et al. Cytokaicity
of cysteine in culture media. In Vitro 12: 635,1976
OLNEY J.W., H.O O.L., RHEE V. Cytotoxic effect of acid and
sulphur containing amino acids on the infant mouse central
nervous system. Brain Res.14: 61-76, 1971
0'RIORDAIN M.G., D.E. BEAUX A., FEARON K.C. Effect
of glutaminę on immune function
in the surgical patiem. Nutrition 12(11-12 Suppl):S82-S84,
1996
PABLOS MI, AGAPITO M.P, GUTIERREZ R., et al.
Melatonin stimulates the activity of the detoxifying enzyme
glutathione peroxidase in several tissues of chicks. J. Pineal
Research 19: 111-115, 1995
PABLOS M.I., CHUANG J., REITER RJ, et al. Time course
of the melatonin-induced inerease in glutathione peroyidase
activity in chick tissues. Biol. Signals 4 325-330, 1995
PACKER L. WITT BH, TRITSCHLER HJ. Alpha-lipoic acid
as a biologie antiojcidant. Erce Radic. Biol. Med. 19: 227250, 1995
PACKER
L.
TRITSCHLER
H.J.,
WESSEL
K.
Neuroprotection by the melabolic anlioxidant alpha-lipoic
acid. Free Radic. Biol. Med. 22: 359-378, 1997
PORTA P., AEBI S„ SUMMER K., et al. L-2Oxothiazoiidine-4-carhoxylic acid. a cysteine prodrug:
Pharmaco-kinetics and effects on thiols in plasma and
lymphocytes in human. J. Pharmacol. Exp. Ther. 257: 331334,1991
PURI R., MEISTER A. Transport of glutathione. as gtimmaglutamylcy-steinylglycyl ester, into liver and kidney.
Proceedings of the National Academy of Science USA
80:5258-60, 1983
REDMAN C, SCOTT JA, BAINES A.T., et al. Inhibitory
effect of selenometh-ionine on growth of three selected human
tumor celi lines. Cancer Lett. 125: 103-110, 1998
REITER R.J., TANG L„ GARCIA J.J., MUNOZ-HOYOS A.
Pharmacological actions of melatonin in ox\gen radical
pathophysiology. Life Sci. 60: 2255-2271, 1997
REITER R.J., TANG L. CABRERA J., et al. The
oxidant/antioxidant network: role of melatonin. Biol. Signals
Recept. 8: 56-63, 1999
ROEDERER M., STAAL E.J., ELA S.W., HERZENBERO
L.A., N-acetylcysteine: potential for AIDS therapy.
Pharmacology 46: 121-129, 1993
ROUSE K., NWOKEDI E„ WOODLIFF J.E., EPSTEIN J.,
KLIMBERG J.S. Glutaminę enhances selectiyity of
chemolherapy through changes in glutathione metabolism.
Ann. Surg. 221:420-426, 1995
SAEZ G., THORNALLY P.J., HILL HAO, et al. The
production of free radicals during the oxidation of cysteine
and their effects on isolated rat hepatocytes. Biochem Biophys
Acta
719: 24-31, 1982
SELHUB J„ JACOUES P.F., BOSTOM H.G., D'AGOSTINO
RB, WILSON PWF, BELANGER A.J., 0'LEARY D.H.,
WOLF P.A., SCHAEFER E.J., ROSENBERG IH. Association
between plasma homocysleine concentrations and extracranial
carotid-artery slenosis. The New England Journal of Medicine
332: 286-291, 1995
61
SHEAR NH, MALKIEWICZ IM, KLEIN D, et al.
Acetaminophen-induced toxicity to human epidermoid
celi linę A431 and hepatoblastoma celi linę Hep G2, in
vitro, is diminished by silymarin. Skin Pharmacol. 8:
279-291, 1995
VALENZUELA A., ASPILLAGA M„ VIAL S„ GUERRA R.
Selectivity of silymańn on the increase of the glulalhione
content in different tissues of the rat. Planta Med. 55: 420-422,
1989
SHUG AL, MADSEN D.C. Pmtection of the ischemic
rat heart by procysteine and amino acids. J. Nutr.
Biochem. 5: 356-359, 1994
VALENZUELA A., GARRIDO A. Biochemical bases of the
pharmacological action of the flayonoid silymarin and of its
struclural isomer silibinin. Biol. Res. 27: 105-112, 1994
SOUBA W.W. Glutaminę and cancer. Ann. Surg. 218:
715-728, 1993
VAN ZANDWIJK N. N-acetylcysteine for lung cancer
prevention. Chest 107:1437-1441, 1995
STADTMAN T.C. Specific occurrence of selenium in
enzymes and amino acid tRNAs. FASEB J. 1:375-379,
1987
WALTON N.G., MANN TAN, SHWA KM. Anaphylactoid
reactions to N-acetyl cysteine. Lancet 2(8155):1298, 1979
STONE J„ HINKS L.J., BEASLY R., et al. Reduced
selenium status of patients with asthma. Clin. Sci. 77:
495-500, 1989
VALE J.A., BUCKLEY B.M. Asthma associated with Nacetyl cysteine infusion and paracetamol poisoning.
British Medical lournal 287:1223, 1983
VALE J.A., WHEELER D.C. Anaphylactoid reactions to
N-acetyl cysteine. Lancet 2(8305):988, 1982
WITSCHI A„ REDDY S., STOFER B., LAUTERBERG B.
The systemie availab-ility of orał glutathione. European
Journal of Clinical Pharmacology 43: 667-9, 1992
CZĘSC DRUGA
GLUTATION W ZDROWIU
I ZDROWIENIU
[ROZDZIAŁY OD 5 DO 24]
YOSHIDA S., KAIBARA A., YAMASAKI K., et al. Effect of
glutaminę supple-mentation on protein metabolism and
glutathione in tumor bearing rats, J. Parenter. Enteral Nutrition
19:
492-497, 1995
Rozdziały części drugiej opisują działanie glutationu w wielu
chorobach i przedstawiają jego specyficzna rolę w patogenezie
związanej ze stresem oksydacyjnym, toksykologią i dysfunkcją
układu odpornościowego.
62
5• Nowotwór
Niewiele stów wzbudza taki strach i odrazę jak lekarska diagnoza - „nowotwór". Znanych jest
ponad sto typów nowotworów, o różnym stopniu złośliwości. Wiele z nich poddaje się terapii,
a nawet jest całkowicie wyleczalnych. Jednakże nowotwory są nadal drugą przyczyną śmierci
w Ameryce Północnej, zaraz po chorobach sercowo-naczyniowych. Co trzeci Amerykanin
umrze na jakąś formę raka. Należy wyraźnie podkreślić, że wielu nowotworom można
zapobiec stosując właściwą dietę, unikając papierosów i wzmacniając siły obronne organizmu.
Najpowszechniejszymi nowotworami są nowotwory prostaty (u mężczyzn)
i nowotwory piersi (u kobiet), a zaraz po nich nowotwory płuc i jelita grubego. Kolejne to
nowotwory pęcherza u mężczyzn, nowotwory macicy u kobiet, chłoniak u mężczyzn
i nowotwory jajnika u kobiet (porównaj: rys. 8).
Kancerogeneza
Zdrowe komórki mają wbudowany mechanizm, który pozwala na replikację jedynie w trzech
przypadkach: normalnego wzrostu, gojenia uszkodzonej tkanki lub uzupełniania komórek
obumarłych w wyniku normalnego metabolizmu. Ale komórki mogą utracić zdolność do
regulacji wzrostu, replikować się bez kontroli i w końcu tworzyć skupisko tkanki
nowotworowej. Guz może rosnąć na tyle intensywnie, że zdominuje zdrową tkankę, czasem
dodatkowo powodując przerzuty do innych narządów. Objawy rozwijają się, gdy wzrost
komórek rakowych zaczyna interferować z fizjologicznymi funkcjami organizmu lub obniżać
zasoby energii.
••••
:•=••
I
•Sti-:
tfml
ZANIECZYSZCZENIA
Spaliny samochodowe
MĘŻCZYŹNI
H
KOBIETY
Metale ciężkie
Pestycydy
g 20 ;;.i;-.:
o^
CZYNNIKI GENETYCZNE
Dym papierosowy
S
-o
130
%
Poza czynnikami genetycznymi można zidentyfikować kilka innych przyczyn: dym
papierosowy, paliwa kopalne, metale ciężkie, pestycydy i inne. Promieniowanie jonizujące
i rentgenowskie, słoneczne promieniowanie ultrafioletowe (UV) zintensyfikowane w wyniku
zmniejszenia się warstwy ozonowej, zła dieta także mogą być ważnymi czynnikami. Wreszcie,
do rozwoju nowotworów mogą przyczyniać się niektóre wirusy: HIV, hepatitis C, wirus
Epsteina-Barra oraz brodawczak (porównaj: rys. 9).
American Cancer Society wydaje następujące zalecenia mające na celu
zminimalizowanie ryzyka zapadnięcia na nowotwór: utrzymuj właściwą masę ciała, stosuj
zróżnicowaną dietę zawierającą codzienną porcję owoców i warzyw, jedz więcej błonnika
(zawierają go m.in. pełne ziarno, płatki zbożowe, warzywa strączkowe, itp.), zmniejsz ilość
spożywanych tłuszczów, napojów alkoholowych oraz żywności solonej, wędzonej
i konserwowanej azotanami (porównaj rys. 9).
Nowotwory zaczynają się wraz ze starzeniem się materiału genetycznego komórki dochodzi do przeprogramowania wzorców rozwojowych, co prowadzi do niekontrolowanego
wzrostu. Kombinacja czynników genetycznych i środowiskowych (w tym diety) może
przyczyniać się do rozwoju tych aberracji. Jedna z teorii zakłada, że wolne rodniki powstają
w jądrze komórkowym i mogą uszkadzać DNA. Inna teoria sugeruje, że czynniki, takie jak zła
dieta i dym papierosowy, mogą osłabiać działanie układu immunologicznego i osłabiać
mechanizmy obronne organizmu, które mogłyby niszczyć komórki nowotworowe już
w momencie ich powstawania. Niezależnie od teorii, do nas samych należy zwracanie uwagi na
wszystkie możliwe czynniki ryzyka i wykorzystywanie wszelkich możliwych dróg unikania ich
wpływu. Jedną z nich jest podnoszenie poziomu GSH.
Setki innych
•" '•••
Prostata
3»
I?!
Płuca
Pierś
»2
|H
Jelito grube
Mu«»
12
lii
6
Pęcherz
Jelito grube
lf|f
Promieniowanie
rentgenowskie
Odpady jądrowe
Promieniowanie
ultrafioletowe (UV)
Zmniejszona warstwa
ozonowa
Nadmiar alkoholu
AIDS
Nadmiar tłuszczu
Hepatitis C
Niedobór błonnika
Wirus
Epsteina-Barra
Papiłloma
Niedobór
przeciwutleniaczy
Pokarmy konserwowane
przypalone, wędzone lub
marynowane
«
Chłoniak
Macica
PEWNE WIRUSY
PROMIENIOWANIE
JONIZUJĄCE
Jajniki
TWORZENIE WOLNYCH RODNIKÓW
USZKODZENIA DNA
ZABURZENIA FUNKCJI
IMMUNOLOGICZNYCH
Rys. S. Względna częstotliwość występowania różnych typów nowotworów
Nie jest dostatecznie jasne, jak i dlaczego komórki tracą zdolność samoregulacji, aczkolwiek
wyodrębniono kilka możliwych przyczyn. Do rozwoju nowotworów przyczyniają się niektóre
środowiskowe kancerogeny, w tym wiele chemikaliów i wysoki poziom promieniowania. Inne
czynniki są mniej przewidywalne. Różnice genotypowe i immunologiczne sprawiają, że
niektórzy ludzie są chronieni przed nowotworem lepiej niż inni. Wiemy także, że skłonność do
zapadania na pewne nowotwory bywa dziedziczna w obrębie rodziny lub rasy.
64
Rys. 9 Czynniki prowadzące do rozwinięcia raka
65
GSH i nowotwór
Setki artykułów opisują rolę glutationu w zapobieganiu i leczeniu nowotworów. Prace te należą
do trzech głównych grup: 1) zapobieganie, w tym detoksykacja kancerogenów, działanie
antyoksydacyjne i wzmocnienie odpowiedzi immunologicznej; 2) możliwości terapeutyczne,
takie jak metodologie przeciwnowotworowe oraz przeciwdziałanie towarzyszącemu chorobie
nowotworowej wyniszczeniu organizmu; 3) szczególna rola GSH w chemio- i radioterapii,
podczas których wzmacnia on efektywność terapii i minimalizuje efekty uboczne (porównaj:
tabela 11).
Zapobieganie nowotworom
Artykuł, który w 1996 roku ukazał się w European Journal of Cancer, sugeruje, że wolne
rodniki powinny być wymieniane jako ważna klasa kancerogenów. Dzięki swej wielkiej
wydajności głównego komórkowego przeciwutleniacza (porównaj: rozdział 1), GSH może
usuwać z wnętrza komórki rodniki tlenowe i inne wolne rodniki. Zapobiega to uszkodzeniom
różnych struktur komórkowych, szczególnie DNA znajdującego się w jej jądrze. GSH przynosi
dodatkową korzyść wzmacniając działanie innych antyoksydantów, takich jak witamina C,
witamina E i selen. To dalej wzmacnia zdolność organizmu do niszczenia wolnych rodników.
Co więcej, GSH odgrywa także ważną rolę w syntezie i naprawie DNA.
Nie ma wątpliwości, że dobrze funkcjonujący glutationowy system enzymatyczny
zwalcza nowotwory. Jasno ilustrują to wyniki badań opublikowane w Journal of the National
Cancer Institute. Dotyczyły one osób z niedoborem S-transferazy glutationowej u, ważnego
enzymu antyoksydacyjnego detoksykującego kancerogeny powodujące rozwój nowotworu
pęcherza, takie jak dym tytoniowy. W przybliżeniu jedna osoba na dwie dziedziczy dwie
uszkodzone kopie genu tego enzymu. Stwierdzono, że 25proc. przypadków nowotworu
pęcherza występuje u ludzi w z niedoborem S-transferazy glutationowej u,. Nałogowi palacze,
u których ten enzym nie występuje, są sześć razy bardziej narażeni na rozwój nowotworu
pęcherza.
PROFILAKTYKA
MOŻLIWE LECZENIE
INTERAKCJA / EFEKTY
NOWOTWORÓW
UBOCZNYCH
Detoksykacja czynników
Cechy przeciwnowotworowe
Chemioterapia
rakotwórczych
Działanie antyodacyjne
Radioterapia
Zwiększenie odpowiedzi
Działanie zapobiegające
immunologicznej
wyniszczeniu organizmu
Tabela 11. Możliwa rola glutationu w nowotworach
Istnieje związek między utratą aktywności glutationu a rozwojem raka prostaty. Inny enzym
glutationowy, S-transferaza glutationowa 71, prawie zawsze zanika zarówno w nowotworze, jak
i w stanie przedowotworowym prostaty. Wydaje się, że nowotwór prostaty rozpoczyna się od
inaktywacji tego enzymu glutationowego. Wiele badań wykazało związek między utratą
S-transferazy glutationowej n a transformacją nowotworową tkanek prostaty. Podobne badania
powiązały niedobory enzymów zależnych od GSH z nowotworami piersi i płuc, szczególnie u
palaczy. Kilku naukowców sugerowało prowadzenie badań przesiewowych mających na celu
określanie defektów genetycznych dotyczących enzymów zależnych od GSH jako markerów
poziomu ryzyka wystąpienia nowotworu.
66
GSH odgrywa także specyficzną rolę w detoksykacji wielu dobrze znanych
kancerogenów i mutagenów obecnych w naszym środowisku.
Te powodujące raka substancje są koniugowane lub neutralizowane przy udziale GSH
i przeprowadzane w formę, która może być usuwana z organizmu. Rola glutationu
w detoksykacji po prostu nie może zostać przeceniona. Ponieważ wątroba jest w organizmie
głównym narządem odpowiedzialnym za detoksykację, nie dziwi, że zawiera ona najwyższe
stężenia glutationu.
W ciągu ostatniej dekady Chemoprevention Branch of National Cancer Institute (Stany
Zjednoczone) opracowywała leki mające na celu zmniejszenie częstotliwości zachorowań na
raka. Związki podnoszące poziom GSH, takie jak NAC i pochodna selenu,
metyloselenocysteina, znalazły się na krótkiej liście skutecznych terapii. Jednym
z największych sukcesów były statystyczne dowody świadczące, że selen chroni przed rakiem
prostaty (porównaj: rozdział 23). Inne badania zidentyfikowały selen jako czynnik chroniący
przed nowotworami jelita grubego i płuc oraz przed polipami jelita grubego. R.B. Balansky,
C C . Conaway, H. Witschi i inni amerykańscy i europejscy badacze wykazali, że NAC może
spowalniać rozwój nowotworów indukowanych toksynami, takimi jak: uretan, nitrozaminy,
doksorubicyna, etylonitrozomocznik i inne kancerogeny.
NAC wyraźnie chroni przed kancerogennymi właściwościami dymu papierosowego.
N. Van Zandwijk z Cancer Institute w Holandii pisze: „NAC okazała się najbardziej
obiecującym czynnikiem chemoprewencyjnym". S. De Flora zestawił ogromną liczbę badań
dotyczących chemoprewencji, sponsorowanych przez Project Euroscan, i opisał wiele
pozytywnych efektów NAC jako czynnika zapobiegającego nowotworom. Przedyskutowane
zostało potencjalne zastosowanie NAC przeciwko nowotworom płuc, piersi, jelit i skóry oraz
mechanizmy ochronnego działania NAC i GSH.
Utrzymanuj odpowiednią masy ciała.
Jedz urozmaiconą dietę.
Wzbogać codzienna dieta o warzywa i owoce.
Jedz dużo celulozy ( całe ziarna, zboże, rośliny strączkowe)
Ogranicz tłuszcze.
Ogranicz spożywanie alkoholowych napojów.
Ogranicz przesolenie, przypalenia i konserwacji posiłków.
Tabela 12. Zalecenia American Cancer Society: dieta i odżywianie
Jednym z efektów, jakie glutation wywiera na układ odpornościowy, jest regulacja wzrostu
limfocytów T (typ białych krwinek), wzmacniająca odpowiedź immunologiczną. Pacjenci
z niedoborami immunologicznymi są zazwyczaj bardziej podatni na nowotwory; dobrym
przykładem jest mięsak Kaposiego, typowy dla większości chorych na AIDS. Specjaliści od
nowotworów opracowali ostatnio strategię zwaną immunoterapią - próbę zoptymalizowania
naturalnej obrony organizmu przed nowotworami. Immunoterapia obejmuje czynniki
stymulujące układ odpornościowy. Japoński zespół z Kyoto University wykazał, że dodanie
NAC do cytokin, grupy czynników immunoterapeutycznych, stymulowało komórki układu
immunologicznego i ich biochemiczne produkty. Badacze ci sugerowali, że może to być
efektywnym uzupełnieniem terapii pierwotnego nowotworu wątroby.
Dimerhylnitrosamine
Aflatioxin B1
Etyl methane sulfonate
N-acetylo-2-aminofluorrne
N-methylo-4-aminoaobenzine
Benzanthracene
7-methyl-benzanthacene
Benzapyrene
3-methyl-cholanthracene
Benzyna
i-nitropyrene
Dimethylhyrazine
Tabela 13. Niektóre ważne kancerogeny i mutageny środowiskowe
67
Substancjami
przeciwnowotworowymi
naturalnie
produkowanymi
przez
układ
immunologiczny są TNF (ang. tumor necrosis factor, czynnik martwicy nowotworu) i IL-2
(interleukina 2). Naukowcy z działu badawczo-rozwojowego Glaxo Welcome wykazali, że
NAC działa przeciwnowotworowo w wyniku podwyższenia poziomu TNF. W warunkach
laboratoryjnych NAC zatrzymywała wzrost guza u ponad jednej trzeciej myszy, którym
wszczepiono komórki nowotworowe. C.Y. Yim i J.B. Hibbs z University of Utah także
uzyskali supresję wzrostu guza, używając NAC do stymulacji IL-2 (pobudzającej aktywność
białych krwinek) w komórkach NK, jednym z typów limfocytów.
Możliwości terapeutyczne
Chirurgiczne usunięcie nowotworu ma sens tylko wtedy, gdy nowotwór nie ma przerzutów
i jest łatwo dostępny. Radio- lub/i chemioterapia może pomóc, ale powoduje uszkodzenia także
w zdrowych komórkach. Kamieniem węgielnym współczesnych badań jest poszukiwanie
sposobów ograniczenia uszkodzeń zdrowych komórek powodowanych przez taką terapię
przeciwnowotworową.
Chemioterapia jest kontrolowanym podtruwaniem pacjenta opartym na założeniu, że
szybko rosnące komórki nowotworowe są bardziej wrażliwe na truciznę niż komórki normalne.
Wiele spośród środków chemioterapeutycznych, choć nie wszystkie, powoduje wyjątkowo
nieprzyjemne skutki uboczne. Radioterapia działa w podobny sposób. Obszar zmieniony
nowotworowo jest napromieniowywany. Teoretycznie nowotwór jest bardziej wrażliwy na
promieniowanie niż otaczająca go zdrowa tkanka, ale ta terapia także powoduje silne efekty
uboczne.
Ostatnie badania wykazały, że zawartość glutationu zarówno w normalnych, jak
i nowotworowych komórkach czyni je bardziej lub mniej podatnymi na uszkodzenia. Wysoki
poziom GSH wyraźnie chroni komórki przed działaniem chemioterapii, a niski poziom czyni
jej wrażliwymi. Byłoby idealnie, gdyby poziom GSH był wysoki w zdrowych komórkach
i niski w komórkach rakowych, ale wiele ludzkich nowotworów charakteryzuje się szczególnie
wysokim poziomem GSH. Nowotwór jest jedynym znanym przypadkiem, w którym normalnie
ściśle regulowany poziom GSH zostaje przekroczony. Takie obejście normalnych
mechanizmów regulacyjnych jest charakterystyczne dla komórek nowotworowych.
Komórki rakowe bogate w GSH często wykazują się opornością na chemioterapię,
próbowano zatem podjąć próbę obniżenia poziomu glutationu w ich wnętrzu, stosując związki
takie jak BSO. Problem jednak w tym, że BSO obniża także poziom GSH w zdrowych
komórkach, zwiększając ich wrażliwość na uszkodzenia spowodowane przez chemioterapię.
Takie rozwiązanie jest więc niepraktyczne.
Niemniej jednak mogą istnieć sposoby wybiórczego obniżania poziomu GSH
w komórkach nowotworowych. Paradoksalnie, prekursory, które podnoszą poziom glutationu
w zdrowych komórkach, wywierają przeciwny efekt w komórkach nowotworowych. Gdy
produkcja GSH jest nadmiernie wystymulowana w komórkach nowotworowych, dochodzi do
zjawiska zwanego ujemnym sprzężeniem zwrotnym, które czyni je bardziej podatnymi na
destrukcję. W tym samym czasie normalne komórki używają prekursorów do produkcji
glutatuionu, dostarczając sobie lepszej obrony.
Paradoks ten został opisany w Journal of Cancer Research już w 1986 roku przez
zespół kierowany przez A. Russo. Gdy OTZ (związek podnoszący poziom GSH) podawano
ludzkim komórkom nowotworowym, poziom GSH w ich wnętrzu nie wzrastał, mimo iż działo
się tak w otaczających je normalnych komórkach. Naukowcy z McGill University, S. Baruchel,
G. Batist i ich zespół, wykazali, że OTZ może obniżać poziom GSH w komórkach raka piersi,
jednocześnie podwyższając go w normalnych komórkach. Później zespół ten współpracował
z G. Bounousem i opublikował w Journal of Cancer Research podobne wyniki dotyczące
Immunocalu, izolatu z białka serwatki.
68
Badania z wykorzystaniem tego samego produktu przeprowadzono także na pacjentach
z nowotworem złośliwym z przerzutami. Byli oni karmieni Immunocalem przez sześć
miesięcy. Chociaż nie wyleczyło to nowotworu, nastąpiła znacząca regresja lub stabilizacja
rozwoju guza. U wielu osób nastąpiła także normalizacja poziomu hemoglobiny i liczby
białych krwinek. Ci sami badacze wykazali, że zwiększenie poziomu GSH może wzmacniać
przeciwnowotworowe działanie czynników chemioterapeutycznych.
Inny kanadyjski zespół badawczy z University of Saskatchewan, przeprowadził
badania na pacjentach z zaawansowanym nowotworem. W ramach chemioterapii otrzymali oni
toksyczne dawki acetaminofenu, a do tego NAC, aby podnieść poziom GSH. Badacze mieli
nadzieję, że NAC zwiększy poziom GSH jedynie w normalnych komórkach, a wyniki to
potwierdziły. U ponad połowy pacjentów obserwowano poprawę lub stabilizację.
Niemniej jednak specjaliści od nowotworów nadal są przekonani, że nieselektywne
podniesienie poziomu GSH może w pewnych wypadkach obniżać skuteczność chemioterapii.
Jakakolwiek terapia GSH powinna być integralną częścią całościowej terapii
przeciwnowotworowej. Pacjenci z nowotworem nigdy nie powinni rozpoczynać terapii na
własną rękę, ale powinni ją konsultować z lekarzem prowadzącym.
Dodatkowe badania dotyczyły wpływu białek odżywczych na działanie związków
chemicznych powodujących nowotwory u zwierząt. Naukowcy prowadzący podobne badania
w Kanadzie i Australii poddali gryzonie działaniu silnego kancerogenu - dimeytylohydrazyny,
która powoduje rak jelita grubego podobny do występującego u ludzi, i karmili je różnymi
białkami. Zwierzęta karmione niezdenaturowanym białkiem serwatki charakteryzowały się
mniejszą ilością guzów. Naukowcy stwierdzili, że białko to oferuje „znaczącą ochronę dla
gospodarza", lepszą niż jakiekolwiek inne białka.
Jest uznane za fakt, że częstotliwość występowania i śmiertelność spowodowana
nowotworami wzrasta wraz z wiekiem. Rzeczywiście, pewne nowotwory mogą być uważane
za choroby wieku podeszłego, szczególnie nowotwór prostaty (porównaj: rozdział 6).
Ochronne działanie glutationu zmniejsza się wraz z wiekiem. Zazwyczaj po 65. roku życia
tracimy od 20 do 40proc. GSH.
Ostatnie badania przekonująco pokazały, że normalny poziom androgenów (męskich
hormonów płciowych) u starszych mężczyzn prowadzi do obniżenia poziomu GSH w gruczole
korkowym. Terapia antyandrogenowa, znana także jako chemiczna kastracja, jest powszechną
metodą leczenia nowotworu prostaty. Androgeny są znane jako czynniki powodujące stres
oksydacyjny i mogące zachwiać równowagę prooksydanty-antyoksydanty. Obniżony poziom
GSH prowadzi do utraty funkcji antyoksydacyjnych i wyzwala rozwój nowotworu prostaty.
Test na obecność specyficznego antygenu prostaty (PSA) we krwi jest używany jako
marker raka prostaty i postępu choroby. Wysoki PSA zazwyczaj świadczy o progresji choroby,
a obniżający się jest dowodem skuteczności terapii. Badania dotyczące zmian poziomu PSA
u pacjentów przyjmujących związki podnoszące poziom GSH są w toku. Terapia GSH
charakteryzuje się znikomą toksycznością i wielu uważa, że stanie się standardową metodą
leczenia.
W 2007 roku zespół kierowany przez światowej sławy badaczy R. Tozera
i W. Drogę'a opublikował wyniki badań klinicznych prowadzonych w wielu ośrodkach,
wykonywanych metodą podwójnej ślepej próby i z zastosowaniem grupy kontrolnej
traktowanej placebo. Celem tych badań było sprawdzenie, czy specjalnie spreparowany izolat
z białka serwatki może poprawić jakość życia pacjentów z nowotworami przyjmujących
chemioterapię. Wykazano, że nie tylko nastąpiło polepszenie jakości życia, ale także
statystycznie istotna poprawa w zapobieganiu, a nawet w odwracaniu poważnej utraty wagi
ciała normalnie obserwowanej u takich pacjentów.
69
Zapobieganie i leczenie efektów ubocznych
Chemio- i radioterapia prowadzi do ogromnego wzrostu wytwarzania wolnych rodników
i toksycznych metabolitów. Jeśli problem nie jest na bieżąco rozwiązywany, efekty uboczne się
nasilają. Liczne badania wykazały, że gdy pacjenci dobrze się odżywiali, szczególnie gdy ich
dieta zawierała witaminy i suplementy, łatwiej znosili przykrą terapię. Pacjenci z wyższym
wewnątrzkomórkowym poziomem GSH rzadziej cierpią z powodu skutków ubocznych
chemioterapii, a komórki o wyższym poziomie glutationu są lepiej chronione przed
uszkodzeniami spowodowanymi przez promieniowanie, co łagodzi skutki radioterapii.
Radioterapeuci badający ochronne działanie GSH powiązali wysoki poziom glutationu
przed terapią z rzadszym występowaniem oparzeń. Wyprzedzające lub jednoczesne stosowanie
produktów podnoszących i utrzymujących wysoki poziom GSH pozwala pacjentom łatwiej
znosić terapię. Rozdział 2 zawiera więcej szczegółów na temat GSH i szkodliwości
promieniowania.
Na University of California (San Diego) kobiety z nowotworem poddawano
standardowej chemioterapii cisplatyną i uzupełniano ją dożylnym podawaniem glutationu.
Pozwalało to na zastosowanie wyższych dawek chemioterapii przy jednoczesnym ograniczeniu
efektów ubocznych. Podobne badania, ale na znacznie większą skalę, prowadzono w Western
General Hospital w Edynburgu (Szkocja). Ponad sto pięćdziesiąt pacjentek z nowotworem
jajnika leczonych cisplatyną i glutationem monitorowano pod kątem efektów ubocznych,
jakości życia i wyników. Porównywano je z grupą nie otrzymującą glutationu. Pacjentki
z pierwszej grupy wykazywały statystycznie mniejszą częstotliwość występowania depresji,
wymiotów, utraty włosów, duszności i objawów neurologicznych. Znacząco poprawiała się u
nich koncentracja umysłowa i funkcjonowanie nerek. Istniał także wyraźny trend w stronę
lepszych wyników leczenia.
Chemioterapii często towarzyszy utrata włosów. Choć nie zagraża ona życiu, często
bywa bardzo stresująca dla pacjentów, w dodatku w czasie, gdy powinni unikać dodatkowych
stresów. Utrata włosów może także świadczyć o uszkodzeniach dotyczących innych szybko
regenerujących się komórek, takich jak komórki wyściełające jelito. J.J. Jimenez z University
of Miami i inni badacze udowodnili, że NAC może chronić przed łysieniem spowodowanym
przez związki powszechnie stosowane w chemioterapii, takie jak cyklofosfamid.
Dane sugerują, że strategie obejmujące podwyższanie poziomu GSH mogą czynić
niektóre chemioterapeutyki bardziej skutecznymi. Należą do nich: adriamycyna,
cyklofosfamid, cisplatyną i inne. Jednakże pacjenci muszą skonsultować z lekarzem
rozpoczęcie jakiejkolwiek terapii mającej na celu zwiększenie poziomu GSH. Teoretycznie
istnieją sytuacje, gdy niespecyficzne podniesienie poziomu GSH mogłoby interferować z
terapią przeciwnowotworową, jest to mniej ryzykowne po zakończeniu chemio- lub
radioterapii.
Niedożywienie i wyniszczenie organizmu
Terapii przeciwnowotworowej zazwyczaj towarzyszy utrata wagi, apetytu, energii i sił.
Kluczowe jest dobre odżywianie, uwzględniające odpowiednie suplementy diety. Sam
nowotwór, terapia przeciwnowotworową i wynikający z nich stan odżywienia obniżają
wewnątrzkomórkowy poziom GSH. To bardzo osłabia obronę antyoksydacyjną
i immunologiczną, czyniąc pacjentów bardziej podatnymi na inne choroby i infekcje
oportunistyczne. Dobrze znany niemiecki immunolog i naukowiec W. Drogę badał utratę
mięśni i wagi w nowotworach, AIDS, sepsie i innych chorobach. Zauważył podobieństwa
między nimi i wskazał wspólną przyczynę - niedobór GSH. W. Drogę i inni badacze
70
kontynuowali badania dotyczące możliwości spowolnienia lub zahamowania procesu
degeneracji w wyniku zastosowania terapii podnoszącej poziom glutationu.
Zwiększenie syntezy GSH zależy od przyjmowania pożywienia bogatego w cysteinę.
Trudno znaleźć bogate i dobrze tolerowane przez pacjentów źródło tego prekursora GSH.
Cysteina jest dostępna jako wolny aminokwas i może być przyjmowana w tej postaci, ale ma
toksyczne właściwości i nie jest zalecana. NAC i OTZ (porównaj: rozdział 4) mogą podnosić
poziom GSH, ale ich działanie jest krótkotrwałe, mają także znikomą wartość odżywczą.
Białka serwatki mają doskonałą wartość odżywczą, ale zazwyczaj brakuje w nich prekursorów
GSH. Idealne źródło pokarmowej cysteiny powinno być naturalne, odżywcze, bioaktywne
i niezdenaturowane.
W 2007 roku zespół kierowany przez światowej sławy badaczy R. Tozera i W.
Droge'a opublikował wyniki badań klinicznych prowadzonych w wielu ośrodkach,
wykonywanych metodą podwójnej ślepej próby i z zastosowaniem grupy kontrolnej
traktowanej placebo. Celem tych badań było sprawdzenie, czy specjalnie spreparowany izolat
z białka serwatki może poprawić jakość życia pacjentów z nowotworami przyjmujących
chemioterapię. Wykazano, że nie tylko nastąpiło polepszenie wyników, ale także statystycznie
istotna poprawa w zapobieganiu a nawet w odwracaniu poważnej utraty wagi ciała normalnie
obserwowanej u takich pacjentów.
Przypadki kliniczne
Mieszkanka Quebeku, Ivy-Marie, jest bardzo aktywną trzydziestosiedmioletnią
osobą po przebytym nowotworze piersi. Po operacji chirurgicznej i badaniu
histopatologicznym zastosowano u niej dwanaście sesji chemio- i radioterapii.
Wystąpiło u niej wiele efektów ubocznych, w tym osłabienie i zmęczenie - nowe dla
niej doświadczenia. Po dziesięciu sesjach terapii i wizycie u swojego lekarza,
zaczęła przyjmować 30 gramów koncentratu białka serwatki dziennie. Jej siły
i samopoczucie poprawiły się w ciągu tygodnia i zniosła ostatnie dwie sesje
chemioterapii z minimalnymi skutkami ubocznymi. Wróciła do normalnego trybu
życia i nie ma nawrotów choroby.
Uskarżająca się na ból brzucha Louisa z Alberty miała 54 łata, gdy wykryto
u niej raka jajnika. Gdy oczekiwała na operację, ujawnił się u niej uporczywy
kaszel i złe samopoczucie, które okazały się być objawami przerzutów (szerzący się
nowotwór) do płuc. Potrzebowała szybkiego zabiegu, aby usunąć ten dyskomfort,
ale zdecydowała się nie poddawać się leczeniu przerzutów do płuc. Zaczęła
codziennie przyjmować specjalnie spreparowane bioaktywne białko serwatki oraz
preparaty wielowitaminowe i po kilku tygodniach zauważyła wielką poprawę.
Cztery miesiące później powtórne badanie rentgenowskie klatki piersiowej
wykazało, że rozmiar guza nie powiększył się. Dziewięć miesięcy później
prześwietlenie wykazało zmniejszenie rozmiaru guza. Louisa nadał cieszy się swoją
rodziną i prowadzeniem domu.
Wniosek
Istnieje wiele rodzajów nowotworów i chyba setki ich potencjalnych przyczyn, ale większość
przypadków jest związana ze słabą obroną antyoksydacyjną. Co gorsza, większość terapii
przeciwnowotworowych powoduje ogromne spustoszenie w organizmie i może obniżać
aktywność istniejących jeszcze mechanizmów obronnych. Cierpiący na raka muszą oddać się
w ręce możliwie najlepszego lekarza, muszą także zwracać szczególną uwagę na swój sposób
odżywiania. Pacjenci są leczeni dużymi dawkami leków i cierpią z powodu osłabionego
apetytu i niskiej energii, szczególnie gdy są poddawani chemio- lub radioterapii. Naturalne
71
źródło energii, które wzmacnia także obronę antyoksydacyjną, może bardzo zmienić sytuację
takich pacjentów. Niezdenaturowane, bioaktywne białka serwatki są idealnym sposobem
jednoczesnego zwiększania poziomu GSH i pokrywania zapotrzebowania na białko.
Zwiększony poziom glutationu uzupełnia obronę antyoksydacyjną, uczestniczy w syntezie
i naprawie DNA oraz pomaga detoksykować wiele kancerogenów i mutagenów.
PIŚMIENNICTWO
AMES B.N. Understanding the causes of aging and
cancer. Microbiologia II: 305-308, 1995
BALANSKY R.B., D'AGOSTINI F, ZANACCHI P„ et
al.
Prolection
by
N-acetylcysteine
of
the
histopathological and cylogenetic damage produced by
exposure of rats to cigarette smoke. Cancer Lett. 64:123131, 1992
BALANSKY R.M., D.E. FLORA S. Chemopreyention
by N-acetylcysteine of urethane-induced clastogenicity
and lung tumors in mice. Int. J. Cancer 77: 302-305,
1998
BARUCHEL S., VIAU G. In Mitro selectiye modulation
of cellular GSH by a humanized native milk protein
isolate in normal eells and rat mammary carcinoma
model. Anticancer Res. 16: 1095-1100, 1996
BARUCHEL S., VIAU G., OLIVIER R. BOUNOUSG.
WAINBBRG M. Nutri-ceutical modulation of GSH with
a humanized natiye milk serum protein isolate,
Immunocal: application in AIDS and cancer. In:
Oxidative
Stress
in
Cancer.
AIDS,
and
Neurodegeneratiye Diseases. Editors L. Montagnier, R.
Olivier, C. Pasąuier. Institute Pasteur. Pub. Marcel
DekkerInc. 1996
BARTA O., BARTA V.D„ CRISMAN M.V„ AKERS
R.M., Inhibition of blastogenesis by whey. American J.
Vet. Res, 5Z 247-253, 1991
BELL DA, TAYLOR JA, PAULSON DF, et al. Genetic
ńsk and carcinogen exposure: a common inherited
defect of the carcinogen-melabolism gene gluta-thione Stransferase Mi (GSTMij that increases susceptibility to
bladder cancer. J. Nati. Cancer Inst. 85: 1159-1164,
1993
BEUTLER E. GELBART T. Plasma glutathione in
health and in patients with malignant disease. Journal of
Laboratory and Clinical Medicine 105: 581-584, 1985
BHATTATHIRI
BN,
SREELEKHA
T.T.,
SEBASTIAN P., et al. Influence of plasma GSH leyel on
acute radiation mucositis of the orał cayity. Int. J.
Radiat. Oncol. Biol. Phys. 29: 383-386, 1994
BONGERS V., DEJONGJ, STEEN I„ et al. Antioxiaantrelated parameters in patients treated for cancer
chemoprevenlion with N-acetylcysteine. Eur. J. Cancer
31:921-923, 1995
BOONE C.W., KELLOFC G.J. Biomarker endpoints in
cancer chemoprevention trials. IARC Sci. Publ. 542:
273-2.80, 1997
BOUNOUS G„ BATIST G„ GOLO P. Whey proteins in
cancer preyention. Cancer Letters
57:95-94, 1995
BOUNOUS G. G„ PAPENBURG R., KONGSHAVN R.
GOLV P., FLEISZER D. Dielary Whey protein inhibits
the development of dimethyl-hydrazine induced
malignancy. Clinical and Investigative Medicine 11:213217, 1988
BOIJRTOURAULT M, BULBON R, SAMPEREZ S, et
al, Effect of protein from bovine milk serum on the
72
multiplication of human cancerous cell.s. C R. Seances Soc.
Biol. Fil. 185:319-323, 1991
BRAY TM, TAYLOR CG. Enhancement of tissue GSH for
antioxidant and immune functions in malnutrition.
Biochemical Pharmacology 47:2113-2123,1994
BURT RW. Cohorts with familia! disposition for colon
cancers in chemoprerenlion trials. Journal of Cellular
Biochemistry — Supplement 25: 131-135, 1996
CLARK L.C., COMBS G.F. J.R., TURNBULL BW, et al.
Effects of selenium supplementation for cancer preyention in
patients with carcinoma of the skin. A randomized controlled
trial. Nutritional Prevention of Cancer Study Group. JAMA
277:5520,1997
CLARK L.C., DALKIN B., KRONGRAD A, et al. Decreased
incidence ofprostate cancer with selenium supplementation:
results of a doubleblind cancer prevention trial. Br. J. Uroi.
81:730-734, 1998
CLARK L.C., HKSON L.J., COMBS G.F. J.R, et al. Plasma
selenium concentration predicts the preyatence of colorectal
adenomatous polyps. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 4
41-46, 1993
COMBS G.F. J.R, CLARK LC, TURNBULL B.W. Reduction
of cancer mortality
and
incidence
by selenium
supplementation. Med. Kim. 92 (Suppl 3): 42-45,1997
CONAWAY C C , JIAO D, KELLOFI" GJ, et al.
Chemopreventive potential of fumaric acid, N-acetylcysteine
N-(4.hydroxyphenyl) relinamide and bela-carotene for
tobacco-nitrosamine induced lung tumors in A/J mice. Cancer
Lett, 12, 485-93, 1998
D'AGOSTINI F, BAGNASCO M., GIUNCIUGLIO D. et al.
Inhibition by orał N-acetylcysteine of doxorubicin-induced
blastogenicity and alopecia, and prevenlion ofprimary tumors
and lung micrometastases in mice. Int. J. Oncol, 13: 217-224,
1998
DE FLORA S., et al. Antioxidant activity and other
mechanisms ofthiols involved in chemoprevenlion of mutation
and cancer. The American Journal of Medicine 9L3C-122S—
3C.130S, 1991
DE FLORA S„ CESARONE C.F., BALANSKY R.M., et al,
Chemopre-ventive properties and mechanisms of NAcetylcysteine. The experimental back-ground. J. Celi
Biochem. Suppl. 22:
33-41, 1995
DELNESTE Y., JEANNIN P., POTISR L., et al, N-acetyl-Lcysteine exhibits antitumoral aclivity by increasing lumor
necrosis factor alpha-dependent T-cell cvlotoxicity. Blood 90:
1124-1132,1997
DREHER D„ JUNOD A.F. Role of oxygen free radicals in
cancer development. Eur. J. Cancer 32:30-38,1996
DROGĘ W., GROSS A., HACK V., KINSCHERF R.,
SCHYKOWSKI M, BOCKSTETTE M, MIHM S, GALTER
D. Role of cysteine and GSH in HIV infection and cancer
cachexia: Therapeutic intetyention with N-acetylcysteine.
Advances in Pharmacology 38: 58,-600, 1997.
FALCONER W. DUCRIJET T. KARABADJIAN A.
BOUNOUS G„ MOLSON J., DROOB W. Cysteine-rich
protein reverses weight loss In lung cancer patients receiying
73
chemotherapy or radiotherapy. Antioxidants and Redox
Signaling, (in press), 2008
in a human lung adenocarcinoma celi linę. Anticancer Res. 17:
2129-2134,1997
GUENGSRJCH F.P, THEIR R., PERSMARK M, et al.
Conjugation of carcinogens by theta class glutathione stransferases: mechanisms and relevance to variations in
human ri.sk. Pharmacogenetics 5 Spec. No: S103-107,
1995
0'DWYER P.J., HAMILTON T.C., YAO K.S., TEW KD,
OZOTS RF. Modulation of GSH and related enzymes in
reversal of resistance to anticancer drugs. Hematology /
Oncology Clinics of North America 9<2):383-396, 1995
HARRISS LW, STUBBINS MJ, FORMAN D, et al.
Identification of genetic polymorphisms in the
glutathione S- transferase Pi locus and association with
susceptibiliry to bladder, łesticular and prostatę cancer.
Carcinogenesis 18: 641-644, 1997
HECKBERT S.R., WEISS N.S., HORNLJNG S.K., R.T.
A.L. Glutathione S-łransferase and epoxide hydrolase
activity in human łeukocytes in relation to risk of lung
cancer and other smoking-related cancers. J. Natl.
Cancer Inst. 84: 414-422, 1992
HISTANEN E. BARTSCH H., BEREZIAT J.C., et al.
Diet and oxidative stress in breast, colon and prostatę
cancer patients: a case-control study. Eur. J. Clin. Nutr.
48:575-586,1994
IZZOTTI A, ORLANDO M, GASPARINI L, ST AL. In
vitro inhibition by N-acetylcysteine of oxidałive DNA
modifications detected by 32P post labeling. Free Radic.
Res. 28: i65-178, 1998
JIMENEZJJ, HUANG H.S., YUNIS A.A. Treatment
with imu Vert/N-acetylcysteine protects rat, from
cyclophosphamide/ cytarabine -induced alopecia. Cancer
Iiwest. 10 271-276, 1992
KENNEDY R.S., KONOK J.P., BOUNOUS G.,
BARUCHEL S., LEE TDG. The use of a whey protein
concentrate in the treatment of patients with metastatic
carcinoma: A phase I-II clinical study. Anticancer
Research-, 15:2643-2650, 1995
KETTERER B. HARRIS J.M., TALASKA G, et al.
„The human glutathione S-transferase supergene family,
its polymorphism, and its effects on susceptibiiity to lung
cancer. Environmental Health PerspectWes 98: 87-94,
1992
KOBRINSKY N.L., HARTFIELD D, HORNER H, et al.
Treatment of advanced malignancies with high-dose
aceta-minophen and N - acetylcysteine rescue. Cancer
Invest. 14:202-210, 1996
LENTON K.J., THERRIAULT H., FULOP T., et al.
Glutathione and ascorbate are negatively correlated
with oxidative DNA damage in human lymphocytes.
Carcinogenesis 20: 607-613, 1999
MC INTOSH G.H., REGESTER G.O., LeLEU R.K.,
ROYLE P.J., SMITHERS GW. Dairy protein, protect
against dimethyl-hydrazine induced intestinal cancers in
rats. Journal of Nutrition 125:809-816, 1995
MOHANDASJ, MARSHALLU, DUGGIN G.G., et al.
Low acthities of glutathione related enzymes as factors
in the genesis ofurinary bladder cancer. Cancer Res. 44:
5086-5091,1984
MULDERS T.M.T., KEIZER H.J., BREIMER D.D.,
MULDER G.J. In vivo characterization and modulation
ofthe glutathione /glutathione - S - transferase system in
cancer patients. DrugMetab. Rev. 27: 191-229, 1995
NAKANJSHI Y., MATSUKI H., TAKAYAMA K. et al.
Glutathione derivatives enhance Adriamycin cytotoxicity
74
PAPENBURG R., BOUNOUS, D.R. GUSTAVO BOUNOUS
G., FLEISZER D. GOLD P. Dietary milk proteins inhibit the
deyelopment of dimethyl-hydrazine induced malignancy.
Tumor Biology 11:129-136,1990
PLAXE S, FREDDO J, KIM S, et al, Phase 1 trial of cisplatin
in combination with glutathione. Gynecologic Oncology 55:
82-86, 1994
REDMAN C. SCOTT J.A., BAINES AT, et al, Inhibitory
effect of selenomethionine on the growth of three selected
human tumor celi lines. Cancer Lett. 125:103-110, 1998
RICH1E J.P. J.R. The role of GSH in aging and cancer.
Experimental Gerontology 27:615-626, 1992
RIPPLE M.O., HENRY W.F., RAGO R.P., WILDING G.
Prooxidant - antioxidaut shift induced by androgen treatment
of human prostatę carcinoma cells. Journal of the National
Cancer Institute 89:40-48. 1997
ROSS R.K., JONES PA., YU MC. Bladder cancer
epidemiologa and pathogenesis. Seminars in Oncology. 23:
536-545, 1996
ROSS D.A., KISH P„ MURASZKO K.M., et al. Effect of
dietary vitamin A or N-acetylcysteine on ethylnitrosourea induced rat gliomas. J. Neurooncol. 40: 29-38, 1998
ROTSTEIN J.B., SLAGA T.J. Effect of eiogenous glutathione
on tumor progression in the murine skin multistage
carcinogenesis model. Carcinogenesis 9:1547-1551, 1988
RUSSO A., DEGRAFF W., FRIEDMAN N, et al. Selecliye
modulation of glutathione levels in human normal versus
tumor cells and subseąuent differential response to
chemotherapy drugs. Cancer Res. 46: 2845-2848, 1986
SCHRODER C.P., GODWIN A.K., 0'DWYER PJ, TEW KD,
HAMILTON TC, OZOIS RF. GSH and drug resistance.
Cancer Inyestigation. 14:158-168, 1996
SCHWARTZ J.L., SHKLAR G. Glutathione inhibits
experimental orał carcinogenesis, p53 expression, and
angiogenesis. Nutrition & Cancer 26: 229-236, 1996
SHKLAR G„ SCHWARTZ J., TRICKLER D., CHEVERIE
S.R. The effectiveness of a mixture of beta-carotene, alphatocopherol, GSH, and ascorbic acid for cancer prevention.
Nutrition and Cancer 20:145-151,1993
SINGH D.K., LIPPMAN S.M. Cancer chemoprevention. Part
1: Retinoids and carotenoids and other classic antioxidants.
Oncology (Huntingt.) 12:1643-1653, 1657-1660, 1998
SINGH D.K., LIPPMAN S.M. Cancer chemopreyention. Part
2: Honnones, nonclassic antioxidant natural agents, NSAlDs,
and other agents. Oncology (Huntingt.)12:1787-18O0,1998
SMYTHJ F., BOWMAN A. PERREN T., WILKINSON P.,
PRESCOTT R.J., OUINN K.J., TEDESCHI M. GSH reduces
the toxicity and improves the ąuallty of life of women
diagnosed with ovarian cancer treated with cisplatin: results
of a double blind, randomized trial. Annals of Oncology
8:569-573, 1997
TOZER R.G., TAI P., FALCONER W., DUCRUET T.,
KARABADJIAN A. BOUNOUS G. MOLSON J.,
DROGĘ W. Cysteine-rich protein reverses weight loss in
lung cancer patients receiving chemotherapy or
radiotherapy. Antioxidants and Redox Signaling 10(2):
395-402, 2008
WANG T., CHEN X., SCHECTER R.L., BARUCHEL S.,
ALAOUI - JAMALI M., MELNYCHUK D., BATIST G.
Modulation of GSH by a cysteine pro -drug enhances in vivo
tumor response. Journal of Pharmacology and Experimental
Therapeutics 276:1169-1173, 1996
TRICKLER D. SHKLAR G., SCHWARTZ J. Inhibition
of orał carcinogenesis bv glutathione. Nutr. Cancer
20:139-144, 1993
WEISBURGER J.H. Nutritional approach to cancer
prevention with emphasis on vitamins, antioxidants and
carotinoids. American Journal of Clinical Nutrition 53:226S237S, 1999
TSUYUKI S„ YAMAUCHI A. NAKAMURA H„ et al.
Possible availability ofN -acetylcysteine as on adjunct to
cytokine therapy for hepatocellular carcinoma. Clin.
Immunol. Immunopathol. 88: 192-198, 1998
WHITE E.L., ROSS L.J., STEELE V.E„ et al. Screening of
potential cancer preventing chemicals as antioxidants on in
vitro assay. Anticancer Res. 18:769-773, 1998
VAN ZANDWIJK N. N - acetylcysteine (NAc) and
glutathione (GSH): antioxidant and chemopreventive
properties. with special reference to lung cancer. J. Celi
Biochem. Suppl. 22: 24-32, 1995
WITSCHI H., ESPIRITU 1., YU M., et al, The effects of
phenethyl isothiocyanate, N -acetylcysteine and green tea on
tobacco smoke-induced lung tumors in strain A/J mice.
Carcinogenesis 19:1789-1794,1998
VOS O., ROOS-VERHEY W.S. Endogenous versus
exogenous thiols in radioprotection. Pharmacological
Therapeutics 39:169-177, 1988
YIM CY, HIBBS JB JR, MC GREGOR JR, et al. Use of Nacelylcysteine to increase intracellular glutathione during the
induction of antitumor responses by 1L-2 J. Immunol. 152:
5796-5805, 1994
6
GSH a starzenie
Zasady rządzące starością uległy znacznym zmianom. W roku 1900 średnia długość życia w
Ameryce Północnej wynosiła 49 lat. W roku 2000 było to już 78 lat. Wartość ta ciągle wzrasta.
Wraz z postępami nauki i medycyny rośnie znaczenie nowej grupy lekarzy - specjalistów od
długowieczności/geriatrów. Lekarze mogą obecnie zdobywać specjalizację z zakresu
zapobiegania chorobom wieku podeszłego. Doktor Ronald Klatz, założyciel i prezes American
Academy of Anti-Aging Medicine (A4M), zrzeszającej 8500 członków w roku 1999,
oświadczył: "Specjaliści od opieki zdrowotnej uważają, że starzenie jest procesem
nieuchronnym. Za 50 lat, kiedy miliony z obecnego pokolenia „baby - boomers" zaczną
dożywać wieku 100 lat, spojrzymy w przeszłość na obecny stan nauk medycznych i uznamy,
że to było średniowiecze". Demograf z Duke Univeristy James Vaupel mówi: „Nie ma
dowodów, że średnia długość ludzkiego życia jest w jakikolwiek sposób zbliżona do
nieprzekraczalnych granic". Wielu badaczy wierzy, że możliwa jest długość życia rzędu 100 120 lat. (Por.rys 10).
XX. wieczny postęp w technologii sanitarnej, medycynie środowiskowej, zmiany stylu życia,
jak i postępy w badaniach nad antybiotykami, szczepionkami, nowymi strategiami opieki
medycznej pomogły w wydłużeniu ludzkiego życia. Wszyscy chcą pozostać zdrowi w starszym
wieku. Praktyczna wiedza na temat GSH może pomóc w zapewnieniu dobrej jakości życia.
Ponad 12proc. mieszkańców Ameryki Północnej ma ponad 65 lat. Proporcja ta zwiększa się
wraz ze starzeniem pokolenia „baby - boomers". Większości z nich zachoruje na udar, niektóre
rodzaje nowotworów, reumatyzm, chorobę Alzheimera, Parkinsona, zaćmę i inne
wyniszczające choroby (por. tab 14). Stres oksydacyjny jest wspólnym mianownikiem tych
chorób, a wolnorodnikowa teoria starzenia, oparta na uszkodzeniach oksydacyjnych, stanowi
podłoże wielu terapii przeciwdziałających objawom starzenia.
GSH a starzenie
System antyoksydacyjny, oparty o GSH, to główny system rozpraszający i usuwający wolne
rodniki, stanowiące źródło uszkodzeń komórek, tkanek i organów, zwalniając tym samym
postępy procesu starzenia. John T. Pinto ze Sloan Kettering Cancer Center w Nowym Jorku
uznała GSH „Naczelnym antyoksydantem". Jean Carper w swojej książce „Stop Aging Now!"
(Powstrzymać starzenie!) stawia podobną tezę: „Należy podnosić poziom GSH
w organizmie, jeśli chce się utrzymać dłużej młodość i zdrowie. Wysoki poziom GSH we krwi
jest prognozą dobrego stanu zdrowia, niezależnie od wieku, jak i długiego życia. Niski poziom
zaś prognozą wczesnego wystąpienia różnych chorób i śmierci". Te opinie wynikają
z przekonywujących, fascynujących badań naukowych. Związane z wiekiem spadki poziomu
GSH są widoczne we wszystkich tkankach, łącznie z wątrobą, nerkami, płucami, sercem,
trzustką i mózgiem. Badania laboratoryjne wykazują spadek GSH (postępujący z wiekiem)
u wszystkich starzejących się organizmów - od komarów i much do szczurów i myszy (tabela
15i
Rozdział 7
Choroba Parkinsona
Rozdział 9
Choroby serca
Rozdział 23
Choroba prostaty
Rozdział 9
Udar
Rozdział 17
Degeneracja
plamki
żółtej
Rozdział
5
Niektóre nowotwory
Rozdział 17
Katarakta
Rozdział 6
Reumatyzm, Altretyzm
Rozdział 6
Niewydolność
Rozdział
8
Alzhaimer
immunologiczna
Demencja
Tabela 14. Choroby starzenia omawiane w tej książce
76
Podobne odkrycia w wypadku ludzi oznaczają, że osoby starsze są obciążone
większym ryzykiem zachorowania i osłabienia funkcji życiowych. Stężenie GSH we krwi osób
młodszych (20-40 lat) jest o 20 - 40 proc. wyższe niż u osób w wieku 60-80 lat. Badania
prowadzone przez wiodących ekspertów od starzenia (CA. Lang, M. Julius i inni) wskazują, że
podniesiony poziom GSH u osób starszych daje im fizyczną, psychiczną i społeczną przewagę
nad osobami, u których wykryto niskie stężenia GSH.
Badacze Mara Julius i Calvin Lang zbadali poziom GSH w grupie populacyjnej,
powyżej 60 roku życia, łącząc te wyniki z ogólnym poziomem zdrowia, ilością chorób
i czynnikami ryzyka dla chorób przewlekłych (tytoń, alkohol, ciśnienie krwi, otyłość). Wyższe
poziomy GSH wiązały się z powolniejszym starzeniem i lepszym ogólnym stanem zdrowia.
Badani z poziomem wyższym o 20proc. cierpią znacznie rzadziej na reumatyzm, podwyższone
ciśnienie tętnicze, choroby serca, problemy z krążeniem i inne choroby (1/3 w porównaniu
z resztą grupy). Dr. Lang przebadał poziomy glutationu w grupach wiekowych: 20-40 lat, 4060 lat, 60-80 lat, 80-100 lat. Grupa 20-40 -latków miała poziomy mieszczące się w normie.
Grupy 40-60 - latków (14proc.) i 60-80-latków (53proc.) wykazały krytycznie niskie poziomy
GSH. Co interesujące, tylko 24proc. 80-100-latków wykazywało obniżone poziomy GSH, co
może tłumaczyć, jak udało się im dożyć tak wspaniałego wieku.
Włosi - G. Passolino i M. R. Tagliamonte poszli o krok dalej w swoich badaniach.
Porównali dorosłych w wieku poniżej 50 lat z tymi po pięćdziesiątce. Zarówno poziom GSH,
jak i funkcje antyoksydacyjne okazały się obniżone w starszej grupie. Jednak osoby w wieku
powyżej 100 lat miały wyższe poziomy GSH niż osoby w wieku powyżej 50 lat. Po raz kolejny
to może być jednym z możliwych wytłumaczeń ich niezwykłej długowieczności.
Kilku badaczy wykazało, że długość życia może zostać zwiększona poprzez utrzymanie diety
niskokalorycznej i utrzymanie niskiej masy ciała. Nie znaleziono satysfakcjonującego
wyjaśnienia dla tego fenomenu, ale niektórzy naukowcy wykazali, że poziomy glutationu są
podniesione w wypadku osób dożywających późniejszego wieku. To sugeruje, że GSH może
być zaangażowany w funkcjonowanie mechanizmu, który bierze udział w powstawaniu
długowieczności.
S.L. Nuttal i jego brytyjski zespół opublikowali odkrywcze wyniki w czasopiśmie
„The Lancet", porównując poziomy GSH u osób w różnym wieku, o różnym stanie zdrowia.
Młode, zdrowe osoby mają najwyższe poziomy GSH, znacznie przewyższające te stwierdzane
u osób starszych. Wyniki te bezsprzecznie wykazują, że poziom GSH spada wraz z wiekiem
i rozwojem choroby. Im choroba ma ostrzejszy przebieg, tym wyraźniej widoczne są spadki.
Wracając do badań laboratoryjnych, naukowcy starają się wyjaśnić, czy podnoszenie poziomu
GSH może mieć wpływ na wydłużenie czasu życia. John Richie Jr. (ekspert w badaniach nad
starzeniem) uważa, że niedobór GSH może stanowić biochemiczne podłoże procesu starzenia.
W ich badaniach podawano komarom - MgTC - związek podobny do OTC, stymulujący
syntezę GSH. Poziom GSH okazał się być o ponad 50, do 100 proc. podniesiony u tych
insektów. Długość życia uległa wydłużeniu nawet o 40proc. W innym badaniu Dianę Birt
z University of Nebraska karmiła chomiki koncentratem laktoalbuminy - białka serwatki,
prekursorem GSH. Te zwierzęta także żyły dłużej. Dodatkowo u kontrolnych chomików na
diecie bogatej tylko w kazeinę i cysteinę, lub metioninę nie odnotowano podobnych
pozytywnych efektów. A nawet okazało się, że duże dawki cysteiny są szkodliwe. To badanie
wykazało także zmianę właściwości biologicznych tych aminokwasów, zależnie od tego, czy są
składnikiem większego kompleksu białkowego, czy są podawane jako wolne aminokwasy.
Dr. Gustavo Buonous i inni badacze z McGill University udowodnili takie działanie
(zapobieganie starzeniu) używając naturalnych substancji jako prekursora GSH. Karmili myszy
specjalnie opracowanym ekstraktem białek serwatki - później wprowadzonym na rynek, jako
Immunocal - i badali poziom GSH w tkankach zwierząt i czas życia. Jako grupy porównawczej
użyto myszy karmionych tradycyjną karmą. Okazało się, że nie tylko u zwierząt badanych
stwierdzono podniesiony poziom GSH we wszystkich tkankach, ale także myszy z grupy
badanej osiągały średni wiek 27 miesięcy (nie wiem, jakiego szczepu używali. U części
77
szczepów stwierdzano 30 miesięcy i więcej) - u ludzi odpowiednikiem jest 80 lat. Myszy
karmione tradycyjną karmą dożywały średnio 21 miesięcy - odpowiednik ludzkich 55 lat. To
zaskakujący wzrost o 30proc. Późniejsze eksperymenty z użyciem zarówno cysteiny, jak
i kazeiny (innego z białek mleka) nie dały efektu w postaci wydłużenia średniego okresu życia,
jak i wzrostu poziomu GSH.
Starzenie, a usuwanie toksyn
Wraz z wiekiem spada poziom GSH w organizmie, a my stajemy się podatniejsi na toksyczne
działanie wielu leków i zanieczyszczeń. Ludzie starsi zazwyczaj i tak mają wiele problemów
zdrowotnych, bez dodatkowego obciążenia organizmu lekami i toksynami. Uznani badacze
problemów związanych ze starzeniem - T.S. Chen, J.P. Richie i C.A. Lang - wysunęli
hipotezę, że niski poziom GSH w starzejącej się wątrobie uniemożliwia organizmowi
skuteczne radzenie sobie z usuwaniem i neutralizowaniem toksyn, włączając w to toksyczne
dawki acetaminofenu. Biorąc pod uwagę szerokie stosowanie tego i innych leków przez osoby
starsze, hipoteza ta ma wielkie znaczenie.
Wątroba
Płuca
29proc.
39proc.
Nerki
Serce
22proc.
27proc.
Śledziona
Mózg
22proc.
33proc.
Tabela 15 — Spadek zawartości GSH w tkankach starych myszy
Starzenie a aktywność fizyczna
Zwiększona aktywność fizyczna to styl życia, który z pewnością prowadzi do długowieczności
i lepszego stanu zdrowia. Ma to wiele przyczyn. Niektórzy spośród badaczy skoncentrowali się
roli antyoksydantów i GSH. H.M. Alessio i E.R. Blassi z Department od Physical Education na
Miami University podsumowali to stwierdzeniem, że ćwiczenia fizyczne mogą prowadzić do
podniesienia poziomu enzymów antyoksydacyjnych i ich kofaktorów i że poziomy
antyoksydantów są negatywnie skorelowane ze śmiertelnością.
Niemcy, M. Kretzschmar i D. Muller, zasugerowali w serii prac, że osoby starsze mogą
skompensować spadki w poziomie glutationu poprzez aktywność fizyczną. Izraelczycy (A.Z.
Reznick i E.H. Witt) poszli o krok dalej, sugerując, że większa wydajność procesów
antyoksydacyjnych pozwala osobom starszym na większą aktywność fizyczną, bez ubytków
zdrowia, czy efektu „przetrenowania".
W rozdziale 24 przedstawione są związki pomiędzy glutationem a wydolnością
fizyczną, wyjaśniające, jak poziom GSH podnosi się podczas aktywności fizycznej, oraz rolę
tego zjawiska w ochronie organizmu przed urazami wynikającym z intensywnego treningu.
Kilkakrotnie sugerowano, że zwiększona aktywność fizyczna jest kluczem do wydłużenia
czasu życia, poprzez zwiększanie poziomów glutationu.
Odporność, starzenie a glutation
Cechą charakterystyczną procesu starzenia jest obniżenie sprawności układu odporności,
częściowo tłumaczące częstsze występowanie nowotworów i innych schorzeń, zwłaszcza
infekcji, powszechnych pośród osób starszych. R.K Fidelus i M.F. Tsan z Veterans
Administration Research Service znaleźli związek pomiędzy niskimi poziomami GSH
a zwiększoną podatnością na te schorzenia. Poprzez zwiększanie i obniżanie poziomu
glutationu byli w stanie zmienić w znaczący sposób odpowiedź immunologiczną.
Wraz ze starzeniem się układu immunologicznego limfocyty T (por. rozdział 3) ulegają
znacznym zmianom, zmniejszając naszą zdolność odpowiedzi na infekcje bakteryjne
i wirusowe, jak i inne zagrożenia. Podobna niewydolność limfocytów T obserwowana jest
78
w niektórych chorobach autoimmunizacyjnych, takich jak reumatoidalne zapalenie stawów
i toczeń rumieniowaty.
Różne
grupy badawcze
wykazały
możliwość
zwiększenia
odpowiedzi
immunologicznej u starzejących się zwierząt laboratoryjnych poprzez podanie GSH lub
preparatów zwiększających produkcję GSH - OTC (dekarboksylaza ornityny) czy 2ME (2merkapto-etanol). Wyniki te zostały powtórzone w badaniach klinicznych. Badacze z Tufts
University (Simin Meydani i Dayand Wu) wykazali, że dodatek GSH do białych krwinek
pobranych od osób starszych, powoduje u nich wzrost aktywności immunologicznej do
poziomu charakterystycznego dla osób o wiele młodszych. Ta sama grupa przeprowadziła
badanie, polegające na podawaniu ochotnikom suplementów, mające na celu podniesienie
poziomu GSH. To badanie wykazało jednakowo pozytywne skutki w zakresie odpowiedzi
immunologicznej. Ci badacze, należący do czołówki w badaniach nad procesami starzenia
i układem immunologicznym, uznali, że zwiększony poziom stresu oksydacyjnego i/lub
obniżone spożycie antyoksydantów mają udział w obniżeniu wydajności białych krwinek
i osłabionej odpowiedzi immunologicznej u osób starszych.
Reumatoidalne zapalenie stawów
Reumatoidalne zapalenie stawów (RA) to częsta, przewlekła zapalna choroba stawów,
postępująca z wiekiem (por. rys. 11). Chociaż nieznane są dokładne przyczyny wystąpienia
schorzenia, zidentyfikowano kilka potencjalnych czynników sprawczych. Wiele dowodów
wskazuje na to, że wiele zmian w stawach dotkniętych RA wynika z procesów oksydacyjnych
i uszkodzeń wolnorodnikowych. Wielu badaczy wskazuje również na obniżoną aktywność
limfocytów T, przy podniesionej aktywności limfocytów B. Wykazano również, że zawartość
GSH w limfocytach T pobranych z miejsca dotkniętego schorzeniem jest znacznie niższa od
zawartości w komórkach pobranych z krwi obwodowej tej samej osoby. Modulowanie
poziomu GSH może tutaj odegrać ważną rolę - zespół reumatologów z Centrum Medycznego
Uniwersytetu w Leiden (Holandia) wykazał obniżenie odpowiedzi zapalnej (na poziomie
komórkowym) poprzez podanie NAC, mające na celu podniesienie poziomu GSH w tych
tkankach.
Podsumowanie
Nie ma zbyt wielu wątpliwości na temat tego, że uszkodzenia oksydacyjne komórek biorą
udział w procesie starzenia i powstawaniu „starczych" chorób. Udokumentowano, że stulatki
mają niezwykle wysokie poziomy glutationu. Znamy także szkodliwe działanie rodników
tlenowych. Biorąc pod uwagę, że GSH jest silnym antyoksydantem, wydaje się racjonalnym
poszukiwaniem związku między długowiecznością a glutationem. GSH może się przynajmniej
przyczyniać do poprawy naszej odpowiedzi immunologicznej i jakości życia, w wieku,
w którym wiele osób doświadcza wielu problemów ze zdrowiem. Chociaż różnimy się od
myszy, to wydłużenie okresu życia tych gryzoni o 30-50 proc, sugeruje, że GSH może obniżać
zagrożenia dla zdrowia wynikające ze starzenia. Niezależnie od starzenia, dobry stan zdrowia
jest ogólnie powiązany z wysokim poziomem GSH. Glutation zaś pomaga wątrobie w radzeniu
sobie z toksycznymi efektami ubocznymi leków, używanych przez osoby starsze. Zwiększa
także korzyści wynikające z uprawiania sportu, podnosząc ogólną wydajność systemu
glutationowego, co sprzyja poprawie ogólnego stanu zdrowia i samopoczucia. GSH może
zwiększać naszą odpowiedź immunologiczną w czasie, kiedy w sposób naturalny ulega ona
osłabieniu, chronić przed chorobami wieku podeszłego i poprawiać funkcjonowanie
limfocytów T - kluczowego składnika układu immunologicznego.
79
/. Choroba Parkinsona
Morbus Parkinsoni, PD, dawniej zwana drżączką poraźną. Choroba Parkinsona to jedna z
najczęstszych chorób degeneracyjnych w Ameryce Północnej. Często uważana za chorobę
wieku podeszłego - jedna na sto osób w wieku emerytalnym zachoruje na PD, lecz
u połowy z nich pierwsza diagnoza może zostać postawiona około 40. roku życia.
Choroba Parkinsona jest schorzeniem postępującym. Komórki nerwowe w obszarze
śródmózgowia (warstwa istoty czarnej w jądrach podstawy), kontrolującej poruszanie ulegają
powolnej degeneracji. U osób zdrowych sygnał z kory ruchowej, przekazywany do układu
siatkowatego, inicjuje poruszanie, a neuroprzekaźniki uwalniane przez jądra podstawy, w
odpowiedzi na ten sam sygnał, spowalniają, lub całkowicie hamują ruch, zapewniając gibkość
i zwinność, którą uważamy za coś pewnego i oczywistego. Te dwa neuroprzekaźniki to
dopamina, warunkująca efekt wyłączenia ruchu i acetylocholina - hamująca ten efekt.
Objawy i przyczyny
Nie znamy dokładnej przyczyny wystąpienia choroby, ale cechą charakterystyczną PD jest
uszkodzenie komórek w jądrach podstawy. Obniża się produkcja dopaminy i pojawiają się
objawy choroby. Proces rozpoczyna się od osłabienia lub sztywności, którym towarzyszą
lekkie drżenia rąk bądź głowy. Z czasem drżenie nasila się, zwiększa się sztywność mięśni
i pojawiają się wyraźne zaburzenia równowagi i koordynacji. W stadium zaawansowanym na
objawy składają się: uogólnione zesztywnienie, ślinienie się, utrata apetytu, zgarbienie
postawy, trudności w chodzeniu (powłóczenie nogami) i utratę mimiki twarzy (maskowatość).
W niektórych wypadkach pojawiają się trudności wymowy. Częstymi objawami są otępienie,
depresja i inne problemy emocjonalne.
Pewną rolę w rozwoju choroby odgrywają czynniki genetyczne. Istnieją jednak
również inne czynniki uważane za sprawcze lub przynajmniej współodpowiedzialne.
Wliczamy tutaj: niektóre leki, pestycydy, tlenek węgla, cyjanki, sole manganu, heroinę szczególnie zanieczyszczoną, część wirusów, powtarzające się urazy głowy, na jakie cierpi
bokser Mohammed Ali (dementia pugilistica). Badacze z National Institute of Health w
Bethesda zidentyfikowali gen, którego produktem jest białko zwane alfa - synukleiną.
Odkrycie to pozwala mieć nadzieję na kolejne przełomy w naszej wiedzy na temat choroby
i odkrycie innowacyjnych terapii.
Leczenie
Nie istnieje lek przyczynowy dla choroby Parkinsona, ale istnieją skuteczne terapie objawowe.
Dlatego ważne jest jak najwcześniejsze postawienie diagnozy. Do dzisiaj terapia PD opiera się
na przywróceniu równowagi chemicznej neuronów, poprzez uzupełnienie bądź wspomaganie
syntezy dopaminy. Operacje neurochirurgiczne i transplantacje tkanek zarodkowych przynoszą
pewne sukcesy. Część ośrodków prowadzi badania mające na celu stworzenie elektrod, które,
wszczepiane do mózgu, miałyby stymulować specyficzne szlaki nerwowe. Grupa pod
kierownictwem P. Jennera i C.W. Olanowa z Neurodegenerative Research Centrę w Londynie
wykazała, że selegilina może podnieść aktywność GSH. Ostatnio pojawiły się nowe,
efektywniejsze terapeutyki, takie jak pramipeksol i ropenerol.
81
Choroba parkinsona i glutation
Ostatnie badania ujawniły dwa ważne fakty: po pierwsze, analizy biochemiczne tkanek mózgu od
pacjentów z PD pokazują uszkodzenia, jednoznacznie wskazujące na istnienie dużego poziomu
stresu oksydacyjnego z następczym tworzeniem wolnych rodników. Po drugie, poziom GSH w
takich tkankach jest wyraźnie obniżony. Uderzającym zjawiskiem w przebiegu PD jest obniżenie
poziomu GSH o około 40proc. w początkowych fazach choroby. Grupa badaczy
z University of Southern California, pod kierownictwem J.D. Adamsa, wykazała, że w przypadku
zaawansowanej postaci PD poziom GSH spada do 2proc. poziomu fizjologicznego. Czy zjawisko to
stanowi skutek, czy przyczynę choroby, pozostaje pytaniem otwartym. Ale są też dobre wiadomości
- podniesienie poziomu GSH spowalnia uszkodzenie tkanki nerwowej. Wykazano nawet odwrócenie
niektórych objawów.
Ponieważ oksydacyjne uszkodzenia komórek nerwowych są niezmiennym elementem tej
układanki, wielu badaczy eksperymentowało z różnymi rodzajami antyoksydantów. Oprócz
powszechniej znanych przeciwutleniaczy prowadzono również badania z użyciem glutationu. GSH
jest silnym antyoksydantem, a obszar istoty czarnej u pacjentów wykazuje znaczne ubytki jego
poziomu. Wskazuje to znaczne zapotrzebowanie na zewnętrznie dostarczany GSH. Izraelska grupa
badawcza (pod kierownictwem M. Gabby'ego) wykazała, że podniesienie poziomu GSH skuteczniej
redukuje toksyczne działania dopaminy niż witaminy C i E, powszechnie uznane antyoksydanty.
Paradoksalnie, mimo, iż dopamina jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania mózgu, to
w pewnych okolicznościach może ona wykazywać działanie toksyczne. To może być wyjaśnieniem,
dlaczego leki podnoszące poziom L-dopy (na przykład Sinemet) działają tylko przez kilka lat. Po tym
okresie zanika pozytywna odpowiedź na terapię, a stan pacjenta ulega pogorszeniu.
Dr. P. Jenner i jego zespół (Parkinson's Disease Experimental Research Laboratories,
Londyn) prowadzili zakrojone na szeroką skalę badania nad rolą GSH w progresji choroby. Odkryli,
że poziom glutationu spada od początku choroby. Wierzą oni, że podnoszenie poziomu GSH może
zapobiegać uszkodzeniom komórek nerwowych. Grupa D. Offena z Beilinson Medical Center
w Izraelu prowadziła badania nad neuronami zaangażowanymi w metabolizm dopaminy. Badali oni
mechanizmy śmierci komórkowej związanej ze spadkiem poziomu dopaminy, charakterystycznym
dla PD. Żeby spowolnić ten proces, używali antyoksydantów i odkryli, że antyoksydanty tiolowe
(zawierające siarkę) - GSH, NAC i ditioleitol wykazywały korzystne działanie. Używając ostrożnego
języka, charakterystycznego dla nauk medycznych, opisali je jako „wyraźnie ochronne" dla komórek
mózgu.
G. Sechi i jego włoska grupa badali grupę pacjentów z PD, nie poddawanych innemu
leczeniu, we wczesnej fazie choroby, którzy otrzymywali dożylnie GSH dwa razy w miesiącu. Stan
pacjentów i ich funkcjonowanie poprawiło się o 40 proc. Stan ten uległ zmianie w ciągu dwóch,
czterech miesięcy od przyjęcia ostatniej dawki.
Inni autorzy zwracają uwagę na leki podnoszące poziom GSH, jako możliwe do zastosowania
w terapii PD. Opublikowano wiele wyników badań, wskazujących na korzystne oddziaływanie
terapii, mających na celu wzrost poziomu GSH. Obecnie jednak dostępne są poza farmakologiczne
sposoby na podniesienie poziomu GSH - porównaj rozdział 4.
Opisy przypadków
Glutation to część systemu obronnego organizmu, zapobiegająca wystąpieniu wielu
schorzeń. Może także pomóc w odwróceniu wielu schorzeń i ich objawów. Przejściowo, lub
na stałe. Opisana poniżej historia ilustruje oczywiste korzyści, wynikające z suplementacji
GSH, w jednym, szczególnym przypadku.
U Wally'ego, 74-letniego fana baseballu, została zdiagnozowana choroba Parkinsona.
Diagnozę postawiono w maju, 1997 roku. Choroba postępowała szybko. Przepisano Sinemet
(karbidopa/lewodopa). W listopadzie pacjent zaczął cierpieć z powodu silnych bólów głowy
- będących prawdopodobnie skutkiem ubocznym farmakoterapii. Wally zaprzestał
przyjmowania lekarstw. Dotychczas był bardzo aktywnym człowiekiem, ale szybki przebieg
choroby sprawił, że nie był w stanie samodzielnie podnieść się z łóżka, a nawet wstać
z krzesła. Twierdził, że wszelki ruch odczuwa, jak „ chodzenie w betonie ". Odczuwał ciągłe
zmęczenie i wkrótce potrzebował wózka inwalidzkiego, żeby mógł opuszczać dom. Lekarze
82
przepisali inne środki - Elpedryl (hydrochlorek selegiliny) i Reąuip (hydrochlorek
ropinirolu). Ich działanie spowodowało nieznaczną poprawę. W marcu 1998 pacjent zaczął
przyjmować Immunocal, naturalne białko, podnoszące poziom GSH. Po pięciu dniach
ustąpiły bóle głowy. W ciągu dwóch tygodni uległo zmniejszeniu uczucie zmęczenia. Dwa
miesiące później Wally był w stanie z powrotem chodzić i w końcu odwiedzić nowy stadion
drużyny Angełs (Edison Field) i uprawiać jogging. Nie stosowano innych terapeutyków,
a siedem miesięcy później był w stanie kontynuować swój aktywny styl życia.
62-letnia Carol do roku 1990 była czynnym zawodowo prawnikiem. Po postawieniu u niej
diagnozy PD w roku 1986 była w stanie jeszcze pracować zawodowo, ałe w końcu musiała
przerwać karierę. Stres powodował u niej nasilenie objawów choroby, które stawały się
źródłem dodatkowego stresu. Leczono ją wieloma preparatami, ałe jej stan ulegał
pogorszeniu. W końcu wymagała stałej pomocy w codziennych czynnościach. Zaprzestała
prowadzenia samochodu. Zrezygnowała też z codziennych spacerów, które uwielbiała.
Następnie, po kilku dniach od rozpoczęcia przyjmowania bioaktywnego koncentratu białek
serwatki stwierdziła u siebie wzrost sił i poprawę samopoczucia. Po kilku tygodniach mogła
spacerować w okolicy swojego domu. Po dziewięciu miesiącach była znowu w stanie
kierować.
Podsumowanie
Choroba Parkinsona charakteryzuje się utratą komórek nerwowych regulujących metabolizm
dopaminy. Ważne przesłanki przemawiają za udziałem stresu oksydacyjnego i niskiego
poziomu GSH jako ważnych składników patogenezy choroby. Badania wykazały, że ochrona
tych komórek przed uszkodzeniami i śmiercią, poprzez podnoszenie poziomu GSH, jest
skuteczne. Zarówno w badaniach laboratoryjnych, jak i u pacjentów. Jest to pożądane wsparcie
terapii tradycyjnych.
Choroba Alzheimera (ang. Alzheimer's disease AD) jest najpowszechniejszą formą otępienia w
Ameryce Północnej. Obecnie szacuje się, że cierpi na nią ponad cztery miliony ludzi.
Niektórzy badacze ocieniają, że od 5 do 10 proc. osób powyżej 65 roku życia zachoruje na AD.
Powyżej 80 roku życia szanse zachorowania ocenia się na 1 do 3. Biorąc pod uwagę zmiany
demograficzne, wydłużanie średniego okresu życia i starzenie się społeczeństw choroba ta
będzie stanowić poważny problem w przyszłych latach. Choroba Alzheimera jest czwartą pod
względem częstości przyczyną zgonów, po chorobach serca, nowotworach i udarach.
AD to choroba neurodegeneracyjna z postępującym osłabieniem pamięci, rozumienia,
funkcji intelektualnych i zmianami zachowania. Początki choroby mogą przebiegać łagodnie,
z powolną progresją objawów w czasie 20 lat, niektórzy pacjenci rozwijają szybko pełne
objawy, z drastycznym spadkiem zdolności poznawczych, w czasie kilku lat. Średni okres
trwania choroby wynosi 7 lat.
W przeciwieństwie do normalnego pogorszenia pamięci, wynikającego ze starzenia,
choroba Alzheimera prowadzi do znaczącej utraty pamięci, drastycznych zmian nastroju,
dziecinne zachowania, niezdolność przyswajania i wykorzystywania nowych informacji i
ogólna dezorientacja, szczególnie nocą. Pogorszenia stanu zdrowia i funkcjonowania może
prowadzić do tego, że pacjent nie jest w stanie funkcjonować bez opieki, ewentualnie śmierci.
%f «&
Rys. 12: Mózg osoby zdrowej (lewa strona) i mózg pacjenta z AD (prawa strona)
83
Przyczyny
Choroba Alzheimera charakteryzuje się degeneracją komórek nerwowych i zmniejszaniem
objętości i masy mózgu. Chociaż do dzisiaj nie znamy dokładnych przyczyn występowania
i rozwoju AD, to istotne zmiany w mózgach pacjentów zostały już dokładnie opisane. Pacjenci
wykazują obniżone poziomy neuroprzekaźników, takich jak ACh (acetylocholina) i GABA
(kwas y-aminomasłowy), odpowiedzialnych za przekazywanie sygnału pomiędzy neuronami.
Dwoma innymi, ważnymi składnikami patologii AD są złogi 6 amyloidu (blaszki amyloidowe)
i białka tau (splątki neurofibrylarne), tworzone wraz postępem choroby w obszarach mózgu
dotkniętych patologią.
Istnieje kilka teorii mających wyjaśnić znaczenie tych zjawisk. Kiedyś uważano AD za
wariant normalnego procesu starzenia. Używano nazwy „otępienie starcze". Dzisiaj wiadomo,
że jest to proces chorobowy, lecz istnieje wiele związków i czynników mogących spowolnić
tempo rozwoju choroby. Niedawne badania pozwoliły na zidentyfikowanie białka krwi,
apolipoproteiny E (ApoE), które wydaje się być zmienione u osób z chorobą Alzheimera
i może prowadzić do uszkodzenia komórek nerwowych. Inne badania wskazują na
oddziaływanie tego białka z metalami ciężkimi, takimi jak glin, rtęć i innymi pierwiastkami,
takimi jak żelazo, cynk i wapń, prowadzące do tworzenia blaszek amyloidowych. Pojawiły się
silne dowody przemawiające za rolą stresu oksydacyjnego i tworzeniu wolnych rodników
w rozwoju tych zmian.
/ • GSH a choroba Alzheimera
Jak i gdzie GSH wpisuje się w ten obraz? Jeśli metale zaangażowane są rozwój AD, to GSH
może odrywać ważną rolę w ich detoksykacji i usuwaniu. Niektóre badania pokazują, że
usunięcie glinu, przy użyciu związków chelatujących, może obniżać nasilenie symptomów AD.
Jak podkreślano w rozdziale 2, jednym z głównych systemów obrony przed toksynami jest
system enzymatyczny GSH. I wraz z postępami badań nad udziałem wolnych rodników w
destrukcji komórek mózgu rola GSH, jako głównego antyoksydantu w komórce, stanie się
głównym celem badań.
Wiele badań koncentruje się na roli antyoksydantów w łagodzeniu objawów AD
i zmniejszaniu tempa progresji choroby, szczególną uwagę skierowano na witaminę E Z
względu na łatwą dostępność i niski koszt. Ale, jak wykazaliśmy w rozdziale 1, oddziaływania
między antyoksydantami są złożone. Wiele zależy od właściwego poziomu GSH niezbędnego
do ich prawidłowego funkcjonowania. Wiele badań post mortem opiera się na porównaniu
tkanek pacjentów z AD z tkankami osób zdrowych. Wykazano znaczące zmiany w poziomach
GSH i peroksydazy glutationowej, jak i znaczny wzrost poziomu nadtlenków lipidowych
silnego oksydantu, przeciw któremu GSH stanowi główny mechanizm obrony. Komórki
fibroblastów izolowane od pacjentów z AD w hodowlach in vitro wykazują większą
wrażliwość na uszkodzenia pod wpływem wolnych rodników, niż analogiczne linie
komórkowe pochodzące od osób zdrowych. Najprawdopodobniej taka powiększona
wrażliwość zachodzi na poziomie mitochondrium. Adams wraz z zespołem, odkrył, że poziom
GSH jest obniżony w rejonie mózgu zaangażowanym w procesy pamięci krótkotrwałej hipokampie. Jenner i współpracownicy odkryli podobne zmiany w korze mózgu - obszarze
odpowiedzialnym za funkcje inteligencji i wyższe procesy poznawcze.
Chociaż choroba Alzheimera jest schorzeniem o bardzo złożonej etiologii, to należy
podkreślić kilka jej istotnych aspektów. Niewyjaśnionym pozostaje, czy uszkodzenia
oksydacyjne są przyczyną AD, czy może stanowią tylko jeden z objawów. Nie ulega jednak
wątpliwości, że usuwanie uszkodzeń oksydacyjnych może spowolnić tempo progresji
objawów.
Dodatkowo trzeba podkreślić udział toksyn, takich, jak metale ciężkie w rozwoju
choroby. W obu wypadkach podniesienie poziomu GSH może być kluczową strategią obrony
przed tymi zagrożeniami.
Opis przypadku:
Niezależnie od doskonałej opieki w domu Max musiał zostać przeniesiony do
wyspecjalizowanego domu opieki dla pacjentów z AD. Jego 78-letnia żona cierpiała na
reumatyzm i chorobę serca, co uniemożliwiało jej zapewnienie właściwej opieki
mężowi. Wcześniej Max był handlowcem, osobą towarzyską, dowcipną.
W zaawansowanym stadium choroby nie był nawet świadomy tego, kto znajduje się
w pokoju. Długotrwały nałóg nikotynowy (palił do dwóch paczek dziennie) zaowocował
przewlekłym bronchitem, wymagającym częstych inhalacji. W celu usunięcia ciągle
gęstniejącej wydzieliny zastosowano Mucomyst (N-acetylocysteinę, związek będący
prekursorem GSH). Po kilku terapii tygodniach Max zaczął się uśmiechać na widok
żony wchodzącej do pokoju, wyraźnie zadowolony z jej wizyt.
84
85
Podsumowanie
Abbe
ea
zliazkam
T s***™* białka wydają sie reagować metalami ciężkimi i innymi
W
tWOTZenia W a S Z e k
wo nvch r n / v
^ ^
" U d o w y c h . Stres oksydacyjny i tworze™
wolnych rodników z pewnością odgrywają ważną rolę w rozwoju choroby Usunięde metah
ob?w6w P r Z y
UŻyC1U
C h d a t 0 r Ó W
SP
°WaMa
tem
P°
™*#
^oroby
i
z
m
n
^
S
Niejasnym pozostaje, czy uszkodzenia oksydacyjne są skutkiem czy Drzvc7vna
t " ^ T ^ ^ 1 °t T anty°kSyda^ ^ A witami E L
3
odpowbTnegopoSoIrSH ? °
kSydant0W
J
eSt
Z
E
wspomagane poprzez utrzymywanie
jfm Choroby serca, udary i cholesterol
Choroby serca i udary są głównymi przyczynami zgonów w Ameryce Północnej. Oba
schorzenia są wynikiem tego samego procesu - arteriosklerozy, zwanej także miażdżycą lub
aterosklerozą. Jest to tak powszechna choroba w krajach rozwiniętych, że uznano ją za
normalną część procesu starzenia. W rzeczywistości, dobitne dowody ściśle łączą ją z dietą
i kwestiami stylu życia takimi jak palenie tytoniu czy brak ruchu, sugerując, że ta główna
przyczyna zachorowalności i śmiertelności jest możliwa do uniknięcia lub przynajmniej
spowolnienia.
Chociaż miażdżyca powszechniej występuje u osób starszych, to wczesne stadia tej
choroby są niekiedy obserwowane nawet u dzieci, a trzydziestolatki mogą już cierpieć
z powodu poważnych uszkodzeń.
Konsekwencje miażdżycy są katastrofalne - niewydolność serca, atak serca, udar,
niewydolność nerek, nadciśnienie, zaburzenia krążenia i wiele innych schorzeń. Pewne
dodatkowe czynniki pogarszają ten stan i muszą być kontrolowane w ciągu całego życia, aby
zapewnić zdrowie i długowieczność. Niektóre z tych czynników ryzyka zostały wymienione w
tabeli 16, wraz z sugerowanymi sposobami przeciwdziałania im.
Niedobór błonnika
Błonnik pokarmowy zwiększa masę odchodów, które łatwiej przesuwają się przez jelita, co
wspomaga fizjologiczną funkcję trzewi. Dieta uboga w błonnik wpływa na wchłanianie
tłuszczów i podnosi poziom cholesterolu. Dieta bogata w błonnik ma kluczowe znaczenie.
Odpowiednia ilość błonnika może być uzyskiwana w wyniku codziennego spożywania
rozmaitych owoców, warzyw i ziaren zbóż.
Aby zrozumieć w jaki sposób GSH pomaga zapobiegać i leczyć tę chorobę, spójrzmy,
w jaki sposób rozwija się miażdżyca. Ściana tętnicy składa się z trzech warstw (rys. 13):
twardego epitelium (nabłonka), grubego mięśniowego mezotelium i delikatnego endotelium
(śródbłonka). Endotelium jest szczególnie podatne na uszkodzenia, mogą odkładać się na nim
złogi tłuszczowe. W zdrowej tętnicy procesowi temu przeciwdziała kilka mechanizmów, w tym
naturalna obrona antyoksydacyjna. W tętnicach uszkodzonych przez nadciśnienie, stres czy
palenie papierosów złogi te się akumulują. Próbując naprawić uszkodzenia, organizm używa
płytek krwi, wapnia i bliznowacenia tkanki. Blaszka miażdżycowa ulega pogrubieniu i staje się
obszarem bardziej „lepkim" niż otoczenie, co sprzyja dalszemu nagromadzaniu lipidów.
Pomału tętnica staje się dostatecznie zatkana, by zahamować przepływ krwi, pozbawiając tlenu
mięśnie i inne narządy.
Choroby serca
Słabe krążenie wpływa na narządy, takie jak: mózg, nerki, oczy czy wystające części ciała, ale
jego główną konsekwencją są choroby serca. Gdy zostaje odcięty dopływ krwi do serca przez
tętnice wieńcowe, skutkuje to atakiem serca. Ból w dusznicy pochodzi z tkanki sercowej, która
nie otrzymuje dość tlenu ze względu na niedostateczny dopływ krwi. Serce
o niedostatecznym przepływie krwi słabnie, co prowadzi do ataku serca. Utrata elastyczności
ścian tętnic często skutkuje nadciśnieniem, które dalej osłabia serce.
87
Lekarze próbują zapobiegać temu mechanizmowi błędnego koła, przepisując leki
obniżające ciśnienie, rozrzedzające krew, obniżające cholesterol, wzmacniające siłę skurczu
mięśnia sercowego i poprawiające przepływ krwi w tętnicach. Zabieg chirurgiczny może
pozwolić na przepływ krwi z ominięciem blokad. Operacja by-passów polega na
przeszczepieniu żyły, która staje się „objazdem" pozwalającym krwi omijać uszkodzony
odcinek tętnicy. Angioplastyka jest sposobem na skruszenie złogów odkładających się na
ścianach naczyń oraz na stworzenie dostatecznej przestrzeni dla przepływu krwi.
BŁONNIK
Dieta bogata w błonnik ma kluczowe
znaczenie. Włącz do niej różnorodne owoce,
warzywa i ziarna zbóż.
TŁUSZCZ
Wysokotłoszczowe posiłki jedz tylko
czasami. Do takich należą potrawy smażone,
produkty typu fast-food, produkty mięsne,
masło, słonina, margaryna i pełnotlusty
nabiał.
OLEJ KUCHENNY
Używaj czystej oliwy tłoczonej na zimno i
nierafinowanego
oleju
rzepakowego.
Podgrzewanie oleju zwiększa jego szkodliwe
właściwości.
SKŁONNOŚCI RODZINNE
Jeśli w twojej rodzinie występują przypadki
chorób sercowonaczyniowych, regularnie
odwiedzaj lekarza i wykonuj badania
kontrolne
Endotelium
delikatna, elastyczna wyiciolka
wcwcirzna
Mezotclium
środkowa warstwa mięśniowa
Miażdżyca
nagrorandainie złogów
tłuszczowych, płytek krwi,
wapnia i bliznowaciejącej
tkanki
STRES
Zmniejsz poziom stresu i korzystaj z technik
relaksacyjnych.
ĆWICZENIA FIZYCZNE
Regularnie
uprawiaj
ćwiczenia
o
umiarkowanym natężeniu, przynajmniej trzy
razy w tygodniu przez 30-45 minut.
CIŚNIENIE KRWI
Monitoruj i utrzymuj właściwe ciśnienie krwi
Epitelium
twarda, włóknista warstwa
zewnętrzna
Rys. 13. Tętnica i miejsce powstawania miażdżycy
Cholesterol i tworzenie blaszki miażdżycowej
TYTOŃ
Unikaj palenia i biernego palenia. Jest ono
potężnym źródłem stresu oksydacyjnego
MASA CIAŁA
Utrzymuj właściwą masę ciała.
Tabela 16. Jak uniknąć miażdżycy
Udar
Proces tworzenia blaszki miażdżycowej jest bardzo skomplikowany i trwa latami, nim ujawnią
się objawy choroby. Jednakże jest jasne, że pewne typy substancji tłuszczowych są groźniejsze
niż inne. LDL, „zły" cholesterol, prowadzi do formowania blaszki miażdżycowej, podczas gdy
HDL, „dobry" cholesterol, zapobiega temu zjawisku. Inne czynniki, szczególnie stres
oksydacyjny, zwiększają ryzyko powodowane przez te tłuszcze.
Utlenienie tłuszczu powoduje jego jełczenie. W przypadku tłuszczów obecnych
w krążącej krwi proces ten nosi nazwę peroksydacji lipidów i powoduje, że złogi tłuszczu
przyklejają się do ścian tętnic. Towarzyszące temu wytwarzanie wolnych rodników prowadzi
do dalszej peroksydacji lipidów i - w konsekwencji - do utraty elastyczności tętnic. Dym
papierosowy uwalnia ogromne ilości wolnych rodników do krążącej krwi, co wyjaśnia,
dlaczego więcej palaczy umiera z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego niż z powodu
raka płuc. Z podobnych powodów cukrzycy są też bardziej podatni na uszkodzenia naczyń.
Udar jest spowodowany zablokowaniem przepływu krwi (ischemią), które pozbawia mózg
tlenu. Wszystkie ważne organy są podatne na ischemię, gdy tętnice ulegną zwężeniu
i utracą elastyczność. W takich przypadkach ważne jest rozrzedzenie krwi i utrzymanie
właściwego poziomu cholesterolu. Czasami przeprowadza się zabiegi chirurgiczne mające na
celu usuniecie odkładającej się blaszki miażdżycowej z tętnic doprowadzających krew do
mózgu.
Zarówno pozbawienie tkanki mózgowej dopływu tlenu, jak i późniejsze ponowne go
dostarczenie powoduje poważne uszkodzenia. Neurolodzy z University of California (San
Francisco) dowiedli znaczenia glutationu w ochronie mózgu przed takimi wydarzeniami.
Zwierzęta, u których doświadczalnie obniżono poziom glutationu, cierpiały z powodu znacznie
poważniejszych uszkodzeń poudarowych. Neurochirurdzy z University of Washington posunęli
się jeszcze dalej, udowadniając, że obniżenie poziomu glutationu prowadzi do dalszego
zwężania kluczowych tętnic zasilających niedotlenione części ciała.
89
ROLAGSH
W TRAKCIE
ROZWOJU
CHOROBY
I ZDROWA TĘTNICA
i-mkmtiiatn
2 KRĄŻĄCE TŁUSZCZE ODKŁADANE NAWYŚCIÓŁCE
Złogi tiuszcat
:
W Sk jgi
krątąet&
fei j^b^^ • 'TW gg^H||^
ł^^
^ f^Kl l ^jSW
rąyącc lipidy <cł»lc«cri»l.
inne tlttSKWl
3 POCZĄTEK
STANU ZAPALNEGO
tnmmnmr. ZAPALNA
Naukowcy zidentyfikowali wiele przyczyn chorób sercowo-naczyniowych. Zmiany
biochemiczne, które skutkują utlenieniem tłuszczów, przede wszystkim LDL, są istotne, ale
oprócz nich badane są także związki chemiczne zaangażowane w odpowiedź zapalną, funkcje
płytek krwi i starzenie mięśnia sercowego. Nowa dziedzina - biologia wolnych rodników
udowadnia, że stres oksydacyjny odgrywa poważniejszą rolę w chorobach sercowonaczyniowych, niż poprzednio sądzono. Tysiące publikacji opisują znaczenie stresu
oksydacyjnego w miażdżycy, a w toku są rozległe badania mające na celu ustalenie roli
suplementacji witaminami i minerałami w zapobieganiu i leczeniu tej choroby.
Doskonały artykuł opublikowany przez współpracujące ze sobą zespoły kanadyjskich
i japońskich badaczy dowiódł roli stresu oksydacyjnego w ostrej ischemicznej chorobie serca.
Naukowcy ci sugerują, że zastosowanie terapii antyoksydantami przed zabiegami, takimi jak
angioplastyka, wszczepienie by-passów czy tromboliza, może pomóc w zapobieganiu
powikłaniom.
Bez odpowiedniego mechanizmu obronnego przeciwko wolnym rodnikom
i peroksydacji lipidów układ naczyniowy bardzo szybko zostaje pokonany przez miażdżycę.
Zespół z Birmingham University, kierowany przez M.J. Kendall, przebadał ponad dwa tysiące
pacjentów ze zdiagnozowaną chorobą wieńcową. U pacjentów przyjmujących antyoksydanty
ryzyko choroby sercowo-naczyniowej było o 47proc. niższe. Niektórzy kardiolodzy twierdzą,
że próby kliniczne nie dowiodły ostatecznie, że przeciwutleniacze są kluczowe, ale aż 44proc.
spośród kardiologów publikujących w American Journal of Cardiology przyjmowało
antyoksydanty.
pfc KOKM l>«JA UPIMttt
JKJb •ĘĘ W m
G S H i miażdżyca
<»n»lki apaliK
(krąiące cjrttktey,
pro>locl*Bdva> i l p j
ISZKODZOKC l A w m n m
4 POWSTAWANIE SKRZEPU
Mim.tihti-% PŁYTIK K*WI
(ZLEPIANIE. TWOMZCME «WJCPl' i
IIEMWIIWJI
pHtU
krwi
—* «J
* »- * «
1 * *
Czynniki i w e r / m U ta
«kr/rps (lurątfcc płytW'
krwi I
5 POWSTAWANIE BLASZKI
MIAŻDŻYCOWEJ
UOSKLEROZA
•UZNOWACENK.
KOLEJNYCH TŁUSZCZÓW.
n n w i m *»*»«
chrom
ofcsyntecyjnym
Głównym antyoksydantem w naszych komórkach jest GSH. Dotyczy to także komórek
endotelium naczyń krwionośnych, jak również czerwonych krwinek i płytek krwi. Zespół
naukowców z University of British Columbia kierowany przez Kimberly Cheng wykazał
istnienie związku między poziomem cholesterolu, poziomem GSH i tworzeniem blaszki
miażdżycowej w aorcie. L.L. Ji, D. Dillon i E. Wu stwierdzili, że następujące wraz z wiekiem
obniżenie poziomu GSH przyczynia się do rozwoju miażdżycy. Chociaż antyoksydanty, takie
jak witaminy C i E są uważane za bardzo ważne, to przeciwutleniaczem naturalnie
występującym w komórkach jest GSH. GSH uczestniczy w odtwarzaniu aktywnych form
innych antyoksydantów. Zostało to opisane w rozdziale 1.
Podczas określania czynników ryzyka chorób sercowonaczyniowych, pewne testy lub
markery mogą wykazać ryzyko lub występowanie choroby serca. Należą do nich lipoproteina
A oraz homocysteina. D. Gavisk, J.L. Breslow i inni wykazali, że lek podnoszący poziom
GSH, NAC, skutecznie obniża poziom lipoproteiny A. Stwierdzili jego 50-70proc. spadek po
zastosowaniu sporej dawki, od dwóch do czterech gramów, NAC dziennie. Inni badacze,
używając mniejszych dawek NAC, odnieśli słabszy efekt w obniżaniu poziomu lipoproteiny A,
ale sugerowali, że NAC może wpływać na arteriosklerozę innymi sposobami, wśród których
można wymienić obniżenie poziomu złego cholesterolu oraz zahamowanie wytwarzania
wolnych rodników przez monocyty - białe krwinki, które są przyciągane przez płytki krwi.
Związek między homocysteina a metabolizmem GSH jest wciąż badany, a badania te
mogą mieć bardzo poważne reperkusje. W przeglądowym artykule J.S. Stamler i A. Slivka
rozważają rolę GSH, jego związek z homocysteina i ochronne działanie na układ krążenia.
Natomiast Szwedzi, O. Wiklund, G. Fager i współpracownicy, zdołali obniżyć poziom
homocysteiny za pomocą NAC.
Rys. i 4. Początki i rozwój miażdżycy
90
91
Obniża cholesterol we krwi
Minimalizuje peroksydację lipidów
Chroni endotelium przed stresem oksydacyjnym
Zmniejsza odpowiedź zapalną
Stabilizuje funkcje płytek, hamując oksydację
Tabela 17. GSH w walce z miażdżycą
Interesujący artykuł opublikowany w Japan Heart Journal opisuje badania A. Usala, który
mierzył poziom GSH w czerwonych krwinkach 21 pacjentów z atakiem serca i obserwował
jego znaczący spadek, wykazując, że występuje u nich zwiększone zapotrzebowanie na GSH.
Wyjaśniając tę kwestię, w artykule opublikowanym w New England Journal of Medicine
Blankenberg i współpracownicy wykazali, że niski poziom peroksydazy glutationowej jest
związany ze wzrostem ryzyka ataku serca i że pomiar aktywności tego enzymu może być
stosowany celem określenia rokowań danego pacjenta. Co więcej, zwiększenie aktywności
peroksydazy glutationowej może przyczyniać się do obniżenia ryzyka ataku serca.
GSH i cholesterol
Niezdenaturowane białka serwatki podnoszą poziom GSH, a niektóre z nich - w tym
Immunocal - mogą zawierać szczególnie wysoki poziom laktoferyny, białka zapobiegającego
oksydacji cholesterolu LDL. Co więcej, stwierdzono, że podniesiony poziom GSH obniża
poziom całkowitego cholesterolu w wyniku zwiększenia aktywności hydroksylazy
cholesterolu. X. Hang i A.C. Beynen porównali różne białka obniżające poziom cholesterolu
we krwi i w wątrobie. Uzyskane przez nich wyniki wykazały, że białka serwatki są
skuteczniejsze niż jakiekolwiek inne białka mleka lub mieszaniny aminokwasów. Autorzy
sugerowali, że obniżony poziom cholesterolu był wynikiem zahamowania jego syntezy w
Kardiolodzy z University of Brescia we Włoszech wykazali znaczny niedobór glutationu po
niedokrwieniu mięśnia sercowego i zdolność NAC do przeciwdziałania temu zjawisku.
GSH i krążenie
GSH chroni naczynia krwionośne na wiele innych sposobów, ale wykraczają one poza
tematykę tej książki. Należą do nich utrzymywanie napięcia mięśni gładkich ścian naczyń
krwionośnych oraz kontrola wydzielania substancji, takich jak prostaglandyny, leukotrieny,
tromboksany i czynniki płytkowe. Dokładniejsze dane można znaleźć w piśmiennictwie
zamieszczonym na końcu tego rozdziału.
Wniosek
Wykazano, że glutation zmniejsza poziom utlenienia tłuszczów (peroksydacji lipidów), obniża
stężenie cholesterolu we krwi, minimalizuje odpowiedź immunologiczną w sąsiedztwie blaszki
miażdżycowej, stabilizuje płytki krwi oraz chroni wrażliwą wyściółkę tętnic. Wszystko to są
ważne sposoby przeciwdziałania utracie elastyczności ścian naczyń krwionośnych
i powstającej w jej następstwie chorobie serca. Glutation zmniejsza także uszkodzenia tkanek
spowodowane odcięciem dopływu tlenu podczas niedokrwienia (ischemii) oraz następującymi
po nim powikłaniami reperfuzyjnymi.
Choroby sercowo-naczyniowe w poważny sposób dotykają naszą populację. W dużym
stopniu można im zapobiegać, a strategie obejmujące podwyższanie poziomu GSH powinny
iść w parze z właściwą dietą i stylem życia. Takie postępowanie może działać prewencyjnie, a
nawet może odwracać skutki tych powszechnie występujących chorób.
wątrobie.
Badacze wykazali, że poziom selenu dobrze koreluje z poziomem „dobrego" (HDL)
cholesterolu. W badaniach prowadzonych metodą podwójnej ślepej próby zespół P.V. Luoma
zdołał poprawić stosunek „dobrego" i „złego" cholesterolu u zdrowych ochotników, podając
im suplementy selenu. Selen jest aktywny biologicznie tylko wtedy, gdy wchodzi w skład
peroksydazy glutationowej. Tylko w ten sposób selen wywiera swoje pozytywne działanie.
Włosi, G. Franceschini i J.P. Werba, odnieśli podobny sukces, zmieniając stosunek HDL/LDL
za pomocą NAC (N-acetylocysteiny).
GSH i uszkodzenia reperfuzyjne
Gdy zablokowanie przepływu krwi pozbawia tkankę krwi i tlenu na dłuższą chwilę, jej
zdolność do wytwarzania koniecznej do życia energii zostaje osłabiona. Układ
immunologiczny odpowiada, mobilizując neutrofile, typ białych krwinek, co powiększa
uszkodzenia w wyniku uwalniania jeszcze większej ilości produktów utleniania. Gdy
wszczepienie by-passów lub podanie leków trombolitycznych usuwa zator i przywraca dopływ
tlenu, następuje tzw. reperfuzja. Gdy świeża krew wpływa do „wygłodzonej" tkanki,
odpowiada ona gwałtowną produkcją energii, co wywołuje stan wyjątkowo silnego stresu
oksydacyjnego w czasie, gdy rezerwy antyoksydantów zostały wyczerpane, paradoksalnie
powodując dalsze uszkodzenia tkanki. Są one nazywane uszkodzeniami reperfuzyjnymi.
Farmakolodzy, tacy jak K.S. Kilgore i B.R. Lucchesi z University of Michigan, dawno
temu sugerowali, że antyoksydanty powinny być podawane łącznie z lekami trombolitycznymi.
92
93
MIURA K., et al. Cysteine uptake and glutathione level
in endothelial cells exposed to oxidat'ive stress. American
Journal of Physiology 262:C50-C58, 1992
PIŚMIENNICTWO
AMBROSIO G., TRITTO 1, GOLINO P. Reactire
oxygen metabolites and arteńal thrombosis. Cardiovasc.
Research 34:445-452, 1997
BERENSON G.S., SRISTIVASAN S.R., BAO W,
NEWMAN W.P. III, TRACI R.E., WATTIGNEY W.A.
Association between multiple, cardiovascular risk
factors and atherosclerosis in children and young adults.
New England Journal of Medicine338: 1650-1656, 1998
BLANKENBERG S., RIJPPRECHT H.J., BICKSL C, et
al. Glutathione peroxidase l activity and cardiovascular
events inpatients with coronary artery disease. New
England Journal ofMedicine 349:1605-1613, 2003
BRESLOW J.L., AZROLAN N., BOSTOM A. Nacetylcysteine and lipoprotein. Lancet 339:126-127,
1992
CECONI C, CURELLO S„ CARGNONI A., et al. The
role of glutathione status in the protection against
ischaemic and reperfusion damage: ęffects of Nacetylcysteine. J. Mol.
Celi. Cardiol. 20:5-13, 1988
CHENG K.M., AGGREY S.B., NICH0LS CR.,
GARNETT M.E., GODIN D.V. Antioxidant enzymes
and atherosclerosis in Japanese ąuail: Hereditability
and genetic eorrelalion estimates. Canadian Journal of
Cardiology 13:669-676, 1997
DHALLA NS, GOLFMAN L, TAKEDA S, et al.
Evidence for the role of oxidative slress in acute
ischemic heart disease: A brief review. Can. J. Cardiol.
15: 587-593, 1999
hydroxylase, the rate-limiting enzyme of bile acid biosynthesis.
Steroids, 44:373-380, 1984
HENNEKENS C.H., GAZIANO J.M. Anlioxidants and heart
disease: Epidetniology and clinical evidence. Clinical
Cardiology 16:1.10-I.15, 1993
HESS M.L., MANSON N.H. The oxygen free radical system
and myocardial dysfunction. Advances in Myocardiology
5:177-181, 1985
HODIS H.N., MACK W.J., LABREE L„ CASHINHEMPHILL L., SEVANIAN A., JOHNSON R„ AZEN S.P.
Serial coronary angiographic evidence that antioxidant
vitamin intake reduces progression of coronary artery
atherosclerosis. Journal of the American Medical Association
273:5849-1854, 1995
HOFFMAN R.M., GAREWAL HS. Antioxidants and the
prevention of coronary heart disease. Archives of Intemal
Medicine 155: 241-246, 1995
KIDD P.M. Glutathione: Systemie protectant against oxidative
and free radical damage. Alternative Medicine Review 2:155176, 1997
GAVISH D„ BRESLOW J.L. Lipoprotein[a] reduction
by NAC. The Lancet 337: 203-204,
1991
KILGORE K.S. LUCCHESI BR. Reperfusion in jury after
myocardial infaretion: The role of free radicals and the
inflammatory response. Clin. Biochem. 26: 359-370, 1993
GAZIANO J.M. Antioxidant yitamins and coronary
artery disease risk. The American Journal of Medicine
97: 3a 18S-3a-21S, 1994
KUBOW S., GOYETTS N, KERMASHA S„ STEWARTPHILLIP J., KOSKI K. Effects of dietary lipid and protein
composition on serum lipids and tissue lipid peroxidalion in
the Syrian Hamster. Inform 3:484, 1992
HASSAN A.S., HACKLEY J.J.J EFFERY EH. Role of
GSH in the regulation of hepatic cholesterol 7a-
94
RIMM E.B, STAMPEER M.J. The role of antioxidants
in preventive cardiology. Curr. Opin. Cardiol. 12:188194, 1997
SCANU A.M. N-acetylcysteine and immunoreacłivity of
lipoprotein(a). The Lancet 337:1159,1991
WIKLUND O., FAGER G., ANDERSON A., et al. Nacetylcysteine treatment lowers plasma homocysteine but not
serum lipoprotein(a) levels. Atherosclerosis 119: 99-106, 1996
ZNANO X., BEYNEN A.C. Lowering effect of dietary milkwhey protein v. casein on plasma and liver cholesterol
concentrations in rats. British Journal of Nutrition 70:139146,1993
ZHOU D, MAYBSRG M.R., LONDON S., GAJDUSE K C.
Reduction of intracellular glutathione levels produces
sustained arteńal narrowing. Neurosurgery 39: 991-997, 1996
KENDALL M.J., NUTTALL SL, MARTIN U. Antioxidant
therapy — a new therapeutic option for reducing mortałity
from coronary artery disease. J. Clin. Pharm. Ther. 23 323325, 1998
FREI B. Reactive oxygen species and antioxidant
vilamins: Mechanisms of action. American J. Med.
97(Suppl3A):5S-13S, 1994
HANSEN P.R. Lipoprotein (a) reduction by Nacetylcysteine. Lancet 337: 672-673, 1991
0'KEEFS J.H., LAVIE CJ, MCCALLISTER BD.
Insights into the pathogenesis and prevention of
coronary artery disease. Mayo Clinic Proceedings 70:
69-79,1995
USAL A., ACARTURK S., YIJREGIR G.T., et al. Decreased
glutathione levels in acute myocardial infaretion. Japan Heart
J. 37: 177-182, 1996
KASHIWAGI A., ASAHINA T, NISHIO Y, IKSBUCHI M.,
TANAKA Y., KIKKAWA R., SHIGETA Y. Glycation,
oxidative stress, and scavenger activity: glucose metabolism
and radical scayenger dysfunction in endothelial cells.
Diabetes45: S84-S86, 1996
KIDD P.M. Celi membranes, endothelia, and atherosclerosis the importance of dietary fatty acid balance. Alt. Medicine
Reviews 1:148-167, 1996
HALLIWELL B. Current status review: Free radicals,
reactive oxygen species, and human disease: a critical
evaluation with special reference to atherosclerosis.
British Journal of Experimental Pathology 70:737-757,
1989
OCHI H., MORITA I, MUROTA S. Roles of glutathione
and glutathione peroxidase in the protection against
endothelial
celi
injury
induced
by
15hydroperoxyeicosatetraenoic
acid.
ArchWes
of
Biochemistry and Biophysiology 294:407-411, 1992
STAMPFER MJ, MALINOW MR. Can lowering
homocysteine levels reduce cardiovascular risk? The New
England Journal ofMedicine 332:328-329, 1995
JI LL, DILLON D., WU E. Myocardial aging: anlioxidant
enzyme systems and related biochemical properties. American
Journal of Physiotogy 261.R386-R392, 1991
FRANCHESCHINI G., WERBA J.P., SAFA O., et al.
Dose-rebated increase of HDL -cholesterol levels after
N-acetylcysteine in man. Pharmacol. Res. 28: 213-218,
1993
GAZIANO J.M. Randomlud trials of dietary
antioxidants in cardiovascular disease prevention and
treatment. J. Cardiovascular Risk:368-371,1996
MIZUNI T., KJNOUCHI H., CHAN PH. Depletion of
glutathione by buthionine sulfoximine enhances cerebral
ischemic injury in rats. Am. J. Physiol. 262:H313-H317,
1992
STAMLER J.S., SLIVKA A. Biological chemistry of thiols in
the vasculature and in vascular-related disease. Nutrition
Reviews 54:1-30, 1996
LEONCINI
C,
SIGNORELLO
M.G.,
PIANA
A,
CARRUBSA M, ARMANI U, HyperactMty and increased
hydrogen peroxide formation in platelets of NIDDM patients.
Thrombosis Research 86:153-160, 1997
LUOMA
P.V.,
SOTANIEMI
EA,
KORPELA
H,
KUMPULAINEN J. Serum selenium, glutathione peroxidase
activity and high-density lipoprotein cholesterol — effect of
selenium supplementation. Res. Commun. Chem. Pathol.
Pharmacol, 46: 469-472, 1984
MEHTA J. Intake of antioxidants
cardiologists. American J. Cardiol.
79:1558-1560, 1997
among
American
95
10
Cukrzyca
Cukrzyca {Diabetes mellitus) jest najpowszechniejszym schorzeniem gruczołowym w Ameryce
Północnej. Dotyka 25 milionów ludzi, z których większość nie została jeszcze zdiagnozowana
Cukrzyca mesie ze sobą ponadprzeciętne ryzyko rozwoju chorób serca i udaru głównych
przyczyn zgonów w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie. Biorąc pod uwagę, że' większość
przypadków cukrzycy i jej powikłań jest związanych ze stylem i środowiskiem życia duża
częsc z nich mogłaby być do uniknięcia.
Cukrzyca jest zaburzeniem działania insuliny, które rozregulowuje metabolizm cukru
w organizmie. Ważny hormon insulina jest odpowiedzialny za absorpcję cukru przez komórki
wykorzystujące go jako natychmiastowe źródło energii oraz przez wątrobę i tkankę tłuszczową
które magazynują energię. Istnieją dwa główne typy cukrzycy.
Zaburzenia «•
widzenia
Zmęczenie
ff
t
S4\jSp^~"""""" Ustawiczne pragnienie
Osłabienie mięśni
Niewydolność
nerek
Arterioskleroza
__JI_^,
Częste oddawanie moczu
Zapalenie pęcherza ^/. J '
Kandidioza
Mrowienie i drętwienie \
rąk i stóp
\
Cukrzyca i układ immunologiczny
Diabetycy powinni być uważani za immunologicznie osłabionych, ponieważ są skłoni do
infekcji, na które normalnie nie byliby podatni. Ich system odpornościowy może zostać
pokonany przez pleśniawki i inne infekcje grzybicze skóry, a nawet krwi. Infekcje bakteryjne
są u nich częstsze, a ich konsekwencje poważniejsze - gangrena (szczególnie palców u nóg
stóp) i sepsa. Cukrzycy, u których wystąpiła jakakolwiek infekcja, muszą być natychmiast
poddani terapii silnymi lekami.
U cukrzyków większość przypadków chorób i śmierci jest spowodowana schorzeniami
układu krążenia: chorobami serca, zawałem mięśnia sercowego, nadciśnieniem,
arterioskleroza, udarem, niewydolnością nerek, neuropatią, ślepotą i innymi skutkami
nieprawidłowego krążenia krwi. W rzeczywistości, w Stanach Zjednoczonych powikłania
cukrzycy są główną przyczyną ślepoty. Cukrzycy są także bardziej podatni na kataraktę i jaskrę
(porównaj: rozdział 17).
Rola glutationu w cukrzycy
Infekcje stóp
Rys. 15. Życie z cukrzycą
W cukrzycy typu 1, zniszczeniu ulegają komórki trzustki produkujące insulinę. Pacjent może
prowadzić normalne życie pod warunkiem, że regularnie wstrzykuje sobie insulinę Bez niei
może popaść w śpiączkę i umrzeć.
W cukrzycy typu 2 trzustkowa produkcja insuliny jest zmniejszona, a organizm
stopniowo traci zdolność reagowania na ten hormon. Jest to zdecydowanie najpowszechniejsza
forma cukrzycy i jej występowanie, zazwyczaj wiąże się z niewłaściwymi nawykami
żywieniowymi, otyłością i złym stylem życia.
,
. , u Z a r Ó , T ° t y P l j 3 k { t y P 2 c u k r z y c y charakteryzują się wysokim poziomem cukru we
krwi (hiperghkemia), ale w przypadku przedawkowania leków lub choroby/stresu w trakcie
96
terapii może dojść do spadku poziomu cukru poniżej normy (hipoglikemia). Oba zjawiska
mogą być groźne.
Hiperglikemia jest przyczyną nadmiernego pragnienia i nasilonego oddawania moczu,
zmęczenia, spadku wagi i odwodnienia. Niekiedy ze zbyt wysokiego poziomu cukru mogą
wynikać zagrażające życiu schorzenia (śpiączka hiperosmotyczna lub kwasica ketonowa).
Sytuacje takie wymagają natychmiastowej hospitalizacji.
Niektórzy diabetycy przyjmujący zastrzyki z insuliny lub biorący tabletki obniżające
poziom cukru są narażeni na komplikacje spowodowane zbyt niskim poziomem cukru we krwi.
Może się tak zdarzyć, gdy przedawkują leki, opuszczą posiłek, zwiększą wydatki energetyczne,
są chorzy lub mają gorączkę, są poddani jakiemukolwiek stresowi. Słodki napój lub posiłek
zazwyczaj szybko rozwiązują problem.
Poza niebezpieczeństwami wynikającymi z niewyrównanego poziomu cukru we krwi
większość cukrzyków cierpi także z powodu powikłań samej cukrzycy, które są dwojakiego
typu: zmniejszonej odporności na infekcje oraz schorzeń układu krążenia, dotyczących
zarówno małych, jak i wielkich naczyń. Te komplikacje mogą powodować objawowe
problemy z oczami, mięśniami, nerkami i pęcherzem. Mogą także obniżać poziom energii,
potęgować pragnienie i powodować mrowienie kończyn. Powstawanie płytki miażdżycowej
jest kolejnym skutkiem powikłań cukrzycy.
Glutation odgrywa ważną rolę w walce z cukrzycą. Widzieliśmy już, że może pomóc
w zapobieganiu problemom krążeniowym, takim jak arterioskleroza i udar, będącym główną
przyczyną śmierci u cukrzyków (porównaj: rozdział 9). GSH wzmacnia także układ
immunologiczny. Można byłoby uniknąć wielu wizyt u lekarza i pobytów w szpitalu, gdyby
diabetycy byli mniej podatni na infekcje. Podniesiony poziom glutationu może pomóc dzięki:
Wsparciu układu immunologicznego w walce z infekcjami
Obniżeniu stresu oksydacyjnego wywołanego hiperglikemia
Ograniczeniu agregacji płytek
Zapobieganiu powikłaniom naczyniowym, w tym:
- arteriosklerozie (a także chorobom serca, udarowi)
- nefropatii (uszkodzenia nerek)
- retionopatii (uszkodzenia siatkówki)
- neuropatii (uszkodzenia nerwów)
Tabela 18. Możliwa pomoc dostarczana przez zwiększony poziom glutationu
97
Tym sposobem GSH może pomagać osłabionemu układowi odpornościowemu w zwalczaniu
infekcji bakteryjnych i grzybiczych oraz przeciwdziałać utracie elastyczności naczyń
krwionośnych (arteriosklerozie), niewydolności nerek (nefropatii), utracie wzroku (retinopatii)
i problemom neurologicznym (neuropatii). Wstrzymuje także rozwój stresu oksydacyjnego
i anemii u dializowanych pacjentów.
Jest oczywiste, że u diabetyków małe naczynia krwionośne podlegają przyspieszonej
degeneracji, ale przyczyny tej szczególnej choroby są ciągle badane. Ostatnie badania
wykazały, że cukrzycy są bardziej podatni na stres oksydacyjny i tworzenie wolnych rodników.
W rzeczywistości krew i tkanki diabetyków cechują się krytycznie niskim poziomem GSH.
Badania R.K. Sundarama sugerują, że niedobór tego antyoksydanta poprzedza rozwój
powikłań cukrzycy. K. Yoshia i jego grupa badawcza wykazali, że mało wydajna synteza GSH
prowadzi do uszkodzeń komórek i innych komplikacji. Idąc o krok dalej, badania Thornalleya
ujawniły związek między niskim poziomem GSH a większym nasileniem powikłań cukrzycy.
S.K. Jain i R. McVie sugerują, że charakterystyczny dla cukrzycy niski poziom glutationu
odgrywa rolę w zaburzonej sekrecji insuliny u nieleczonych pacjentów z cukrzycą.
Wielu naukowców ustaliło powiązanie między niskim poziomem glutationu
a większym prawdopodobieństwem uszkodzeń endotelium i ze zwiększoną agregacją płytek
krwi.
Inni naukowcy przyjęli bardziej specyficzny punkt widzenia obejmujący związek
glutationu i izolowanych powikłań, takich jak nadciśnienie, cukrzycowa neuro- i nefropatia,
uzyskując pomyślne wyniki. Bardzo obiecująca jest także rola GSH w ochronie czerwonych
krwinek przed stresem oksydacyjnym w przypadku dializy nerek (porównaj: rozdział 16).
Przypadek kliniczny
Deana, zmotywowana założycielka firmy, rozwinęła działalność centrum
wellness, mimo że sama cierpiała na poważny przypadek cukrzycy. Ta coraz
bardziej przemęczona trzydziestodwuletnia mieszkanka Teksasu prowadziła
swoje centrum nawet po odrzuceniu przeszczepu nerki, utracie wzroku i terapii
dializacyjnej. W końcu rozwinęła się u niej chroniczna infekcja stopy,
wymagająca cotygodniowego usuwania martwej tkanki. Lekarz straszył ją, że
konieczna może okazać się amputacja. Wtedy zaczęła przyjmować duże dawki
Immunocalu, izolatu białka serwatki, i po kilku tygodniach poczuła przypływ
energii. Poprawiły się parametry funkcjonowania nerek i poziom hemoglobiny.
Zrezygnowano z podawania lub obniżono dawki leków przeciw anemii
i nadciśnieniu. Poprawiło się obwodowe krążenie. Pięć miesięcy później zagoiła
się stopa. Deana wyszła za mąż i nadał prowadzi swoje centrum.
Wniosek
Zaburzenie krążenia poważnie przyczynia się do powikłań cukrzycy, a GSH pomaga walczyć z
będącym jego przyczyną stresem oksydacyjnym. W rzeczywistości krew i tkanki diabetyków
charakteryzują się krytycznie niskim poziomem GSH. Powikłań można byłoby uniknąć lub je
zminimalizować, jeśli cukrzycy staliby się mniej podatni na infekcje, a zwiększony poziom
GSH może pomóc osiągnąć ten cel (porównaj: rozdział 3).
98
PIŚMIENNICTWO
BRAVENBOER B„ KAPPELLE A.C., HAMERS F.P.T.
VAN BUREN T. ERKELENS D.W., G1SPEN WH.
Potential use of giutathione for the prevention and
treatment of diabetic neuropathy in the streptozotoclninduced diabelic rat. Diabetologia 35:8,3-8,7, 1992
CERIELLO A. CURCIO F.. DELLO RUSSO P.,
PEGORARO I, STEL G, AMSTAD P., CERUTTI P.
The defense against free radicals protects endothelial
celłs from hyperglycemia-induced plastninogen actiyator
inhibitor 1 over-production. Blood Coagulation and
Fibrinolysis 6:133-137, 1995
CERIELLO A., GIACOMELLO R„ STEL G., MOTZ E.,
TABOGA C. TONUTTI L„ PIRISI M, FALLETI E.
BARTOLI
E.
Hyperglycemia-induced thrombin
formation in diabetes. The possibie role of oxidative
stress. Diabetes 44: 924-928, 1995
CERIELLO A., MOTZ E„ CAVARAPE A., LIZZIO S,
RUSSO A., QUATRARO A., GIUGLIANO D.
Hyperglycemia counterbalances the antihypertensive
effect of giutathione in diabetic patients: evidence linking
hypertension and glycemia through the oxidative stress
in diabetes mellitus. Journal of Diabetes Complications
11:250-255, 1997
CIUCHI E„ ODETTI R, PRANDO R. Relationship
between giutathione and sorbitol concentrations in
erythrocytes from diabetic patients. Metabolism45: 611613, 1996
CIUCHI E., ODETTI P., PRANDO R. The effect of
acute giutathione treatment on sorbitol level in
erythrocytes from diabetic patients. Diabetes Metabolism
23:58-60. 1997
CURCIO F., CERIELLO A. Decreased cultured
endothelial celi proliferation in high glucose medium is
reyersed by antioxidants: new insights on the
pathophysiological mechanisms of diabetic vascular
complications. In Vitro Celi Developmental Biology
28A: 787-790,1992
CURCIO F., PEGORARO I., DELLO RUSSO P..
FALLETI E„ PERRELLA G„ CERIELLO A. SOD and
GSH inhibit the high glucose-induced oxidative damage
and the PDGF Increased secrelion in cultured human
endothelial cells. Thrombolysis and Hemostasis: 74:
969-973, 1995
DI SIMPLICIO P„ DE GIORGIO L A , CARDAIOLI
E., LECIS R„ MICELI M, ROSSI R., ANICHINI R.,
MIAN M„ SEGHIERI G., FRANCON I. F. Giutathione,
giutathione utilizing enzymes and thloltransferase in
platelets of Insulin-dependent diabetic patients: relation
with platelet aggregalion and with microangiographic
complications.
European
Journal
of Clinical
Investigation 25: 665-669, 1995
DONNINI D., ZAMBITO A.M, PERRELLA G„ AMBESIIMPIOMBATO FS, CURCIO F. Glucose may induce celi
death through a free radical-mediated mechanism. Biochem
Biophys Research Communications 219: 412-417, 1996
JAIN S.K., McVIE R. Effect of gtycemic control, race and
duratlon of diabetes on reduced giutathione content in
erythrocytes of diabetic patients. Metabolism 43: 306-309,
1994
KAKKAR R., MANTHA S.V„ RADHI J.. PRASAD K„
KALRA J. Antioxidant defense system in diabetic kidney: a
time course study. Life Science 60: 667-679, 1997
KASHIWAGI A., ASAHINA T., NISHIO Y„ IKEBUCHI M.,
TANAKA Y, KIKKAWA R. SHIGETA Y. Glycation.
oxidative stress, and scayenger actiyity: glucose metabolism
and radical scavenger dysfunction in endothelial cells.
Diabetes 45: S4-S86, 1996
LOW P.A., NICKANDER K.K., TRITSCHLER HJ. The roles
of oxidalive stress and antioxidant treatment in experimental
diabelic neuropathy. Diabetes 46:S38-S42, 1997
MURAKAMI K., KONDO T., OHTSUKA Y„ FUJIWARA
Y„ SHIMANDA M, KAWAKAMI
Y. Impairment of giutathione metabolism in erythrocytes from
patients with diabetes mellitus. Metabolism 38: 753-758, 1989
RUDICH A., KOZLOVSKY N„ POTASHNIK R., BASHAN
N. Oxidant stress reduces insulin responsiveness in 3T3-L1
adipocytes. American Journal of Physiology 272: E935-E940,
1997
SUNDARAM R.K., BHASKAR A., VIJAYALINGAM S„
VISWANATHAN
M.,
MOHAN
R„
SHANMUGASUNDARAM K.R. Antioxidanl status and lipid
peroxidation in Type II diabetes mellitus with and without
complications. Clinical Science 90: 255-260, 1996
THORNALLEY P.J., McLELLAN A.C., LO T.W., BENN J„
SONKSEN P.H. Negative associalion between erythrocyte
reduced giutathione concentration and diabetic complications.
Clinical Science 91: 575-582,1996
VIJAYALINGAM
S.,
PARTHIBAN
A„
SHANMUGASUNDARAM K.R., MOHAN V. Abnormal
anlioxidant status in impaired glucose tolerance and noninsulin-dependent diabetes mellitus. Diabetic Medicine 13:
715-719, 1996
YOSHIDA K„ HIROKAWA J„ TAGAMI S„ KAWAKAMI
Y., URATA Y„ KONDO T. Weakened cellular scawnging
activity against oxidative stress in diabetes mellitus: regulation
of giutathione synthesis and efflux. Diabetologia 38: 201-210,
1995
99
Wirusowe zapalenie
wątroby typu A
Woda lub pożywienie
zanieczyszczone
fekaliami.
Fekalia są zakażone od
dwóch-trzech tygodni
przed do ośmiu dni od
wystąpienia żółtaczki.
Wirusowe zapalenie
wątroby typu B
Transfuzje zakażonej
krwi, kontakty
seksualne, wspólne igły.
Możliwe zakażenie
nienarodzonego dziecka
przez matkę.
Objawy
Pełnoobjawowe
zapalenie: zmęczenie,
bóle żołądka i jelit,
utrata apetytu, biegunka,
ściemnienie moczu i
żółtaczka.
Zdarza się
bezobjawowy przebieg
choroby.
Konwencjonalne
metody terapii
Wypoczynek w łóżku,
zwiększenie ilości
przyjmowanych
płynów.
Dostępna szczepionka.
Immunizacja
immunoglobuliną.
Do 200 tys.
Żółtaczka, zmęczenie,
bóle brzucha, bóle
stawów, utrata apetytu,
nudności i wymioty.
Może prowadzić do
marskości i nowotworu
wątroby. U większości
zarażonych nie rozwija
się chroniczna infekcja.
Zdarza się
bezobjawowy przebieg
choroby.
Interferon zmniejsza
szanse nawrotów
choroby i jest skuteczny
w 30-40 proc.
przypadków.
Dostępna szczepionka.
Drogi zakażenia
11
Wątroba i zapalenie wątroby
Hepatitis jest stanem zapalnym wątroby. W Ameryce Północnej dwoma głównymi typami
hepatitis są; alkoholowa (typ hepatitis indukowanej toksynami) oraz zakaźna (wirusowa),
zazwyczaj wywoływana przez wirusy typu A, B lub C.
Hepatitis indukowana toksynami
Hepatitis indukowana toksynami jest niezakaźną chorobą spowodowaną ekspozycją na
czynniki chemiczne, które uszkadzają wątrobę. Lista szkodliwych substancji jest dość
rozbudowana, ale nadużywanie alkoholu jest najczęstszą przyczyną hepatitis. Alkoholizm ma
tendencję do bycia chorobą przewlekłą, a długotrwały stan zapalny często prowadzi do
marskości (bliznowacenia).
Hepatitis zakaźna
W Ameryce Północnej zakaźne zapalenie wątroby jest najpowszechniej występującą ze
wszystkich poważnych chorób zakaźnych. Szacuje się, że rocznie ponad pół miliona
Amerykanów ma kontakt z tą chorobą. Biorąc pod uwagę rosnące rozpowszechnienie
stosunkowo nowego wirusa hepatitis C, liczba ta najprawdopodobniej będzie się powiększać.
Dokładny rachunek jest trudny, gdyż wiele przypadków ostrego zapalenia wątroby nie jest
diagnozowane i odnotowywane - choroba często nie wydaje się poważniejsza od grypy. Inne
wirusy i patogeny też mogą powodować zapalenie wątroby, ale nie tak często jak wirusy typy
A, B i C (porównaj: tabela 19).
Przebieg choroby jest zmienny. Może wahać się od całkowicie bezobjawowego do
śmiertelnego (u kilku procent chorych). Większość ludzi z zakaźnym zapaleniem wątroby
przez kilka tygodni cierpi na dolegliwości podobne do grypowych, w tym zmęczenie,
obolałość, lekką gorączkę, utratę apetytu, bóle brzucha, nudności i wymioty. Poważniejsze
przypadki wykazują żółtaczkę, ciemne zabarwienie moczu, jasne zabarwienie stolców,
swędzenie i zmienione stany umysłu, niekiedy przechodzące w śpiączkę. Większość pacjentów
zostaje w pełni wyleczona, ale u niektórych rozwija się chroniczna hepatitis, a nawet marskość.
Rozległość zapalenia wątroby określa, na ile źle narząd działa. Przy dysfunkcji
wątroby nie mogą być normalnie filtrowane i eliminowane toksyny, wspierane trawienie,
regulowany skład chemiczny krwi, pobierane i magazynowane składniki odżywcze oraz
przeprowadzane inne funkcje podtrzymujące życie. Rozległość dysfunkcji może być mierzona
za pomocą testów wątrobowych, pomiaru aktywności pewnych enzymów we krwi. Są one
czułymi wskaźnikami stanu zdrowia wątroby.
Terapia ostrego zapalenia wątroby odbywa się zwykle według ustalonego schematu dużo wypoczynku, dobre odżywianie i dużo płynów. Należy szczególnie uważać, aby choroba
nie nabierała szerszego zasięgu.
100
Liczba zakażeń
w ciągu roku
Od 150 do 300 tys.
Wirusowe zapalenie
wątroby typu C
Wspólne igły
podskórne, seks bez
zabezpieczenia,
transfuzje krwi sprzed
roku 1992.
Możliwe zakażenie
nienarodzonego dziecka
przez matkę.
Zazwyczaj przebiega
bezobjawowo.
Zmęczenie, bóle
brzucha i stawów,
utrata apetytu,
żółtaczka, nudności i
wymioty. Może
powodować chroniczne
uszkodzenia wątroby, w
tym marskość i
nowotwór.
Interferon. Jeśli nie jest
skuteczny, Rebetron
(kombinacja interferonu
i rybowiryny).
Szczepionka nie jest
dostępna.
Od 150 do 300 tys.
Tabela 19. Trzy główne typy wirusowego zapalenia wątroby
Przewlekła hepatitis
Niektóre przypadki hepatitis indukowanej toksynami przeobrażają się w przewlekłą hepatitis,
która stanowi poważniejszy problem. W chronicznych przypadkach przepisuje się steroidy lub
interferon. W obu przypadkach należy rozważyć, czy dobroczynne działanie na pewno
dominuje nad szkodliwymi efektami ubocznymi. W przypadku hepatitis wywołanej toksynami,
pacjent przede wszystkim musi zostać odizolowany od ich wpływu. Może to być wyzwaniem,
gdy w grę wchodzi alkohol.
Zapobieganie
Najlepszą metodą walki ze wszystkimi formami hepatitis jest zapobieganie - odpowiednie
warunki sanitarne i higiena, badania przesiewowe produktów krwiopochodnych, szczepienia,
unikanie toksyn, takich jak alkohol i leki podawane dożylnie oraz ograniczenie kontaktu
z zarażonymi wirusem i ich płynami ustrojowymi.
101
G S H w wątrobie
Hepatolodzy wiedzą, że GSH odgrywa w wątrobie kluczową rolę - jest w tym narządzie
najpowszechniej występującym antyoksydantem. Powiedzieliśmy już, że stężenie glutationu w
wątrobie jest wyższe niż w jakimkolwiek innym narządzie. Dzieje się tak, gdyż GSH
funkcjonuje jako substrat dla kluczowych procesów wątrobowej detoksykacji (porównaj:
rozdział 2).
W fazie I wątrobowej detoksykacji toksyny są przekształcane w formy rozpuszczalne
w wodzie. GSH jest kluczowy w fazie II, w której następuje neutralizacja lub koniugacja tych
produktów, i pomaga organizmowi pozbywać się jej produktów poprzez jelito grube lub nerki.
Jeśli któraś z tych faz jest z jakiegoś powodu zaburzona, toksyny będą akumulowały się
w organizmie i prowadziły do rozwoju chorób.
Od dawna wiadomo, że deficyt glutationu zawsze towarzyszy uszkodzeniom wątroby.
Gdy zapalenie wątroby jest wynikiem ostrego przedawkowania hepatotoksycznych leków,
takich jak acetaminofen (Tylenol, Atasol itp.), stosowana jest NAC (N-acetylocysteina) celem
szybkiego podniesienia poziomu GSH. Eliminuje to toksyczne produkty rozkładu
przedawkowanego leku. Niedobór GSH jest kluczowy, ponieważ przyczynia się on do dalszego
rozwoju choroby i może łatwo doprowadzić do powstania samonapędzającej się spirali.
Śmiertelność
10 tys. rocznie i wzrasta. Potroi się w ciągu następnych 10. lat
Rozpowszechnienie
4 min Amerykanów, cztery razy więcej niż AIDS
Procent chorych, u których rozwinie się chroniczne zapalenie wątroby
80 proc.
Procent chorych, u których rozwinie się marskość wątroby
20 proc.
Procent chorych, u których rozwinie się nowotwór wątroby
5 proc.
Powodzenie terapii interferonowej
20 proc.
Tabela 20. Hepatitis C: kilka ważnych liczb
ludziach z hepatitis C. Podnosząc u jednej z grup pacjentów poziom GSH za pomocą NAC,
wykazano, że działanie glutationu zostało wzmocnione.
Przypadek kliniczny
Gdy był młody, Roger wymagał licznych transfuzji krwi z powodu hemofilii,
zaburzenia krzepnięcia krwi. Jako młody dorosły miał wykonane testy
wątrobowe i okazało się, że cierpi na hepatitis C, pochodzącą prawdopodobnie
z zakażonej krwi. Obawiając się skutków ubocznych i ograniczonej skuteczności
leków przeciwwirusowych, wolał poddać się niekonwencjonalnej terapii, która
obejmowała ostropest (sylimaryna), kurkumę, kwas alfa-liponowy, metioninę,
N-acetylocysteinę, dożylne zastrzyki z glutationu oraz dietę ubogą w mięso,
unikanie alkoholu, acetaminofenu i papierosów. Odtąd wyniki jego testów
wątrobowych uległy normalizacji.
Wniosek
Wątroba jest największym i najbardziej skomplikowanym narządem naszego ciała. Jest ona w
oczywisty sposób powiązana z niezliczoną ilością czynników decydujących o zdrowiu
i chorobie. GSH jest podstawowym czynnikiem decydującym o prawidłowym funkcjonowaniu
wątroby. Niski poziom GSH aż się prosi o rozwój chorób zakaźnych i immunologicznych.
Wysoki poziom glutationu ma znaczenie ochronne.
Obniżona wątrobowa produkcja glutationu jest obserwowana w zwłóknieniu
alkoholowym, chorobach spowodowanych przez toksyny, wirusowej hepatitis, stłuszczeniu
wątroby, a nawet podczas starzenia. Wciąż prowadzone badania mają na celu zwiększenie
poziomu GSH jako próbę podtrzymania funkcji wątroby u tych pacjentów. Podejście to jest
testowane nawet w piorunującej niewydolności wątroby.
Alkoholicy z obniżonym poziomem glutationu są szczególnie podatni na uszkodzenie
wątroby. To zainspirowało naukowców do podjęcia prób leczenia alkoholowej choroby
wątroby za pomocą zwiększania poziomu GSH. Zarówno objawy kliniczne, jak i wyniki testów
wątrobowych poprawiały się po zastosowaniu tej metody.
GSH w leczeniu wirusowego zapalenia wątroby
N.S. Weiss i jego zespół z Max Planck Institute udowodnili przeciwwirusowe właściwości
NAC w ludzkich hodowlach tkankowych. C. Watanbe stwierdził, że niezdenaturowane białko
serwatki, naturalny prekursor GSH, jest skuteczne w zapobieganiu zaburzeniom funkcjonalnym
wątroby i poprawianiu parametrów immunologicznych u pacjentów z hepatitis B. Poprawa
trwała nawet po zakończeniu terapii, odzwierciedlając dfugoterminowość jej dobroczynnego
działania.
Metody terapii chronicznych przypadków hepatitis C są dalekie od doskonałości.
G. Barbaro i jego zespół z Włoch opisał systemowy spadek poziomu GSH u pacjentów
z hepatitis C, sugerując, że ten niedobór może tłumaczyć ich oporność na leczenie
interferonem. Zespół O. Beloąuiego potwierdził te obserwacje w badaniach prowadzonych na
102
103
PIŚMIENNICTWO
ANKRAH N.A., R1KIMARIJ T., EKUBAN FA,
ADDAE MM. Decreased cysteine and glutathione
levels: possible determinantę of Uver toxicity in
Ghanaian subjects. Journal of Int. Medical Research
22:171-176, 1994
BARBARO G„ DI LORENZO O., SOLOINI M., et al.
Hepatic glutathione deftciency in chronić hepatitis C:
ąuantitative evaluation in patients who are HIV positive
and HIV negative and correlations with plasmatic and
lymphocytic concentrations and with the activity of the
liver disease. American Journal of Gastroenterology 91:
2569-2573, 1996
BBLOOJJI O., PRIETO J., SUAREZ M., GIL B., QIAN
CH., GARCIA N„ CIVEIRA M.P. N-acetyl cysteine
enhances the response to interferon, in chronić hepatitis
C: a pilot study. Journal of Interferon Research 13: 279282,1993
BRESCI G., PICCINOCCHI M. BANTI S. The use of
reduced glutathione in alcoholic hepalopathy. Minerva
Medicine 82: 3-755, 1991
DENTICO P. VOLPE A., BLIONGI-ORNO R, et al.
Glutathione in the treatment of chronić fatty liver
diseases.
FARINATI F„ CARDIN R„ DE MARIA N„ et al. Iron
storage, lipid peroxidation and glutathione turnover in
chronić anti-HCV positive hepatitis. Journal of
Hepatology 22: 449-456, 1995
HARRISON P.M., WENDON J.A., GIMSON A.B.S.,
ALEXANDER GJM, WILLIAMS R. Improvement by
acetyleysteine of hemodynamics end oxygen transport in
fulminant hepatic failure. New England Journal of
Medicine 324: 1852-1857, 1991
JEWELL S.A., DI MONTE D, GENTILE A,
GUGLIELMI A, ALTOMARE E, ALBANO O.
Decreased hepatic glutathione in chronić alcoholic
patients. Journal of Hepatology 3: 1-6, 1986
104
LIEBER C.S. Susceptibility to alcohol-related liver injury.
Alcohol 2 (suppl): 315-326, 1994
LOGIUERCIO C, TARANTO D, VITALE LM, BENEDUCE
F., DEL VECCHIO, BLANCO C. Effect oflmer cirrhosis and
age on the glutathione concentration in the plasma.
erythrocytes and gastric mucosa. Free Radical Biology
Medicine 20: 483-488, 1996
MULDER T.P., JANSSENS A.R., D.E. BRUIN W.C., et al.
Plasma glutathione S-transferase alpha 1-1 levels in patients
with chronić liver disorders.
NARDI B.A., DEVITO R., CECCANTI M. High dose
glutathione in the therapy of alcoholic hopatopathy. Clinical
Ter. 136:47-51, 1991
PRESSMAN AH. The GSH Phenomenon. St. Martin's Press,
New York NY, 1997
MISCELLANEOUS. Proceedings of the ióth International
Congress ofNutrition. Montreal, PR514, 1997
SAVOLAINEN
PENTTILA A.,
GST Ml „nuli"
disease. Alcohol
1345, 1996
V.T., PJARINEN J., PEROLA M.,
KARHIJNEN PJ. Glutathione S-transferase
genotype and the risk of alcoholic Uver
Clinical Experimenral Research 20: 1340-
WATANABE
A.
OKADA
K.,
SRIMIZU
Y„
WARAEAYASHI H, HIGUCHI K., NIIYA K., KUWABARA
Y., YASU-YAMA T., ITO H„ TSUKISRIRO T., KONDO Y„
EMI N., KOHRI H. Nutritional therapy of chronić hepatitis by
whey protein (non-heated). 1 Med. 2000: 31(5-6):283-302
WATANABE A., HIGUCHI K., YASUMURA Y„ SHIMIZU
Y., KONDO Y., KOHRI H. Nutritional modulation of
glutathione level and cellular immunity in chronić hepatitis B
and C. Hepatology 24: pt2: 597A
WEISS L„ HILDT E., HOFSCHNEIDER PH. Anti-hepatitis B
virus activity of N-acetyl-L-cysteine (NAC): New aspects of a
well-established drug. Antiviral Research 32: 43-53, 1996
1 2 . AIDS
Rozprzestrzenianie się AIDS (ang. acąuired immune deficiency syndrome - zespół nabytego
niedoboru odporności) jest najpoważniejszym problemem zdrowotnym naszych czasów; na
całym świecie osiągnęło rozmiary epidemii. W wielu amerykańskich miastach i na świecie
AIDS jest główną przyczyną zgonów osób w przedziale wiekowym 25-45 lat. Dzięki
ogólnoświatowemu zasięgowi badań nad AIDS, w ciągu ostatnich kilku lat społeczność
naukowa zdobyła znaczącą wiedzę na temat samego wirusa i jego działania na układ
odpornościowy.
Ludzki wirus niedoboru odporności (HIV)
AIDS jest powodowane przez ludzki wirus niedoboru odporności (HIV), którego głównymi
ofiarami są limfocyty T - typ białych krwinek koniecznych do efektywnej odpowiedzi
immunologicznej. Istnieją trzy typy limfocytów T - cytotoksyczne, pomocnicze i supresorowe.
Komórki pomocnicze, sygnalizujące organizmowi obecność patogenu i tym samym
pozwalające na jego skuteczne zwalczenie, są niszczone przez HIV, w ten sposób nie dochodzi
do namnażania komórek bezpośrednio niszczących wirusy. Skutkuje to niedoborem
odporności. Wirus HIV nie zabija bezpośrednio, ale czyni swoją ofiarę bezbronną nawet wobec
najmniej zjadliwych zarazków.
Długoterminowe rokowania dla pacjentów cierpiących na AIDS powoli poprawiają
się, wiele także może wydarzyć się w najbliższym czasie. Przy dobrej opiece medycznej
wystąpienie najgorszych objawów może zostać opóźnione o całe lata i pacjent może prowadzić
normalne życie. Im więcej wiadomo o chorobie i jej rozprzestrzenianiu, tym skuteczniejsze
strategie terapeutyczne można wprowadzać. Cały świat ma nadzieję na znalezienie skutecznego
lekarstwa na AIDS w ciągu najbliższej dekady.
Wiele środków farmakologicznych i naturoterapeutycznych jest promowanych jako
potencjalne leki na AIDS, zarówno służące prewencji jak i terapii. Mają one różną skuteczność
oraz koszty uboczne - wiele leków farmakologicznych cechuje się wysoką toksycznością
i pomagając zwalczyć chorobę, wywiera jednocześnie ciężkie skutki zdrowotne i finansowe.
Z pewnością nie ma cudownego leku. Niektóre terapie pomagają, inne są ryzykowne. W
każdym razie terapia łączona jest bardziej efektywna, niż leczenie pojedynczym lekiem,
zazwyczaj więc pacjenci z AIDS stosują kilka leków naraz, czyli tzw. koktajle lekowe.
Najcięższe objawy choroby są wtórne względem samego AIDS. Ponieważ układ
immunologiczny został osłabiony, nie może we właściwy sposób odpowiadać na większość
typów infekcji. To te infekcje, nie HIV, są przyczyną choroby.
105
CHRONICZNY STAN ZAPALNY
w warunkach normy cytoklny prozapalne są
blokowane przez GSH, stymuluje to produkcje
utajonego wirusa
_l
STRES OKSYDACYJNY
niedobór anryoksydantów, uszkodzenie komórek
DYSFUNKCJA LIMFOCYTÓW T
( utrata limfocytów CD4)
INFEKACJE
OPORTUNISTYCZNE
zapalenie płuc, zapalenie
mózgu, biegunka, itp.
NIETYPOWE NOWOTWORY
mięsak Kaposiego
NIEDOŻYWIENIE
WYNISZCZENIE ORGANIZMU
W
j
al
Rys. 16. Normalna odpowiedź immunologiczna (po lewej stronie) i odpowiedź
immunologiczna u pacjentów z AIDS (po prawej)
Grupa badaczy kierowana przez M. Roederera odkryła, że poza innymi zmianami
natury biochemicznej, pacjenci z AIDS wykazują spadek stężenia glutationu we krwi o 30proc.
w porównaniu z poziomem kontrolnym. Zasugerowano, że ten niedobór może być
zaangażowany w rozwój typowego dla zakażenia HIV postępującego osłabienia układu
immunologicznego. Inni badacze przypisują GSH rolę w regulacji wydzielania cytokin
prozapalnych, które umożliwiają namnażanie wirusa HIV, a są hamowane właśnie przez
wysoki poziom glutationu. Wykazali to podnosząc poziom GSH za pomocą leków takich jak
NAC (N-acetylocysteina). Ten sam zespół w 1991 roku wykazał, że utrata limfocytów CD4
i CD8 koreluje z postępem choroby.
W 1992 roku, zespół z McGill University w Montrealu, kierowany przez dr. Gustavo
Bounousa, badał właściwości izołatów z białka mleka. Rozwinął metodę ekstrakcji, która
pozwalała na zachowanie właściwości białka koniecznych do podnoszenia poziomu GSH. To
specjalnie przygotowane bioaktywne białko zostało później opatentowane i nazwane
Immunocalem.
Dr. Bounous i jego współpracownicy wiedzieli, że podwyższony poziom GSH wydaje
się wzmacniać ludzki układ immunologiczny. Zgłębiając wiedzę na temat korelacji między
rozwojem HIV i niskim poziomem GSH, badali jego działanie u pacjentów z AIDS. Izolat
z białka mleka był im podawany jako suplement diety. W rezultacie uzyskano zahamowanie,
a czasem nawet cofnięcie wyniszczającego działania AIDS. Pacjenci wykazywali także wzrost
liczby limfocytów CD4 i obniżenie miana wirusa.
Dostępność naturalnych prekursorów GSH została entuzjastycznie przyjęta przez
społeczność naukową zajmującą się badaniami nad AIDS. Immunocal został zaprezentowany
w 1994 roku na Canadian Conference of HIV/AIDS przez Baruchela, OlWiera i Marka
Wainberga pełniącego obowiązki przewodniczącego International AIDS Research Association.
Dr. Luc Montaigner, współodkrywca HIV, zwrócił uwagę na obiecujące wyniki badań z
zastosowaniem Immunocalu podczas wykładu inauguracyjnego na The Tenth International
AIDS Conference w Japonii w 1994 roku.
Badania z zastosowaniem Immunocalu prowadzone przez Baruchela, Bounousa
i Golda zyskały finansowanie z Canadian HIV Trials Network; badania z udziałem wielu
ośrodków badawczych są w toku.
The Center for Disease Control (CDC) w Atlancie tak donosiło na swojej stronie
internetowej w lutym 1997 roku:
badania
laboratoryjne
wykazały, źe nowy koncentrat białek serwatki,
zwany
Immunocalem, może hamować replikację wirusa HIV, jednocześnie stymulując wytwarzanie
GSH, aminokwasu, który pomaga kontrolować wirusa. "
W pamiętnej pracy z 1997 roku Herzenberg jasno wykazał, że niedobór GSH jest
związany ze zmniejszoną przeżywalnością pacjentów z HIV. Poprawili oni przeżywalność
swoich pacjentów, podając im NAC (lek zwiększający poziom glutationu). Istnieje coraz
więcej dowodów na dobroczynne działanie podnoszenia poziomu GSH u pacjentów z AIDS,
zatem może ono przedstawiać dodatkową strategię terapii tej choroby.
Rola GSH w AIDS
Wiele uwagi poświęca się roli glutationu u pacjentów z AIDS. Choroba ta powoduje
przewlekłe zmiany zapalne i stres oksydacyjny. Prowadzi do zużycia glutationu i dysfunkcji
pomocniczych limfocytów CD4. Gdy komórki T tracą efektywność, pacjent staje się podatny
na infekcje oportunistyczne takie jak pewne typy zapalenia płuc, biegunki, kandidiozy
i nietypowe nowotwory - choroby, które u zdrowego człowieka są bez problemu zwalczane
przez układ odpornościowy. Niedobór odporności nabiera ogólnoustrojowego charakteru
i prowadzi do niedożywienia, wyniszczenia i śmierci.
106
107
CHRONICZNY STAN ZAPALNY
w warunkach normy cytokiny prozapalne są
blokowane przez GSH, stymukuje to produkcję
utajonego wirusa
STRES OKSYDACYJNY
niedobór antyoksydantów, uszkodzenie komórek
W
J
J
DYSFUNKCJA LIMFOCYTÓW T
(utrata limfocytów Cd4)
NIETYPOWE NOWOTWORY
miesak Karpsiego
skutki uboczne. Ze względu na wymioty i silne bóle głowy powodowane przez lek
Joan nie zgodziła się na zastosowanie takiej terapii u swojego synka. Bob, Joan
i Justin zaczęli przyjmować Immunocal. W ciągu tygodni kuracji zarówno mąż,
jak i żona zauważyli przyrost energii. Badania krwi przeprowadzone po
dziewięciu tygodniach wykazały wyraźne obniżenie miana wirusa oraz poprawę
liczebności leukocytów (białych krwinek) i specyficznych limfocytów CD4. Bob
powrócił do pracy, u Justina nie rozwinęły się objawy AIDS, a Joan zaczęła
myśleć o kolejnym dziecku, ale wyperswadowano jej ten zamiar.
Wniosek
AIDS atakuje układ immunologiczny i charakteryzuje się obniżonym poziomem glutationu
oraz ogólnym brakiem odporności na patogeny. W rzeczywistości, niedobór glutationu jest
skorelowany ze zmniejszoną przeżywalnością pacjentów z HIV. Badania naukowe dowiodły,
że uzupełnienie glutationu może zmniejszyć, a czasem nawet cofnąć wyniszczające skutki
AIDS. Pacjenci uczestniczący w tych badaniach często wykazywali zwiększoną liczebność
limfocytów CD4 i obniżone miano wirusa. Dzięki tym obserwacjom i im podobnym istnieje
nadzieja, że szerzej zakrojone badania powinny udowodnić, że suplementacja GSH może być
główną strategią komplementarnej terapii AIDS.
INFEKACJE
OPORTUNISTYCZNE
zapalenie płuc, zapalenie
mózgu, biegunka, itp...
•miiimiiiyii miummmmmmm
fi
NIEDOŻYWIENIE
WYNISZCZENIE ORGANIZMU
^F
J
Rys. 17. Znaczenie utraty GSH w AIDS
Przypadek kliniczny
Pierwszym członkiem trzyosobowej rodziny, u którego zidentyfikowano AIDS,
był ojciec Bob, u którego w wieku 44 łat rozwinęło się zapalenie płuc. Wkrótce u
jego żony Joan ujawniło się powiększenie węzłów chłonnych i niedługo potem
dodatni wynik testu na HIV. Następnie odkryto, że HIV-pozytywny jest także ich
dwuletni synek Justin, chociaż u niego choroba przebiegała bezobjawowo.
Pogorszenie stanu zdrowia Boba i Joan szybko postępowało i Bob wkrótce
musiał wskutek zmęczenia porzucić pracę. Oboje zaczęli przyjmować lek
przeciwwirusowy AZT, ale przerwali terapię ze względu na trudne do zniesienia
108
109
PIŚMIENNICTWO
BARUCHEL S., BOUNOUS G., GOLD P. Place for an
antioxidanl therapy in HIV infection. Oxidative Stress,
Celi AcIivation and Viral Infection C Pasąuier ed, 1994
BARUCHEL S., VIAU G„ OLIVIER R., BOUNOUS G.
Nutńceutical modulation of glutathione with a
humanized native milk serum protein isolate, Imtnunocal,
Appli-cation in AIDS and cancer in: Oxidative Stress in
Cancer, AIDS and Neuro-degenerative Diseases.
Institute Pasteur Editors Montagnier L. 01ivier R,
Pasąuier C Marcel Dekker, 1998
BARUCHEL S., WAINBERG M.A. The rok of
oxidative stress in disease progression in individuals
infected by HIV. Journal of Leukocyte Biology 52: 111114, 1992
BOUNOUS G., BARUCHEL S., FALUTZ J., GOLD P.
Whey proteins as a food supplement in HIV-seropositive
individuals. Clinical Investigative Medicine 16(3): 204209, 1993
BUHL R., JAFFE H.A., HOLROYD KJ, et al Systemie
GSH deficieney in symptom-free HIV seropositive
indwiduals. Lancet ii: 1294-1298, 1989
HARMSEN M.C., SWART P.J., DE BETHUNE M.P.,
PAUWELS R., DE CLERCQ E., THE TH, MEIJER
DKF Antiviral effects of plasma and milk proteins:
Lacloferrin shows potem acńvity againsl both human
immunodeficiency virus and human cytomegaloyirus
replication in vitro. The Journal of Infectious Diseases
172: 380-388, 1995
HERZENBERG L.A., D.E. ROSA S.C., DUBS J.G.,
ROEDERER M„ ANDERSON M.T., ELA S.W.,
DERESINSKI S.C., HERZENBERG L.A. Glutathione
deficieney is associated with impaired survival in HIV
110
disease. Proceedings of the National Academy of Science USA
94: 1967-1972,1997
KALEBIC T, KINTER A, POLI G, ANDERSON ME,
MEISTER A, FAUCI A Suppression of human immuno­
deficiency virus expression in chronically infected monocytic
cells by GSH. GSH ester, and N-acetylcysteine. Proceedings of
the National Academy of Science USA 88: 986-990, 1991
KAMBOKA M., OKADA Y., TOBIUME M., KIMURA T„
IKUTA K. Intraceflular glutathione as a possible direct
blocker of HIV Type l reyerse transcription. AIDS Research
and Human Retroviruses 12(17): 1635-1638, 1996
PALAMARA A.T., PERNO C.F., AOUARO $., BUE M.C.,
DINI L., GARACI E. Glutathione inhibits HIV replication by
acting at late stages ofthe virus life cycle. AIDS Research and
Human Retroviruses 12(16): 1537-1541, 1996
ROEDERER M., STAAL F.J.T., OSADA R, HERZENBERG
L.A., HERZENBERG L.A. CD4 and CDS T cells with high
intracellular glutathione levels are setecwely lost as the HIV
infection progresses. International Immunology 3(9): 993-937,
1991
ROEDERER M„ STAAL F.J., RAJU P.A., ELA ŚW.,
HERZENBERG L.A., HERZENBERG L.A. Cytokinestimulated human immunodeficiency virus replication is
inhibited by N-acetyl-L-cysteine. Proceedings of the National
Academy of Science USA 87: 4884-4888,1990
STAAL F.J.T., ELA ŚW., ROEDERER M., ANDERSON
M.T.,
HERZENBERG
L.A.,
HERZENBERG
L.A.
Glutathione deficien-cy & human immunodeficiency virus
infection. Lancet 339: 909-912, 1992.
VALLIS KA Glutathione deficieney & radiosensitivity in
AIDS patients Lancet 337: 918-919, 1991
13• Stwardnienie rozsiane (SM)
Stwardnienie rozsiane - SM -jest obecnie opisywane jako „wielki sprawca kalectwa (the great
crippler) osób dorosłych w młodym wieku". Zazwyczaj dotyka osoby w kwiecie wieku i jest
jedną z najstraszniejszych chorób degeneracyjnych układu nerwowego. Objawy SM są bardzo
zróżnicowane, zaczynając od pojedynczych ataków osłabienia kończyn i zaburzeń widzenia,
kończąc na nieustępujących zaburzeniach mowy, trudnościach w poruszaniu i zaburzeniach
innych, podstawowych funkcji życiowych.
SM dotyka różnych obszarów układu nerwowego, poprzez uszkodzenie mieliny - tłuszczowej
osłonki, izolującej włókna nerwowe, działającej podobnie jak plastikowa izolacja kabla
elektrycznego. Uszkodzenie to pozostawia blizny bądź złogi, powodujące zaburzenia
przewodnictwa elektrycznego w nerwie, niejednokrotnie uniemożliwiając przepływ impulsu
elektrycznego. Proces powstawania blizn zwany jest stwardnieniem. Rys 18 przedstawia proces
rozpadu osłonki mielinowej.
Zależnie od zajętych procesem chorobowym nerwów, pacjent może cierpieć
z powodu różnie zlokalizowanego osłabienia, sztywnienia, problemów ze wzrokiem,
zmniejszonej kontroli nad pęcherzem i jelitami oraz innych dolegliwości neurologicznych.
Ataki mogą być słabe, trwające zaledwie jeden do kilku dni, po których następują okresy
remisji, ale większość chorych wykazuje nawroty po kilku miesiącach, do roku. Nieliczni
wykazują gwałtowny przebieg choroby prowadzący szybko do niepełnosprawności.
Przyczyny SM do dzisiaj pozostają niejasne. Do dnia dzisiejszego powstało na ten
temat wiele teorii. Niektóre wskazują na czynniki środowiskowe i/lub genetyczne, a niektórzy
badacze wierzą, że pewne rodzaje wirusów mogą stanowić przyczynę bądź uważają SM za
chorobę autoimmunizacyjną - układ odpornościowy omyłkowo atakuje własne, zdrowe tkanki
organizmu. Inni badają rolę czynników dietetycznych lub narażenie na kontakt z toksynami,
takimi, jak ołów, rtęć, pestycydy i tlenek węgla. Jeszcze inna teoria rozważa rolę alergii.
Medycyna konwencjonalna w wypadku SM dysponuje tylko leczeniem objawowym,
niedającym możliwości pełnego wyleczenia choroby. Pewne grupy spośród leków nowej
generacji wykazują jednakowoż bardzo obiecujące działanie w obniżeniu częstości ataków
i zmniejszaniu tempa progresji choroby. Diety różnego rodzaju były wielokrotnie, szeroko
testowane, jednak bez jednoznacznych rezultatów. Choroba ta stawia wielkie wyzwanie
badaczom, ze względu na bardzo szerokie spektrum objawów, częste, spontaniczne poprawy
stanu pacjentów, a co za tym idzie brak - pewności co do skuteczności konkretnej terapii.
Stwardnienie rozsiane to jedna z grupy chorób układu nerwowego, zwanych
chorobami neurodegeneracyjnymi, która zawiera również chorobę Alzheimera, Parkinsona
i Stwardnienie zanikowe boczne - SLA, zwane też w USA chorobą Lou Gehriga. Chociaż
dokładne przyczyny tych chorób pozostają nadal nieznane, to wiele badań wskazuje na
znaczący udział wolnych rodników tlenowych i/lub niewystarczające działanie mechanizmów
antyoksydacyjnych w patogenezie tych chorób.
ni
Procesy oksydacyjne a stwardnienie rozsiane
Osłonki mielinowe, niszczone w przebiegu SM, utworzone są z lipidów, substancji wysoce
wrażliwych na uszkodzenia poprzez procesy peroskydacji lipidów, szczególnie agresywnego
typu procesów oksydacyjnych. Naszą główną, metaboliczną linię obrony stanowią GSH i SOD
(ang. super - oxide dismutase ) - dysmutaza ponadtlenkowa. Wykazano, że podniesienie
wydajności tych naturalnych systemów obronnych redukuje poziom uszkodzeń wynikłych ze
stresu oksydacyjnego.
Badania, mające ha celu wykrycie uszkodzeń wynikłych ze stresu oksydacyjnego
i produktów ubocznych oksydacji, wykazały wysoki poziom tych ostatnich u pacjentów z SM.
Pradlip Toshival i Edwin Zarling z Uniwersytetu Loyoli w Chicago poszli o krok dalej
w swoich badaniach - udało im się udowodnić, że poziom stresu oksydacyjnego jest
proporcjonalny do siły ataków SM.
Niektórzy autorzy, włączając S.M. LeVine z Uniwersytetu Kansas, sugerują, że
patologiczne procesy prowadzące do demielinizacji nerwów są możliwe, ponieważ układ
immunologiczny współpracuje z systemem generującym wolne rodniki, obecnym w osłonkach
mielinowych. To wyjaśnienie łączy w sobie dwie hipotezy opisujące SM - choroby
autoimmunizacyjnej i choroby powodowanej przez stres oksydacyjny. Opisuje on, jak podczas
procesu demielinizacji makrofagi (komórki układu odpornościowego, mające pełnić rolę
protekcyjną) wyszukują osłonki mielinowe i uwalniają związki chemiczne o silnym działaniu
(lipazy, proteinazy, H2O2 i inne). Te związki generują reakcje biochemiczne, skutkujące
wysokim poziomem stresu oksydacyjnego w miejscu uwolnienia.
Taka hipoteza pozwala wierzyć, że obniżenie poziomu odpowiedzi immunologicznej
lub, zminimalizowanie stresu oksydacyjnego może pomóc pacjentom z SM. Leki
immunosupresyjne (obniżające poziom odpowiedzi immunologicznej) wykazują bardzo
ograniczone działanie. To skłoniło badaczy do poszukiwania sposobów na zwiększenie
wydajności ochrony antyoksydacyjnej, spośród których modulowanie poziomu GSH wydaje
się być najbardziej obiecującą drogą.
Glutation a stwardnienie rozsiane
W licznych badaniach porównywano pacjentów z SM do osób zdrowych. Pośród wielu
parametrów badano między innymi poziom reaktywnych metabolitów (produktów ubocznych
procesów oksydacyjnych) i enzymów protekcyjnych, szczególnie GSH.
Włoska grupa, której przewodzi Vince Calabrese, pobierała próbki płynu mózgowordzeniowego (CSF). Analiza CSF to bardzo dobry wskaźnik metabolizmu mózgu. Odkryli oni
znacznie obniżone poziomy peroskydazy glutationowej w płynie mózgowo-rdzeniowym
pacjentów z SM. Wysunięto z tego wniosek, że w SM podstawowa aktywność
antyoksydacyjna ulega zmianom i stres oksydacyjny odgrywa rolę sprawczą.
112
NORMA
PATOLOGIA
Rys. 18 - Osłonki włókien nerwowych ulegają uszkodzeniom w SM
Inne badanie, koncentrujące się na CSF, zostało przeprowadzone przez Swedes G. Ronąuista
i G. Frithz'a, którzy przebadali próbki płynu od dużej liczby pacjentów, włączając w to tych
z udarami, padaczkami, nowotworami mózgu i SM. Płyn mózgowo - rdzeniowy od pacjentów
z SM był prawie całkowicie pozbawiony GSH.
Stanowi to kolejny dowód na udział zwiększonych poziomów wolnych rodników
i obniżenia poziomu GSH w rozwój SM. Helen Langemann w Szwajcarii przeprowadziła
badanie poziomu GSH w obrębie obszarów mózgu zajętych przez SM. Każdy z nich
wykazywał obniżenie poziomu glutationu.
Badacze pod kierownictwem I. Singha na Uniwersytecie Karoliny Południowej badali
zmiany w obrębie tkanek w stwardnieniu rozsianym. Uszkodzenie mieliny zachodzi w dużej
mierze na skutek uwalniania silnego czynnika zapalnego - cytokin. Cytokiny generują duże
ilości wolnych rodników, Traktowanie tkanki nerwowej NAC (N-acetylocysteiną), mające na
celu podniesienie poziomu GSH, chroni te tkanki przed procesami demielinizacji. Chemiczne
obniżenie poziomu GSH zwiększało poziom demielinizacji.
Selen a stwardnienie rozsiane
Wyniki niektórych badań sugerują, że niskie poziomy selenu w organizmie są związane
z rozwojem SM. Selen to kluczowy składnik peroksydazy glutationowej i niski poziom Se
w organizmie wpływa bezpośrednio na obniżenie wydajności GSH. Duńska grupa, pod
kierownictwem J. Maia, podawała wysokie dawki antyoksydantów pacjentom z SM. Preparat
składał się z 6 mg selenu, 2 g witaminy C, 480 g witaminy E. U pacjentów stwierdzano pewne
efekty uboczne, a aktywność peroksydazy glutationowej wzrosła pięciokrotnie w okresie
5 tygodni.
113
Podsumowanie
Badania nad SM są skomplikowane, głównie ze względu na okresy spontanicznej remisji
i nawrotów, czyniące chorobę nieprzewidywalną. Jest to również przyczyną wielkich trudności
w korelacji aktualnego stanu zdrowia pacjenta z jakimikolwiek działaniami terapeutycznymi.
Jeśli chce się osiągnąć istotność statystyczną wyników, to badania muszą obejmować setki
osób.
We wszystkich badaniach nasuwa się jednak konsekwentnie kilka obserwacji. Produkty
procesów oksydacyjnych pojawiają się w zwiększonych ilościach, a tempo tworzenia wolnych
rodników koresponduje z nasileniem ataku SM. Dodatkowo aktywność glutationu jest
wyraźnie obniżona w przebiegu choroby.
Stwierdzono mniejszy poziom uszkodzenia tkanek po zastosowaniu terapii
antyoksydantami i podnoszeniu poziomu GSH. Chociaż nie stanowi to ostatecznej,
przyczynowej terapii, to niektórzy autorzy sugerują, że obniżenie poziomu uszkodzeń
oksydacyjnych może pomóc pacjentom z SM, kładąc szczególny nacisk na obiecującą rolę
podniesionych poziomów GSH.
14
Choroby płuc
Jednym z najbardziej nieprzyjemnych objawów, jakich możemy doświadczyć, jest niemożność
złapania oddechu czyli duszność. Pacjenci opisują ten stan jako „za mało powietrza".
Wywołuje on łańcuch reakcji fizjologicznych i behawioralnych, w tym przyspieszenie akcji
serca, wzrost ciśnienia krwi oraz uwalnianie specyficznych hormonów, któremu towarzyszy
uczucie ogólnej paniki. Duszność jest wspólnym objawem wielu chorób układu oddechowego.
Tak samo jak jelita absorbują składniki pokarmowe do krwi, tak płuca są miejscem
wymiany zużytego powietrza na świeże. Ale jest podstawowa różnica między pożywieniem a
tlenem - tlenu nie możemy magazynować. W każdej chwili życia potrzebujemy tego
życiodajnego pierwiastka i, jeśli nie go nie otrzymujemy, umieramy w ciągu kilku minut.
Organizm natychmiast odpowiada na jakiekolwiek zaburzenia wymiany gazowej.
Ponad 30 milionów Amerykanów cierpi na przewlekłe choroby płuc. Dziesiątki chorób
atakują układ oddechowy. Pulmonologia (dział medycyny zajmujący się chorobami płuc) jest
bardzo obszerną i skomplikowaną gałęzią medycyny. Zajmuje się chorobami wrodzonymi,
takimi jak mukowiscydoza, nabytymi, takimi jak zapalenie oskrzeli, oraz problemami „na
własne życzenie", takimi jak palenie tytoniu. Znaczenie glutationu w układzie oddechowym nie
może zostać przecenione. Nie możemy omówić wszystkich schorzeń układu pokarmowego, ale
zajmiemy się następującymi:
Astma
Zwłóknienie płuc
Zapalenie oskrzeli, ostre i przewlekłe
Nowotwór
Przewlekła obturacyjna choroba płuc (COPD
Zapalenie płuc
Rozedma płuc
Ekspozycja na toksyny
Zespół niewydolności oddechowej dorosłych
Nadużywanie tytoniu
(ARDS)
Mukowiscydoza
Tabela 21. Powszechnie i nieco mniej powszechnie występujące schorzenia
omówione w tym rozdziale
Antyoksydanty i płuca
Stan zapalny płuc jest wspólny dla większości chorób płuc, niezależnie od tego, czy jest to
schorzenie ostre, jak ekspozycja na toksyny, czy chroniczne, jak mukowiscydoza. Astma,
zapalenie płuc czy zapalenie oskrzeli wszystkie prowadzą do stanów zapalnych. Wiele
tradycyjnie stosowanych leków próbuje je zmniejszać. Odpowiedź zapalna samego organizmu
wytwarza wolne rodniki. Antyoksydanty są więc coraz częściej używane jako uzupełnienie
konwencjonalnej terapii. Badacze P.E. Morris i G.R. Bernard zwracają uwagę na te
komplementarne metody terapii w artykule pt. „ Significance of glutatione in lung disease and
implications for therapy" [„Znaczenie glutationu w chorobach płuc i jego implikacje
terapeutyczne"], w którym zamieszczają liczne dowody na poparcie takich badań.
Równowaga między oksydantami a antyoksydantami jest w płucach bardzo delikatna.
Z różnych przyczyn poziom stresu oksydacyjnego w płucach jest wysoki. Po pierwsze, jako
centrum pobierania tlenu wytwarzają one ogromne ilości rodników tlenowych. Po drugie, białe
114
115
krwinki są szczególnie aktywne w wyściółce płuc, gdzie uwalniają wielkie ilości produktów
oksydacji, zarówno z powodu swojej wysokiej aktywności metabolicznej, jak i sposobu walki
z biologicznymi i chemicznymi „najeźdźcami". Na koniec, antyoksydanty obecne w płynie
wytwarzanym przez wyściółkę płuc odgrywają ważną rolę jako pierwsza linia obrony przed
zanieczyszczeniami powietrza, które są potężnym źródłem wolnych rodników.
Białe krwinki, przykładowo, gdy napotykają bakterie, uwalniają toksyczne substancje
takie jak nadtlenki. W tej biochemicznej walce białe krwinki i okoliczne tkanki używają GSH
do własnej obrony. Gdy poziom oksydantów staje się zbyt wysoki lub poziom GSH zbyt niski,
nieuniknionym tego skutkiem jest uszkodzenie tkanek. Pamiętajmy, że GSH jest
najważniejszym spośród wszystkich naturalnych antyoksydantów (porównaj: rozdział 1) i że
skutecznie wspiera egzogenne przeciwutleniacze takie jak witaminy C i E. W odróżnieniu od
glutationu, egzogenne antyoksydanty są pozyskiwane z zewnętrznego środowiska i są obce dla
organizmu, ale wspólnie z glutationem usuwają wolne rodniki.
Rys. 19. Astma powoduje zwężenie oskrzelików i ogranicza przepływ powietrza do pluć
Ogólnie, większość tkanek i narządów musi wytwarzać swój własny glutation
z prekursorów dostarczanych wraz z pożywieniem lub w postaci leków. Jednakże wyściółka
układu oddechowego, która zazwyczaj wymaga wysokiego poziomu GSH, może go
absorbować bezpośrednio. Wykorzystując tę niezwykłą zdolność, opracowano metodę
miejscowego stosowania GSH w aerozolu i jest ona z powodzeniem stosowana w leczeniu
wielu schorzeń, w tym zespołu niewydolności oddechowej dorosłych (ARDS), zwłóknienia
płuc i infekcji HIV. Co więcej, miejscowo stosowana NAC (Mucomist) jest od dawna
wykorzystywana w terapii mukowiscydozy.
Wiele zainteresowania budzą prekursory GSH podawane doustnie i dożylnie.
Publikuje się wiele prac na ten temat. Pulmonolodzy (lekarze od płuc) poświęcają coraz więcej
uwagi poziomowi GSH w płucach i terapeutycznemu zastosowaniu jego modulacji. O. Ortolani
i jego włoski zespół podali dożylnie GSH czterdziestu pacjentom oddziału intensywnej opieki
medycznej, którzy mieli problemy oddechowe, porównali ich wyniki z wynikami takiej samej
liczby nietraktowanych pacjentów i stwierdzili znaczący spadek poziomu stresu oksydacyjnego
u pierwszej grupy.
116
Badania z zakresu medycyny prewencyjnej przeprowadzili S. De Flora i jego zespół
badawczy z Institute of Hygiene and Preventive Medicine, University of Genoa. Pacjentom
przez miesiąc, w sezonie grypowym, podawano NAC w postaci doustnych tabletek lub
placebo. Chociaż liczba osób zarażonych wirusem była taka sama w obu grupach, to pacjenci
otrzymujący NAC mieli niższą gorączkę i mniej dokuczliwe objawy.
Astma
Astma oskrzelowa powoduje zwężenie oskrzelików (dróg oddechowych). Rys. 19 przedstawia
tchawicę i płuca oraz przekrój przez normalne i zwężone drogi oddechowe (oskrzeliki). Astma
jest zawsze nieprzyjemna, a czasem nawet śmiertelna. Intensywność ataków astmy jest
zróżnicowana, ale wszystkie one charakteryzują się uczuciem ściskania w klatce piersiowej,
dusznością, niepokojem, kaszlem i świszczącym oddechem. Chociaż astma jest odwracalna
i występuje okresowo, to ma tendencję do nawrotów i jest generalnie uważana za schorzenie
przewlekłe. Jest jedną z najczęstszych przyczyn pobytów na zwolnieniach lekarskich
i hospitalizacji dzieci w wieku szkolnym, wśród których jest najczęstsza. Obecnie dotyka 15
milionów Amerykanów, a zachorowalność wykazuje tendencję zwyżkową.
Astma występuje z różną częstotliwością i może być wywoływana przez bardzo różne
czynniki, w tym alergeny (czynniki, które indukują odpowiedź alergiczną). Do czynników
powodujących astmę należą: kurz, pyłki kwiatowe, złuszczony naskórek lub sierść zwierząt,
pierze, pewne pokarmy i leki, infekcje wirusowe, stres emocjonalny, stany niepokoju,
a niekiedy nawet wysiłek fizyczny. Mięśnie ścian oskrzelików obkurczają się, ich ścianki
grubieją, a przepływ powietrza zostaje zablokowany przez śluz, w wyniku czego powietrze
zostaje uwięzione w najgłębiej położonych drogach oddechowych (pęcherzykach płucnych).
Świszczący oddech jest powodowany przez utrudniony przepływ powietrza przez zwężone
drogi oddechowe. W najcięższej postaci astmy oddychanie staje się niemożliwe i pacjent się
dusi.
Osoby cierpiące na astmę powinny podjąć wysiłek zidentyfikowania i unikania
czynników wywołujących u nich ataki, niezależnie od tego, czy mają one podłoże alergiczne,
infekcyjne, toksyczne czy emocjonalne. Powinni także zapobiegawczo przyjmować leki - leki
przeciwhistaminowe oraz chromoglikan sodowy, które służą zminimalizowaniu skutków
odpowiedzi alergicznej. Gdy atak już się zaczął, potrzebne są inne leki, które rozluźnią mięśnie
ścian oskrzelików. Są one nazywane lekami rozszerzającymi oskrzela i są zazwyczaj
stosowane w postaci substancji wziewnych, takich jak salbutemol czy albuterol. W użyciu są
także wziewne lub doustne sterydy. Ograniczają one obrzęki i stan zapalny ścian oskrzelików.
W każdym wypadku, jeśli atak już się zaczął, terapia musi być natychmiastowa i bardzo
agresywna. Im dłużej trwa atak, tym poważniejsze są jego skutki i tym są trudniej odwracalne.
Nie ma więc czasu do stracenia.
Od dawna sądzono, że niski poziom glutationu i peroksdazy glutationowej odgrywa
rolę w powstawaniu i rozwoju astmy. W wielu pracach dotyczących astmatyków opisano
u nich nieprawidłowy poziom GSH w czerwonych krwinkach, białych krwinkach, surowicy,
płytkach krwi i płynie opłucnej. Istnieje bezpośrednia korelacja między niskim poziomem GSH
a nasileniem ataku astmy.
Czynniki pokarmowe, środowiskowe i genetyczne, które osłabiają działanie
antyoksydantów w płucach, zwiększają ryzyko astmy. Związek między poziomem
przeciwutleniaczy a astmą obserwowano w stanach o podwyższonej aktywności wolnych
rodników, takich jak zatrucie ołowiem, nadmierne magazynowanie żelaza, niedobór
dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej, jak również niski poziom witamin C i E oraz selenu
(składnika peroksydazy glutationowej).
Pulmonolog dr. Carol Trenga przedstawił ostatnio na zjeździe American Lung
Association koktajl antyoksydantów, który pomaga astmatykom szczególnie wrażliwym na
117
zanieczyszczenie powietrza. Europejscy lekarze od dawna stosowali prekursory GSH w terapii
astmy, szczególnie jako środki mukolityczne (rozrzedzające flegmę). W badaniach
przeprowadzonych metodą podwójnej ślepej próby testowano leki rozszerzające oskrzela
osobno lub łącznie z NAC. U grupy przyjmującej NAC (prekursor GSH) następowała większa
poprawa funkcjonowania płuc niż u grupy kontrolnej.
Przypadek kliniczny
Jean-Pierre, analityk finansowy, przez całe życie cierpiał na alergie i astmę.
Szczególnie źle było latem i często w sierpniu musiał na kilka tygodni opuszczać
Montreal, w którym mieszkał na stałe, aby uciec przed sezonem sprzyjającym
alergiom. Wczesnym latem rozpoczął terapię, w skład której wchodziły NAC (Nacetylocysteina), L-cysteina, selen, kwas alfa-liponowy, multiwitaminy i ziele
pokrzywy (Urtica dioica). W tym sezonie tylko dwa lub trzy razy w tygodniu,
zamiast dwa-trzy razy dziennie jak dotychczas, musiał używać inhalatora
(Ventolin, salbutemol, lek rozszerzający oskrzela) i do minimum ograniczył
przyjmowanie łęków przeciwhistaminowych. Zaryzykował nawet wycieczkę na
camping ze swoją dziewczyną.
Zapalenie oskrzeli, rozedma płuc i COPD
Zapalenie oskrzeli jest stanem zapalnym lub niedrożnością oskrzeli, które czasem
rozprzestrzenia się na oskrzeliki (miejsce rozwoju astmy). W pewien sposób przypomina
astmę, ich wspólnym objawem jest duszność, mokry kaszel, uczucie dyskomfortu w klatce
piersiowej, a czasami także świszczący oddech. Zapalnie oskrzeli występuje w dwóch różnych
formach - ostrej i przewlekłej. Różnią się one od siebie w istotny sposób.
Ostre zapalenie oskrzeli jest prawie zawsze wywoływane przez infekcję wirusową lub
bakteryjną. Kaszel, ból w klatce piersiowej, gorączka i dreszcze są najbardziej typowymi
objawami. U zdrowego człowieka zazwyczaj jest to krótkotrwałe schorzenie, które mija, jak
tylko infekcja zostanie pokonana. Jeśli infekcja jest spowodowana przez bakterię lub
mykoplazmę, potrzebne mogą być antybiotyki. Czasami stan zapalny się utrzymuje, pozostaje
kaszel, który może trwać nawet kilka tygodni. W takim przypadku często są przepisywane
wziewne sterydy.
Podobnie jak rozedma płuc (opisana poniżej), chroniczne zapalenie oskrzeli jest
chorobą postępującą, wymagającą stałej opieki lekarskiej. Chociaż może się zaostrzać w
wyniku chorób infekcyjnych, chroniczne zapalenie oskrzeli jest najczęściej powodowane przez
długotrwałą ekspozycję na czynniki drażniące płuca - toksyny, alergeny i nawracające ostre
zapalenie oskrzeli. Najpowszechniejszą przyczyną przewlekłego zapalenia oskrzeli jest dym
papierosowy.
Płuca narażone na dym papierosowy podlegają kilku procesom patologicznym.
Jednym z najpoważniejszych jest dysfunkcja lub utrata rzęsek wyściełających drogi
oddechowe. Rzęski są mikroskopijnymi włoskopodobnymi strukturami, które wychwytują
i usuwają kurz, śluz i inne resztki zalegające w drogach oddechowych. Jeden haust dymu
papierosowego może je skutecznie sparaliżować, zwiększając szanse na uszkodzenia i infekcje
płuc.
W miarę rozwoju przewlekłego zapalenia oskrzeli spada zdolność płuc do wymiany
gazowej. Aby skompensować upośledzenie funkcji płuc, wzrasta zapotrzebowanie na energię,
mięśnie klatki piersiowej pracują ciężej i serce szybciej pompuje krew. To z kolei prowadzi do
wtórnych chorób, takich jak nadciśnienie płucne, niewydolność serca i rozedma płuc.
118
Rozedma płuc rozwija się bardzo powoli i zazwyczaj jest wynikiem wcześniejszych
chorób płuc. Typowymi jej objawami są chroniczny kaszel i duszność. Chociaż czasem jest
powodowana przez czynniki dziedziczne, zagrożenia środowiskowe, przewlekłą astmę lub
przewlekłe zapalenie oskrzeli, to najczęściej jest wynikiem wieloletniego nałogowego palenia
tytoniu. W Ameryce Północnej rozedma płuc jest najpowszechniejszą przyczyną zgonów
spowodowanych chorobami układu oddechowego.
Rozedma płuc wykazuje wiele wspólnych objawów z przewlekłym zapaleniem
oskrzeli. W rzeczywistości te dwie choroby zazwyczaj w pewnym stopniu się ze sobą
zazębiają. Zazwyczaj są klasyfikowane razem pod nazwą COPD (przewlekła obturacyjna
choroba płuc). Jednakże różnią się anatomicznie. Rozedma płuc jest skutkiem nieodwracalnego
uszkodzenia pęcherzyków płucnych (drobniutkich zbiorniczków, w których odbywa się
wymiana gazowa). Pęcherzyków płucnych są miliony jak bąbelków w wannie z płynem do
kąpieli. Rozedma powoduje, że pęcherzyki płucne pękają jeden po drugim, a potem łączą się w
mniej liczne większe pęcherzyki. W wyniku tego ich całkowita powierzchnia zmniejsza się
i zmniejsza się też ilość powietrza, jaka może być wymieniana w trakcie pojedynczego
oddechu.
Dobrze wiadomo, że większość chorób płuc charakteryzuje się osłabieniem
aktywności antyoksydantów i zaburzeniem działania enzymów zależnych od glutationu. Biorąc
to pod uwagę, grupa francuskich badaczy postanowiła sprawdzić, czy pomiar poziomu GSH
może pozwolić na prognozowanie predyspozycji do zapadania na choroby płuc. Badano
pacjentów pod kątem braku genu GSTMi kodującego specyficzny enzym glutationowy. Gen
ten nie występuje u 47proc. populacji Francuzów. Stwierdzono, że gen ten nie występował
u 66proc. nałogowych palaczy z chronicznym zapaleniem oskrzeli o umiarkowanym natężeniu
i u 71 proc. nałogowych palaczy z ciężką postacią przewlekłego zapalenia oskrzeli.
Wywnioskowano, że czynniki osłabiające funkcjonowanie GSH - w tym przypadku czynnik
dziedziczny - zwiększają ryzyko problemów ze strony układu oddechowego.
Inne badania wykazały, że pacjenci z COPD są bardzo wrażliwi na niski poziom GSH
nawet po bardzo niewielkim wysiłku fizycznym, co dowodzi, że dochodzi u nich do
poważnych zaburzeń równowagi glutationowej i że bardzo ważne jest utrzymanie
odpowiednich rezerw GSH.
N.C. Hansen i jego zespół z Odense University w Danii metodą podwójnej ślepej
próby przeprowadzili badania dotyczące ogólnego dobrostanu pacjentów z łagodnym
przewlekłym zapaleniem oskrzeli. Podczas zimowych miesięcy podawali pacjentom NAC lub
placebo. Grupa przyjmująca NAC miała dużo lepszy wynik GHQ (ang. generał health
ąuestionnaire - ankieta ogólnego stanu zdrowia). Kilka innych zespołów naukowych badało
wykorzystanie NAC jako środka zapobiegawczego. Chociaż NAC znacząco nie zmniejszyła
częstotliwości ataków ostrego zapalenia oskrzeli, znacznie obniżyła ich natężenie, co zostało
oszacowane na podstawie samych objawów oraz długości okresów przebywania na zwolnieniu.
W rozległych badaniach obejmujących ponad dwa tysiące pacjentów, K.P. Volkl i B.
Schneider z Hanover Medical School w Niemczech wykazali, że użycie NAC wyraźnie
łagodziło objawy i poprawiało funkcjonowanie płuc. Czterotygodniowe badania obejmowały
pacjentów z ostrym i przewlekłym zapaleniem oskrzeli, astmą oskrzelową i rozedmą płuc.
Wszystkie te grupy wykazywały podobną poprawę stanu zdrowia.
Palenie tytoniu i GSH
Nie ma żadnych wątpliwości, że palenie tytoniu jest głównym czynnikiem ryzyka w przypadku
chronicznego zapalenia oskrzeli, rozedmy płuc, COPD, nowotworów i chorób
sercowonaczyniowych. Jednym z mechanizmów, w wyniku których dym papierosowy szkodzi
organizmowi, jest wzrost poziomu stresu oksydacyjnego w płucach.
119
Pojedynczy haust dymu papierosowego zawiera miliardy wolnych rodników i może
dosłownie „wypalić" antyoksydanty. Ale nie to jest najgorsze. Znacznie poważniejszym źródłem
wolnych rodników jest stres oksydacyjny spowodowany reakcją zapalną powstającą w odpowiedzi
na palenie. Całokształt uszkodzeń oksydacyjnych spowodowanych przez dym papierosowy
bezpośrednio koreluje ze stopniem uszkodzenia płuc, osłabieniem ich zdolności oddechowej,
zachorowalnością i śmiertelnością poszczególnych pacjentów.
Farmakolodzy pracują nad wykorzystaniem GSH podawanego drogą wziewną
w zapobieganiu powstawaniu i rozwojowi rozedmy płuc u palaczy. Jako prekursor GSH, NAC budzi
podobne zainteresowanie. Badania prowadzone metodą podwójnej ślepej próby dowiodły, że palacze
przyjmujący NAC wykazywali zwiększoną zdolność do oczyszczania dróg oddechowych
z zalegających w nich zanieczyszczeń.
R.B. Balansky z Institute of Hygiene and Preventive Medicine we Włoszech eksponował
szczury na wysokie stężenie dymu papierosowego. Prowadziło to do spadku masy ciała, uszkodzenia
dolnych odcinków dróg oddechowych, stanów zapalnych wyściółki oskrzeli i oskrzelików,
uszkodzeń pęcherzyków płucnych, rozedmy płuc, nieprawidłowego funkcjonowania białych krwinek
i zmian przednowotworowych. U szczurów, które codziennie otrzymywały NAC, zmiany
patologiczne były znacznie mniejsze, co dowodzi ochronnego działania GSH przeciwko
uszkodzeniom płuc i powstawaniu nowotworu.
Palacze są także bardziej podatni na rozwój infekcyjnego zapalenia oskrzeli i zapalenia płuc.
Przewlekłe zapalenie płuc u palaczy prowadzi do zwiększonego zasiedlenia przez bakterie. Terapia
NAC zmniejsza zarówno częstotliwość zapadania na infekcje, jak i zjadliwość bakterii.
Zespół niewydolności oddechowej dorosłych (ARDS)
ARDS to ostra, zagrażająca życiu, niewydolność oddechowa spowodowana uszkodzeniem
płuc. Prowadzi do pogłębionej duszności, obrzęku płuc (nagromadzania się cieczy w płucach)
i hipoksemii (niedostatecznego wysycenia krwi tlenem). Ten powszechnie występujący stan
zagrożenia życia jest powodowany przez różne ostre procesy, które bezpośrednio lub pośrednio
uszkadzają płuca. Należą do nich: bakteryjne i wirusowe zapalenie płuc, zakrztuszenie treścią
żołądkową, wdychanie toksyn, bezpośredni uraz klatki piersiowej, sepsa (infekcja
ogólnoustrojowa), głęboki szok krążeniowy, przytopienie i wiele innych czynników. Nawet
przy zastosowaniu właściwej terapii współczynnik przeżywalności wynosi zaledwie około
50proc. Długoterminowe powikłania obejmują rozwój zwłóknienia płuc.
ARDS jest bardzo skomplikowanym procesem zapalnym, w przypadku którego obrzęk
jest tylko jednym z aspektów. Dawniej leczono tę chorobę za pomocą agresywnej terapii
kortykosterydami, z powodu ich dobrze znanych właściwości przeciwzapalnych. Niestety,
losowo przeprowadzone próby wykazały, że steroidy są stosunkowo mało skuteczne w terapii
ARDS. Poszukuje się więc bardziej użytecznych metod leczenia.
Z kilku względów u pacjentów z ARDS występuje wysoki poziom stresu
oksydacyjnego i - w konsekwencji - obniżenie poziomu glutationu i innych antyoksydantów.
Jedną z przyczyn tego zjawiska może być uwalnianie wolnych rodników w miejscu urazu przez
endotoksyny. Endotoksyny są produkowane przez pewne bakterie, ale uwalniane dopiero po
ich śmierci. Jednakże większość stresu oksydacyjnego pochodzi prawdopodobnie ze stanu
zapalnego. Niektóre białe krwinki (neutrofile) są bardzo aktywne w miejscach występowania
zapalenia, produkując ogromne ilości reaktywnych form tlenu, takich jak wolne rodniki
tlenowe, nadtlenek wodoru, tlen singletowy i inne.
Wiedząc, że ARDS towarzyszy poważne zakłócenie równowagi między oksydantami
a antyoksydantami oraz niedobór GSH, wielu badaczy zwróciło uwagę na NAC. G.R. Bernard
i jego zespół z Vanderbilt University badali użyteczność dożylnego podawania NAC. Zarówno
eksperymenty laboratoryjne, jak i badania kliniczne wykazały zwiększenie dostawy tlenu,
poprawę elastyczności płuc oraz złagodzenie objawów rozedmy płuc. Podawanie pacjentom
120
innego prekursora GSH - OTZ (procysteiny) - przyniosło podobne efekty oraz skróciło czas
trwania uszkodzeń płuc.
W szerszych badaniach, prowadzonych metodą podwójnej ślepej próby przez zespół
P.M. Sutera z University of Geneva, NAC podawano dożylnie pacjentom z oddziału
intensywnej opieki medycznej. W porównaniu z grupą kontrolną pacjenci traktowani NAC
wykazywali znaczącą poprawę natlenienia krwi i przez krótszy czas korzystali z pomocy
respiratora.
Zwłóknienie płuc
Zwłóknienie płuc jest niespecyficznym schorzeniem, w którym płuca bliznowacieją
w odpowiedzi na uszkodzenia. Prowadzi to do zesztywnienia płuc i trudności w oczyszczaniu
ich z wydzieliny. Utrudnia także wymianę gazową. Do jego przyczyn należą infekcje
bakteryjne, wirusowe i grzybicze oraz wdychane toksyny, pyły (organiczne i nieorganiczne)
i związki chemiczne. Czasem też do płuc może dostać się treść żołądkowa. Inne choroby
rzadziej przyczyniają się do zwłóknienia płuc, mogą to być pewne schorzenia
autoimmunologiczne (błędna odpowiedź immunologiczna na prawidłowe procesy), sarkoidoza
(systemowe schorzenie zapalne) lub choroby kolagenowo-naczyniowe (reumatoidalne
zapalenie stawów, toczeń, guzkowate zapalenie tętnic, twardzina i zapalenie skórnomięśniowe). Choroba ta często jest niepożądanym skutkiem radio- lub chemioterapii.
Standardowe metody terapii przynoszą ograniczone efekty.
Stres oksydacyjny odgrywa ważną rolę jako przyczyna i warunki wielu typów
zwłóknienia płuc. J. Behr i jego zespół pulmonologów z University of Munich badali to
zjawisko zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i u pacjentów ze zwłóknieniem płuc.
Ponieważ zwłóknienie płuc jest chorobą zapalną, leczenie obejmowało terapię mającą na celu
supresję odpowiedzi zapalnej. Po zastosowaniu NAC poprawiło się funkcjonowanie płuc u
pacjentów i spadł poziom produktów uszkodzeń oksydacyjnych. Używając NAC w postaci
aerozolu, Z. Borok z NIH (National Institute of Health) przywrócił u pacjentów ze
zwłóknieniem płuc równowagę między oksydantami a antyoksydantami. Zarówno NAC, jak
i GSH w aerozolu okazały się skuteczne w tej sytuacji. To oczywiste, zarówno podawana
doustnie, jak i wdychana NAC może skutecznie podnosić poziom GSH w płucach.
W zwłóknieniu płuc fibroblasty, komórki po części odpowiedzialne za bliznowacenie
tkanek, rozrastają się i zwiększają swoją aktywność. W przypadku hodowli tkankowych tych
komórek wykazano, że w obecności GSH ich wzrost ulega zahamowaniu, co sugeruje, że GSH
mógłby spowalniać rozwój zwłóknienia płuc.
Przypadek kliniczny
Mając prawnicze wykształcenie zdobyte w ojczystej Francji, Nona aktywnie
zaangażowała się w prowadzenie interesów i działalność filantropijną w
Kanadzie. Była 41-letnią matką trojga dzieci cierpiącą na chorobę Hodgkina,
wymagającą zarówno chemio-, jak i radioterapii. Chociaż terapia ta wyleczyła
ją z choroby Hodgkina, doprowadziła do zwłóknienia lewego płuca. Nona
musiała wycofać się z interesów, gdyż pogłębiały się jej problemy oddechowe.
Skończyła w domu, korzystając z butli z tlenem i wielu leków. Pomimo wszelkich
zastosowanych sposobów leczenia, wyniki jej testów wydolności płuc wciąż się
pogarszały. Po sześciu tygodniach przyjmowania Immunocalu w dawce 20
gramów dziennie ponownie udała się do swojego pulmonologa, twierdząc, że
znów może oddychać. Sądząc, że może to być efekt placebo, lekarz powtórzył jej
121
testy wydolności płuc, które wykazały, że Nona powróciła do 90proc. normy.
Aby wykluczyć inne możliwości, wycofano Immunocal. Stan Nony znów się
pogorszył- Po trzech tygodniach ponownego przyjmowania Immunocalu testy
wydolności płuc powróciły do 95proc. normy. Nona przyrzekła sobie, że już
nigdy nie zaprzestanie przyjmowania Immunocalu.
i suplementy o działaniu antyoksydacyjnym. Jego rodzice nauczyli się, jak w
domu podawać mu przez maskę terapeutyki w aerozolu. Używał Mucomystu
(N-acetyłocysteiny) zarówno doustnie, jak i w postaci rozpylonej (przez
maskę). Powrócił do drużyny, choć początkowo był tylko zawodnikiem
rezerwowym.
Mukowiscydoza
Wniosek
Mukowiscydoza atakuje wiele organów, ale przede wszystkim płuca. Nazwa choroby pochodzi
od kleistego śluzu zalegającego nosie, gardle, drogach oddechowych i jelitach chorych.
W Ameryce Północnej mukowiscydoza jest jedną z najpowszechniej występujących chorób
dziedzicznych i dotyka ok. 30 tysięcy osób. Chorzy dożywają wieku około 28 lat, zależnie od
stopnia zaawansowania objawów płucnych.
Mukowiscydoza jest najczęściej klasyfikowana jako schorzenie gruczołów
egzokrynnych (wydzielania zewnętrznego), pierwotnie atakuje trzustkę, gruczoły potowe
i produkcję śluzu w płucach. Schorzenie wydaje się być spowodowane dziedzicznym defektem
w genie odpowiedzialnym za sekrecję pewnych cieczy z tych gruczołów.
Choroba zazwyczaj ujawnia się we wczesnym okresie życia. Dzieci z mukowiscydoza
mają częste problemy trawienne, gdyż trzustka nie produkuje soków trawiennych
w dostatecznej ilości. Prowadzi to do złego wchłaniania składników pokarmowych
i niedożywienia. Dzieci z mukowiscydoza tracą ogromne ilości soli przez skórę i mogą się
obficie pocić. Płuca wydzielają bardzo gęsty (lepki) śluz, który może zatykać drogi oddechowe,
powodując kaszel, świszczący oddech i nawracające infekcje płuc. Kluczową sprawą jest
wszechstronne i intensywne leczenie przez specjalistów od pielęgnacji, żywienia, fizjoterapii
i terapii oddechowej.
Dr. Larry Lands, dyrektor kliniki mukowiscydozy na McGill University w Montrealu,
wykazał, że centralną rolę w przebiegu mukowiscydozy odgrywa stan zapalny, który zawsze
poprzedza infekcję płuc, i że infekcja płuc prawie nieuchronnie następuje po poważnym stanie
zapalnym. Ciągnący się stan zapalny powoduje jeszcze głębszy niedobór GSH i innych
antyoksydantów i powstaje błędne koło.
W przypadku mukowiscydozy następuje znaczący spadek poziomu GSH w płynie
wyściółki płuc, a także w surowicy krwi, czerwonych krwinkach i innych tkankach. Powoduje
to niedobór GSH w całym organizmie wynikający z narastającego stresu oksydacyjnego.
Pacjenci z mukowiscydoza są narażeni na większe ryzyko obniżenia poziomu
antyoksydantów z powodu problemów z trzustką, które prowadzą do zaburzeń trawiennych
i złego wchłaniania niezbędnych składników odżywczych. Wielu naukowców bada możliwość
wykorzystania antyoksydantów w terapii mukowiscydozy, wśród nich zespół Landsa, który
bada Immunocal, prekursor GSH pochodzący z białka serwatki.
NAC w postaci aerozolu jest od dawna stosowana u pacjentów z mukowiscydoza jako
środek mukolityczny. W ten sam sposób może być stosowana w terapii astmy, zapalenia
oskrzeli, COPD, rozedmy płuc, zapalenia płuc i innych schorzeń, w których gęsta wydzielina
zaburza funkcjonowanie płuc.
Imponująca liczba badań dowiodła kluczowego znaczenia GSH i innych antyoksydantów we
wszystkich opisanych powyżej chorobach płuc. W odróżnieniu od większości tkanek, płuca
mogą bezpośrednio absorbować sam GSH, nie muszą wytwarzać go z dostarczanych
prekursorów. Istnieje wiele sposobów podnoszenia poziomu GSH w komórkach, w tym
doustne, dożylne i inhalacyjne. W ciągu kilku następnych lat powinniśmy zaobserwować
wzrost
wykorzystania
tych
produktów
celem
podnoszenia
poziomu
GSH
u pacjentów w stanie ostrym, przewlekłym i krytycznym.
Przypadek kliniczny
Ośmioletni Zach, pacjent z mukowiscydoza, kochał baseball. Był mniejszy od
swoich rówieśników, ale to ataki duszności i nawracające problemy
oddechowe, nie wzrost, nie pozwalały mu dołączyć do drużyny. Zach zwrócił
więcej uwagi na swoje potrzeby żywieniowe, przyjmował dodatkowe witaminy
122
123
PIŚMIENNICTWO
BALANSKY R.M., DE FLORA S.. Chemopreyention by
N-acetylcysteine of urethane-induced clastogenicity and
lung tumors in mice. Int. J. Cancer 77: 302-305, 1998
BALANSKY R.B., D'AGOSTININ F„ ZANNACCHI
P., DE FLORA S. Prolection of N-acetyłcysteine of the
histopathologlcal and cytogenetical damage produced by
exposure of rats to cigaretle smoke. Cancer Lett. 64:
123-131, 1992
BARANOVA H., PERRIOT J., ALBUISSON E., et al.
Peculiarities ofthe GSTMi o/o genotype in French heavy
smokers with yarious types of chronić bronchitis. Humań
Genetics 99: 822-826, 1997
BEHR J., DEGENKOLB B., MAIER K„ et al. Increased
oxidation of extracellular GSH by bronchoałyeołar
inflammalory cells in dijfuse fibrosing alyeolttls. Eur.
Respir.J. 8: i 286-1292, 1995
BEHR J„ MAIER K„ DNGENKOLB B., et al.
Antioxidative and clinical effects of high dose Nacetyleyslelne in fibrosing alveolitis. Adjunctive therapy
to mainte-nance imtnunosuppresion. American J. Respir.
Crit. Care Med. 156: 1897-1901,1997
BERNARD G.R. Potentiai of N-acerylcysteine as
treatment for the adult respiratory distress syndrome.
Eur. Respir. J. Suppl. 11: 496S- 498S, 5990
BERNARD G.R. N-acetylcysteine in experimental and
clinical acule lung injury. American J. Med. 91:(3c):
54S-59S, 1991
BERNARD G.R., WHEBLER A.P., ARONS MM, et al.
A trial of antioxidants N-acetycysteine and procysteine in
ARDS. The antioxidant in ARDS Study Group. ChesI
112: 164-172, 1997
BIBI H. SCHLESINGER M. TABACHNIK E, et al,
Erylhrocyte glutathione peroxidase
activity in asthmatic chitdren. Ann, Allergy 61: 339-340,
1988
BOROK Z., BUFIL R., GRIMES G.J., et al. Effect of
glutathione aerosol on oxidant-antioxidant imbalance in
idiopathk putmonary fibrosis. Lancet 338: 215-216,
1991
BRIGHAM KL. Oxidanl slress and adult respiratory
distress syndrome. Eur. Respir. J. Suppl. II: 482s-484s,
1990
BROWN R.K., KELLY F.J. Eyidence for increased
oxidative damage in patients with cystic fibrosis. Pediatr.
Res. 36: 487-493, 1994
BUHL R„ MEYER A., VOGNLMNIER C. Oxldantprotease interaction in the lung. Prospects for
antioiidant therapy. Chest 110 (6 Suppl):267S-2727S,
1996
BUHL R., VOGELMEINR C. Therapy of lung diseases
with anti-oxidants. Pneumologie 48:
50-56, 1994
BUHL R., VOGELMEINR C, CRITINONN, et al.
Augmentalion of glutathione In the fluid llning the
epithelium of the lower respiratory tract by direclly
124
administering glutathione aerosol. Proc. Natl. Acad. Sci. USA
87: 4063-4067, 1990
BUNNEL E., PACHT E.R. Oxidized glutathione is increased
in the alyeolar fluid of patients with the adult respiratory
distress syndrome. American Rev. Respir. Dis, 148: 11741178, 1993
CANTIN A. CRYSTAL R.G. Oxidants. anttoxidants and the
pathogenesis of emphysema. Eur. J. Dis. Suppl. 139:7-17, 1985
CANTIN A. HUBBARD R.C., CRYSTAL R.G. Glutathione
deficiency in the epithellal llning fluid of the lower respiratory
tract in idiopalhic pulmonary fibrosis. American Rev. Respir.
Dis. 139: 370-372, 1989
CANTIN A. LARIVEE P., BNGIN R.O. Extracellular
glutathione suppresses human lung flbroblast proliferation.
American J. Respir. Celi. Mol. Biol. 3: 79-85,1990
CATO A., GOLDSTEIN I., MILLMAN. A double-blind
parallel study of acetylcysteine-isoproterenol and salineIsoproterenol in patients with chronić obstructive lung disease.
J. Int. Med. Res. 5:175-183, 1977
CONAWAY C C , JIAO D. KELLOFF G.J., et al.
Chemopreventive potentiai of fumaric acid, N-acetylcysteine.
N-(4-hydrosyphenylj retinamide and bela-carotene for
tobacco-nitrosarnine-induced lung tumors in A/J mice. Cancer
Lett. 124: 85-93, 1998
COTGREAVE I.A., MOLDNUS P. Lung prolection by thiolcontaining antio-xldants. Buli. Eur. Physiopathol. Respir. 23:
272-277, 1987
D'AGOSTINI F., BAGNASCO M, GIUNCWGLIO D, et al.
lnhibition by orał N-acetylcysteine of doxorubicin-induced
clastogenicity and alopecia, and preventlon of primary tumors
and lung metastasis in mice. Int. J. Oncol. 13: 217-224,1998
DAVREUX C.J., SORIC I, NATHNES AB, et al. Nacetylcysteine attenuates acute lung injury in the rat. Shock 8:
432-438,1997
DE FLORA S., GRASSI C, CARATI L. Attenuation of
influenza-llke symptom-matology and improyement of cellmediated immunity with bug-term N-acetylcysteine treatment.
Eur. Respir. J. 19: 1535-1541, 1997
DEMLING R., IKNGAMI K., LALONDE C. Increased lipid
peroxidation and decreased antioxidnt acllvlty correspond
with death after smoke exposure in the rat. 1. Burn Care
Rehabil. 16 (2 Pt I): 104-110, 1995
DEMLING R., LALONDN C, PICARD L., BLANCHARD J.
Changes in lung and systemie oxldant and antioxidant actiyity
after smoke inhalation. Shock 1:101-107, 1994
EISERICH J.P., VAN DER VLIET, et al. Dietary antioxidants
and cigarette smoke-induced biomolecular damage: o complex
Interaction. American J. Clin. Nutr. 62 (6 Suppl): I4goSI500S, 1995
GOLOSTEIN R.H., FINE A. Potentiai therapeutic initiatiyes
for fibrogenic lung diseases. Chest 108: 848-855, 1995
GREENE L.S. Asthma and oxidant stress: nutritional,
enylronmental and genetlc riskfactors. J. American Coli.
Nutr. 14:317-324, 1995
MEYER A., BUHL R., MAGNUSSEN H. The effect of orał
N-acetylcysteine on lung glutathione leyels in idiopathic
pulmonary fibrosis. Eur. Respir. J. 7: 431-436,1994
GRESSIER B., LEBEGUE S„ GOSSET P„ AL.
Protective role of glutathione on alpha proletnase
inhibitor tnactlyation by the myeloperoxldase system.
Hypothetic study for the therapeutic stralegy in the
management of smoker's emphysema. Fundam. Clin.
Pharmacol. 8: 518-524,1994
MISSO N.L., POWERS KA, GILLON RL, et al. Reduced
platelet glutathione peroxidase activity and serum selenium
concentration in atopic asthmatic patients. Clin. Exp. Allergy
26:838-847, 1996
HANSEN N.C., SKRIVER A, BRORSEN-RIIS L, et al.
Orally admlnistered N-acetylcysteine may improve
generał well-belng in patients with mild chronić
bronchitis. Respir. Med. 88: 531-515,1994
HASSELMARK L., MALMOREN R., UNGE G.,
ZETTERSTROM O. Lowered platelet glutathione
peroxidase activity in patients with intrinsk asthma.
Allergy 45 523-527,1990 HULL J, VERVAART P,
GRIMWOOD K„ PHELAN P. Pulmonary oxldattve
stress response in young chitdren with cystic fibrosis.
Thorax 52: 557-560,1997
HUNNINGHAKE G.W., KALICA A.R. Approaches to
the treatment of pulmonary fibrosis. American J. Respir.
Crit. Care Med. 151 (3 Pt I) 915-918, 1995
IKEGAMI K., LALONDE C, YOUNG Y.K., et al.
Comparison ofplasma reduced glutathione and oxidized
glutathione with lung and liver tissue oxidant and
antioxidant activity during acute Inflammation. Shock
1:307-312, 1994
KADRABOVA J., MAD'AR1C A., KOVACIKOVA Z.,
et al. Selenium status is decreased in patients with
intrinsk asthma. Biol. Tr. Elem. Res. 52: 241-248,1996
KELLY F.J., COTGROVE M„ MUDWAY IS.
Respiratory llning traci fluid antioxidants: the first linę
of defense against serwus gaseous pollutants. Cent. Eur.
J. Public Health 4 Suppl:
11-14, 1996
MORRIS P.E., BERNARD G.R. Significance of glutathione in
lung disease and Implications for therapy. American J. Med.
Sci. 307: 119-127, 1994
NOVAK Z., NEMETH I., GYURKOVITS K., et al.
Examtnatton of the role of oxygen free radkals In bronchlal
asthma tn childhood. Clin. Chim. Acta. 201: 247-251, 1991
OLIVIERI D., MARISCO S.A., DEL DONNO M.
Improyement of mucociliary transport in smokers by
mucolytics. Eur. J. Respir. Dis. Suppl. 139: 142-145, 1985
ORTOLANI O., GRATINO F„ LEONE D, et al. Usefulness
of the preyenlion of oxygen radical damage in the critkal
patient using the parental admlnistration of reduced
glutathione in high doses. Boli. Soc. Ital. Biol. Sper. 68: 239244, 1992
PACHT E.R., TIMERMAN A.P., LYKENS MG., MEROLA
AJ. Deficiency of alyeolar fluid glutathione in patients with
sepsis end the adult respiratory distress syndrome. Chest 100:
1397-1403, 1991
PARR G.D., HUITSON A. Orał Fabrol (orał Nacetylcysteine) in chronić bronchitis. Br. J. Dis. Chest 81: 341348,1987
PATTERSON CE., RHOADES R.A. Protectiye role of
sulfhydrył reagents in oxidant lung Injury. Exp. Lung Res. 14
Suppl: 1005-1019,1988
PEARSON D.J., SUAREZ-MENDEZ V.J., DAY J.P.,
MILLER P.F. Selenium status in relation to reduced
glutathione peroxidase activity in asplrln-sensitiye asthma.
Clin Exp. Allergy 21: 203-208, 1991
LANDS L.C., GREY V.L., GRENIER. Total plasma
antioxidant capacity in cystic fibrosis. Pediatr.
Pulmonol. 29:81-87, 2000
PORTAL BC, RICHARD MJ, FAURE HS, et al. Altered
antloxidant status end increased lipid peroxidation in children
with cystic fibrosis. American J. Clin. Nutr. 61: 843-847,1995
LAURENT T., MARKERT M., FEIHL F, et al. Oxidantantioxidant balance In granulocytes during ARDS. Eject
of N-acetylcysteine. Chest 109:163-166, 1996
POWELL CV., NASH A.A., POWERS H.J., PR1MHAK R.A.
Antioxidanl status in asthma. Pediatr. Pulmonol. 18: 34-38,
1994
LOTHIAN B„ GREY V, KIMOFF R.J., LANOS LC.
Treatment of obstructive airway disease with a cysteine
donor protein supplemenl: A case report. Chest:
117:914-916,2000
RAHMAN I., MACNEE W. Role of oxidants/antioxidants in
smoking-induced lung diseases. Free Radic. Biol. Med. 21:
6669-6681, 1996
MACNEE W. Chronić obstructive pulmonary disease
from science to the cllnlc: the role of glutathione In
oxidant-antioxidant balance. Monaldi. Arch. Chest Dis.
52: 479-485, 1997
RASMUSSEN J.B., GLENNOW C. Reduction in days of
illness after long-term treatment with N-acetylcysteine
controlled -release tablets in patients with chronić bronchitis.
Eur. Respirol.
J. 4:351-355, 1988
MACNEE W., BRIDGEMAN M.M., MARSDEN M„ et
al. The effects of N-acetylcysteine and glutathione on
smoke-induced changes in lung phagocytes and
epithellal cells. American J. Med. 91(3C): 60S-66S,
1991
RIISE G.C., LARSSON S., LARSSON P., et al. The
intrabronchial microbial florę in chronić bronchitis patients: a
target for N-acetylcysteine therapy'! Eur. Respir. J. 7: 94101,1994
MEYER A., BUHL R, KAMPF S, MAGNUSSEN H.
Intrayenous N-acetylcyslelne and lung glutathione of
patients with pulmonary fibrosis and normals. American
J. Respir. Crit. Care Med. 152: 1055-1060, 1995
ROGERS D.F., JEFFERY P.K. lnhibition by orał Nacetyłcysteine of cigarette smoke-induced „bronchitis" in the
rat. Exp. Lung Res. 10: 267-283, 1986
ROUM J.H., BUHL R., MCELVANEY, et al. Systemie
deficiency of glutathione in cystic fibrosis. i. Appl. Physiol. 75:
2419-2424, 1993
125
SALA R.. MORIGGI E, CORVASCE G., MORELL1 D.
Protection by N-acetylcysteine against pulmonary
endothelial celi damage induced by oxidant injury. Eur.
Respir. J. 6: 440-446, 1993
properties, with special reference to lung cancer. J. Celi.
Biochem. Suppl. 22: 24-32, 1995
VAN ZANDWIJK N. N-acetylcysteine for lung
protection. Chest 107:1437-1441,1995
center
SIMON L.M., SUTTORP N. Lung celi oxidant injury:
decrease in oxidant mediated cyloloxicity by Nacetykysteine. Eur. J. Dis. Suppl. 139: 132-135, 1985
VINA J„ SERVERA E„ ASENI M„ et al. Exercise causes
blood glutathione oxidation in chronić obstructire pulmonary
disease: preyention by 02 therapy. J. Appl. Physiol. 81: 21982202, 1996
SUTER P.M., DOMENIGHETTI G„ SCHALLER, et al.
N-acetylcysteine enhances recovery front acute lung
injury in men. A randomized, double blind, placeboconlmlled clinical study. Chest 105: 190-194,1994
VOLKL K.P., SCHNEIDER B. Therapy of respiratory tract
diseases with N-acetylcysteine. An open therapeutic obseiyation study of 2.512 patients. Fortschr. Med. 110: 346-350, 1992
TANSWELL A.K., FREEMAN BA. Antioxidant therapy
in critical cert medicine. New Horiz.
3: 330-341, 1995
TATTERSALL A.B., BRIDGMAN K.M., HUITSON A.
Irish generał practice study of acetylcysteine (Fabrol) in
chronić bronchitis. J. Int. Med. Res. 12: 96-101,1984
TERAMOTO S„ FUKUCHI Y., UEJIMA Y„ et al.
Superoxide anion formation and glutathlone metabolism
of blood in patienls with idiopathlc pulmonary fibrosis.
Biochem. Mol. Med. 55: 66-70, 1995
VAN ZANDWIJK N. N-acetylcysteine (NAC) and
glutathione:
antioxidant
and
cnemopreventative
WAGNER P.D., MATHIEU-COSTELLO O., BEBOUT B.E.,
et al. Protection against pulmonary 02 toxicity by Nacetylcysteine. Eur. Respir. J. 2: 116-126, 1989
WIHITE C.W., REPINE J.E. Pulmonary antioxidant defense
mechanisms. Exp. Lung Res. 8: 81-96, 1985
WINKLHOFER-ROOB B.M. Oxygen free radicals and
antioxidants in cystic fibrosis: the concept of an oxidantantioxidant imbalance. Acta Paediatr. Suppl. 83: 49-57, 1994
WITSCHI H., ESPIRITU I., YU M., WILLITS N.H. The
effects ofphenethyl isothianate, N-acetylcystetne and green tea
on tobacco smoke-induced lung tumors in strain A/J mice.
Carcinogenesis 19: 1789-1794, 1998
15• Choroby układu pokarmowego
Przewód pokarmowy jest rzędem połączonych ze sobą narządów ciągnącym się od jamy ustnej
do jelita grubego. Za jego pomocą przyjmujemy pokarm, trawimy i pozbywamy się odpadów.
Wiele schorzeń układu pokarmowego jest powodowanych przez czynniki genetyczne, stres,
toksyny, choroby zakaźne i leki. Ten rozdział omawia najnowsze badania dotyczące glutationu
w przewodzie pokarmowym.
GSH pomaga chronić jamę ustną i gruczoły ślinowe przed chorobami przyzębia,
zapaleniem jamy ustnej i dziąseł, a przełyk - przed stanami zapalnymi. W żołądku chroni przed
jego zapaleniem, wrzodami trawiennymi i nowotworem, w wątrobie - przed zapaleniem
i niewydolnością. GSH broni także trzustkę przed stanem zapalnym, a jelito grube - przed
zapaleniem okrężnicy, chorobą zapalną jelita grubego, wrzodziejącym zapaleniem okrężnicy,
chorobą Crohna i nowotworem.
Narząd
Jama ustna i ślinianki
Przełyk
Żołądek
Wątroba
Pęcherzyk żółciowy
Trzustka
Jelito cienkie
Jelito grube
Powszechnie występujące schorzenia
choroby przyzębia, zapalenie jamy ustnej, zapalenie dziąseł,
zapalenie przyusznicy
zapalenie, nowotwór, przepuklina
zapalenie, wrzody trawienne, nowotwór
zapalenie, niewydolność
kamica pęcherzykowa (kamica żółciowa)
zapalenie, nowotwór
zapalenie
zapalenie okrężnicy, choroba zapalna jelita grubego, wrzodziejące
zapalenie okrężnicy, choroba Cohna, nowotwór, polipy, złe
wchłanianie pokarmu
Tabela 22. Przewód pokarmowy: narządy i ich schorzenia
Zapalenie żołądka
Zapalenie żołądka jest stanem zapalnym wyściółki żołądka (śluzówka żołądka). Ostre
zapalenie żołądka jest krótkotrwałym stanem zapalnym z objawami takimi jak ból, zgaga,
nudności, wymioty i utrata apetytu. Przewlekłe zapalenie żołądka trwa znacznie dłużej. Ma
mniej objawów, ale szybciej przeradza się w poważne choroby, takie jak anemia, wrzód
żołądka i nowotwór żołądka. Wraz ze starzeniem się populacji zapalenie żołądka staje się tak
powszechne, że niektórzy naukowcy uważają je za część procesu starzenia.
Jedną z wielu możliwych przyczyn zapalenia żołądka jest ogólny stres. Może to być
psychiczna reakcja na codzienne życie lub fizyczna urazy - wynik poważniejszej choroby,
urazów głowy lub oparzeń. Za rozwój tego schorzenia odpowiedzialna jest także długa lista
toksyn, spośród nich najpowszechniejsze są kofeina, alkohol, tytoń, zbyt pikantne jedzenie
i choroby zakaźne. Niektóre powszechnie stosowane leki także mogą indukować zapalenie
żołądka, należą do nich przede wszystkim aspiryna, kortykosterydy i leki przeciwzapalne.
Szczególnie szkodliwe może być mieszanie tych leków. Jeśli chcesz używać ich kombinacji,
skonsultuj się ze swoim lekarzem.
126
127
Przypadek kliniczny
Wrzody żołądka
Wrzody żołądka, zwane także wrzodami trawiennymi, są miejscami, gdzie wyściółka żołądka
została zniszczona pozostawiając otwartą rankę. Mogą one mieć różną głębokość i niekiedy
być prawdziwymi dziurami na wylot przez ścianę żołądka (pęknięty wrzód). Większość
wrzodów występuje w żołądku lub w dwunastnicy, rzadko bywają diagnozowane w innych
częściach przewodu pokarmowego. W przybliżeniu jeden na dziesięciu mieszkańców Ameryki
Północnej w którymś momencie swojego życia będzie cierpiał z powodu wrzodów,
prowadzących do objawów przypominających objawy zapalenia żołądka - bólu brzucha, zgagi,
a nawet smolistych stolców (czarne lub brunatne zabarwienie stolców spowodowane
obecnością utlenionej krwi przeciekającej do przewodu pokarmowego) i anemii (niska
hemoglobina lub niska liczba czerwonych krwinek), jeśli wrzód krwawi.
Wrzody rozwijają się, gdy wyściółka żołądka traci zdolność do chronienia się przed
kwasami zawartymi w sokach trawiennych. Kiedyś uważno, że jest to spowodowane wysokim
poziomem kwasu, ale obecnie wiadomo, że wielu pacjentów z wrzodami ma normalny poziom
kwasu. Wiadomo, że z różnych przyczyn mechanizm obronny śluzówki żołądka jest u nich
niedostateczny, pozwalając na rozwój wrzodów.
Stres i niepokój
Urazy, oparzenia
Aspiryna
Leki przeciwzapalne
Kortykosterydy
Kofeina
Alkohol
Witamina C
„Ekstremalne" jedzenie
Tytoń
Krew grupy 0
Helicobacter pylori
Tabela 23. Niektóre czynniki ryzyka rozwoju wrzodów
Kilka czynników przyczynia się do ochronnych właściwości wyściółki żołądka. Produkcja
śluzu, bariera biochemiczna i odnowa uszkodzonych komórek odgrywają rolę w utrzymywaniu
żołądka w dobrym zdrowiu. Czynniki immunologiczne dopiero teraz są brane pod uwagę. Na
przykład, wydają się wyjaśniać, dlaczego ludzie z grupa krwi A są bardziej podatni na rozwój
wrzodów żołądka, a ci z grupą 0 - wrzodów dwunastnicy.
Wiele czynników może naruszyć ciągłość ochronnej wyściółki. Nadmierna sekrecja
lub nadprodukcja kwasów żołądkowych została już wymieniona. Te same leki, które wywołują
stan zapalny żołądka, mogą także przyczyniać się do rozwoju wrzodów, zwiększając
wytwarzanie kwasów lub modyfikując działanie czynników ochronnych. Do leków tych należą
kortykosterydy, aspiryna i dziesiątki leków przeciwzapalnych występujących pod różnymi
nazwami handlowymi.
Podobnie jak w przypadku zapalenia żołądka, czynniki ryzyka obejmują palenie
papierosów, nadużywanie alkoholu, tłuste i zbyt pikantne jedzenie. Nawet przyjmowanie
dużych dawek witaminy C (kwas askorbinowy) powiązano z występowaniem wrzodów. Stres
i stany niepokoju tradycyjnie uważa się za przyczyny wrzodów, ale wydają się one mniej
ważne, niż pierwotnie sądzono.
Ostatnio medycyna odkryła czynnik zakaźny zaangażowany w powstawanie
wrzodów - bakterię Helicobacter pylori, której obecność stwierdzono w 70-90 proc.
przypadków wrzodów. Krótka kuracja antybiotykowa często, choć nie zawsze, leczy z tej
infekcji. U znaczącej części populacji H. pylori występuje w przewodzie pokarmowym, choć u
ludzi tych nigdy nie rozwiną się wrzody. Najwyraźniej inne czynniki immunologiczne lub
fizjologiczne muszą współdziałać z tym mikroorganizmem, aby stał się on patogenny.
128
Kurt był pięćdziesięciotrzyletnim wiceprezesem w dziale sprzedaży wielkiej firmy
produkcyjnej. Jako wynik siedemdziesięciogodzinnego tygodnia pracy, lunchów z
dwoma kieliszkami martini, kaw pitych w środku nocy, półtorej paczki papierosów
wypalanej dziennie, stresu spowodowanego niskimi wynikami sprzedaży w poprzednim
kwartale pojawiły się u niego bóle brzucha. Miał szczęście. Badania wykazały, że było
to tylko zapalenie żołądka. Ale gdyby nie zmienił swojego trybu życia, prawdopodobnie
rozwinęłyby się u niego wrzody. Nie mając zamiaru rzucić palenia ani ograniczyć
ilości pracy, zgodził się zmniejszyć ilość pitego alkoholu i kawy a także odwiedzić
dietetyka. Po trzech tygodniach na sylimarynie, melatoninie, glutaminie, rumianku,
selenie, preparacie mułtiwitaminowym (B-complex, C, E) poczuł się „nieskończenie
lepiej" nawet mimo to, że sprzedaż nadal nie szła najlepiej. Teraz śmieje się z tego
i myśli o rzuceniu palenia i rozpoczęciu regularnych ćwiczeń fizycznych. Jest teraz
przekonany, że im lepiej czuje się w swoim ciele, tym wydajniej może pracować.
Nowotwór żołądka
Nowotwór żołądka często rozwija się w miejscu wrzodu. Generalnie uważa się, że wrzody
niekoniecznie powodują nowotwór żołądka, ale nowotwór jest najczęściej poprzedzony przez
pewien typ wrzodu. W Ameryce Północnej nowotwór żołądka jest siódmą najpowszechniejszą
przyczyną zgonów spowodowanych nowotworami. Jednakże, częstotliwość występowania tego
nowotworu bardzo się na świecie różni; w Japonii, Chile i na Islandii jest jedną z głównych
przyczyn zgonów. Sugerowano, że może to być wynikiem różnic w diecie lub środowisku
życia. Teorię tę potwierdza fakt, że niektóre choroby zawodowe np. ekspozycja na pył
węglowy lub metale ciężkie, takie jak rtęć i ołów, zwiększają ryzyko zapadnięcia na tę
chorobę.
Do innych czynników ryzyka należy spożywanie pewnych rodzajów
przetworzonego pokarmu oraz produktów pleśniowych, które mogą zawierać karcinogen
zwany aflatoksyną. Ten grzybowy metabolit wtórny może występować w orzechach,
nasionach, zbożu i innych suchych pokarmach.
Bakteria H. pylori także ma swój udział w rozwoju raka żołądka. Chroniczne
zapalenie żołądka i polipy także mogą przerodzić się w nowotwór. Te schorzenia, podobnie jak
wrzody żołądka, toksyny, takie jak alkohol, tytoń, aflatoksyną oraz grillowane, wędzone,
marynowane i mocno solone jedzenie, mogą przyczyniać się do rozwoju nowotworu.
GSH i żołądek
Szeroko badano zdolność glutationu do ochrony żołądka. Jego rola terapeutyczna wydaje się
obiecująca. Stwierdzono, że GSH chroni żołądek na kilka różnych sposobów. Jest pierwszą
tarczą przeciwko stresowi oksydacyjnemu, detoksykuje wiele potencjalnie szkodliwych lub
nawet kancerogennych substancji oraz jest mediatorem w mechanizmach odpornościowych,
zapewniając bardziej efektywną odpowiedź immunologiczną.
Schorzenia
Wrzody żołądka
Chroniczne zapalenie żołądka
Polipy żołądka
Toksyny
Pokarm
Alkohol
Grillowany
Tytoń
Wędzony
Aflatoksyną
Marynowany
Metale ciężkie
Wysokosolny
Tabela 24. Niektóre możliwe przyczyny nowotworu żołądka
129
Ostre zapalenie żołądka
Wykazano ostatnio, że gdy wyściółka żołądka napotyka na jakieś wyzwanie natury
toksykologicznej, wzrasta poziom GSH. Kilka zespołów badawczych dowiodło tego, używając
alkoholu celem wywołania antytoksycznej odpowiedzi organizmu. Niski lub umiarkowany
poziom alkoholu prowadził do adaptacyjnego wzrostu poziomu GSH, ale wysoki poziom
alkoholu pokonywał ten system, w następstwie powodując uszkodzenia. Jeszcze bardziej
bezpośrednie kliniczne zastosowanie ochronnej roli glutationu w żołądku zostało naświetlone
przez G.A. Balinta z Węgier. Jego grupa badała szczególnie powszechny problem - żołądkowe
skutki uboczne stosowania leków przeciwzapalnych, takich jak indometacyna i piroxicam
(Indocid, Feldene itp.). Pacjenci otrzymywali małe ilości glutationu lub cysteiny, które okazały
się zmniejszać skutki uboczne terapii przeciwzapalnej. Jest to doskonały przykład
komplementarnego zastosowania naturalnej terapii i medycyny tradycyjnej.
Wzrost uszkodzeń spowodowanych wolnymi rodnikami i obrotu GSH jest dobrze
znanym zjawiskiem u pacjentów cierpiących na chroniczne zapalenie żołądka i nosicieli
bakterii H. pylon. Oba z tych schorzeń mogą przeradzać się w chorobę wrzodową
i prawdopodobnie zwiększać ryzyko wystąpienia nowotworu żołądka.
Choroba wrzodowa może być także częściowo spowodowana wysokim poziomem
peroksydacji lipidów i zaburzeniem mechanizmów obrony antyoksydacyjnej w wyściółce
żołądka. Z pewnością istnieje ścisła zależność między enzymami zależnymi od glutationu
i rozwojem wrzodów żołądka. Wewnątrz wrzodu glutation i zależne od niego enzymy
występują w bardzo niskich stężeniach, ale ponownie się podnoszą, gdy wrzodziejąca tkanka
się goi. Gdy zwierzętom laboratoryjnym podano związki obniżające poziom GSH, oksydacyjne
uszkodzenia wyściółki (śluzówki) żołądka były znacznie większe.
Tradycyjnie, wrzody wywołane przez Helicobacter pylori są leczone antybiotykami
(amoksycyklina, biaksyna, flagyl, itp.) oraz inhibitorami pompy protonowej (losec, pantoloc
itp.). Terapia ta jest bardziej efektywna, gdy zostanie połączona ze stosowaniem
antyoksydantów. Nowy lek japońskiego pochodzenia, rebamipid, działa częściowo jako
zmiatacz wolnych rodników. Spowalnia także zużywanie GSH. Stosowanie rebamipidu w
połączeniu z konwencjonalnymi lekami prowadziło do przyspieszenia procesu zdrowienia.
Ostatnio szwajcarski zespół z University of Zurich badał palaczy cierpiących na
wrzody. Z dobrym wynikiem połączono konwencjonalną terapię z podawaniem wydajnego
prekursora GSH, NAC (N-acetylocysteiny). Jest to zrozumiałe, gdyż palacze generalnie cierpią
na znacznie wyższy poziom stresu oksydacyjnego niż osoby niepalące i odnoszą większą
korzyść z wysokiego poziomu przeciwutleniaczy. Zespół Davydenki z Ukrainy jest
przekonany, ze terapia antyoksydantami powinna być kontynuowana nawet po zaprzestaniu
stosowania konwencjonalnej terapii.
Gdy przyjrzymy się rakowi żołądka i otaczającym go normalnym komórkom,
zauważymy kilka powtarzających się cech - komórki są ciężko uszkadzane przez stres
oksydacyjny, ich obrona antyoksydacyjna jest osłabiona, a działanie komórkowych elektrowni
(mitochondria) upośledzone, prawdopodobnie w wyniku uszkodzeń spowodowanych wolnymi
rodnikami. System enzymów zależnych od glutationu jest wyraźnie zaburzony. W zasadzie nie
ma wątpliwości, że niski poziom glutationu idzie ramię w ramię ze zwiększonym ryzykiem
wystąpienia raka. Poniższe badania mówią same za siebie.
T. Katok z National Institute of Environmental Heath Services w Karolinie
Północnej wykazał szczególną zależność między poziomem GSH a rozwojem nowotworu
żołądka. Z różnych powodów niektórzy ludzie mają nieaktywne lub nie dość aktywne podtypy
enzymów zależnych od GSH. Są oni grupą podwyższonego ryzyka zarówno jeśli chodzi
o nowotwór żołądka, jak i nowotwór jelita grubego.
130
Grupa badawcza z Włoch mierzyła poziom glutationu u pacjentów z nowotworem
żołądka i doszła do niedwuznacznego wniosku, że „spadek tego tripeptydu był dramatyczny".
Ich praca sugeruje, że podejście terapeutyczne powinno obejmować prekursory GSH, takie jak
cysteina.
Japoński zespół wysnuł śmiałe wnioski, badając wrzody żołądka. Odkryto, że
poziom GSH w śluzówce żołądka ,jest ściśle związany z etiologią i rozwojem wrzodu
żołądka". Wielu badaczy i teoretyków sugerowało, że pojemność antyoksydacyjna tkanek
podlegających transformacji nowotworowej jest zaburzona i że całkowity mechanizm obrony
antyoksydacyjnej organizmu może zostać zniszczony.
Zapalenie trzustki
Trzustka jest narządem zaangażowanym w kilka ważnych funkcji, spośród których
najistotniejsze jest wydzielenie enzymów trawiennych, przygotowujących pokarm do absorpcji
jelitowej oraz produkcja hormonów, takich jak insulina i glukagon, które są kluczowe
w metabolizmie węglowodanów.
Zapalenie trzustki prowadzi do bólu (zazwyczaj ostrego) oraz zaburzeń trawiennych
i metabolicznych. Potencjalnie może stanowić zagrożenie dla życia, a w przypadku
chronicznym może prowadzić do innych chorób, takich jak cukrzyca. Ostre zapalenie trzustki
jest nagłym początkiem zapalenia trzustki, najczęściej powodowanym przez zablokowanie
przepływu treści jelitowej. Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, gdy są tam zablokowane kamienie
lub w miejscu rozwoju nowotworu. Sok trzustkowy zawiera silne enzymy trawienne, które
mogą się zawracać, gdy ich wypływ jest zablokowany i nadtrawiać samą trzustkę.
Innymi przyczynami ostrego zapalenia trzustki mogą być pewne infekcje wirusowe
i bakteryjne, specyficzne leki, wysoki poziom tłuszczów we krwi, wliczając w to cholesterol
i trójglicerydy (hipercholesterolemia), urazy jamy brzusznej i krytycznie niskie ciśnienie krwi
(silne niedociśnienie). Chroniczne zapalenie trzustki rozwija się po miesiącach lub latach,
zazwyczaj po powtarzających się stanach ostrego zapalenia. Jak dotąd najpowszechniejszym
czynnikiem sprawczym tego typu zapalenia trzustki jest alkoholizm. Chroniczne zapalenie
trzustki może zaburzać jej normalne funkcje, takie jak sekrecja insuliny, prowadząc m.in. do
problemów wynikających z cukrzycy.
Wiele badań sugeruje, że rodniki tlenowe są zaangażowane w rozwój wszystkich
typów zapalenia trzustki. Znaczenie glutationu w obronie antyoksydacyjnej trzustki nie może
być przecenione [trzustka jest narządem o wyjątkowo niskim poziomie GSH - przyp. tłum.].
J.M. Braganza i jego zespół z Royal Infirmary w Manchester (Wielka Brytania) stwierdził
obniżenie trzustkowego poziomu GSH w początkowych stadiach ostrego zapalenia. Doszli oni
do wniosku, że niski poziom GSH pozwala przewidzieć podatność trzustki na zapalenie. M.H.
Schoenberg z University of Ulm w Niemczech sugeruje, że suplementacja GSH może być
środkiem pozwalającym na uniknięcie poozatrzustkowych powikłań zapalenia.
Inni naukowcy z Royal Infirmary rozwinęli „manchesterską hipotezę stresu
oksydacyjnego" opisującą rozwój zapalenia trzustki. Uważają oni, że stres oksydacyjny
(powodowany przede wszystkim przez toksyny) otwiera drzwi do chronicznego zapalenia
trzustki, gdyż obniżając poziom GSH, pozwala na uszkadzanie komórek. Zespół ten opracował
kombinację antyoksydantów: metioniny, witaminy C i selenu i testował ją w retrospektywnych
badaniach uwzględniających grupę placebo.
Kwas oksotiazolidynokarboksylowy (OTZ), efektywnie podnoszący poziom GSH,
został z powodzeniem zastosowany przez R. Luthena z University of Dusseldorf w Niemczech
celem zmniejszenia natężenia stanu zapalnego trzustki. Stwierdził krytyczny spadek glutationu
w żółciowym zapaleniu trzustki (zapaleniu spowodowanym kamieniami w pęcherzyku
żółciowym). On i jego współpracownicy sądzili, że niedobory glutationu mają coś wspólnego
z wczesną aktywacją enzymów autotrawiennych, ponieważ obrona przed stresem
131
oksydacyjnym jest osłabiona. M.A. Halling twierdzi, że niedobór glutationu jest kluczem do
wyewoluowania chronicznego zapalenia trzustki spowodowanego toksynami.
WRZODZIEJĄCE ZAPALENIE OKRĘŻNICY
Wrzodziejące zapalenie okrężnicy
Wrzodziejące zapalenie okrężnicy jest chroniczną chorobą zapalną jelita grubego prowadzącą
do wrzodów wyścielających go błon śluzowych i powodującą ból, krwawe biegunki, gazy,
wzdęcia i wiele innych objawów. Gorączka, utrata wagi, bóle stawów, a nawet problemy
z widzeniem mogą towarzyszyć problemom trawiennym.
U większości pacjentów choroba ta rozwija się we wczesnym okresie życia,
zazwyczaj między 15. a 30. rokiem życia. Choroba ma różne natężenie od pojedynczego
krótkiego ataku do postępującego schorzenia z powikłaniami w postaci poważnej utraty krwi
(krwotok), perforacji jelita i rozszerzenia infekcji do krwiobiegu (sepsa). Pacjenci
z wrzodziejącym zapaleniem okrężnicy wykazują także wyższe ryzyko wystąpienia raka jelita
grubego. Jednakże wrzodziejące zapalenie okrężnicy rzadko bywa śmiertelne i większość osób
nim dotkniętych prowadzi prawie normalne życie.
Przyczyna tej choroby jest ciągle niejasna, ale istnieje nieznaczna tendencja do jej
rodzinnego występowania. Sugerowano wiele możliwych przyczyn, w tym czynniki
infekcyjne, zaburzenia immunologiczne, czynniki pokarmowe, toksyny, alergeny i stres.
Jednakże hipotezy te pozostają niepotwierdzone.
Jelito grube i jelito cienkie są zlokalizowane w dolnej części jamy brzusznej.
Przypominają wąż strażacki luźno zwinięty wzdłuż długiej i krętej ścieżki prowadzącej od
żołądka do odbytu. Wrzodziejące zapalenie okrężnicy charakteryzuje się występowaniem
wrzodów, które wyżerają ścianę jelita. Choroba Crohna jest stanem zapalnym prowadzącym do
obrzęku i tkliwości dotykowej ściany jelita. Rys. 20 przedstawia lokalizację tych chorób
i odmienne sposoby, za pomocą których wywierają swój wpływ na jelita.
CHOROBACROHNA
Rys. 20. Dwa typy choroby zapalnej jelit
Najpowszechniejszą przyczyna chronicznego zapalenia trzustki jest zapalenie alkoholowe.
Ludzie cierpiący na tę chorobę mają szczególny niedobór witamin E i A, selenu i peroksydazy
glutationowej. Badacze sugerowali, że pacjenci ci mają wyższe dzienne zapotrzebowanie na
dostawę przeciwutleniaczy do walki ze stresem oksydacyjnym.
Inna odmiana choroby jest znana jako dziedziczne zapalenie trzustki. Chorobę tę
badano w Cleveland Clinic Foundation. Znaleziono korelację między chorobą a osłabioną
obroną antyksydacyną, przede wszystkim GSH, selenem i witaminą E. Zależność między tymi
trzema przeciwutleniaczami opisano w rozdziałach 1 i 4. Badacze z Cleveland zaproponowali
terapię naturalnymi produktami celem zmniejszenia częstotliwości ataków.
Głównym powikłaniem prowadzącym do śmierci z powodu zapalenia trzustki jest
niewydolność wielonarządowa. Dzieje się tak m.in. dlatego, że przerwana zostaje integralność
błon komórkowych, prowadząc do przecieku zarówno do jak i z komórki. X.D. Wang i jego
zespół z Lund University (Szwecja) z powodzeniem wykorzystali N-acetylocysteinę, prekursor
glutationu, aby zapobiec uszkodzeniom większości tkanek. I. Gukovsky z University of
California także stwierdził znaczącą poprawę u pacjentów z ostrym zapaleniem trzustki
przyjmujących NAC.
Choroba zapalna jelit
Choroba zapalna jelit występuje w kilku formach, wliczając w to wrzodziejące zapalenie
okrężnicy i chorobę Crohna, obie opisane w tym rozdziale.
132
Przypadek kliniczny
Dwudziestoośmioletnia Debbie,
masażystka,
miała
wrzodziejące zapalenie
okrężnicy, ale udało jej się uniknąć interwencji chirurga. Utrzymywała rozsądną
dietę, przyjmowała przepisane przez lekarza leki i unikała jedzenia, które
mogłoby jej szkodzić. Jednakże pierwszych pięć lat było walką z nawracającymi
skurczami, biegunkami, a czasem także krwawymi stolcami. W końcu nie mogła
wykonywać swojej codziennej pracy bez licznych wizyt w toalecie. Dietetyk
dodał do jej diety dużą dawkę mieszaniny antyoksydantów, selenu i L-glutaminy.
Zahamowało to utratę krwi i ograniczyło jej wizyty w toalecie do jednej w porze
lunchu.
Choroba Leśniewskiego - Crohna
Choroba Crohna jest pod wieloma względami bardzo podobna do wrzodziejącego zapalenia
okrężnicy (porównaj powyżej). Jednakże różnice czynią ją potencjalnie dużo poważniejszą
chorobą. We wrzodziejącym zapaleniu okrężnicy małe wrzody są rozproszone po śluzówce
jelita grubego. Choroba Cohna jest mniej wybiórcza i może dotykać którąkolwiek z części
układu pokarmowego, od jamy ustnej po odbyt. Najczęściej umiejscawia się w jelicie krętym
(koniec jelita cienkiego, miejsce, w którym łączy się ono z jelitem grubym). Choroba
występuje miejscowo, ale obszary między miejscami zmienionymi chorobowo także są
nieznacznie zaatakowane przez chorobę. Jest powszechniejsza w jelicie o ścianach
pogrubiałych w wyniku powtarzających się stanów zapalnych. Głębokie wrzody mogą
przechodzić przez wyściółkę i całkowicie dziurawić tkanki jelita.
133
Przy nawracającym lub długotrwałym zapaleniu jelita cała grubość ściany jelita
może zostać zmieniona chorobowo. Pogrubienie ściany może zwęzić światło jelita i zatkać je.
Objawy mogą obejmować napady bólu brzucha, biegunki, utratę apetytu, anemię i utratę wagi.
Ludzie starsi są bardziej podatni na stany zapalne odbytnicy. Zarówno, młodzi jak i starzy
mogą cierpieć z powodu przewlekłych ropni, głębokich pęknięć i przetok w odbycie. Ponieważ
cały układ pokarmowy jest podatny, powikłania są poważniejsze niż w przypadku
wrzodziejącego zapalenia okrężnicy. Należą do nich zatkanie jelita, infekcje, niewłaściwa
absorpcja składników odżywczych, zwiększone ryzyko nowotworu - dwudziestokrotnie
w porównaniu z osobami zdrowymi.
Podobnie jak wrzodziejące zapalenie okrężnicy, właściwa przyczyna choroby
Crohna nie jest znana, ale w tym przypadku istnieją wyraźniejsze tendencje rodzinne.
Niektórzy naukowcy uważają, że jest to choroba autoimmunologiczna. Badania sugerują, że
osoby cierpiące na tę chorobę mogą odnieść korzyści z unikania pewnych dodatków do
żywności, alergenów i papierosów.
GSH w chorobie zapalnej jelit
Z obserwacji pacjentów ze stanami zapalnymi jelit jasno wynika, że ich komórki śluzówki
jelita są siedliskiem wolnych rodników. Jednakże nadal podlega dyskusji, czy te wolne rodniki
są skutkiem, czy przyczyną uszkodzeń charakterystycznych dla tych chorób. Próbki tkanek w
stanie zapalnym spowodowanym wrzodziejącym zapaleniem okrężnicy lub chorobą Crohna
cechują się występowaniem silnego stresu oksydacyjnego. Stopień uszkodzeń oksydacyjnych
może być nawet skorelowany ze stopniem zapalenia. Spośród wszystkich antyoksydantów,
które mogą zapobiegać lub ograniczać te uszkodzenia, GSH jest centralnym.
Naukowcy z całego świata - w tym L. Bhaskar z Indii i G.D. Buffington z Australii
- badali tkanki zmienione chorobowo przez zapalenie jelita lub chorobę Crohna. Wszyscy
stwierdzili znaczące obniżenie poziomu glutationu i zmiany aktywności zależnych od niego
enzymów. W przeszłości większość badaczy uważała, że obniżony poziom GSH jest raczej
następstwem rozwijającego się stanu zapalnego i stresu oksydacyjnego niż przyczyną
problemu. Ale obecnie poglądy się zmieniają. Nowsze badania B. Sido z University of
Heidelberg w Niemczech wykazały nie tylko obniżenie poziomu GSH, ale także enzymów
zaangażowanych w jego wytwarzanie. Sugeruje to, że to właśnie obniżona produkcja GSH
może przyczyniać się do rozwoju choroby.
Terapia antyoksydacyjna wydała się zatem dobrą metodą leczenia choroby zapalnej
jelita. Jedną z grup leków tradycyjnie stosowanych w terapii tej choroby są aminosalicylany
(sulfasalazyna, Asacol, Dipentum, itp.). Są one silnymi przeciwutleniaczami, ale jednak
farmaceutykami, kontynuowane jest więc poszukiwanie mniej toksycznych, bardziej
naturalnych produktów.
T. Ctuz, J. Galvez i ich zespół z University of Granada w Hiszpanii zdołali ochronić
jelita przed zapaleniem za pomocą flawonoidu zwanego rutozydem (flawonoidy są liczną grupą
związków roślinnego pochodzenia). Działał on zarówno w przypadku ostrej, jak i chronicznej
choroby. Naukowcy wyjaśnili sukces rutozydu jego zdolnością do podnoszenia poziomu GSH
w jelitach.
Niedożywienie częściej jest skutkiem choroby Crohna niż wrzodziejącego zapalenia
jelita. Przyczyny są złożone, ale podsumowuje je fakt, że choroba Crohna jest ściślej związana
z jelitem. Długo badano stan odżywienia osób cierpiących na tę chorobę i stwierdzono u nich
ogólny niedobór GSH w całym organizmie. Obserwacje te opisano także u dzieci z chorobą
Crohna.
Wielu naukowców sugerowało doustną suplementację GSH jako metodę terapii
wrzodziejącego zapalenia okrężnicy i choroby Crohna. W świetle informacji, które
przedstawiliśmy w rozdziałach 1 i 4, jest oczywiste, że doustnie stosowany GSH jest mało
134
efektywny w podnoszeniu całkowitego poziomu glutationu w organizmie. Jednakże tkanki
układu trawiennego wydają się być zdolne do wykorzystywania lokalnie dostarczanego GSH.
Tkankami, na które pokarmowy GSH wpływa najkorzystniej, są te, które mają z nim
bezpośrednią styczność. Taką możliwość ma wyściółka (śluzówka) jelita. W rzeczywistości,
A. Meister - często zwany ojcem badań nad GSH - sugeruje, że zarówno doustnie
przyjmowany GSH, jak i GSH wydzielany z żółcią może chronić śluzówkę jelita przed
uszkodzeniami. Doświadczalne obniżenie glutationu w jelitach prowadzi do poważnego
uszkodzenia delikatnej wyściółki.
Wnioski
Wyniki badań sugerują, że glutation chroni wyściółkę żołądka przed różnymi zagrożeniami,
w tym toksynami, stresem oksydacyjnym i kancerogenezą. Zainspirowało to innych
naukowców do poszukiwania sposobów podnoszenia poziomu glutationu u ludzi, zarówno w
celach zapobiegawczych, jak i leczniczych. Podniesiony poziom glutationu może chronić przed
zapaleniem żołądka, wrzodami i nowotworem i z pewnością może stanowić uzupełnienie
konwencjonalnej terapii tych chorób.
Zapalenie trzustki
Wysoki poziom stresu oksydacyjnego i niedobór glutationu w zapaleniu trzustki jest dobrze
udokumentowany i naukowcy badają rolę terapii przeciwutleniaczami w leczeniu
i zapobieganiu tej chorobie. Chociaż terapia antyoksydacyjna jest bezpiecznym uzupełnieniem
leczenia chronicznego zapalenia trzustki, jej szersze zastosowanie jako standardowej metody
leczenia wymaga jeszcze czasu. Najważniejszym punktem tego nowego podejścia
terapeutycznego jest poszukiwanie narzędzi pozwalających na wzmacnianie (modulowanie)
wewnątrzkomórkowego poziomu glutationu. Jak tylko narzędzia te się pojawią, dalsze badania
będą potrzebne celem ustalenia, w jaki sposób można ich efektywnie używać.
Choroba zapalna jelit
Brak równowagi między tworzeniem wolnych rodników a dostarczaniem lub dostępnością
pokarmowych antyoksydantów może powodować uszkodzenia tkanek w chorobie zapalnej
jelit. W chorobie tej silnie obniżony jest poziom glutationu i składników z nim związanych.
Różne antyoksydanty, w tym GSH, monoestry GSH, NAC (N-acetylocysteina), witamina C
(askorbinian), witamina E (tokoferol), SOD (dysmutaza ponadtlenkowa) i inne, były stosowane
z różnym wynikiem. Może nie być jasne, czy utrata GSH jest przyczyną czy następstwem tych
chorób zapalnych, ale w obu przypadkach pozytywnie wpływają terapie, które podnoszą lub
utrzymują poziom GSH. Ostatnie badania sugerują, że podnoszenie poziomu glutationu może
okazać się nowym podejściem terapeutycznym we wrzodziejącym zapaleniu okrężnicy
i chorobie Crohna.
135
AHNFELT-RANNE
I.,
NIELSEN
OH.,
CHRISTENSEN A., et al. Clinical evidence supporting
the radical seayenger mechanism of 5-aminosalscylic
acid. Gastroenterology 98: 1162-1169, 1990
PIŚMIENNICTWO
CHOROBY ŻOŁĄDKA
ALTOMARE E., GRATTAGLIANO L. DIDONNA D„
et al. Gastric and intestinal ethanol toxicity in the rat.
E.blect on glutathione level and role of alcohol and
acetaldehyde metabolisms. Ital. J. Gastroenterol.
Hepatol. 30:82-90, 1998
ARIVAZHAGA S., KAVITHA K, NAGINI S.
Erythrocyte lipid peroxidation and antioxidants in
gastric cancer patients. Celi. Biochem. Funct. 15:15-18,
1997
BALINT G.A. A novel approach to reduce the unwonted
gastric side-e.blects oforally administered non-steroidal
anti-inflammatory drugs in rats. Exp. Toxicol. Pathol.
49:61-63, 1997
DAWDENKO
O.M.,
KOLOMOIETS
MIU,
DAWDENKO I.S. Free-radical oxidation, the
glutathione system and the status of the gastric mucosa
in peptic uicer in adolescents and young people under
dynamie restorative treatment. Lik Sprava 7-8: 60-64,
1994
EAPEN CE., MADESH M. Balasubramanian K.A., et
al. Mucosal mitochondrial function and antioxidant
defenses in patients with gastric carcinoma. Scand. J.
Gastroenterol. 33: 957-981, 1998
FARINATI F„ DELLA LIBERA G., CARDIN R., et al.
Gastric
antioxidant,
nitrites,
and
mucosal
lipoperoxidation in chronić gaslritis and Helicobacter
pylori infection. 1. Clin. Gastroenterol. 22: 275-281,
1996
GIORGI G., MICHELI L., SEGRE G., PECCHI A.
Glutathione (GSH) in human słomach mucosa. Riv. Eur.
Sci. Med. Farmacol. 11:163-167, 1989
HAHM K.B., LEE K.J., KIM Y.S., et al. Augmented
eradication rates of Helicobacter pylon by new
combination therapy with lansoprazole, amoxicillin. and
rebamipide. Dig. Dis. Sci. 43: 235-240,1998
H1ROKAWA K„ KAWASAKI H. Changes in
glutathione in gastric mucosa of gastric uleer patients.
Res. Commun. Mol. Pathol. Pharmacol. 88: 163-176,
1995
KATOH T., NAGATA N. KURODA Y„ et al.
Glutathione S-lransferase Mi (GSTMi) and Ti (GSTTi)
genetic polymorphism and susceptibility to gastric and
colorectal adenocarcinoma. Carcinogenesis 17: 18551859, 1996
KUROKAWA T., JOH T., IKAI M„ et al. Rebamipide
protects againsl oxygen radical-mediated gastric
mucosal injury in rats. Dig. Dis. Sci. 43 ( 9 Suppl):
I13S-117S, 1998
MOGHADASIAN M.H., GODIN D.V. Ethanol-induced
gastrointestinat damage. Influence of endogenous
anlioxidant components and gender. Digestive Disease
Sci. 41:791-797, 1996
PASSCHNIKOV V.D„ MOSIN V.L, VIGRANSKII
A.O. Lipid peroxidation and the antioxidant enzyme
136
system of the gastric mucosa in peptic uleer. Ter. Arkh 60: 3033, 1988
SAKURI K., OSAKA T., YAMASAK1 K. Protection by
rebamipide against acetic acid-induced colitis in rats:
relationship with its antioxidative activity. Dig. Dis. Sci. 43 (9
Suppl): 125S-133S, 1998
YOSHIKAWA T„ MINAMIYAMA Y., ICHKAWA H„ et al.
Role of lipid peroxidation and antioxidants in gastric mucosal
injury induced by the hypoxanthine-xanthine oxidase system in
rats. Free Radic. Biol. Med. 23: 243-250, 1997
BHASKAR L., RAMAKRISHNA B.S., BALASU­
BRAMANIAN K.A. Colonie mucosal antioxidant
enzymes and lipid peroxide levels in normal subjects and
patients with ulcerative colitis. J. Gastroent. Hepatol. 10:
140-143. 1995
BUFFINGTON G.D., DOE W.F. Depleted mucosal
antioxidant defenses in inflammatory bowel disease. Free
Radic. Biol. Med. 19: 911-918, 1995
gastrointestinal tract. American J. Physiol. 259: G530-G535,
1990
HARRIS M.L., SCHILLER H.J., REILLY P.M., et al. Free
radicals and other reactiye oxygen
metabolites in inflammatory bowel disease: cause.
conseauence. or epiphenomenon? Pharmac. Ther. 53: 375-408,
1992
HOFFENBER E.J., DEUTSCH J„ SMITH S„ SOKOL R.J.
Cireulating antioxidant concentrations in children with
inflammatory bowel disease., American J. Clin. Nutr. 65:14821488, 1997
BULGER E.M., HELTON W.S. Nutrient antioxidants in
gastrointestinal diseases. Gastrenterol. Clin. North
America 27: 403-419, 1998
HOLMES E.W.,
YONG S.L., EIZENHAMER D.,
KESHAV ARIAN A. Glutathione content of colonie mucosa:
evidence for oxidative damage in active ulcerative colitis. Dig.
Dis. Sci. 43: 1088-1095, 1998
CRUZ T., GALVEZ J„ OCETE M.A., et al. Orał
administration of rutoside ean ameliorate inflammatory
bowel disease in rats. Life Sci. 62: 687-695, 1998
IANTOMASI T„ MARRACCINI P., FAVILLI F, et al.
Glutathione metabolism in Crohn 's disease. Biochem. Med.
Metab. Biol. 53:87-91,1994
BRAGANZA J.M., SCOTT P., BILTON D., et al. Emdence of
early oxidative stress in acute panereatitis. Clues for
correction. Int.J. Pancreatol. 17:69-81,1995
GEERLING
B.J.,
BADART-SMOOK
A„
STOCKBRUGGER
R.W.,
BRUMMER
RJ.
Comprehensiye nutritional status in patients with longstandtng Crohn 's disease eurrently in remission.
American J. Clin. Nutr. 67: 919-926, 1998
LIH-BRODY L„ POWELL S.R.. COLLIER K.P., et al.
lncreased oxidative stress. and decreased antioxidant defenses
in mucosa of inflammatory bowel disease. Digestive Diseases
and Sciences, 41: 2078-2086, 1996
GUKOVSKY I., GUKOVSKAYA AS, BLINMAN T.A., et al.
Early NF-kappa B activation is associated with hormoneinduced panereatitis. American J. Physiol. 275 (6 pt 1):
G1402-1414, 1998
GRISHAM M.B. Oxidants and free radicals in
inflammatory bowel disease. Lancet 344 (8926): 859861, 1994
LUTHEN R., GRENDELL JH, HAUSSINGER D„
NIEDERAU C. Beneficial effects of L-2 -oxotaiozolidine-4carboxylate on cerulein panereatitis in mice. Gastroenterology
112: 1681-1691, 1997
GROSS V., ARNDT H„ ANDUS, et al. Free radicals in
inflammatory bowel diseases pathophysiology and
therapeutic implications. Hepatogastroenterology 41:
320-327, 1994
LUTHEN
R„
GRENDELL
J.H.,
NIEDERAU
C,
HAUSSINGER D. Trypsinogen activation and glutathione
content are linked to panereatie injury in models of biliary
acute paneneatitis. Int. J. Pancreatol. 24: 193-202, 1998
HAGEN T.M., WIERZBIKA G.T., BOWMAN B.B., et
al. Fale of dietary glutathione: disposition in the
ZALA G., FLURY R., WUST, et al. Omeprazole I amoxicillin:
improved eradication of Helicobacter pylori in smokers
because of N-acetylcysteine. Schweiz. Med. Wochenschr. 124:
1391-1397,1994
ZAPALENIE TRZUSTKI
MARTENSSON J., JAIN A., MEISTER A. Glutathione is
reąuired for intestinal function. Proc. Natl. Acad. Sci. USA
87:1715-1719, 1990
SIDO B, HACK V„ HOCHLEHNERT A., et al. Impairment of
intestinal glutathione synthesis in patients with inflammatory
bowel disease. Gut 42: 485-492, 1998
SOKOL R.J., HOFFENBERG E.J. Antioxidants in pediatrie
gastrointestinal disease. Pediatr. Clin. North America 43: 471488, 1996
LUTHEN
R.,
NIEDERAU
C,
GRENOELL
J.H.
Intrapancreatic zymogen aclivalion and levels of ATP and
glutathione during caerulein panereatitis in rats. Am. J.
Physiol. 268 (4 pt 1): G592-604, 1995
MATHEW P„ WYLLIE R., VAN LENTE F., et al.
Antioxidants in hereditary panereatitis. American J.
Gastroenterology 91:1558-1562, 1996
MCCLOY R. Chronić panereatitis at Manchester UK. Focus
on antioxidant therapy. Digestion 59 (Suppl 4): 36-48, 1998
SCHOENBERG M.H., BIRK D„ BERGER HG. Oxidative
stress in acute and chronić
panereatitis. American J. Clin. Nurt. 62 (Supl 6): 1306SI314S, 1995
SCHOENBERG M.H., BUCHLER M„ YOUNES M„ et al.
Effect of antioxidant treatment in rats with acute hemorrhagic
panereatitis. Dig. Dis. Sci. 39: 1034-1040, 1994
WALLING M.A. Xenobiotic metabolism, oxidant stress and
chronić pancneatitis> Focus on glutathione. Digestion 59
(Supl 4): 13-24, 1998
WANG X.D„ DENG X.M., HARALDSON P., et al.
Antioxidant and calcium channel blockers counteract
endothelial barrier injury induced by acute panereatitis in
rats. Scand. J. Gastroenterol. 30:1529-1536, 1995
CHOROBA ZAPALNA JELIT
137
16
Niewydolność nerek i dializa
Nerki są odpowiedzialne za filtrowanie krwi i usuwanie w formie moczu substancji zbędnych,
toksyn i namiaru płynów. Utrzymują także równowagę wodną, regulują poziom różnych
związków chemicznych i ciśnienie krwi. Jeśli nerki nie mogą wykonywać swojej pracy,
substancje zbędne i toksyny akumulują się we krwi. Wpływa to na inne narządy, często
wywołując objawy neurologiczne i problemy krążeniowe. Jakiekolwiek schorzenie, zarówno
ostre (nagłe), jak i chroniczne (stopniowe/przewlekłe), może wpływać na funkcjonowanie
nerek i prowadzić do długotrwałej choroby. Choroby nerek mogą skracać przeżywalność.
Ostre zapalenie nerek może zostać wywołane przez czynniki wszelkiego typu. Na
przykład, krwotok, atak serca lub sepsa mogą poważnie i nagle odciąć przepływ krwi, szybko
uszkadzając wrażliwe tkanki nerek. Najpowszechniejszymi schorzeniami prowadzącymi do
przewlekłej niewydolności nerek są utrata elastyczności naczyń krwionośnych
(arterioskleroza), nadciśnienie i cukrzyca. Te przewlekłe choroby uszkadzają krążenie
nerkowe. Poważne uszkodzenia są także powodowane przez organiczne i nieorganiczne
toksyny, takie jak trujące grzyby, rozpuszczalniki, metanol, przeciwzamarzacze i metale
ciężkie, zarówno wdychane, jak i połykane. Istnieje jeszcze wiele innych przyczyn
niewydolności nerek, w tym: chroniczna ekspozycja na toksyny, dziedziczne choroby nerek,
choroby naczyniowe i choroby autoimmunologiczne.
Choroby i niewydolność nerek są często następstwem innych schorzeń, należy zatem
zidentyfikować pierwotną lub potencjalną przyczynę. Diabetycy powinni uważnie kontrolować
swój poziom cukru. Pacjenci z nadciśnieniem muszą utrzymywać prawidłowe ciśnienie,
a wszyscy musimy unikać ekspozycji na toksyny. Niektóre leki mogą pomagać w
przezwyciężeniu braku równowagi chemicznej, problemów krążeniowych i akumulacji
substancji zbędnych. Odpowiednie odżywianie jest szczególnie ważne, a przy niewydolności
nerek często jest zalecane ograniczenie przyjmowanej ilości białka.
Jeśli te zabiegi nie są efektywne w ograniczaniu niewydolności nerek, może być
konieczna transplantacja. Mniej urazytyczną, ale bardzo inwazyjną alternatywą pozostaje
dializa - zastosowanie urządzeń przejmujących funkcje nerek. Obecnie w powszechnym
użyciu są dwa typy dializy - hemodializa i dializa otrzewnowa. Podobnie jak chemioi radioterapia u pacjentów z nowotworami, tak i te procedury ratują życie, ale są ciężkim
wyzwaniem dla obrony antyoksydacyjnej organizmu.
Hemodializa
Podczas hemodializy krew jest przetaczana z organizmu do mechanicznie filtrującego
urządzenia, oczyszczana, zrównoważana chemicznie i po tych zabiegach powraca do układu
krążenia pacjenta. Ta procedura jest powtarzana kilka razy w tygodniu. Każda sesja trwa kilka
godzin, podczas których pacjent jest fizycznie połączony z maszyną.
Dializa otrzewnowa
Dializa otrzewnowa oczyszcza krew bez konieczności usuwania jej z organizmu, z użyciem
błony otrzewnowej (wewnętrzna wyściółka jamy brzusznej) jako filtra. Ta błona pod wieloma
względami przypomina układ filtracyjny nerek. Gdy plastikowa rurka zostanie już wszczepiona
w ścianę jamy brzusznej, pacjenci najczęściej sami przeprowadzają całą procedurę. Specjalny
138
roztwór dializacyjny (dializat) jest przepuszczany przez wężyk do jamy brzusznej. Substancje
zbędne są filtrowane z krwi w małych naczyniach błony otrzewnowej, a następnie wyłapywane
przez płyn dializacyjny. Po kilku godzinach dializat jest odciągany i usuwany. Procedura może
być powtarzana kilka razy dziennie.
GSH i niewydolność nerek
Jedną z przyczyn zatrucia i niewydolności nerek jest ekspozycja na metale ciężkie, takie jak
rtęć, kadm i ołów (porównaj: rozdział 2). Organizm detoksykuje te substancje głównie przy
udziale enzymów zależnych od GSH. Same cząsteczki glutationu wiążą te metale w procesie
chelatacji, po której metale są łatwo i bezpiecznie usuwane z organizmu. Komórki nerek są
chronione przez wysoki poziom glutationu. Testy laboratoryjne i badania na pacjentach
wykazują, że w poważnych zatruciach rtęcią dodawanie NAC do dializatu pomaga chelatować
nieorganiczną rtęć i usuwać ją z roztworu.
Ostra niewydolność nerek występuje najczęściej wtedy, gdy nerki cierpią z powodu
niedostatecznego przepływu krwi (ischemia). Badania laboratoryjne prowadzone na Univeristy
of Texas i w innych ośrodkach badawczych wykazały, że uszkodzenia powstające podczas
ischemicznej niewydolności nerek są zmniejszane w wyniku infuzji NAC. Wydaje się to
wynikiem poprawy zaopatrzenia tkanki w antyoksydanty, detoksykacji metabolitów azotowych
lub obu tych zjawisk.
Wiele farmaceutyków przyczynia się do niewydolności nerek. Tak powszechnie
stosowane leki, jak ibuprofen, acetaminofen, a nawet witamina D, są dużym obciążeniem dla
nerek i mogą je uszkadzać. Wiele czynników przeciwnowotworowych używanych podczas
chemioterapii ma takie samo działanie. Cyklosporyna, immunosupresant używany po
transplantacji narządów i w niektórych chorobach nerek, takich jak zespół nerczycowy, także
mogą uszkadzać nerki. Badania udowadniają, że zwiększona obrona antyoksydacyjna pomaga
chronić nerki przed toksycznym działaniem cyklosporyny.
Rzadszą przyczyną niewydolności nerek jest ich torbielowatość - rozwój torbieli
wewnątrz nerek, zaburzający ich funkcje. Przeprowadzono doświadczenia, w których sztucznie
obniżono poziom GSH za pomocą BSO. Doprowadziło to do nasilenia choroby, sugerując, że
obecność glutationu pełni rolę ochronną.
Najpowszechniejszą przyczyną osłabionego przepływu krwi jest arterioskleroza rozwój płytki miażdżycowej i innych struktur blokujących przepływ krwi w naczyniach
krwionośnych. GSH detoksykuje farmaceutyki i metale ciężkie, walczy z zagrożeniami, takimi
jak torbielowatość nerek, ale także zapobiega tworzeniu płytki miażdżycowej, dzięki
zahamowaniu peroksydacji lipidów.
GSH i dializa
Pacjenci z niewydolnością nerek cierpią na brak równowagi między oksydantami a
antyoksydantami, który pogarsza się w miarę rozwoju choroby. Tylko dializa może rozwiązać
problem. Pomimo swego ratującego życie działania, dializa otrzewnowa, a szczególnie
hemodializa, pogarsza ten aspekt złego funkcjonowania nerek, podnosząc poziom stresu
oksydacyjnego. Ponieważ dializa jest jedynym wyjściem, terapia musi być skierowana na
przeciwdziałanie skutkom ubocznym.
Niektórzy badacze uważają, że dializa uszkadza system antyoksydacyjny i prowadzi do
dramatycznego spadku poziomu enzymów zależnych od glutationu, które chronią nas przed
peroksydacją lipidów. Skutkiem tego są długotrwałe powikłania, takie jak przyspieszona
arterioskleroza. W rzeczywistości choroby sercowonaczyniowe są główną przyczyną śmierci
pacjentów z ostatnim stadium niewydolności nerek. Istnieją liczne dowody, że wsparcie obrony
antyoksydacyjnej może przynieść korzyści tym pacjentom. Silny związek między
139
funkcjonowaniem nerek a dostępnością glutationu sprawia, że niektórzy naukowcy sugerują, że
poziom peroksydazy glutationowej może być miarą funkcjonowania nerek.
Aby sprawdzić tę hipotezę, zbadano stan odżywienia i poziom stresu oksydacyjnego
u starszych pacjentów poddawanych ciągłej dializie otrzewnowej. Stwierdzono, że gdy
pacjenci byli poddawani działaniu ratującego życie płynu dializacyjnego, poziom GSH
znacząco spadał. Żeby przeciwdziałać temu zjawisku, do płynu dializacyjnego dodawano OTZ
(farmaceutyczny prekursor GSH). Pomagało to utrzymać poziom GSH wystarczający do
ochrony tkanek.
Związek między statusem GSH i stresem oksydacyjnym u dializowanych pacjentów
jest nie tylko powszechnie uznawany, ale także uważany za niezwykle ważny. U pacjentów z
niewydolnością nerek stres oksydacyjny uszkadza krążące czerwone krwinki (erytrocyty),
powodując obniżenie poziomu hemoglobiny (anemia). Te uszkodzenia są zazwyczaj
minimalizowane przez glutation, główny antyoksydant w tej bitwie. GSH działa na
powierzchni błony czerwonych krwinek, utrzymując jej integralność. Ponieważ hemodializa
powoduje poważne zmiany oksydacyjne i uszkadza czerwone krwinki, jest bardzo ważne, aby
pacjenci byli poddawani procedurom pozwalającym na utrzymanie wysokiego poziomu GSH.
Leki takie jak NAC czy OTZ efektywnie podnoszą poziom glutationu i poprawiają u pacjentów
zdolność do walki ze stresem oksydacyjnym, ale są także bezpieczniejsze, pokarmowe sposoby
zwiększania poziomu GSH. Zostały one opisane w rozdziale 4.
Wielu dializowanych pacjentów otrzymuje erytropoetynę celem przeciwdziałania
anemii (niedobór czerwonych krwinek). Lek ten jest podawany w celu pobudzenia produkcji
czerwonych krwinek, ale przynosi dodatkowe korzyści. Okazuje się, że młodsze komórki mają
wyższy poziom GSH i dlatego są bardziej odporne na peroksydację lipidów i uszkodzenia
błony komórkowej. Badania wykazały, że antyoksydanty podawane pacjentom leczonym
erytropoetyną mogą wzmacniać efektywność tego leku, pozwalając na zmniejszenie dawki.
Udowodniono to podając dożylnie GSH dializowanym pacjentom.
Inne ważne badania dotyczące hemodializowanych pacjentów przeprowadził włoski
zespół badawczy kierowany przez C. Costagliolę. W tych badaniach prowadzonych metodą
podwójnej ślepej próby, jedni pacjenci otrzymywali dożylnie GSH, a inni - placebo. Anemię
monitorowano, mierząc poziom czerwonych krwinek, hemoglobiny i hematokrytu, o których
wiadomo, że spadają u dializowanych pacjentów. Ci, którzy otrzymywali GSH, utrzymywali
wyższy poziom GSH niż grupa placebo. Spadał także u nich poziom stresu oksydacyjnego.
Podobne, ale osobne, włoskie badania prowadzone przez M. Usberti także dowiodły, że GSH
zmniejsza anemię. Obserwacje te pokazują, że zwiększony poziom GSH pozwala
przezwyciężać anemię, na którą są szczególnie podatni dializowani pacjenci.
Przypadek kliniczny
Ponieważ osłabiona obrona antyoksydacyjna i detoksykacyjna jest związana z
chorobami nerek i powikłaniami towarzyszącymi dializie, istnieją powody, aby
wierzyć, że suplementacja GSH może pomagać osobom takim jak George,
sześćdziesięciodwuletni rolnik i piosenkarz country.
George walczył z cukrzycą przez ponad trzydzieści lat. Ponieważ tylko w
nieznacznym stopniu udało się obniżyć u niego poziom cukru, rozwinęła się u
niego postępująca niewydolność nerek, a w konsekwencji - anemia. W krótkim
czasie z aktywnego, towarzyskiego człowieka stał się apatycznym odludkiem
okupującym kanapę. Jego poziom energii i zdolność koncentracji obniżały się
coraz bardziej i musiał stałe kontrolować swój stan zdrowia w lokalnym szpitalu
klinicznym na Hawajach, gdzie mieszkał. Jego poziom żółciowego azotu
mocznikowego (ang. biłiary urea nitrogen, BUN) i kreatyniny stawały się coraz
wyższe, co stanowiło objaw pogarszającego się funkcjonowania nerek, a liczba
140
czerwonych krwinek (hemoglobina) stale spadała. Jego lekarz umieścił go na
liście oczekujących na dializę.
Po tym, jak usłyszał o GSH, George zaczął przyjmować 20 gramów izolatu
białka serwatki dziennie. W ciągu trzech tygodni jego poziom BUN i kreatyniny
zaczął spadać, co było oznaką poprawy funkcjonowania nerek. Po kolejnych
trzech tygodniach jego hemoglobina podniosła się o cały gram na decylitr (g/dł)
krwi i znów zaczął śpiewać na przyjęciach u znajomych. Jego żona była
niezadowolona, że wystawia się na działanie papierosów i alkoholu, ale trzy
miesiące później jego testy funkcjonowania nerek i poziom hemoglobiny
poprawiły się tak bardzo, że lekarz zrezygnował z planowanej dializy.
Pobieranie białka i niewydolność nerek
Chore nerki już mają problem z usuwaniem produktów rozpadu, z których wiele pochodzi
z trawienia pokarmowego białka. Duże ilości białka pozostawiają duże ilości azotu
mocznikowego we krwi (uremia), które są przyczyną kolejnych problemów zdrowotnych.
Zatem przyjmowanie białka powinno zostać ograniczone i uważnie monitorowane. Pacjentom
z niewydolnością nerek zaleca się spożywanie dużej ilości węglowodanów, ale białko jest
ważną substancją odżywczą i nie może być pomijane. Ponieważ pacjenci z niewydolnością
nerek mogą konsumować je tylko w małych ilościach, bardzo ważna jest jakość tego białka.
Miarą jakości białka pokarmowego jest jego przyswajalność (ang. biological value,
BV). Odnosi się ona do użyteczności i ilości składników biochemicznych, jakie dane białko
dostarcza organizmowi. Musimy stale dostarczać organizmowi niezbędnych aminokwasów
w diecie. Nieniezbędnych aminokwasów także potrzebujemy, ale niekoniecznie musimy je
spożywać, bo nasz organizm może je wytwarzać sam z niezbędnych aminokwasów. Dla
dializowanych pacjentów najodpowiedniejsze są białka bogate w niezbędne aminokwasy, ze
względu na ich wyższą wartość biologiczną. Niektórzy dializowani pacjenci mają deficyt
białka (hipoalbuminemia). W ich przypadku jakość białka pokarmowego jest jeszcze
ważniejsza.
Naturalnym białkiem o najwyższej wartości biologicznej jest białko serwatki, które jest
idealne dla pacjentów ze schorzeniami nerek. Co więcej, niektóre z aminokwasów zawartych
w tym białku są prekursorami („cegiełkami") glutationu. Ich obecność zależy głównie od
sposobu przetwarzania i przechowywania białka serwatki. Więcej szczegółów dotyczących
białka serwatki znajdziecie w rozdziale 4.
Wniosek
GSH odgrywa istotną rolę w zapobieganiu i leczeniu niewydolności nerek, anemii, która często
towarzyszy niewydolności nerek i dializie, oraz powikłań sercowo-naczyniowych wywołanych
chorobami nerek. Czynniki modyfikujące poziom GSH dostarczają obiecujących metod terapii
zarówno krótko-, jak i długoterminowych powikłań niewydolności nerek. GSH działa zarówno
jako detoksykator jak i antyoksydant, zapobiegając peroksydacji lipidów. Ponieważ niektóre
białka serwatki oferują dodatkowe korzyści odżywcze i działają jako prekursory glutationu,
stanowią użyteczne uzupełnienie tradycyjnej terapii.
141
USBERTI M., LIMA G„ ARISI M„ et al. Effect of
exogenous reduced glutathione on the survival of red
blood cells in hemodialyzed patients. J. Nephrol. 10:
261-265, 1997
PIŚMIENNICTWO
ANOREOLI S.P. Reactive oxygen molecules, OKidant
injury and renal disease. Pediatr. Nephrol. 5: 733-742,
1991
BONNEFONT-ROUSSELOT D, JAUDON M.C.,
ISSAD B., et al, Antioxidant status of elderly chronić
renal patients treated by continuom ambulatory
periloneal dialysis. Nephrol. Dial. Transpiant.12: 13991405, 1997
BREBOROWICZ A., RODELA H., MARTIS L.,
OREOPOULOS DG. Intracellular glutathione in human
peritoneal mesothelial celi exposed in vitro to dialysis
fluid. Int. J. Artif. Organs 19: 268-275, 1996
CANESTRARI F., GALU F., GIORGINI A., et al.
Erythrocyte redox state in uremic anemia: effects of
hemodialysis and relevance of glutathione metabolism.
Acta. Haematol. 91: 187-193, 1994
CAVDAR C, CANSAR1 T., SEMIN I., et al. Lipid
perońdalion and antioxidant activity in chronić
hemodialysis patients treated with recombinant human
erythropoietin. Scand. J. Uroi. Nephrol. 31: 371375,1997
CEBALLOS-PICT I, WITKO-SARSAT V., MERADBOUDIA M., et al. Glutathione antioxidant system as a
marker of oxidative stress in chronić renal failure. Free
Radic. Biol. Med. 21: 845-853,1996
CHEN CK., L1AW JM. JUANG JG, LIN TH.
Antioxidant enzymes and tracę elements in hemodialyzed
patients. Biol. Tracę Elem. Res. 58:140-157, 1997
COSTAGLIOLA C, ROMANO L., SCIBELLI G„ et al.
Anemia and chronić renal failure: a therapeutic
approach by reduced glutathione parenteral administration. Nephron 61: 404-408, 1992
COSTAGLIOLA C, ROMANO L., SORICE P„ DI
BENSDETTO A. Anemia and chronić renal failure: the
possible role of the oxidative state of glutathione.
Nephron 52: 11-14, 1989
CRISTOL J.P., BOSE J.Y., BADIOU S, et al.
Erythropoietin and oxidative stress in haemodialysis:
beneficial effects of vitamin E supplementation. Nephrol.
Dial. Transplant.
12:2312-2317, 1997
DIAMONO G.L., ZALUPS R.K. Understanding renal
toxicity of heavy metals. Toxicol. Pathol. 26: 92-103,
1998
DIMARI J„ MEGYESI J., UDVARHELYI N„ et al. Nacetyl cysteine ameliorates ischemic renal failure.
Anierican J. Physiol. 272 (3 Pt 2): F292-F298, 1997
DURAK I., KARABACAK H.I., BUYUKKOCAK H.I.,
et al. Impaired antioxidant defense system in the kidney
tissues from rabbits treated with cyclospońn. Protective
effects of ńtamins E and C. Nephron 78: 207-211, 1998
EPPERLSIN
M.M.,
NOUROOZ-ZADEH
J.,
JAYASENA S.D., et al. Naturę and biological
signiftcance of free radicals generated during
142
bicarbonate hemodialysis. J. American Soc. Nephrol. 9 457463, 1998
FERGUSON CL., CANTILSNA L.R. J.R. Mercury clearance
from human plasma during in yitro dialysis: screening systems
for chelating agents. J. Toxicol. Clin. Toxicol. 30: 423-441,
1992
WR1TIN J.C, THAM D.M., BHAMRS S., et al. Plasma
glutathione peroxidase and its relationship to renal
proximal tubule function. Mol. Genet. Metab. 65: 238245, 1998
YOSHIMURA S„ SUEMIZU H., NOMOTO Y, et al. Plasma
glutathione peroxidase deficiency caused by renal dysfunction.
Nephron 73: 207-211, 1996
ZACHEE P„ FERRANT A., DAELMANS R„ et al. Reduced
glutathione for the treatment of anemia during hemodialysis: a
preliminary communication. Nephron 71: 343-349, 1995
LUND M.E., BANNER W.J.R., CLARKSON T.W., BERLIN
M. Treatment of acute methylmercury ingestion by
hemodialysis with N-acetyteysleine (Muco-mysl) infusion and
2,3-dimercaptopropane sulfonate. J. Toxicol. Clin. Toxicol.
22: 31-49, 1984
MARTIN-MATEO M C , DEL CANTO-JAFIEZ E.,
BARRERO-MARTINEZ MJ. Oxidative stress and enzyme
activity in ambulatory renal patients undergoing continuous
peritoneal dialysis. Renal Failure 20: 117-124,1998
MARTIN-MATEO M.C., SANCHEZ-PORTUGAL M.,
IGLESIAS S., et al. Oxidative stress in chronić renal failure.
Renal Failure 21: 155-167, 1999
MIMIC-OKA J., SIMIC T., ELKMESCIC V., DRAGICEVIC
P. Erythrocyte glutathione peroxidase and superoxide
dismutase activities in different stages of chronić renal failure.
Clin. Nephrol. 44: 44-48, 1995
MOBSRLY J.B., LOGAN J, BORUM PR, et al. Elemtion of
whole-blood glutathione in peritoneal dialysis patients by L-2oxothiazotidine-4-carboxy!ate,
a
cysteine
prodrug
(Procysteine). J American Soc. Nephrol. 9:1093-1099, 1998
ONG-AWYOOTH L., ONG-AJYOOTH S„ TIENSONG K., et
al. Reduced free radical scavengers and chronić renal failure.
i. Med. Assoc.Thai. 80:101-108, 1997
PASAOGLU H. MUNTAROGLU S, GUNES M., UTAS C.
The role of the oxidative state of glutathione and glutathione
related enzymes in anemia of hemodialysis patients. Clin.
Biochem. 29: 567-572, 1996
ROSS E.A., KOO L.C, MOBERLY J.B. Low whole blood and
erythrocyte levels of glutathione in hemodialysis and
peritoneal dialysis patients. American J. Kidney Disease 30:
489-494, 1997
ROXBROUGH H E , MERCER C, MCMASTER D., et al.
Plasma glutathione peroxidase activity is reduced in
haemodialysis patients. Nephron 81: 278-283, 1999
SALOM M.G., RAMIREZ P„ CARBONELL L.F., et al.
Protective effect of N-acetyl-L-cysteine on the renal failure
induced by inferior cava occlusion. Transplantation 65: 13151321, 1998
SCHIAVON R„ BIASIOLI S., DE FANTI E, et al. The plasma
GSH peroxidase enzyme in hemodialyzed subjects. ASAIO J
40: 968-971, 1994
SCHIAVON R., GUIDI G.C., BIASIGLI S., et al. Plasma
glutathione peroxidase activity as an index of renal function.
Eur.J. Clin. Chem. Clin. Biochem. 32: 759-765, 1994
TORRES V.E., BENGAL R.J., LITWILLER R.D, WILSON
D.M. Aggravation of polycystic kidney disease in Han:SPRD
rata by buthionine sulfoxamine. J. American Soc. Nephrol.
8:1283-1291. 1997
143
17
obie grupy z kataraktą wykazywały zaburzoną obronę glutationową, przy czym u diabetyków
zjawisko było wyraźniejsze.
Oczy, uszy, nos, gardło i zęby
Rogówka
Dobrze wiadomo, że glutation jest ważny dla normalnego funkcjonowania oka. Jedne
z pierwszych badań dotyczących glutationu koncentrowały się na jego roli w zapobieganiu
katarakcie i GSH jest stosunkowo dobrze znany wśród okulistów. Laryngolodzy i stomatolodzy
dopiero niedawno stali się świadomi znaczenia glutationu w leczonych przez siebie chorobach.
Biorąc pod uwagę decydującą rolę glutationu jako najważniejszego naturalnie występującego
przeciwutleniacza, jego zdolność do detoksykacji substancji spotykanych w środowisku i
stymulacji układu odpornościowego, także i w tych dziedzinach podjęto badania nad
glutationem.
Plamka żółta
Okulistyka
Rys. 21. Oko
Katarakta
Katarakta jest zaćmieniem (zmętnieniem) występującym w soczewce oka. To jedna
z głównych przyczyn zapadania na choroby i zaburzeń funkcjonalnych wzroku u osób
starszych. W Stanach Zjednoczonych prowadzi do ponad miliona zabiegów operacyjnych
rocznie.
Soczewka oka składa się z pozornie nieskomplikowanej tkanki. Ta całkowicie
przezroczysta część oka ma za zadanie skupiać światło na siatkówce, co czyni zmieniając swój
kształt celem dopasowania ogniskowej. Naukowcy są przekonani, że jakiekolwiek uszkodzenie
soczewki, bez znaczenia jak małe, prowadzi do jej zmętnienia. Zazwyczaj jest ono skutkiem
fizycznego urazu, powtarzanej ekspozycji na promieniowanie jonizujące (takie jak światło
słoneczne) lub jest wynikiem różnych chorób. Przez lata uszkodzenia się kumulują i soczewka
zaczyna się zaćmiewać.
Stres oksydacyjny odgrywa rolę w procesie starzenia się soczewki, więc antyoksydanty
są ważną obroną przed kataraktą. M.A. Babizhaev z Rosji mierzył produkty peroksydacji
lipidów w trakcie rozwoju katarakty. Stwierdził, że w miarę pogarszania się katarakty narastał
stres oksydacyjny. Włoski zespół badawczy University of Bari poszedł o krok dalej
udowadniając, że u ludzi z kataraktą utrata GSH jest równoległa ze wzrostem poziomu
peroksydacji lipidów.
Wiadomo, że katarakcie u ludzi zazwyczaj towarzyszy wyraźna nadmierna oksydacja
białek soczewki. Biorąc to pod uwagę, naukowcy eksperymentowali na katarakcie, stymulując
jej rozwój za pomocą różnych związków chemicznych. Wykazali, że wysoki poziom GSH
może opóźnić lub zapobiec rozwojowi katarakty. Oczywiście, główną obroną antyoksydacyjną
w soczewce jest glutation.
Legendarny ekspert od glutationu A. Meister i zespół badawczy z Cornell University w
Nowym Jorku używali BSO celem obniżenia poziomu glutationu w oku zwierząt
laboratoryjnych. W konsekwencji u zwierząt tych rozwinęła się katarakta. Zespół Meistera był
w stanie zapobiec jej rozwojowi, normalizując poziom glutationu przy użyciu monoestru GSH
i sugerował, że ta strategia może być efektywna w opóźnianiu rozwoju katarakty u ludzi.
Cukrzycy są bardziej podatni na rozwój katarakty. Włoski zespół badawczy kierowany
przez E. Altomare'a mierzył status glutationowy w soczewkach czterech grup pacjentów:
cukrzyków z i bez katarakty oraz osób bez cukrzycy z i bez katarakty. Jak się spodziewano,
144
Przypadek kliniczny
Edgar kochał malować. Gdy przeszedł na emeryturę, jeśli tylko chciał, mógł
cały czas poświęcać swojemu hobby. Przez kilka lat żona krytykowała zbyt
ostrą kolorystykę jego pejzaży. Na początku nie mógł uwierzyć, że zmienił
technikę, ale porównanie jego obecnych prac z namalowanymi w poprzednich
latach udowodniło, że dzieje się z nim coś złego. Uważał, że kolory
w dawniejszych pracach są zbyt „słabe". Rutynowe badanie okulistyczne
wykryło kataraktę.
Jedno oko wymagało operacji,
drugie miało ją
w perspektywie. Po operacji Edgar odzyskał w końcu doskonałe widzenie, ale
komplikacje pooperacyjne zniechęcały go przed poddaniem drugiego oka takiej
samej terapii. Jego żona zdobyła informacje na temat glutationu i katarakty.
Zaczęła podawać mężowi selen i kwas liponowy. Po roku jego okulista był
zaskoczony niezwykłą obserwacją, że katarakta się zmniejszyła.
Degeneracja planiki żółtej
Degeneracja plamki żółtej jest stopniową utratą wzroku spowodowaną uszkodzeniem plamki
żółtej - części siatkówki odpowiedzialnej za ostre widzenie. Rys. 21 przedstawia jej położenie
w tylnej części oka. Związana z wiekiem degeneracja plamki żółtej (ang. age-related macular
degeneration, ARMD) jest główną przyczyną utraty wzroku u osób po 65. roku życia. Chociaż
podatność na tę chorobę może mieć głównie podłoże genetyczne, udział czynników, takich jak
palenie papierosów czy arterioskleroza, może dodatkowo pogarszać sytuację. Choroba ta jest
uważana za wynik skumulowanego działania wolnych rodników uwalnianych na skutek
ekspozycji na słoneczne światło ultrafioletowe (UV), chociaż inne źródła stresu oksydacyjnego
także odgrywają rolę w jej rozwoju.
Ponieważ starsi ludzie mają generalnie niższy poziom GSH, są predysponowani do
rozwoju stresu oksydacyjnego. Naukowcy wykazali, że niski poziom glutationu towarzyszy
ARMD. Przeprowadzono doświadczenia mające na celu zbadanie funkcji glutationu w całym
145
organizmie i w oku pacjentów cierpiących na degenerację plamki żółtej. S.M. Cohen i jego
zespół z University of California stwierdzili znacząco zmienioną aktywność GSH we krwi
pacjentów z degeneracją plamki żółtej. Wydaje się, że wysoki poziom GSH odpowiada
zdrowym oczom, co sugeruje możliwą rolę glutationu w ochronie przed tą chorobą lub
w opóźnianiu jej rozwoju.
B. Testa i M. Mesolelle z Institute of Otolaryngology (University of Naples) w swoich
badaniach używali GSH w postaci aerozolu do nosa. Statystyki wynikające z ich badań
wskazują, że taka terapia jest skuteczna w przeciwdziałaniu zatkaniu nosa i katarowi oraz
zatkaniu uszu. Wyściółka nosa jest jedną z nielicznych ludzkich tkanek, które bardzo szybko
absorbują glutation. Większość pozostałych tkanek może używać jedynie glutationu, który
same wytworzyły z dostarczonych prekursorów.
Jaskra
Zapalenie zatok
Jaskra jest poważnym schorzeniem, w którym wzrasta ciśnienie cieczy w gałce ocznej. Pewien
poziom ciśnienia jest konieczny, aby zachować kształt gałki ocznej, jednak nadmierne ciśnienie
zaciska małe naczynia krwionośne wewnątrz oka. To uszkadza położone w sąsiedztwie tkanki,
przede wszystkim nerw wzrokowy. Jaskra jest jedną z głównych przyczyn utraty wzroku. Staje
się powszechniejsza z wiekiem, ma podłoże rodzinne. Często obserwuje się
współwystępowanie cukrzycy nadciśnienia i poważnej krótkowzroczności (prawie ślepoty).
Tradycyjne metody terapii są ukierunkowane na obniżenie ciśnienia wewnątrz oka,
chirurgicznie lub za pomocą leków.
Rosjanie A.I. Bunin, A.A. Filina i V.P. Erichem mierzyli poziom glutationu w oczach
setek pacjentów z różnych powodów poddanych zabiegom chirurgicznym. Najniższy poziom
GSH stwierdzili u pacjentów z kataraktą i jaskrą. Zauważyli ten spadek już w początkowych
stadiach choroby i sugerowali, że normalizacja poziomu glutationu mogłaby zapobiec lub
opóźnić rozwój choroby, a taki sam efekt przynosi suplementacja kwasem liponowym
(porównaj: rozdział 4).
Grupa badaczy z Harvard University badała wpływ różnych związków związanych
z glutationem na zwiększenie wypływu cieczy z oka i obniżenie ciśnienia w jego wnętrzu.
Stwierdzili, że cysteina, glutation i N-acetylocysteina, podawane wraz z kwasem etakrynowym
(diuretyk), obniżały ciśnienie w oku, a nawet łagodziły skutki uboczne leku.
Infekcja i zapalenie przestrzeni zatokowych w kościach twarzoczaszki jest jedną
z najczęstszych przyczyn wizyt u lekarza. Aż 50 milionów Amerykanów jest każdego roku
dotkniętych tym schorzeniem, najczęściej z powodu infekcji wirusowych lub bakteryjnych,
alergii lub zaburzonego przepływu śluzu. Większość metod terapeutycznych ma na celu albo
zwalczenie infekcji, albo poprawienie spływania śluzu z zatok. Przestrzenie zatokowe znajdują
się z przodu głowy, w okolicy czoła, nosa i policzków, jak przedstawiono to na rys. 22.
Lekarze od dawna używają NAC do leczenia schorzeń charakteryzujących się
zaleganiem śluzu (mukowiscydoza, chroniczne zapalenie oskrzeli). Obecnie jest ona stosowana
także w przypadku problemów dotyczących górnych dróg oddechowych, takich jak zapalenie
zatok. NAC zapobiega zaleganiu śluzu, jednocześnie podnosząc poziom glutationu.
Amerykańskie, francuskie, włoskie, koreańskie i skandynawskie zespoły badały efektywność
NAC i innych antyoksydantów w terapii zapalenia zatok.
Amsterdamska grupa kierowana przez G.J. Westervelda wykazała, że poziom
glutationu spada podczas chronicznego zapalenia zatok, i wnioskowała, że ten spadek jest
częścią ogólnie obniżonej obrony antyoksdacyjnej, która z kolei potęguje postęp choroby.
Ucho, nos i gardło
Glutation w górnych drogach oddechowych
Cały pokarm, który zjadamy, płyny, które wypijamy, i powietrze, którym oddychamy,
przechodzi przez nos, usta i gardło, które tworzą górne drogi oddechowe. Znaczenie GSH
w dolnej części układu oddechowego (płuca) jest dobrze znane. Ponieważ górne drogi
oddechowe są pierwszą linią kontaktu ze środowiskiem zewnętrznym, wydaje się, że glutation
miałby nas tu chronić przed ksenobiotykami (infekcjami i toksynami).
Drogi oddechowe są wyścielone cieczą złożoną ze skomplikowanej mikstury
związków biochemicznych i komórek immunologicznych, zwaną cieczą wyściełającą drogi
oddechowe (ang. respiratory tract lining fluid, RTLF). Glutation jest głównym antyoksydantem
wchodzącym w skład tej cieczy i stanowi pierwszą linię obrony przed wdychanymi toksynami.
Na początku lat 90. ośrodki takie jak Inhalation and Toxicology Research Institute
w Albuquerque (Nowy Meksyk) rozpoczęły badania nad rolą enzymów antyoksydacyjnych
w RTLF. Dalsze badania są prowadzone na University of California (Davis).
Ten projekt badawczy jest tylko jednym z wielu dotyczących znaczenia glutationu
w cieczy wyściełającej drogi oddechowe, gdzie on chroni nas przed ksenobiotykami
i infekcjami. W poważnej lub długotrwałej chorobie ten poziom GSH może ulegać obniżeniu,
pozwalając na postępowanie choroby i powodując kolejne powikłania. Co więcej, N.S.
Krishana i jego zespół z University of Kentucky wykazał, że obrona glutationowa słabnie wraz
z wiekiem, szybciej u mężczyzn niż u kobiet.
146
Zatoki
Trąbki
Eustachiusza
Gardło
Rys. 22. Położenie przestrzeni zatokowych; trąbki Eustachiusza łączą ucho środkowe z gardłem
147
Infekcja ucha
Infekcja ucha środkowego jest wyjątkowo powszechną chorobą, szczególnie u dzieci. Jest
zazwyczaj wspólnym wynikiem zalegania wydzieliny w uchu środkowym oraz infekcji.
Czynnikiem sprawczym jest zazwyczaj infekcja wirusowa, ale często nakłada się na nią jeszcze
infekcja bakteryjna. Przez wiele lat terapia opierała się na stosowaniu antybiotyków, ale
obecnie lekarze zaczynają być coraz bardziej przeciwni ich przepisywaniu, szczególnie
w przypadku infekcji ucha. Leki obkurczające śluzówkę mogą pomagać w spływaniu cieczy
z ucha środkowego przez trąbkę Eustachiusza do gardła.
Coraz więcej dowodów świadczy o tym, że to wolne rodniki odgrywają dużą rolę w
rozwoju stanu zapalnego prowadzącego do infekcji ucha środkowego. Badania dotyczące
poziomu GSH w tych tkankach wykazały, że zmienia się on zgodnie z natężeniem stanu
zapalnego lub infekcji. Badano wpływ obu sposobów podnoszenia poziomu glutationu miejscowego i ogólnoustrojowego, i stwierdzono, że oba są równie efektywne.
Pacjenci z infekcją ucha środkowego są często straszeni wizją umieszczenia w błonie
bębenkowej drenów odprowadzających nagromadzoną w uchu ciecz celem zapobiegania
kolejnym infekcjom. Dreny te spełniają swoje zadanie, ale mają też swoje wady.
W odpowiedzi na wprowadzenie ciała obcego w organizmie rozpoczyna się proces zapalny.
Procedura ta pobudza także produkcję wolnych rodników w uchu środkowym. Oba te zjawiska
powodują zmiany w komórkach wyściełających ucho środkowe, które prowadzą do
bliznowacenia i zwłóknienia. T. Ovesen i jego zespół z Aarhus University w Danii podawali
przez dreny roztwór NAC. Lek ten zmniejszał stan zapalny i zapobiegał długoterminowemu
bliznowaceniu, typowemu dla takiej sytuacji.
przesunięcie progu słyszalności" i jest spowodowane uszkodzeniem wrażliwych komórek
nabłonka rzęskowego ślimaka - spiralnego w kształcie narządu znajdującego się w środku
ucha. Poważna, powtarzająca się lub długotrwała ekspozycja na nadmierny hałas może
zniszczyć komórki nabłonka rzęskowego i doprowadzić do premanentenej utraty słuchu.
Co ciekawe, ślimak może być trenowany, aby znosić większy hałas i ulegać
mniejszym uszkodzeniom. Jest to zjawisko znane jako „dopasowywanie dźwiękowe" lub
„hartowanie". Przystosowywanie ucha do niskiego poziomu dźwięków przed wyższym wydaje
się chronić przed utratą słuchu. Naukowcy z Albert Einstein College of Medicine w Nowym
Jorku badali zmiany biochemiczne towarzyszące „dopasowywaniu dźwiękowemu". Zauważyli,
że pewne enzymy, które podnoszą poziom glutationu lub utrzymują go w zredukowanej
formie, są stymulowane po ekspozycji na dźwięki o niskim natężeniu. Sugeruje to, że
cokolwiek chroni lub podnosi poziom glutationu w ślimaku, chroni także przed utratą słuchu
wywołaną hałasem.
Inne badania dotyczące glutationu i ekspozycji na hałas poparły ten model. Zespół
badawczy z Kresge Hearing Research Institute (University of Michigan) chemicznie obniżył
poziom glutationu za pomocą BSO, co sprawiło, że wywołana hałasem utrata słuchu stawała
się głębsza. Ten sam zespól podniósł poziom GSH, używając OTZ, co spowodowało, że utrata
słuchu została zminimalizowana.
D. McBride z Office of Naval Research w Arlington (Wirginia) odkrył, że podawanie
antyoksydantów bezpośrednio do ślimaka może zapobiec permanentnemu uszkodzeniu po
ekspozycji na hałas. Taka terapia musi zostać zastosowana w ciągu sześciu godzin po
ekspozycji. Inni naukowcy sugerowali, że robotnicy pracujący w długotrwałym hałasie
mogliby odnieść korzyści z podniesienia poziomu glutationu.
Głuchota i utrata słuchu
Utrata słuchu wywołana lekami i toksynami
Ponad 30 milionów mieszkańców Ameryki Północnej doświadcza utraty słuchu utrudniającej
normalną konwersację. To prawie jedna osoba na dziesięć. Jeden procent naszej populacji nie
słyszy w ogóle i jest uważany za dotknięty głuchotą. Niemal jedna trzecia osób po 65. roku
życia ma jakąś formę utraty słuchu, a liczba ta rośnie wraz z wiekiem.
Istnieje wiele powodów zaburzeń słuchu, przy czym w zasadzie każda z nich może
zostać zakwalifikowana do jednej z dwóch kategorii: utrata słuchu z przyczyn mechanicznych
występujących w uchu środkowym lub wewnętrznym oraz z przyczyn czuciowo-nerwowych problem w obrębie ucha wewnętrznego lub nerwu słuchowego. W tej ostatniej kategorii
problem może być natury czuciowej - w ślimaku, głównym narządzie słuchowym, lub
nerwowej - w samym nerwie słuchowym. Przyczyny utraty słuchu obejmują: fizyczną traumę,
ekspozycję na hałas, infekcje, nowotwory, zatkanie kanału ucha, defekty genetyczne, toksyny
i leki, różne choroby neurologiczne oraz normalny proces starzenia.
Ekspozycja na farmaceutyki może doprowadzić do czuciowo-nerwowej utraty słuchu. Dzieje
się tak w przypadku wysokich dawek aspiryny, kilku różnych antybiotyków, licznych
diuretyków (leków na nadciśnienie), chininy i kilku związków stosowanych w chemioterapii.
Jednym z chemioterapeutyków jest cisplatyna. Jest ona powszechnie stosowana
w terapii przeciwnowotworowej, ale może także uszkadzać neurony słuchowe (komórki
nerwowe odpowiedzialne za słyszenie). Naukowcy wykazali, że to uszkodzenie jest
powodowane przez wolne rodniki. Obniżenie poziomu GSH doprowadziło do zwiększenia, a
podniesienie - do zmniejszenia uszkodzeń. Wydaje się, że zwiększenie poziomu glutationu
może chronić pacjentów zarówno przed utratą słuchu, jak i przed uszkodzeniem nerek, które
często jest wynikiem terapii cisplatyna.
Podobne
badania
przeprowadzono
w
odmienieniu
do
antybiotyków
aminoglikozydowych (gentamycyna, kanamycyna, amikacyna i inne) i diuretyków (lasix,
furosemid, kwas etakrynowy i inne). Zespoły badawcze ze Stanów Zjednoczonych (University
of Michigan, Southern Illinois University), Japonii (Hiroshima General Hospital) i Niemiec
(Universitas HNO) stwierdziły, że substancje podnoszące poziom glutationu chronią przed
utratą słuchu wywoływaną tymi lekami. C.P. Marudzi z Huston Medical Center sugeruje
nawet, że głuchota następująca po ostrym zapaleniu opon mózgowych może być spowodowana
obecnością wolnych rodników w tkance, w której występuje stan zapalny, i że antyoksydanty
zapobiegające peroksydacji lipidów w nerwie słuchowym mogłyby chronić pacjenta przed
utratą słuchu.
Ekspozycja na hałas
Ekspozycja na hałas jest przyczyną około jednej trzeciej wszystkich przypadków utraty słuchu.
Bardzo nieszczęśliwie się składa, bo w większości przypadków hałasu nie da się uniknąć. Wszystko,
co można zrobić, to zachować ostrożność. Nastolatki zazwyczaj lubią wysoki poziom hałasu.
Pomocne mogą okazać się środki zapobiegawcze, takie jak zatyczki do uszu, oraz ściszenie źródła
dźwięków.
Ludzie pracujący w hałasie lub tacy, którzy mają głośne hobby, także ryzykują
uszkodzenie słuchu. Większość z nas doświadczyła brzęczenia, dzwonienia lub syczenia
w uszach po powrocie z koncertu lub placu budowy. Czasami utrata słuchu jest okresowa.
Może trwać od kilku minut do kilku dni, a potem słuch wraca do normy. Jest to chwilowe
148
149
Stomatologia
Fakt ten jest słabo znany lekarzom internistom, ale bardzo dobrze dentystom - choroby zębów
i przyzębia (dziąseł) są najpowszechniejszymi chorobami w Ameryce. Co nawet ważniejsze,
choroby przyzębia zostały ostatnio powiązane z poważniejszymi chorobami całego organizmu,
które mogą być spowodowane słabą higieną jamy ustnej. R. Genco, redaktor naczelny Journal
of Peridontology, stwierdził: „Wydaje się oczywiste, że choroby dziąseł są czymś więcej niż
tylko problemem dotyczącym jamy ustnej, stanowią poważne ryzyko dla zdrowia milionów
ludzi".
Problem jest poważniejszy niż tylko szczerbaty uśmiech i nieświeży oddech. Infekcje
i toksyny obecne w jamie ustnej mogą być związane z chorobami serca, udarem, bakteriemią,
infekcją protez, cukrzycą, chorobami płuc, zaburzeniami wzrostu płodu i innymi chorobami
ogólnoustrojowymi. C. Mayo, fundatorowi Mayo Clinic, przypisuje się słowa: „Stomatologia
zapobiegawcza może przedłużyć ci życie o 10 lat".
Jednymi z robiących największe wrażenie są badania Veteran Administration's
Normative Aging Study z Bostonu. Prześledzono historie choroby ponad 1000 pozornie
zdrowych mężczyzn, poczynając do lat 60. Ci, którzy na początku badań mieli jakiekolwiek
oznaki choroby dziąseł wcześniej umierali, głównie z powodu chorób sercowo-naczyniowych.
Na ostatniej konferencji na ten temat R. Garcia, jeden z badaczy, oświadczył: „Choroba dziąseł
zabija. Nitka dentystyczna lub śmierć!".
Stwierdzono związek między procesami infekcyjnymi i zapalnymi w przyzębiu
a wolnymi rodnikami. Badania wykażą, czy podniesiony poziom glutationu zwalczy wolne
rodniki i wzmocni odpowiedź immunologiczną. Immunotec Research Ltd. opracował pastę do
zębów z prekursorami glutationu. Jej stosowanie bezpośrednio na tkankę przyzębia może
zwalczać chorobę.
Wniosek
Naukowcy zajmujący się okiem już dawno uznali znaczenie glutationu jako antyoksydanta
w tym narządzie. W praktyce glutation stosuje się obecnie w zapobieganiu schorzeniom takim,
jak katarakta i degeneracja plamki żółtej.
GSH pełni trzy główne funkcje w górnych drogach oddechowych. Usuwanie wolnych
rodników, detoksykacja ksenobiotyków pochodzących ze środowiska i wzmocnienie układu
odpornościowego dostarcza nam broni przeciwko podrażnieniu dróg oddechowych
spowodowanemu zanieczyszczeniami, zapaleniu zatok oraz innym infekcjom i stanom
zapalnym uszu, nosa i gardła. NAC jest od dawna stosowana w chorobach płuc, a obecnie
lekarze próbują stosować ją do leczenia chorób uszu, nosa i gardła. Interesującym klinicznym
zastosowaniem podniesionego poziomu glutationu jest zapobieganie utracie słuchu wywołanej
hałasem lub niektórymi ototoksycznymi lekami.
Docenia się obecnie znaczenie stomatologii w ochronie zdrowia całego organizmu.
Choroby przyzębia są czynnikiem ryzyka chorób serca, udaru i innych chorób
ogólnoustrojowych. Podniesienie poziomu glutationu powinno być częścią dobrego programu
higieny jamy ustnej.
PIŚMIENNICTWO
ALTOMARE
E„
VENDBMIALE
G.,
GRATTAGLIANO I., et al. Humań diabetk cataract:
role of lipid peroxidation. Diabeles. Metab. 21: 173-179,
1995
BABIZHAEV M.A. Accutnulation of lipid peroxidation
products in the human lens during cataract maturation.
Vopr. Med. Khim. 31: 100-104, 1985
BABIZHAEV
M.A.,
SHVEDOVA
A.A.,
ARKH1PENKO IV, KAGAN VE. Accumulation of lipid
peroxidation products in ctaractous lenses. Biull. Eksp.
Biol. Med. 100: 299-301, 1985
BEBEAR J.P., DARROUZETV. Efficacy of Nacetylcysteine by orał route in chronić sinusitis. Rev.
Laryngol. Otol. Rhinol, 109 185-186, 1988
BECK J., GARCIA R., HEISS G„ et al. Periodontal
disease and cardiovascular disease. J.
Periodom. 67(10 Suppl): 113-1137, 1996
BONER AL., VALLBTTE E.A., ANORIOLI A., et al,
A combination of cefuroxime and N-acetylcysteine for
the treatment of maxillary sinusitis in children with
respiratory allergy. Int.J. Clin. Pharmacol. Ther.
Toxicol. 22:511-514, 1984
BOWLES W.H., BURNS H. J.R. Catalase/ peroxidase
actiyity in dentalpulp. J. Endod. 18:
527-534,1992
BUNIN A.I., FILINA A.A., ERICHEV VP. A
glutathione deficiency in open-angłe glaucoma and the
approaches to its correction. Vestn. Ohalmol. 108: 1315, 1992
CH APPLE I.L. Reactiye ojcygen species and antioxidants
in inflammalory diseases. J. Clin. Periodontol. 24: 287296, 1997
CROSS CE., VAN DER VILET A., 0'NEIL C.A., ST
AL. Oxidants, antioxidants, and respiratory tract lining
fluids. Environ. Health Perspect. 102 (Suppl 10): 185191, 1994
COHEN S.M., OLIN K.L., FEUER W.J., et al. Low
glutathione reductase andperoxidase
activitv in age-related macular degeneration. Br. J.
Ophfhaltnol. 78: 791-794, 1994
DAHL AR., HADLEY WM. Nasal cavity enzymes
involved in xenobiotic metabolisnt: effects on the toxieity
ofinhalanls. Crit. Rev. Toxicol. 21: 345-372, 1991
DE LA PAZ M.A., ZHANG J„ FRIDOVITCH I.
Antioxidant enzymes of the human retina:
effect ofage on enzyme activity ofmacula andperiphery.
Curr. Eye Res. 15: 273-278, 1996
EPSTEIN D.L., HOOSHMAND L.B., EPTEIN M.P.
Thiol adducts of ethacrynic acid increase
Outflow facility in enucleated calf eyes. Curr. Eye Res.
11:253-258,1992
FILINA AA., DAVYDOVA N.G., KOLOMOITSEVA
EM. The effect of lipoic acid on the components oj the
glutathione system in the lachrymal fluid of patients with
open-angle glaucoma. Vestn. Oflalmol. 109: 5-7, 1993
150
GABAIZADEH R„ STAECKER H„ LIU W, VAN DE
WATER TR. BDNF protection of auditory neurons from
cisplatin involves changes in intracellutar tevels of hoth
reactive oxygen species and glutathione. Brain Res. Mol. Brain
Res. 50:71-78, 1997
GARCIA R.I., KRALL E.A., VOKONAS P.S. Periodontal
disease and mortality from all causes in the VA Dental
Longitudinal Study. Ann. Periodontol. 3:339-349, 1998
GARETZ S.L., ALTSHULER R A , SCHACHT J. Attenuation
of gentamycin ototoxicity by
glutathione in the guinea pig in vivo. Hearing Research 77: 81 87, 1994
GERVASI P.G., LONGO V„ NALDI F, et al. Xenobiotic
metabolizing enzymes in human
respiratory nasal mucosa. Biochem. Pharmacol. 41:177184,1991"
GRAU A.J., BUGGLE F. ZEIGLER C. et al. Association
between acute cerebrovascular ischemia and chronić and
recurrent injection. Stroke28: 1724-1729. 1997
HAMAGUCHI Y., JOHN S.K., SAKAKURA Y. Recurrence
of antigen-induced otitis media by thiol compound. American
J.Otolaryngol. 9:111-116, 1988
HOFFMAN D.W., WHITWORTH CA, JONES KL, RYBAK
LP. Nutritional status, glutathione leyels, and ototoxicity of
hop diuretics and aminoglycoside antibiatics. Hearing
Research 31: 217-222, 1987
HOFFMAN D.W., WHITWORTH CA, JONES KL,. RYBAK
LP. Potentiation of ototoxicity bv glutathione depletion. Ann.
Otol. Laryngol. 97: 36-41, 1988
JACONO A.A.. HU B, KOPKĘ RD, et al. Changes in
cochlear antioxidanl enzyme activity after sound conditioning
and noise exposure in the ehinehilla. Hearing Research
117:31-38, 1998
KEINER S., ZIMMERMANN U. Glutathione-SH as
protection from cytotoxic side effects of gentamycm. Studies
with isolated outer hair cells. HNO 43: 492-497, 1995
KILIC F„ HANOELMAN G.J., TRABER K. et al. Modeling
cortical cataractogenesis XX. In vitro effect of alpha-lipoic
acid on glutathione concentration in lens in model diabetic
cataractogenesis. Biochem. Mol. Biol. Int. 46: 585-595, 1998
KRISHNA N.S., GETCHALL T.V„ DHOOPER N., et al. AgeAnd gender-related trends in the expression of glutathione Stransferases in human nasal mucosa. Ann. Otol. Rhinol.
Laryngol. 104:812-822, 1995
LALITERMANN J„ MCLAREN J., SCMACHT J.
Glutathione protection againsl gentansycin ololoxicity depends
on nutritional status. Hearing Research 86:15-24, 1995
LINETSKY M., RANSON N., ORTWERTIO B.J. The
aggregation in human lens proteins blocks the scayenging of
WA-generated singlet oxygen by ascorbic acid and
glutathione. Arch. Biochem. Biophys. 351: 180-188. 1998
MARTENSSON J„ STEINHERZ R„ JAIN A., MEISTER A.
Glutathione ester preyents buthionine sulfoxsamine-induced
151
cataracts and lens epithelial celi damage. Proc. Natl.
Acad. Sci. USA 86: 8727-8731,1989
MATTILA K.J., VALTONEN V.V., NIEMINEN M,
HUTTUNEN JK. Dental infection and the risk of new
coronary events: prospecńve Siudy of patients with
documenled coronary artery disease. Clin. Infect. Dis.
20: 588-592, 1995
MAURIZI C.P. Could antioxidant iherapy reduce the
incidence of deafness following hacteńal meningitis?
Med. Hypotheses 52: 85-87, 1999
MBNDEZ M.V., SCOTT T., LAMORTE W., et al. An
association between periodontal disease and periplieral
vascular disease. American J. Surgery 176:153-157,
1998
MICELLI-FERRARI
T.,
VEN0EM1ALE
G.,
GRATTAGLIANO I., et al. Role of lipid peroxidation in
the pathogenesis of myopic and senile cataracl. Br. J.
Ophthalniol. 80: 840-843, 1996
NISFIIDA L., TAKUMIDA M. Attenuation of
nminoglycoside ototoxicity by glutathione. ORL J.
Otorhinolaryngol. Relat. Spec. 58: 68-73, 1996
OEFENBACHER S„ KATZ V., FERTIK G., et al.
Periodontal infection as a possible risk factor for preterm Iow birth weight. J. Periodorit. 67: 1103-1113,1996
OVESEN T., PAASKE P.B., ELBROEND O. Local
application of N-acetylcysteine in secretory otitis media
in rabbits. Clin. Otolaryngol. 17: 327-331, 1992
PARKS R.R., HUANG CC, HADDAD JR. Middle ear
catalase distribution in an animal model of otitis media.
Eur. Aren. Otorhinolaryngol. 253: 445-449, 1996
PAU H., GRAF P., SIES H. Glutathione levels in human
lens: regional distribution in different forms of cataracl.
Exp. Eye Res. 50: 17-20, 1990
POTTER D.W., FINCH L„ UDINSKY J.R. Glutathione
content and tumoyer in rat nasal epilhelia. Toxicol.
Appl. Pharraacol. 135: 185-191, 1995
PRASFIAR S., PANDAV S.S., GUPTA A, NAW R.
Antioxidant enzymes in RBCs as a biological index of
age-related macula degeneration. Acta Ophrhalmol.
(Copnh) 71: 214-218, 1993
RAO G.N., SADASIVUDU B„ COTLIER E. Studies on
glutathione S-transferases. glutathione peroxidase and
glutathione reductase in human normal and cataroctous
lenses. Ophthalmic Res. 15: 173-179, 1983
RAVI R., SOMANI S.M., RYBAK LP. Mechanism of
cisplatin ototoxicity: antioxidant system. Pharmacol.
Toxicol. 76: 386-394, 1995
152
RHEE CS., MAJIMA Y„ CHO J.S., et al. Effects of
mucokinetic drugs on rheological properties of reconsliluted
human nasal mucus. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg. 125:
101-105, 1999
SCANNAPIECO F.A. American Academy of Periodontology.
Posltlon Paper Periodontal disease as a potential risk factor
for systemie diseases. J. Periodontol. 69: 841-850, 1998
SCANNAPIECO F.A., PAPANDONATOS GD., DIJNFORD
R.G. Associations between orał conditions and respiratory
disease in a national sampte survey population. Ann.
Periodontol. 3: 251-256, 1998
SCHMIDT A.M., WEIDMAN E„ LALLA E„ et al. Advanced
glycation end-products (AGE's) induce oxidanl slress in the
gingiya: a potential mechanism underlying accelerated
periodontal disease associated with diabetes. J. Periodontal.
Res. 31:508-515, 1996
SIMONELLI F„ NESTI A., PENSA M„ et al. Lipid
peroxidation and human cataractogenesis in diabetics and
severe myopia. Exp. Eye Res. 49: 181-187, 1989
SWEENEY M.P., BAGG J„ FELL G.S., YI B. The
relationship between micronutrient depletion and orał health
in geriatrics. J. Orał. Pathol. Med. 23: 168-171, 1994
TESTA B. MESOLELLA M., TEATA D„ et al. Glutathione in
the upper respiratory tract. Ann. Otol. Rhinol. Laryngol.
104:117-119, 1995
TINGEY D.P., SCHROEDER A. EPSTEIN M.P., EPSTEIN
DL. Effects of topical ethaerynic acid adducts on intraoceular
pressure in rabbits and monkeys. Arch. Ophthalmol. 110: 699702, 1992
VAN DER VILET A, 0'NEIL C A , CROSS CE., et al.
Determination
of
low-molecular
mass
antioxidam
concentrations in human respiratory tract lining fluids.
American J. Physiol. 276 (2 Pt 1): L289-L296, 1999
WESTERVELD G.J., DEKKER I., VOSS HP, et al.
Antioxidant levels in the nasal mucosa of patients with chronię
sinusitis and healthy controls. Arch. Otolaryngol. Head Neck
Surg.
123: 201-204, 1997
YAMASOBA T„ HARRIS C, SHOJI F., et al. Influence of
inlense sound exposure on glutathione synthesis in the cochlea.
Brain Research 804: 72-78, 1998
YAMASOBA T„ NUTTALL A.L., HARRIS C. Role of
glutathione in protection against noise-induced hearing loss.
Brain Research 784: 82-90, 1998
ZEIGER R.S. Prospects for ancillary treatment of sinusitis in
the 1990's. J. Allergy Immunol. 90: 478-495, 1992
18
Ciąża, laktacja i poród
Podczas ciąży kobiety podlegają drastycznym zmianom fizjologicznym. W rzeczywistości
takie zmiany zachodzą w ich organizmach jedynie w czasie ciąży i własnych narodzin. Ciąża
jest największym wyzwaniem dla organizmu, wiąże się z ryzykiem i potencjalnymi
powikłaniami. Matka i dziecko są zdani na łaskę swoich genów, które mogą być główną
przyczyną problemów. Jednakże są także aspekty zależne od środowiska - przede wszystkim
powietrza oraz pożywienia i płynów, które przyjmują. Szczególnie ważne jest unikanie lub
ograniczenie ekspozycji na toksyny i teratogeny (czynniki powodujące deformacje płodu).
Dobry ogólny stan zdrowia i odżywienia są bardzo ważne zarówno dla matki, jak i dla dziecka.
Oczywiście ważną rolę odgrywają witaminy i antyoksydanty. Glutation pełni wiele rozmaitych
funkcji i pozostaje niezastąpiony.
Lista chorób związanych z ciążą jest bardzo długa. Nie jesteśmy w stanie opisać w tym
rozdziale ich wszystkich, ale zajmiemy się tymi, w których GSH ma szczególne znaczenie.
Ponieważ poziom GSH u noworodka zależy przede wszystkim od statusu glutationowego jego
matki, krótko przedyskutujemy także poród i okres noworodkowy (od urodzenia do szóstego
tygodnia życia).
Wiele ciężarnych kobiet jest podatnych na nadciśnienie i obrzęki - gromadzenie wody
w tkankach prowadzące do puchnięcia, szczególnie rąk, stóp i twarzy. Zazwyczaj zdarza się to
między 20. tygodniem ciąży a pierwszym tygodniem po porodzie. Dokładna przyczyna tego
zjawiska nie jest znana, ale większość położników uważa, że jest to choroba naczyniowa.
Zdarza się częściej w pierwszej ciąży i u kobiet, które wcześniej miały wysokie ciśnienie krwi.
W razie niezdiagnozowania jeden z 200 przypadków stanów przedrzucawkowych
(preeklampsja) przeradza się w rzucawkę (eklampsja), bardzo poważne schorzenie
charakteryzujące się napadami konwulsyjnymi i śpiączką. Jeśli nie zostanie poddana
natychmiastowej terapii, rzucawka jest śmiertelna, musi więc być leczona agresywnymi
metodami. Drugim głównym powikłaniem stanów przedrzucawkowych jest syndrom HELLP
Terapia łagodnej rzucawki obejmuje leżenie w łóżku oraz zwiększenie ilości
przyjmowanych płynów i wsparcie odpowiednią dietą. Próby pobudzania oddawania moczu
i stabilizowania poziomu płynów za pomocą diuretyków nie przynoszą żadnych efektów.
Ciśnienie krwi i objawy neurologiczne są lepiej kontrolowane w wyniku dożylnego podawania
siarczanu magnezu i hydralazyny. Ostatecznym rozwiązaniem dla pacjentek z rzucawką jest
poród, który zwykle odbywa się w wyniku cesarskiego cięcia.
Stan przedrzucawkowy i GSH
Wielu naukowców zauważyło, że jeśli w ciąży występuje stan przedrzucawkowy
(preeklampsja), towarzyszy mu spadek funkcji antyoksydacyjnych pacjentki. Jest to związane
z oksydacją krążących we krwi tłuszczów (peroksydacja lipidów), która uszkadza wrażliwe
endotelium (wyściółka naczyń krwionośnych - porównaj: rozdział 9). Następujący później
skurcz mięśni ściany tętnic prowadzi do ich zwężenia i obniżenia przepływu krwi.
W połączeniu z wymaganiami ciąży wywołuje to kaskadę wydarzeń, które mogą prowadzić do
wystąpienia pełnoobjawowej rzucawki.
Badacze stwierdzili, że poziom GSH u ciężarnych z nadciśnieniem jest bardzo niski.
G. Chen i jego zespół z University of Glasgow są przekonani, że niedobór glutationu może
przyczyniać się do niektórych ważnych aspektów nadciśnienia - wzrostu
wewnątrzkomórkowego wapnia, spadku plastyczności czerwonych krwinek i uszkodzenia
153
endotelium. Zespół D.W. Brancha z University of Utah uważa, że postępująca peroksydacja
lipidów może być przyczyną patologicznych procesów w komórkach preeklamptycznego
łożyska - formowania komórek piankowych. Wydaje się także, że pomiar poziomu GSH może
być dobrym sposobem określenia stanu zaawansowania choroby.
Syndrom HELLP jest poważnym powikłaniem stanu przedrzucawkowego. Pacjentki
cierpią z powodu uszkodzeń wątroby, rozpadu czerwonych krwinek i utraty komórek
odpowiedzialnych za krzepnięcie krwi. Utrata GSH jest bardzo wyraźna. Badacze ustalili
potrójną korelację - natężenie preeklampsji, wrażliwość komórek i poziom utlenienia GSH.
Zespół położników z Londynu, kierowany przez C. Leesa, podjął próbę kontrolowania
preeklampsji u pacjentek. Poważnie chorym kobietom, u których nie skutkowały tradycyjne
metody terapii, podano S-nitrozoglutation. Ciśnienie tętnicze, aktywacja płytek krwi oraz opór
tętnicy macicznej poprawiły się bez szkody dla płodu. Innymi słowy, spowolniły się lub
cofnęły objawy choroby.
Cukrzyca ciężarnych i cukrzyca w czasie ciąży
Niektóre kobiety zachodzą w ciążę, mając za sobą długą historię walki z cukrzycą, podczas gdy
inne cierpią na nią dopiero w ciąży. Ten drugi typ cukrzycy jest nazywany „cukrzycą
ciężarnych" i zdarza się u 3proc. kobiet w ciąży. U wielu kobiet z cukrzycą ciężarnych
w dalszym życiu rozwija się „prawdziwa" cukrzyca.
Główną przyczyną śmierci noworodków z diabetycznych ciąż są anomalie
wewnątrzmaciczne (wady wrodzone). Ich przyczyną może być niedostateczna kontrola
cukrzycy u matki. U matek diabetyczek występuje ryzyko urodzenia większego dziecka
i trudniejszego porodu. W związku z tym porody są zazwyczaj wywoływane około 42.
tygodnia ciąży. Poza wadami rozwojowymi, dzieci takie wykazują zwykle większe ryzyko
wystąpienia żółtaczki, trudności w oddychaniu, zaburzeń poziomu cukru i wapnia we krwi oraz
innych zaburzeń metabolicznych.
GSH i cukrzyca w ciąży
Wszyscy pacjenci z cukrzycą mają wyższy poziom wytwarzania wolnych rodników
i peroksydacji lipidów (porównaj: rozdział: 10). W cukrzycowym środowisku u embrionów
częściej pojawiają się deformacje i wady rozwojowe. Zjawisko to jest zwane
embriotoksycznością. Dokładny mechanizm „embriotoksyczności" występującej w cukrzycy
wymaga jeszcze wyjaśnienia, ale jest oczywiste, że oksydacyjne uszkodzenia komórek
odgrywają w nim ważną rolę. Niski poziom GSH u embrionów matek z cukrzycą naraża je na
ryzyko uszkadzającego działania wolnych rodników.
Japońskie badania potwierdziły, że normalizacja poziomu GSH u embrionu pozwala na
jego normalny wzrost i ogranicza deformacje. Szwedzki zespół badawczy uzyskał podobne
pozytywne wyniki, traktując hodowle embrionów NAC (N-acetylocysteiną) prekursorem GSH.
Toksyny i teratogeny w ciąży
Wszyscy jesteśmy narażeni na toksyny obecne w naszym środowisku. Pochodzą one głównie
z pokarmu, który zjadamy, wody, którą pijemy, powietrza, którym oddychamy, leków, które
przyjmujemy, pracy, którą wykonujemy, i złych nawyków, takich jak picie alkoholu i palenie
papierosów. Embrion jest narażony na te same toksyny co jego matka, ale ryzyko jest znacznie
większe, gdyż toksyny wpływają u niego na fundamentalne procesy wzrostu i rozwoju.
Następstwa wahają się od niskiej wagi urodzeniowej do deformacji, a nawet śmierci
płodu. Czasem konsekwencje są bardzo subtelne i mogą dać o sobie znać dopiero po latach, tak
jak np. obniżenie IQ w późnym dzieciństwie. Matka jest jedyną osobą, która może
154
zminimalizować ryzyko. Przede wszystkim musi ona upewnić się, że wydajnie funkcjonują jej
wewnętrzne procesy detoksykacyjne.
GSH i toksykologia w ciąży
Zgodnie z ostatnimi badaniami, płód wydaje się mieć słabo rozwiniętą obronę
antyoksydacyjną. Prawdopodobnie jest ona zależna od stanu zdrowia matki, a każdy czynnik
go pogarszający może mieć zły wpływ na rozwój płodu. Poza tym płód rozwija się z embrionu,
a poziom GSH jest bardzo wysoki w tkance zarodkowej embrionu. Tkanka zarodkowa to masa
komórek, która dzieli się i przekształca w narządy i układy ludzkiego płodu. Proces rozwoju
narządów (organogeneza) jest szczególnie wrażliwy, ale ten etap jest chroniony przez wyższy
poziom GSH. Toksykolodzy badają możliwość, że podniesiony poziom GSH może chronić
nienarodzone dzieci przed ksenobiotykami. Jeśli jest to prawdą, to mierząc GSH
w początkowym okresie ciąży, można byłoby określać potencjalne ryzyko toksycznego
działania ksenobiotyków.
Niektórzy
pediatrzy
próbowali
łączyć
poziom
obrony
antyoksydacyjnej
z częstotliwością i nasileniem wad wrodzonych. W.D. Graf i jego współpracownicy
z University of Washington porównali częstotliwość defektów rdzenia kręgowego
z aktywnością enzymów zależnych od GSH i uznali, że istnieje między nimi wyraźny związek.
W bardzo ważnych ukraińskich badaniach, naukowcy zbierali łożyska od kobiet z całego kraju.
Wszystkie one żyły w mniejszej lub większej ekspozycji na skażenie promieniowaniem. Jak się
spodziewano, łożyska z najbardziej skażonych terenów miały najniższy poziom GSH.
Niedobory były spowodowane koniecznością walki z zagrożeniem radioaktywnością.
Naukowcy wykazali, że łożyska o niskim poziomie GSH pochodziły z trudniejszych ciąż,
cięższych porodów i od słabszych noworodków. Wywnioskowali zatem, że „status
glutationowy jest warunkiem wstępnym aktywności detoksykacyjnej bariery płód-łożysko".
Innymi słowy, beż łożyskowego GSH płód nie byłby chroniony przed toksynami i innymi
ksenobiotykami.
Dwoma najpowszechniej towarzyszącymi ciąży toksynami są alkohol i tytoń. Chociaż
większość kobiet ma wybór i stara się ich unikać, to ich nadużywanie w ciąży nie należy do
rzadkości. Matka jest od nich uzależniona lub po prostu jest bierną palaczką. W każdym z tych
przypadków GSH odgrywa ważna rolę w ochronie dziecka i matki przed zagrożeniem
toksynami.
Alkohol i tytoń
Większość spowodowanych toksynami deformacji płodu jest wynikiem nadużywania alkoholu
w trakcie ciąży. Płodowy zespół alkoholowy jest przypadkiem klinicznym prowadzącym do
długiej listy anomalii, spośród których najpoważniejsze jest opóźnienie umysłowe. U ssaków
laboratoryjnych alkohol obniżał poziom GSH znacznie szybciej w wątrobie płodu niż
w wątrobie matki. W innych badaniach połączono alkohol z kokainą, co spowodowało dalszy
spadek poziomu glutationu. Naukowcy z University of New Mexico podali zwierzętom
laboratoryjnym związki obniżające poziom GSH. Zwiększyło to natężenie płodowego zespołu
alkoholowego. Z bardziej optymistycznego punktu widzenia, G.I. Henderson i jego zespół
z University of Texas zastosował antyoksydanty u zwierząt laboratoryjnych i wykazał, że
większości uszkodzeń płodu spowodowanych ekspozycją na alkohol można uniknąć,
utrzymując odpowiedni poziom GSH.
Kobiety, które palą podczas ciąży, narażają siebie i płód na wiele powikłań, w tym
przedwczesne pęknięcie błon płodowych i przedwczesny poród. Możliwa przyczyna została
zidentyfikowana przez badaczy, którzy wykazali, że dym papierosowy zakłóca sygnalizację
między pewnymi białymi krwinkami a płytkami krwi, zaburzając w ten sposób normalne
155
krzepnięcie krwi. Ci sami naukowcy zdołali zapobiec temu zakłóceniu poprzez podniesienie
poziomu GSH. Palenie zostało bardziej szczegółowo omówione w rozdziałach 2 i 14.
Inne toksyny
Wiele innych badań wykazało, że system obrony antyoksydacyjnej, szczególnie system
glutationowy, odgrywa u noworodka niezaprzeczalną rolę w detoksykacji ksenobiotyków, w
tym metali ciężkich takich jak rtęć, ołów, kadm i arsen, leków - hydantoina, fenytoina oraz
różnych trucizn. W warunkach laboratoryjnych związki podnoszące poziom GSH takie jak
NAC zmniejszają toksyczne działanie rtęci prowadzące do wad wrodzonych i śmierci.
W rzeczywistości NAC jest polecana jako środek ratunku dla ciężarnych, które przedawkowały
acetaminofen.
GSH, poród i okres noworodkowy
Jednym z głównych powikłań okołoporodowych jest niedostateczna podaż tlenu do organizmu
dziecka (hipoksja). Przed odcięciem pępowiny dziecko jest zależne od dostawy tlenu przez
naczynia pępowinowe, ale może ona zostać pogorszona podczas porodu. Z wielu powodów
dziecko może także cierpieć na trudności w oddychaniu. W obu przypadkach następstwa
hipoksji są problemem i podejmuje się wiele wysiłku, aby ich uniknąć.
Gdy dziecko nie otrzymuje dość tlenu, poszczególne komórki nie są w stanie utrzymać
właściwego poziomu energii. Prowadzi to do uszkodzeń hipoksyjnych. Jedna cząsteczka adenozynotrójfosforan (ATP) - jest odpowiedzialna za przenoszenie energii z generatorów
mocy (mitochondriów) do pozostałych struktur komórkowych. Powieważ GSH stymuluje
produkcję ATP, może być uważany za czynnik antyhipoksyjny. Kolejnym powikłaniem
u dziecka z hipoksja jest peroksydacja lipidów, której GSH także przeciwdziała. Są także
powody aby wierzyć, że GSH będzie także, pomagał noworodkom cierpiącym z powodu
upośledzonych funkcji wątroby (żółtaczka).
Tlen - źródło życia i stresu oksydacyjnego
Wcześniaki często wymagają terapii tlenem. Zwiększa to produkcje energii, ale także podnosi
poziom stresu oksydacyjnego, wyjaśniając, dlaczego wcześniaki często mają problemy
z widzeniem. Nadmierne natlenowanie powoduje odklejanie się siatkówki. Schorzenie to jest
nazywane pozasoczewkowym rozrostem włóknistym lub retinopatią wcześniaczą i ma tak
poważne skutki jak oderwanie siatkówki. Antyoksydanty mogą być potencjalnym antidotum na
te skutki uboczne terapii tlenowej. A. Papp z Węgier sugeruje, że podawanie matkom
aminokwasów siarkowych utrzymuje odpowiedni poziom GSH i pomaga zapobiegać temu
problemowi.
Inne problemy związane z wysokim poziomem tlenu obejmują zmiany rozwojowe
w obrębie układu nerwowego i oksydacyjne uszkodzenie płuc. Zwierzęce noworodki, u których
obniżono poziom GSH za pomocą BSO (inhibitora syntezy glutationu), doświadczały
dramatycznego natężenia tego typu uszkodzeń. J. Sastre i jego grupa badawcza z Hiszpanii
przeprowadzili doświadczenia laboratoryjne mające na celu wykazanie zdolności NAC do
łagodzenia stresu oksydacyjnego u noworodków. NAC podawano matkom. L.A. Brown
z Emory University (Atlanta) zdołał za pomocą suplementacji NAC zapobiec spowodowanym
tlenem uszkodzeniom płuc u ssaków. Są powody, aby wierzyć, że podniesiony poziom GSH
u matki może przeciwdziałać negatywnym skutkom wielu powikłań okołourodzeniowych.
156
GSH i laktacja
Laktacja i karmienie piersią są zazwyczaj omawiane wraz z ciążą i porodem. W tym
kontekście, GSH jest szczególnie interesujący. Można powiedzieć, że odgrywa główną rolę.
Nie sposób przecenić zalet mleka matki dla zdrowia i prawidłowego rozwoju
noworodków, szczególnie dotyczących długoterminowego działania na układ odpornościowy.
W porównaniu w dziećmi karmionymi butelką, dzieci karmione piersią rzadziej zapadają na
infekcje, szczególnie infekcje ucha i zapalenie płuc, mają mniej problemów w alergiami,
rzadziej występują u nich dziecięce nowotwory, w tym białaczka, chłoniak oraz nowotwory
kości i mózgu.
W porównaniu z mlekiem innych ssaków, mleko ludzkie ma najniższą zawartość
białka. Ale skład białka jest też inny. Głównymi białkowymi składnikami mleka są białka
serwatki i kazeina. Stosunek białek serwatki do kazeiny jest znacznie wyższy w ludzkim
mleku, a te dominujące białka serwatki zawierają prekursory glutationu, w tym betalaktoglobulinę, alfa-laktoalbuminę, albuminę surowicy oraz laktoferynę. Białka te są bogate
w aminokwasy takie jak cysteina i cystyna. Struktura tych białek jest równie ważna jak ich
skład. Ponieważ cysteina i cystyna są integralnymi składnikami większych białek, mogą
przetrwać warunki trawienia i nietknięte dotrzeć do komórek niemowlaka, gdzie są następnie
wykorzystywane do produkcji GSH. Zatem karmienie piersią silnie wpływa na funkcje
immunologiczne dziecka, dostarczając wysokiego poziomu prekursorów glutationu.
Możliwa jest ekstrakcja tych białek w stanie nienaruszonym z mleka krowiego.
Ekstrakcja z serwatki musi odbywać się bardzo ostrożnie, ponieważ te białka są bardzo
delikatne. Ich struktura łatwo zmienia się w taką, która jest biologicznie nieaktywna. Pomimo
niezmienionej wartości odżywczej, denaturowane białko traci zdolność do dostarczania
prekursorów GSH. Opracowano nowe technologie ekstrakcji tych białek z mleka ssaków, które
pozwalają unikać denaturacji. W efekcie są to białka mleka matki dla dorosłych - naturalny
sposób podnoszenia poziomu GSH.
Wniosek
Rola glutationu w rozwoju embrionu, płodu i łożyska jest kluczowa. Stale działa on jako
zmiatacz wolnych rodników i jako detoksykator wielu ksenobiotyków i toksyn. Bez glutationu
te substancje mogłyby powodować u płodu wiele różnorodnych problemów zdrowotnych
i rozwojowych. Po ukończeniu etapu organogenezy głównie źródło glutationowej obrony
nienarodzonego dziecka pochodzi spoza jego organizmu - z łożyska. Istnieje interesujące
podobieństwo miedzy łożyskiem i wątrobą. Poza wieloma innymi funkcjami oba te narządy
działają jako filtry toksyn i oba zawierają wysoki poziom GSH. To nie jest tylko zbieg
okoliczności.
Wiele powszechnie występujących powikłań ciąży, wliczając w to nadciśnienie, stany
przedrzucawkowe (preeklampsja) i cukrzycę ciężarnych współwystępuje z niskim poziomem
glutationu. Obniżony poziom GSH w ciąży może powodować wiele komplikacji. Wiele badań
jest prowadzonych z użyciem strategii podnoszących poziom GSH celem zwalczenia tych
problemów. Już odniesiono pewne sukcesy, które napawają optymizmem.
157
PIŚMIENNICTWO
ADDLORATO G., GASPARININ A. MARCOCCIA S.,
et al. Prenatal exposure to ethano! in rats: effects on liver
energy level and antioxidant status in mothers, fetuses,
and newborns. Alcohol 14: 569-573, 1997
AFIFI M.M., ABDEL-RAHMAN M.S., NASSAR AM.
Effect of alcohol and/or cocaine on blood glutathione
and the ultrastructure ofthe liver ofpregnant CU-s mice.
Toxicol. Lett. 98:
1-12, 1998
AYDIN A., SAYAL A., ISIMIR A. Plasma glutathione
peroxidase activity and selenium levels of newborns with
jaundice. Biol. Tracę Elem. Res. 58: 85-90, 1997
BOHLES H. Antioxidative yitamins in prematurely and
maturely barn infanls. Int. J. Vitamin Nutr. Res. 67: 321328, 1997
BOUNOUJS G„ KONGSHAVN PAL, TAVEROFF A.,
GOLD P. Evolulionary traits in human milk proteins.
Medical Hypothesis 27: 133-140, 1988
BRANCH D.W., MITCHELL M.D., MILLER E„ ST
A.L. Pre-eclampsia and serum antibodies to
oxidized low-density lipoprotein. Lancet 343; 645-646,
1994
BROWN L.A., PEREZ J.A., HARRIS F.L., CLARK
R.H. Glutathione supplements protecl pre-term rabblts
from oxidative lung injury. American J. Physiol. 270(3 Pt
1): L446-L451, 1996
CHANDRA R.K. Prospecthe studies of the effect of
breast feeding on incidence of infection and allergy.
Acta. Paed. Scand. 68: 691, 1987
CHEN G„
Intracellular
levels in
hypertension.
WILSON R„ CUMMING G„ et al.
and extracellular antioxidant buffering
erythrocytes from pregnancy-induced
J. Human Hypertension 8: 37-42, 1994
DATTA K„ ROY S.K., MITRA A.K., et al. Glutathione
S-transferase mediated detoxification and bioactiyation
of xenobiotics during early human pregnancy. Early
Human Development 37: 167-174, 1994
DAVIDGE S.T., HUBEL CA., BRAYDEN RD, et al.
Sera antioxidant activity in uncomplicated and
preeclamptic pregnancies. Obstetrics and Gynecology
79: 897-901, 1992
DUNCAN B„ EY }., HOLBERG C.J., et al. Exclusive
breast-feeding for al least 4 months protects against
otitis media. Pediatrics 91: 867-872, 1993
FRANK A.L., TABER L.N., GLEZEN W.P., et al.
Breast-feeding and respiratory virus infection. Pediatrics
70: 239-245, 1982
GRAF W.D., OLEINUK O.E., PIPPENGER CE., et al.
Comparison of erythrocyte antioxidant activities and
embryologic level of neural tubę defects. Eur. J. Pediatr.
Surg.5(Suppl 1): 8-11, 1995
GUPTA A., GUPTA A., SHUKLA G.S. Deyelopment of
brain free radical scavenging system and lipid
peroxidalion under the influence of gestational and
158
lactational cadmium exposure. Haman Exp. Toxicol. 14: 428433, 1995
HENDERSON G.I., DEVI B.G., PEREZ A., SCHENKER S.
In ulew ethanol exposure elicits oxidative stress in the rat
fetus. Alcohol Clin. Exp. Res. 19: 714-720, 1995
KAMRIN M.A., CARNEY E.W., CHOU K„ CUMMINGS A,
et al. Female reproductive and developmental toxicology:
overview and current approaches. Toxicol. Lett. 74: 99-159,
1994
KNAPEN M.F., MULDER T.P., VAN ROOIJ I.A., et al. Law
whole blood glutathione levels in pregnancies complicaled by
preeclampsia or the hemolysis, elevated liver enzytnes, law
platelets syndrome. Obstetrics and Gynecology 92: 1012-1015,
1998
KORNEEV A.A., KOMISSAROVA I.A., NARTISSOV I.R.
The use of glutathione as a protector agent in hypoxic
exposure. Biull. Eksp. Biol. Med. 116: 261-263, 1993
LANGLEY S.C., KELLY F.J. N-acetylcysteine ameliorates
hyperoxic lung injury in the preterm guinea pig. Biochem.
Pharmacol. 45: 841-846, 1993
LEES C, LANOFORD E., BROWN A.S., et al. The ejects of
S-nitrosoglutathione on platelet activation, hypertension, and
uterine and fetal doppler in severe preeclampsia. Obstetrics
and Gynecology 88: 14-19, 1996
LIU CS., Wu H.M., KAO S.H., WEI YH. Phenytoin-mediated
oxidative stress in serum of female epileptics: a possible
pathogenesis in the fetal hydantoln syndrome. Haman Exp.
Toxicol. 16: 177-181, 1997
MATHER G., GUPTA N., MATHER S., et al. Breast-feeding
and childhood cancer. Ind. Pediatrics 30: 652-657, 1993
REYES E. OTT S. Effects of buthionine sufoxamine on
the outcome of the in utero administration of alcohol on
fetal development. Alcohol Clin. Exp. Res. 20: 12431251, 1996
RIGGS B.S., BRONSTFIN A.C., KULIG , et al. Acute
acetaminophen overdose during pregnancy. Obstet.
Gynecol. 74: 247-253, 1989
SASTRE J., ASENJ M., RODRIGO F., et al. Antioxidant
administration to the mother preteens oxidative stress
associated with birth in the neonatal rat. Life Science
54: 2055-2059, 1994
SCHMIDT H., GRUNER T., MULLER R., et al.
Increased levels of lipid peroxidation products
malondialdehyde and 4-hydroxynonenal after perinatal
hypoxia. Pediatr. Res. 40: 15-20, 1996
SIMSEK M., NAZIROGLU M., SIMSEK H., et al.
Blood plasma levels of lipoperoxides, glutathione
peroxidase, beta carotene, vitamin A and E in women
with habitual abortion. Celi. Biochem. Funct. 16: 227231,1998
TAGLIALATELA G., PEREZ-POLO JR, RASSIN DK.
Induction of apoptosis in the CNS during devełopment by the
combination of hyperoxia and inhibition of glutathione
synthesis. Free Radic. Biol. Med. 25: 936-942, 1998
TROCINO R.A., AKAZAWA S., ISHIBASHI M., et al.
Significance of glutathione depletion and oxidative stress in
early embryogenesis in glucose-induced rat embryo culture.
Diabetes44: 992-998, 1995
UOTILA J.T., TUIMALA R.J., AARNIO T.M., et al.
Findings on lipid peroxidation and antioxidant function in
hypertensive complications of pregnancy. Br. J. Obstet.
Gynaecol. 100: 270-276, 1993
UOTILA J.T.. TUIMALA R.J., PYYKKO K. Erythrocyte
glutathione peroxidase activity in hypertensive complications
of pregnancy. Gynecol. Obstet. Invest. 29: 259-262, 1990
WAGNER P.D. MATHIEU-COSTELLO O, BEBOUT D.E.,
et al. Protection against pulmonary 02 toxicity by Nacetylcysteine. Eur. Respir. J. 2: 116-126,1989
SPICKETT CM., REGLINSKI J., SMITH W.E., et al.
Erythrocyte glutathione balance and membranę stability
during preeclampsia. Free Radic. Biol. Med. 24: 10491055, 1998
WALSH S.W., WANG Y. Deficient glutathione peroxidase
activity in preeclampsia is associated with increased placental
production of thromboxane and lipdperoxidases. American J.
Obstet. Gynecol. 169:1456-1461, 1993
TABACOVA S. BAIRD D.D., BALABAEVA L., et al.
Placental arsenie and cadmium in relation to lipid
peroxides and glutathione levels in matęrnal-infant pairs
from copper smelter area. Placenta 15: 873-881, 1994
WARSHAW J.B., WILSON C.W., SAITO K, PROUGH RA.
The responses of glutathione and antioxidant enzymes to
hyperoxia in the developing lung. Pediatr. Res. 8: 819-823,
1985
TABACOVA S., BALABAEVA L., LITTLE R.E.
Materna! exposure to exogenous nitrogen compounds
and complications of pregnancy. Arch. Environ. Health
52:341-347,1997
WENTZEL P. THUNBERG L., ERIKSSON UJ. Teratogenic
effect of diabetic serum is prevented by supplementation of
superoxide dismutase and N-acetylcysteine in rat embryo
culture. Diabetologia 40: 7-14, 1997
TABACOVA S„ LITTLE R.E., BALABAEVA L.
Complications of pregnancy in relation to maternal lipid
peroxides, glutathione. and exposure to metals. Reprod.
ToxicoI. 8:217-224, 1994
WOODS J.R. J.R., PLESSINGER M.A., FANTEM A. An
introduction to reactive oxygen species and thetr possible roles
in substance abuse. Obstet. Gynecol. Clin. North America 25:
219-236, 1998
MENEGOLA E„ BROCCIA M.L., PRATI M., et al.
Glutathione status in diabeles-induced embryopathies. Biol.
Neonate 69: 293-297, 1996
NARAHARA H., JOHNSTON J.M. Smoking and preterm
labor: effect of cigarette smoke extract on the secretion of
platelet actiyating factor-acetylhydrolase by human decidual
mocrophages. American J. Obstet. Gynecol. 169: 1321-1326,
1993
OBOLENSKAYA MY., TSCHAIKO-VSKAYA T.L., et al.
Glutathione status of placenlae from differently polluted
regions of Ukrainę. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol. 71:
23-30, 1997
OBOLFNSKAYA M.Y., CHAIKOVSKA TL, et aL
Detoxicating function of the placenta of childbearing women
from ecologically unfayorable regions of the Ukrainę. Ukr.
Biokhim. Zh. 70: 89-97, 1998
ORNAGHI F„ FERRINI S., PRATI M., GIAVINI E. The
protective elecls of N-acetylcysteine against methyl mercury
embryotoxicity in mice. Fundam. Appl. Toxicol. 20: 437-445,
1993
PAPP A., NFMFTH I, PELLE Z., TEKULIC P. Prospecthe
biochemical study of the anlioxidant defense capacity in
retinopathy of prematurtty. Orv. Hetil. 538: 201-205, 1997
159
19• Urazy i poparzenia
Pod pojęciem urazy rozumiemy jakikolwiek rodzaj urazu, włączając w to utazy emocjonalne
spowodowaną rozwodem lub traumę fizyczne związaną ze złamaniem kończyny. W tym
rozdziale będziemy omawiać głównie traumę fizyczne, choć wiadomo, że urazy emocjonalna
także może obniżać poziom glutationu. Wypadki samochodowe, wypadki przy pracy i upadki
są typowymi przykładami przypadkowej urazy. Urazy celowe obejmuje różne przypadki od ran
postrzałowych do interwencji chirurgicznych. Poparzenia mogą być spowodowane przez
wysoką temperaturę, chemikalia lub promieniowanie. Poparzenia popromienne zostały
omówione w rozdziale 2, a posłoneczne i spowodowane promieniowaniem UV
(ultrafioletowym) w rozdziale 22.
Glutation, ochrona antyoksydacyjna, obrona immunologiczna i stres oksydacyjny
odgrywają ważną rolę we wszystkich tych sytuacjach. Wysoki lub niski poziom GSH ma
znaczny wpływ na podatność, tolerancję i stopień uszkodzenia, jak również na czas i wyniki
leczenia.
Uraz fizyczny
Aż do XX wieku główną przyczyną śmierci były urazy. Dziś w Ameryce Północnej urazy
spadły na trzecie miejsce za choroby serca/udary i nowotwory, ale w niektórych grupach
ekonomicznych - szczególnie wśród ubogiej ludności miejskiej - utrzymuje się na czołowej
pozycji.
Każda poważna choroba obniża rezerwy glutationu. W artykule ostatnio
opublikowanym w Journal of Critical Care Medicine F. Hammarqvist dowodzi, że pacjenci
intensywnej opieki medycznej cierpią na około 40 proc. spadek poziomu glutationu w
porównaniu z osobami zdrowymi. M. Kretzschmar z Niemiec obserwował pacjentów
wielourazowych z oddziału intensywnej opieki medycznej od przyjęcia na oddział do wypisu
lub śmierci. Zauważył dodatnią korelację między stopniem urazów a poziomem stresu
oksydacyjnego i osłabieniem glutationowych mechanizmów obronnych. Irlandzki zespół
badawczy kierowany przez C. Kilty sugeruje, że pomiar S-transferaz glutationowych może być
użytecznym wskaźnikiem uszkodzenia narządów.
Zespól z Harvard Medical School kierowany przez M.K. Robinson wykazał, że
zwierzęta laboratoryjnie, u których sztucznie obniżono poziom GSH, były dramatycznie
podatne na śmierć i powikłania spowodowane utratą krwi. Wyniki te sugerują, że leczenie
urazy powinno obejmować jakiś sposób utrzymywania wysokiego poziomu glutationu.
Powinno to obniżać prawdopodobieństwo niewydolności wielonarządowej spowodowanej
urazem.
Rola stresu oksydacyjnego i metabolizmu glutationu w uszkodzeniach mózgowych i
neurologicznych była przedmiotem wielu badań. Urazy głowy często uszkadzają kluczową
barierę krew-mózg, a problemy krążeniowe występujące w następstwie tego zjawiska
prowadzą do obrzęków i gromadzenia płynu wewnątrz mózgu. Wolne rodniki pośredniczą
w niektórych ze skomplikowanych wtórnych uszkodzeń obserwowanych przy tego typu urazie.
Wysiłki mające na celu przeciwdziałanie powikłaniom pourazowym są podstawowym
elementem działania na oddziałach intensywnej opieki medycznej.
Metabolizm glutationu przeciwdziała uszkodzeniom powodowanym przez rodniki
tlenowe. Dobrze udokumentowany jest wzrost aktywności peroksydazy glutationowej po
urazie neurologicznej. Jeśli uraz jest poważny lub skomplikowany, zasoby GSH mogą
w efekcie zostać bardzo obniżone. Kanadyjczycy B.H. Juurlink i P.G. Paterson z University of
160
Saskatchewan sugerują, że interwencja za pomocą diety zawierającej prekursory GSH może
maksymalizować obronę antyoksydacyjna i że takie strategie należy stosować bardzo
agresywnie.
Zespół kierowany przez E.F. Eblisa z Department of Pharmacology and Toxicology
(Medical College of Virginia) testował zastosowanie NAC w urazach mózgu. NAC podana tuż
przed lub tuż po urazie zapobiegała niektórym następstwom stresu oksydacyjnego. J.H. Lucas
i D.G. Wheeler z Ohio State University wykazali podobne efekty, używając glutationu przy
urazach rdzenia kręgowego. Stosując prekursory GSH: gamma-glutamylocysteinę i OTZ
(porównaj: rozdział 4) podnosili poziom GSH, zwiększając przeżywalność neuronów po
fizycznym urazie.
R. Wagner i R.R. Myers z University of California zapoczątkowali interesującą metodę
terapii uszkodzeń i zapalenia nerwu kulszowego i opisali ją w czasopiśmie Pain (Ból). Udało
im się zmniejszyć patologiczne następstwa uszkodzeń nerwu kulszowego za pomocą NAC
podnoszącej poziom GSH. Zwierzęta traktowane nią przez urazem lepiej go znosiły. Im
dłuższa była zwłoka w zastosowaniu NAC po urazie, tym mniej efektywna okazywała się
terapia.
Zabiegi chirurgiczne są inwazyjne i naruszają anatomiczną budowę pacjenta.
Prowadzą do wielu fizjologicznych adaptacji. Chociaż z punktu widzenia chirurga jest to
całkowicie kontrolowana procedura, z punktu widzenia organizmu jest urazytyczna. Podobnie
jak zdrowienie po przypadkowym urazie, powrót do zdrowia po operacji zależy od
wcześniejszych mechanizmów obronnych, kondycji fizycznej i statusu immunologicznego
pacjenta.
Zabieg chirurgiczny uwalania miliardy wolnych rodników. Poważnie obciąża to
obronę antyoksydacyjna pacjenta i zbyt powolne zdrowienie po operacji wydaje się iść ramię w
ramię z niskim poziomem antyoksydantów. Jako główny komórkowy antyoksydant, GSH jest
uwalniany z magazynów w wątrobie i mięśniach i używany do minimalizowania uszkodzeń.
Artykuły opublikowane w American Journal of Physiology i Annals of Surgery opisują 40
proc. spadek poziomu glutationu po operacji w obrębie jamy brzusznej. Może to zwiększać
podatność pacjenta na uszkodzenia oksydacyjne komórek.
Stosunkowo nowe urządzenie chirurgiczne - laparoskop - jest rurką ze światłowodem
w środku, przez którą chirurg może obserwować wnętrze ciała i w nim pracować. Narzędzia są
przymocowane do końca laparoskopu i wszystkie zabiegi mogą odbywać się przez niewielkie
nacięcia w powłokach ciała pacjenta. Zmniejsza to rany, czas rekonwalescencji i pobytu w
szpitalu. Różnica w traumie spowodowanej przez klasyczne i laparoskopowe zabiegi
chirurgiczne jest wymierna. Zespół węgierskich chirurgów obserwował natężenie stresu
oksydacyjnego i poziom GSH u dwóch grup pacjentów poddawanych usuwaniu kamieni
z pęcherza moczowego. Grupa operowana laparoskopowo wykazywała znacznie mniejsze
natężenie procesów oksydacyjnych i spadek poziomu GSH, niż grupa operowana klasycznie.
Glutation nie tylko chroni nas przed stresem oksydacyjnym, ale także wzmacnia
odpowiedź immunologiczną, kontroluje i zrównoważą odpowiedź zapalną oraz pomaga
syntetyzować i naprawiać białka zaangażowane w proces gojenia ran. Ta wiedza zainspirowała
rozwój badań nad wykorzystaniem glutationu do poprawy i przyspieszania procesu gojenia ran.
Chirurdzy plastyczni z University of Michigan wykazali, że obniżony poziom GSH
prowadzi do opóźnienia gojenia ran i słabej regeneracji tkanki. Biochemicy z niemieckiego
Max Planck Institute wykazali, że podczas gojenia tkanki początkowo zwiększają produkcję
peroksydazy glutationowej do walki z powstawaniem wolnych rodników. W czasie procesu
gojenia poziom GSH spada. Wyjaśnienie działania tych mechanizmów przedstawił Van der
Laan w artykule opublikowanym w Journal ofSurgical Research, wykazując, że infuzja NAC
może zmniejszać uszkodzenia tkanek i skracać czas regeneracji.
Ważnym problemem w chirurgii jest przerwanie dopływu krwi do tkanek (ischemia).
Kiedy krew jest ponownie dostarczana do tkanek (reperfuzja), następuje tzw. wybuch tlenowy,
który może wpływać na przeżywalność okolicznych tkanek. Australijczycy K.R. Knight i K.
161
MacPhadden stwierdzili, że NAC, prekursor GSH, była w stanie zmniejszać uszkodzenia
spowodowane reperfuzją. Badane jest jej potencjalne zastosowanie w przeciwdziałaniu
uszkodzeniom reperfuzyjnym podczas zabiegów kardiochirurgicznych.
Poparzenia
Poparzenia termiczne obejmują serię zdarzeń: pierwotny uraz, fizjologiczne adaptacje do zmian
w krążeniu i poziomie płynów, odpowiedzi hematologiczne i immunologiczne i w końcu
proces gojenia. Śmierć spowodowana poparzeniami zwykle nie następuje natychmiast. Dzień
po poparzeniu pacjenci mogą umrzeć z powodu szoku krążeniowego, wyniku utraty płynów.
Tygodnie po poparzeniu pacjenci mogą zejść z powodu postępującej infekcji (sepsa)
spowodowanej silnym osłabieniem ich układu odpornościowego.
Specjaliści od poparzeń wiedzą, jak dramatyczny jest stres oksydacyjny u poważnie
poparzonych pacjentów. Stale podwyższony poziom lipidowych nadtlenków (miara uszkodzeń
oksydacyjnych) oraz zaburzona aktywność enzymów zależnych od glutationu skłoniły badaczy
do zastosowania antyoksydantów celem ochrony przed dalszymi uszkodzeniami.
Niemiecki zespół chirurgów dziecięcych przeprowadził dwuletnie badania na
dzieciach z poparzeniami i poważnymi stanami zapalnymi. Udało im się poprawić parametry
tych pacjentów za pomocą suplementacji selenem (porównaj: rozdział 4), który zwiększał
aktywność peroksydazy glutationowej. Stwierdzili, że taka terapia jest skuteczna
w analizowanych przypadkach. Inni specjaliści od żywienia zwiększali podaż selenu poprzez
TPN (ang. Total Parenteral Nutrition, żywienie pozajelitowe) lub poprzez sondę dożołądkową,
gdy pokarm jest dostarczany bezpośrednio dożołądkowo lub dojelitowo.
Zjawiskiem typowym dla wczesnego okresu po poparzeniu jest spadek poziomu
hemoglobiny (liczebności czerwonych krwinek). Naukowcy zastanawiali się, dlaczego tak się
dzieje. Zespół badawczy z Varna Medical University wykazał, że oparzenia obniżają poziom
GSH i efektywność obrony antyoksydacyjnej w samych czerwonych krwinkach. Oksydacyjne
produkty uboczne nagromadzają się, prowadząc do destrukcji tych komórek. Naukowcy
sugerowali, że odpowiednia terapia antyoksydantami może zapobiegać tym powikłaniom, jeśli
tylko zostanie odpowiednio wcześnie podjęta.
Japoński zespół kierowany przez Y. Kasanuma z Environmental Heath Science
Division (Pohuku University of Medicine) badał wpływ łagodnych uszkodzeń termicznych na
poziom stresu oksydacyjnego. Nie powodowali oni oparzeń u zwierząt laboratoryjnych, ale
wystawiali je na ciągłe działanie podwyższonej temperatury otoczenia (35° C, 95° F).
Wykazali, że chroniczna ekspozycja na wysokie temperatury powoduje uszkodzenia
oksydacyjne i że system antyoksydacyjny zależny od GSH pełni istotną rolę w
przeciwdziałaniu tym uszkodzeniom.
Ostatnie badania opublikowane przez D. Konukoglu w czasopiśmie Burns
(Poparzenia) miały na celu określenie użyteczności NAC w leczeniu poparzeń. Badacze byli w
stanie zmniejszyć za jej pomocą poziom peroksydacji lipidów i podnieść poziom GSH.
Stosując suplementację antyoksydantami (GSH, witamina C i NAC) do podniesienia poziomu
glutationu, kilku bostońskich badaczy publikujących w Journal of Bum Care Rehabilitation
oraz w Shock wykazało, że można w ten sposób zmniejszyć z 60 proc. do zera śmiertelność
zwierząt cierpiących na poparzenia trzeciego stopnia. Stanowi to wyraźny dowód, że procesy
oksydacyjne przyczyniają się do śmierci spowodowanej poparzeniami.
składnik naszego mechanizmu minimalizowania uszkodzeń i pobudzania procesów gojenia,
działa zarówno jako antyoksydant i jako stymulator układu immunologicznego.
Znaczenie suplemantacji przeciwutleniaczami i właściwej diety było dawniej
niedoceniane, ale pojawiły się nowe podejścia terapeutyczne i poglądy się zmieniają. Strategie
oparte na utrzymywaniu lub podnoszeniu aktywności enzymów zależnych od GSH okazały się
dobroczynne w badaniach laboratoryjnych i wydają się obiecujące w leczeniu urazy i oparzeń
oraz w rekonwalescencji po zabiegach chirurgicznych.
Wniosek
Zabiegi chirurgiczne, poparzenia i urazy są złożonymi wydarzeniami, obejmującymi wiele
odpowiedzi biochemicznych, anatomicznych, fizjologicznych i immunologicznych. Stres
oksydacyjny i uwalnianie wolnych rodników są nieuniknione podczas pierwotnego urazu,
następujących po nim reakcji immunologicznych i procesu gojenia. Glutation, integralny
162
163
PIŚMIENNICTWO
ADAMSON B., SCHWARZ D., KLUGSTON P., et al.
Delayed repair: the role of glutathione in a rat incisional
wound model. J. Surg. Res. 62: 159-164, 1996
BEKYAROVA G„ YANKOVA T., MARINOV M.
Lipofuscin product accumulation, insufficient antioxidant
defense in erythrocytes and plasma and enhanced
susceptibiłity to oxidative haemolysis after thermal
urazy. Acta Chir. Piast. 39: 60-64, 1997
BIEŃKOWSKI
W.,
GROMADZIN-SKA
J.,
POWLOWICZ Z., et al. Concentrations of selenium and
lipid peroxides and glutathione peroxida.se activities in
plasma of thermally injured pigs. Acta Chir. Piast. 33:
126-132, 1991
BORNER J., ZIMMERMANN T., ALBRECHT S., et al.
Selenium administration in inflammatory surgical
diseases and burns in childhood. Med. Klin. 92 (Suppl
3): 17-19, 1997
ELLIS E.F., DODSON L.Y., POLICE R.J. Restoration
of cerebrovascular responsiveness to hyperventilation by
the oxygen radical scavenger N-acetylcysteine following
expeńmental urazyńc brain injury. J. Neurosurg. 75:
774-779, 1991
GAL I., ROTH E., LANTOS J., et al. Inflammatory
mediators and surgical urazy regarding laparoscopic
access; free radical mediated reactions. Acta Chir.
Hung. 36: 97-99, 1997
GIDDAY J.M., BEBTSCH J.W., PARK T.S.
Endogenous glutathione protects cerebral endothelial
cells front urazytic injur\. J. Neurourazy. 16: 27-36,
1999
GILMONT R.R., DARDANO A., YOUNG M., et al.
Effeets of glutathione depletion on oxidant-induced
endothelial celi injury. i. Surg. Res. 80: 62-68, 1998
GOSS J.R., TASFE K.M., KOCHANEK P.M., et al. The
antioxidanl enzymes glutathione peroxida.se and catalase
increase following urazytic brain injury in the rat. Exp.
Neurot. 146:291-294, 1997
HAMMARQVIST F., LUO J.L., COTGREAVE LA., et
al. Sketetal muscle glutathione is depleted in criticałly ii!
patients. Crit. Care Med. 25: 78-84,1997
HUNT D.R., LANE H.W., BEESINGER D., ei al.
Selenium depletion in burn patients. JPEN J. Parenter.
Enterel. Nutr. 8: 695-699. 1984
JUURLINK B.H., PATERSON P.G. Review ofoxidative
stress in brain and spinał cord injury: suggestions for
pharmacological and nutritional management strategies.
i. Spinał Cord Med. 21: 309-334, 1998
KASANUMA Y., WATANABE C. KIM C.Y., et al.
Ejfect.s of mi Id chronić heat exposure on the
concentrations
of
thiobarbiturk
acid
reactive
substance.s, glutathione, and selenium, and glutathione
peroxida.se actirity in the mou.se liver. Tohoku Exp. Med.
185:79-87, 1998
K1LTY C, DOYLE S., HASSETT B., et al. Glutathione
S-transferases as biomarkers of organ damage:
164
applications of rodem and canine GST enzyme immunoassays.
Chem. Biol. Interact. 111: 123-135, 1998
SIES H„ GRAP P. Hepatic Mol end glutathione efflux
under the Influence of yasopressin, phenylephńne end
adrenalinę. Biochem. J. 226: 545-549, 1985
VAN DER LAAN L„ OYEN W.J., VSRNOFSTAD A.A., et
al. Soft tissue repair capacity after oxygen-derived free
radical-induced damage in one hind limb of the rat. J. Surg.
Res. 72: 60-69, 1997
STEELING H., MUNZ B., WERNER S., et al. Different
types of ROS-scayenging enzymes are expressed during
cutaneous wound repair. Exp. Celi Res. 247: 484-494,
1999
WAGNER R., HECKMAN H.M., MYERS R.R. Wallerian
degeneration end hyperalgesia after peripheral nerye injury
are glutathione-dependent. Pain 77: 173-179, 1998
KNIGHT K.R., MACPHADYEN K, LEPORE DA, et al.
Enhancement of ischemic rabbit skin flap survival with the
antioxidant and free-radical scayenger N-acetylcysteine. Clin.
Sci. (Colch) 81: 31-36, 1991
KONUKOGLLl D„ CETINKALE O., BULAN R. Effeets of
N-acetylcysteine on lung glutathione levels in rats after bum
injury. Burns 23: 541 -544, 1997
KRETZSCHMAR M„ PFEIFFER L., SCHMIDT C, et al.
Plasma levels of glutathione, alpha-tocopherol and lipid
peroxides in polyurazytized patients; eyidence for a
stimulating effect uf TNF alpha on glutathione synlhesis. Exp.
ToxicoI. Pathol. 50: 477-483,1998
LALONDS C, HENNIGAN J„ NAYAK U., et al. Energy
charge potential end glutathione le\els as predictors of
outcome following bum injury cotnplicated by endotoxemia.
Shock 9: 27-32, 1998
LALONDE C, NAYAK U., HENNIGAN J„ et al. Excessive
liyer oxidant stress, causes morlality in response to bum injury
combined with endotoxin end is preyented with antioxidants.
Burn Care Rehabil. 18: 187-192, 1997
LALONDE C, NAYAK U., HENNIGAN J., et al.
Anlioxidanls preyent the cellular deficit
produced in response to burn injury. J. Burn Care Rehabil. 17:
379-383, 1996
LUCAS J.H., WHEELSR D.G., EMERY D.G., et al. The
endogenous antioxidant glutathione as afactor in the survival
of physically injured mammalian spinał cord neurons. I.
Neuropalhol. Exp. Neurol. 57: 937-954, 1998
LUO J.L., HAMMARQVIST F., ANDERSSON K., et al.
Surgical urazy decreases glutathione synthetic capacity in
human skeletal muscle tissue. Am. J. Physiol. 275: E359-365,
1998
LUO J.L., HAMMARQVIST F„ ANDERSSON K„ et al.
Skeletal muscle glutathione after surgical urazy. Ann. Surg.
223: 420-427, 1996
MUNZ B, FRANK S, HUBNSR G, et al. A noyel type of
glutathione peroxidase: expression and regulation during
wound repair. Biochem. J. 326: 579-585, 1997
ROBIMSON M.K., ROUNDS J.D., HONG R.W., et al.
Glutathione deficiency increases organ dysfunction after
hemorrhagic shock. Surgery 112:140-147,1992
SABEH F, BAXTSR CR., NORTON S.J. Skin burn injury'
end oxidatiye stress in liyer and lung tissues of rabbit models.
Eur. J. Clin. Chem. Clin. Biochem. 33: 323-328, 1995
SHI E.C., FISHER R., McEVOY M„ et al. Factors influencing
hepalic glutathione concentrations: a study in surgical
patients. Clin. Sci. 62: 279-283, 1982
SHUKLA A., RASIK A.M.. PATNAIK G.K. Depletion of
reduced glutathione, ascorbic acid, yitamin E end antioxidant
defense enzymes in a healing cutaneous wound. Free Radic.
Res.
26:93-101, 1997
165
20
PSYCHO-NEUROBIOLOGIA
Wraz ze wzrostem znajomości i lepszym zrozumieniem procesów zachodzących w mózgu,
zaczęto dostrzegać niejasne i powikłane związki psychiatrii, neurologii i biochemii. Te
dziedziny nauki zaczęły się zazębiać, tworząc psychoneurobiologię, dziedzinę nauk
medycznych, która już przyniosła znaczne postępy w badaniach nad podłożem i leczeniem
wielu schorzeń układu nerwowego.
Wolne rodniki i rodniki tlenowe są uważane przez wielu psychoneurobiologów za
jeden ze znaczących czynników w rozwoju i progresji tych chorób. Mózg jest szczególnie
narażony na szkodliwe działanie tych substancji, gdyż produkuje ich więcej (w przeliczeniu na
gram tkanki) niż jakikolwiek inny organ. Głównym antyoksydantem mózgu jest glutation. Nie
można przecenić jego znaczenia. Stres oksydacyjny i glutation są ważnymi czynnikami w
rozwoju i postępowaniu objawów wielu schorzeń, takich jak: uraz mózgu, choroby
neurodegeneracyjne, schizofrenia, zespół Downa i inne patologie, opisane tutaj i w innych
rozdziałach. Bardziej kompletne zestawienie przedstawiono w tabeli 25.
Stres psychospołeczny jest również źródłem zwiększonego stresu oksydacyjnego.
Ciekawe badania, gdzie sprawdzano poziom peroskydacji lipidów u osób starszych, spośród
których część praktykowała medytację transcendentalną, wykazały, że osoby oddające się
medytacjom mniej cierpiały z powodu stresu i wykazywały znacznie mniejsze ilości
nadtlenków lipidów.
Schizofrenia
Grecka nazwa, oznaczająca „podzielony umysł", może być myląca. Ta choroba nie powinna
być mylona z rozdwojeniem jaźni, zwanym też zespołem osobowości wielorakiej. Schorzenie
to jest inne. Charakteryzuje się występowaniem psychozy - silnym zaburzeniem kojarzenia,
myślenia, percepcji rzeczywistości, mowy i zachowania. W zaburzeniach nastroju, takich jak
depresja i zespoły lękowe, zdolność do odróżniania rzeczywistości od urojeń pozostaje
względnie niezmieniona. W odróżnieniu od tych schorzeń, pacjent cierpiący na schizofrenię
cierpi z powodu urojeń, halucynacji - wzrokowych lub słuchowych i myśli paranoidalnych,
niemających oparcia w rzeczywistości.
URAZY MÓZGU
CHOROBY
NEURODEGENERACYJNE
INNE
Uraz mózgu
Choroba Parkinsona
Schizofrenia
Urazy
Choroba Alzheimera
Zespół Downa
Udar
Stwardnienie rozsiane (SM)
Dyskinezja
Stwardnienie zanikowe - boczne
(SLA)
Zaburzenia
snu/Bezsenność
Lipofuscynozy
Battena)
Pląsawica Huntingtona
Zespół
(ischemia)
niedokrwienny
Toksyczne działanie ołowiu,
rtęci i innych metali
(choroba
Tabela 25 Choroby układu nerwowego, gdzie można stwierdzić związek ze zwiększonym poziomem
stresu oksydacyjnego, i gdzie podniesienie poziomu GSH może przynieść poprawę stanu pacjenta
166
Chociaż nie znamy dokładnych przyczyn wystąpienia choroby, większość specjalistów zgodzi
się ze stwierdzeniem, że u podłoża choroby leżą zmiany w równowadze chemicznej mózgu.
Choroba wydaje się być dziedziczona, ale nie zidentyfikowano ani jednego „genu schizofrenii"
Sama psychoterapia przynosi umiarkowane efekty, ale przy użyciu leków
antypsychotycznych uzyskuje się 50 proc. spadek nawrotów choroby i znaczące skrócenie
okresów hospitalizacji. Leki te wykazują jednak znaczące działania uboczne i są powodem
długoterminowych powikłań.
Od dawna wiadomo było, że poziom GSH jest obniżony u pacjentów cierpiących na
schizofrenię. Wielu badaczy konsekwentnie wykazywało u tych osób podniesiony poziom
stresu oksydacyjnego i obniżoną aktywność systemu glutationowego, mogące nawet korelować
z nasileniem objawów choroby. Rosjanie (N.V. i A.V. Govorin) wykazali, że schizofrenicy
w ostrych fazach choroby mają podniesione poziomy nadtlenków lipidów, w porównaniu
z okresami remisji. Badacze, między innymi J.K Yao i R.D Reddy z Veteran's Administration
Healthcare System na University of Pittsburgh, sugerują, że stres oksydacyjny odgrywa ważną
rolę w patogenezie choroby.
Grupa związków neurochemicznych, zwanych katecholaminami, jest normalnie
produkowana w organizmie. W chorobie Parkinsona i schizofrenii poziom ich produkcji
wydaje się być zwiększony. Katecholaminy rozpadają się na ortochinony, silne utleniacze.
Grupa S. Baeza na Uniwersytecie Sztokholmskim badała zdolność GSH do detoksykacji tych
metabolitów. Wysunęli wniosek, że enzymy związane z GSH zapewniają kluczową obronę
przed postępem chorób neurodegeneracyjnych, powodowanych przez rodniki tlenowe, jak
i tych, których progresja jest skorelowana z ich obecnością.
T.D. Buckman i A.S Kling z UCLA School of Medicine przeprowadzili fascynujące
badanie. Badania tomografii komputerowej u pacjentów cierpiących na schizofrenię ujawniły
atrofię (zanik, kurczenie się) tkanki nerwowej - mózgu. Powiązali oni nasilenie atrofii ze
stopniem utraty efektywności przez peroskydazę glutationu. Sugeruje to istnienie specyficznej
funkcji GSH - ochrona tkanki mózgowej przed uszkodzeniami w przebiegu schizofrenii.
Odkrycia te zostały potwierdzone w innych ośrodkach, takich jak Hahnemann Univeristy w
Filadelfii.
Dla uzyskania efektu, leki antypsychotyczne przyjmowane są przez długi czas, dając
wiele efektów ubocznych. Haloperidol, Torazyna i inne neuroleptyki powodują dyskinezję
późną - zaburzenie ruchu. Powoduje to bezwolne zaciskanie warg, skręcanie kończyn i staje
się przyczyną oszpecenia wielu pacjentów. Jest możliwym, że nadmierna oksydacja lipidów
przyczynia się do uszkodzeń neuronów w przebiegu tego schorzenia. Przeprowadzono badania
mające na celu sprawdzenie wiarygodności tej teorii.
Szkocki zespół pod kierownictwem K. Browna i A. Reida, przeprowadził badania
poziomu produktów ubocznych procesów oksydacyjnych i utraty antyoksydantów u pacjentów
z dyskineza. Inni badacze wykazali, że procesy oksydacyjne i utrata GSH są zaostrzane przez
leki antypsychotyczne. Y. Sagara z Salk Institute w La Jolla (Kalifornia) stwierdził, że terapie
prowadzące do obniżenia wewnątrzkomórkowego poziomu GSH mogą prowadzić do
podwyższenia toksyczności haloperidolu (neuroleptyku antypsychotycznego) i zwiększać
prawdopodobieństwo wystąpienia dyskinezji opóźnionej.
J.L Cadet i L.A. Kahler z National Institute of Health (Baltimore), S.P. Mahadik i R.E.
Scheffer z Medical College of Georgia i inni sugerowali, że podawanie antyoksydantów
powinno stać się uzupełnieniem terapii lekami antypsychotycznymi, mającym na celu
usuwanie skutków ubocznych. Badacze z Medical College of Georgia wykazali też, że poziom
uszkodzeń oksydacyjnych wzrasta, a peroksydazy glutationu spada od najwcześniejszych faz
psychozy, dlatego antyoksydanty mogą zapobiegać lub przynajmniej spowalniać przebieg
choroby.
Wydaje się, że utrzymanie właściwego poziomu GSH może spowalniać postęp schizofrenii
i zmniejszać zakres skutków ubocznych terapii lekami stosowanymi w terapii tej choroby.
167
Zespół Downa
Zespół Downa, znany jest również jako trisomia choromomu 21 (występowanie w komórkach
3 kopii chromosomu 21, zamiast 2, jak ma to miejsce u osób zdrowych). Bywa również
nazywany mongolizmem z powodu charakterystycznych zmian rysów twarzy. Jak na ironię, w
pewnych krajach Dalekiego Wschodu nazywany bywa kaukazianizmem - Europejczycy należą
do rasy kaukaskiej. Ta wrodzona choroba powstaje w okresie rozwoju zarodkowego, kiedy
dochodzi do niewłaściwego rozdziału chromosomów (podczas podziału komórek), dając w
efekcie dodatkowy, trzeci chromosom 21. Choroba ta nie jest dziedziczna. Częściej
stwierdzana wśród dzieci starszych matek. Zespół Downa jest względnie powszechnym
schorzeniem, występującym jeden raz na 700 urodzeń.
Zespół Downa prowadzi do kilku, łatwo identyfikowalnych zmian. Wliczają się tutaj:
upośledzenie umysłowe, w stopniu średnim, do ciężkiego, charakterystyczne zmiany rysów
twarzy, skośne oczy, nisko osadzone uszy i powiększony język. Mniej oczywistą jest skłonność
do wrodzonych uszkodzeń mięśnia sercowego, osłabione widzenie, leukemia i zwiększona
skłonność do ulegania infekcjom. Otoczeni właściwą opieką, pacjenci z zespołem mogę wieść
szczęśliwe i twórcze, ale skrócone życie.
Poziom stresu oksydacyjnego i tworzenie wolnych rodników były wielokrotnie badane
w zespole Downa. Chociaż wciąż toczy się dyskusja, określono już pewne czynniki. Gen,
produkujący białko zaangażowane w reakcje oksydacji/antyoksydacji - dysmutazę
ponadtlenkową (SOD) - zlokalizowany jest na chromosomie 21. Zwiększona aktywność SOD
może być przyczyną nadprodukcji nadtlenku wodoru, a tym samym uwalniania wolnych
rodników. Zaobserwowano wzmożoną aktywność antyoksydacyjną w tych rejonach.
Pacjenci z zespołem Downa, dożywający późniejszego wieku, wykazują podwyższoną
skłonność do zachorowania na chorobę Alzheimera i inne choroby neurodegeneracyjne.
Badacze z wielu ośrodków, między innymi z University of California (San Diego) uważają, że
jest to wynik zmian w metabolizmie wolnych rodników, powodujących zwiększenie uszkodzeń
komórek nerwowych. Proste badania, polegające na oznaczeniu w surowicy krwi poziomu
glutationu, ujawnia znaczące zmiany w aktywności GSH. Bardziej złożone badania,
porównujące aktywność GSH u pacjentów z zespołem Downa, cierpiących dodatkowo na
chorobę Alzheimera, z tymi, u których zespół Downa przebiega bez towarzyszącej AD,
wykazały, że zaburzenia metabolizmu GSH, charakterystyczne dla tej choroby, ulegają jeszcze
pogłębieniu w obecności towarzyszącej zespołowi choroby Alzheimera.
Interesujące badania na zwierzętach, których wyniki opublikowano w sierpniowym numerze
Brain Research (w roku 1997), wykazały, że spośród komórek nerwowych dotkniętych
zespołem Downa, najszybciej obumierają te o obniżonej zawartości GSH. Chemiczne
obniżenie poziomu glutationu prowadziło do jeszcze szybszej śmierci komórek. Nie ma
wątpliwości, że niski poziom GSH prowadzi do przyspieszenia śmierci komórek nerwowych,
a podniesienie poziomu tego związku może prowadzić do zwolnienia postępów procesu
neurodegeneracyjnego. Interwencja terapeutyczna, ukierunkowana na podniesienie poziomu
GSH, wydaje się być tutaj pomocna.
GSH a sen
Część tkanek jest bardziej wrażliwa na skutki obniżenia poziomu GSH od pozostałych.
Pomiary zawartości GSH w tkankach zwierząt pozbawianych snu wykazały, że obszary
wzgórza i podwzgórza mózgu są szczególnie wrażliwe. Taka wrażliwość tych obszarów może
mieć udział w wybranych aspektach wpływu pozbawienia snu na funkcjonowanie organizmu.
Utleniony glutation (GSSG) to składnik aktywny SPS (ang. sleep promoting substance
- czynnik promujący sen). Badacze z Uniwersytetu Medycznego w Tokio wykazali, że wysoki
poziom GSSG jest czynnikiem ułatwiającym sen i ma wpływ na inne funkcje podwzgórza,
168
takie jak kontrola temperatury. Ten sam zespół sugeruje także, że GSH skutecznie
przeprowadza detoksykację tkanek nerwowych w wybranych fazach snu. To może wyjaśniać,
dlaczego osoby przyjmujące preparaty podnoszące poziom GSH (na przykład Immunocal)
często opisują zjawisko mniejszej potrzeby snu, mając przy tym więcej energii.
Opis przypadku
Benjamin, 44-letni lekarz, zawsze marzył o dobie składającej się z 36 godzin. Wtedy miałby
czas na przyjęcie wszystkich pacjentów, prowadzić badania, zajmować się muzyką, dbać
o sprawność fizyczną i spędzać więcej czasu z żoną i dziećmi. Podobnie jak u wielu innych
osób bardzo aktywnych zawodowo, każda chwila była dla niego bardzo cenna. Świadomy
wpływu GSH na układ odpornościowy, przyjął kombinację witamin, selenu i aminokwasów,
mając nadzieję na łatwiejsze zwalczanie chorób wirusowych, z którymi spotykał się na co
dzień. Do codziennej porcji nutrientów włączył bioaktywny koncentrat białek serwatki, licząc
na korzyści wynikające z działania zawartych w nim prekursorów GSH. Niedługo potem
zaczął budzić się pół godziny, nawet godzinę przed sygnałem budzika. Czuł się przy tym
„odświeżony ". Teraz regularnie pracuje do późnych godzin wieczornych.
Choroba Huntingtona
Znana też jako pląsawica Huntingtona, chorea chronica hereditaria progressiva (HD) to
dziedziczna choroba neurodegeneracyjna, atakująca układ ruchu, przebiegająca z postępującym
upośledzeniem funkcji intelektualnych. Atakuje najczęściej osoby w wieku 35-50 lat.
Nieubłagany postęp choroby prowadzi w końcu do intelektualnej i fizycznej niezdolności
pacjenta do wykonywania podstawowych funkcji życiowych. Termin „pląsawica" odnosi się
do gwałtownych, złożonych, konwulsyjnych ruchów mięśni twarzy, tułowia i kończyn.
Otępieniu, pojawiającemu się w przebiegu choroby, towarzyszą również zaburzenia
psychiatryczne. Aktualnie dostępne jest tylko leczenie objawowe (mające na celu złagodzenie
pląsawicy, omamów czy depresji), efektywne w minimalnym stopniu.
Pacjenci z HD wydają się mieć obniżoną zdolność radzenia sobie ze stresem
oksydacyjnym. Cierpią z powodu podniesionej produkcji wolnych rodników i obniżonej
wydajności systemów obronnych opierających się na GSH. Eksperymenty polegające na
usunięciu GSH z zajętej chorobą tkanki, wykazują większą podatność na uszkodzenia
i zwiększone tempo obumierania tych komórek. W badaniach laboratoryjnych antyoksydanty
zwiększają ilość przeżywających komórek. Związek neurochemiczny - 3-hydroksykynurenina
(3-HK) jest znajdowany w znacznie podwyższonych ilościach w mózgach chorych. Związek
ten w znacznym stopniu nasila procesy oksydacyjne. Badania laboratoryjne z użyciem
preparatu stymulującego syntezę GSH (NAC) wykazują obniżenie zakresu uszkodzeń
wynikłych z działania 3-HK.
O. Bandmann i grupa neurobiologów z Instytutu Neurologicznego w Londynie uważają, że
dziedziczny defekt zdolności mózgu do detoksykacji neurotoksyn może leżeć u podłoża
patogenezy chorób Huntingtona i Parkinsona. Biorąc pod uwagę znaczenie glutationu jako
antyoksydantu.
Podsumowanie
Wiele chorób neurologicznych i psychiatrycznych charakteryzuje się wysokimi poziomami
stresu oksydacyjnego i zwiększonym tempem tworzenia wolnych rodników, jak również
169
zaburzeniami metabolizmu glutationu i nieprawidłowościami w przebiegu procesu usuwania
wolnych rodników. Nawet w wypadku długotrwałego stresu wykazano zaburzenie równowagi
antyoksydant/oksydant w mózgu.
Zarówno schizofrenia, jak i leki używane w leczeniu tego schorzenia, prowadzą do zmian w
metabolizmie GSH. Podnoszenie lub utrzymywanie odpowiedniego poziomu GSH może
zapobiegać
(a przynajmniej
spowalniać)
uszkodzeniom
komórek
nerwowych,
charakterystycznym dla przebiegu schorzenia. Dyskinezja, opóźniony efekt uboczny
podawania leków antypsychotycznych, również wiąże się z powstawaniem wolnych rodników
i obniżeniem wydajności mechanizmów obronnych, których działanie zależne jest od GSH.
Naukowcy postawili hipotezę, że podniesienie poziomu GSH może zmniejszać tempo progresji
objawów choroby, a także zmniejszać zakres działań ubocznych leków używanych w terapii
schizofrenii.
Pacjenci z zespołem Downa mają wrodzony, nieprawidłowy układ chromosomów, prowadzący
do nadprodukcji SOD (dysmutazy ponadtlenkowej). Prowadzi to do podniesienia poziomu
stresu oksydacyjnego, mogącego prowadzić do śmierci neuronów, typowej w obrazie tej
choroby. Zwiększony odsetek przypadków choroby Alzheimera u starszych pacjentów z DS
wydaje się być potwierdzeniem tej teorii.
Glutation to główny, naturalnie występujący, antyoksydant w mózgu. Pomaga on zwalczać
wolne rodniki.
Inne zastosowania GSH w terapii chorób neurodegeneracyjnych są omówione w innych
rozdziałach tej książki. Porównaj rozdziały na temat choroby Alzheimera [8], Parkinsona [7]
i stwardnienia rozsianego [13].
21.
PADACZKI
Padaczki to grupa chorób neurologicznych objawiających się występowaniem skurczów
mięśni, drżeniem oraz częściowymi lub całkowitymi utratami przytomności. Poszczególne
objawy choroby zależą od lokalizacji w mózgu ognisk padaczki - miejsc chaotycznych
wyładowań elektrycznych. Choroba przybiera wiele postaci. Od ostrej - charakteryzującej się
niekontrolowanymi skurczami całego ciała, do łagodnych i chwilowych - chwilowa „utrata
kontaktu", która może wydawać się niczym więcej, jak krótką drzemką.
Padaczki były opisywane jako konwulsje, ataki i epilepsja. Używano również wielu innych
nazw i definicji, które nie do końca odzwierciadlały istotę choroby. Opisano wiele typów
napadów padaczkowych. Napady uogólnione typu grand mai, pod postacią drgawek
mioklonicznych, tonicznych, klonicznych lub toniczno-klonicznych. Zwykle przebiegają
z utratą przytomności, upadkiem, mimowolnym oddaniem moczu (czasem stolca) i snem
ponapadowym. Napady typu petit mai, przebiegające głównie pod postacią chwilowej utraty
przytomności, padaczki obejmujące dany obszar mózgu - objawy psychomotoryczne,
ogniskowe, status epilepticus - napady trwające dłużej niż 30 minut, lub kilka napadów,
pomiędzy którymi chory nie odzyskuje przytomności.
Leczenie
Nawracające
padaczki
wymagają
leczenia
podawanymi
doustnie
preparatami
antykonwulsyjnymi, takimi jak:
fenobarbital
(wycofywany), kwas walproinowy,
karbamazepina, gabapentyna, lamotrypina, fenotyina (wycofywana). Może występować
konieczność stałego przyjmowania leków. Leki te nie są definitywnymi terapeutykami i mają
wiele ciężkich działań ubocznych.
Suplementy diety są używane zarówno w tradycyjnej, jak i niekonwencjonalnej medycynie.
Witaminy z grupy B, szczególnie B6, są efektywne przeciwko pewnym typom padaczek.
Magnez również, szczególnie w wypadku padaczek związanych z wysokim ciśnieniem krwi.
Używany bywa też selen, gdyż jego niedobory mogą prowadzić do zwiększenia częstotliwości
i siły ataków.
Uszkodzenia wolnorodnikowe w padaczkach
Typową cechą padaczek jest ogromna aktywność elektryczna w obszarze mózgu objętym
chorobą, generująca wielkie ilości wolnych rodników. Konwulsjom, prowadzącym do utraty
przytomności, mogą towarzyszyć problemy z oddychaniem, z następczym wzrostem poziomu
stresu oksydacyjnego. Jeśli taki stres występuje często lub w długim czasie, może doprowadzić
do uszkodzenia komórek nerwowych.
Wiele badań wskazuje na fakt, że peroksydacja lipidów może prowadzić do uszkodzeń
neuronów, a nawet ich całkowitej destrukcji. Co więcej, im wyższy poziom stresu
oksydacyjnego w tych tkankach, tym trudniejsze staje się leczenie i przeciwdziałanie. Pacjenci
słabiej reagują na leki w obecności uszkodzeń, które mogą przyczyniać się do dalszej
aktywności epileptycznej.
Kanadyjscy Badacze z University of Calgary zasugerowali nawet, że takie ciągłe
występowanie uszkodzeń oksydacyjnych może stać się przyczyną występowania pewnych
nowotworów mózgu.
170
171
Menachema, podawali NAC pacjentom cierpiącym na postępującą padaczkę miokloniczną szczególnie ciężko poddającą się terapiom chorobę, stopniowo uszkadzającą układ nerwowy.
Pacjenci, którym podawano 6 g NAC dziennie, wykazywali znaczną poprawę. Amerykański
zespół z Gainesville (Floryda) prowadził badania z wykorzystaniem NAC, witamin E i B2,
cynku i selenu, uzyskując podobne rezultaty.
Utrata
GSH
Stres
oksydacyjny
Antykonwulsant
Padaczki
Rys. 23 Błędne kota padaczki i utraty glutationu
Poziom glutationu w padaczkach
Podsumowanie
Tworzenie wolnych rodników i stres oksydacyjny mogą być rozpatrywane zarówno jako
przyczyna, jak i skutek padaczki, a warunki, w których poziom glutationu ulega zmniejszeniu,
włączając w to używanie leków antypadaczkowych, mogą przyczyniać się do jeszcze większej
utraty glutationu. Glutation, który jest sam w sobie antykonwulsantem, może być używany
jako alternatywna terapia, zarówno w leczeniu, jak i zapobieganiu padaczkom. Może być też
z powodzeniem stosowany do obniżenia skutków ubocznych tradycyjnych leków.
Ważne badanie pokazało, że poziom glutationu spada znacząco w czasie padaczek. Mniej
jasnym pozostaje, czy jest to przyczyną, czy skutkiem padaczki, czy po trosze jednym
i drugim. Niezależnie od tego wiadomo, że ogólny poziom GSH w organizmie pacjenta
z padaczką jest znacząco niższy niż u osoby zdrowej. Ta różnica jest jeszcze wyraźniej
widoczna w dotkniętych chorobą obszarach mózgu.
Szwajcarscy naukowcy pod kierownictwem S.G. Muellera przebadali 3 grupy osób:
z aktywną padaczką, padaczką kontrolowaną farmakologicznie i osoby zdrowe. Ustalili, że
niski poziom glutationu częściej prowadzi do wystąpienia ataków padaczkowych, niż jest ich
skutkiem. Wyniki innych badań dostarczają potwierdzenia tej obserwacji, pokazując, że ataki
padaczkowe występują częściej i mają gwałtowniejszy przebieg po eksperymentalnym
obniżeniu poziomu glutationu. Niezależnie od mechanizmu kryjącego się za tym zjawiskiem,
ogólny obraz sytuacji pokazuje, że poziom glutationu spada wraz z postępem choroby. Co
gorsza, nie tylko stany padaczkowe przyczyniają się do utraty GSH. Leki używane w terapii
padaczek przyczyniają się do jeszcze znaczniejszego obniżenia poziomu GSH. Badacze
japońscy - H. Ono, A. Sakamato i N. Sakura wykazali, że zarówno karbamazepina, jak
i fenytoina (obydwa wycofywane) - popularne leki przeciwpadaczkowe - przyczyniają się do
obniżenia poziomu glutationu, pozostawiając komórkę jeszcze bardziej wrażliwą na
uszkodzenia oksydacyjne. Tureccy fizjologowie stwierdzili podobne działanie kwasu
walproinowego, innego związku z grupy leków antypadaczkowych. Naukowcy z Harvard
University, badający padaczki dziecięce, odkryli jednak poprawę poziomu glutationu, po
odstawieniu antykonwulsantów i zastąpieniu ich selenem.
Glutation chroni przed padaczkami
Ponieważ glutation bezpośrednia wpływa na komórki mózgu, bywa nazywany
neuromodulatorem. Japońscy badacze K. Abe, K. Nakanishi i H. Saito wykazali (na modelu
zwierzęcym) ochronne działanie glutationu, wstrzykiwanego bezpośrednio do płynu mózgowordzeniowego, przed padaczkami wywołanymi farmakologicznie. Kanadyjczycy z Toronto
Western Hospital wykazali, że kombinacja witaminy E i glutationu wpływa na obniżenie liczby
neuronów uszkodzonych w trakcie ataku padaczkowego. W Teksasie S.G. Jenkinson, J.M.
Jordan i CA. Duncan wykazali u zwierząt laboratoryjnych możliwość ochrony przed atakami
padaczki i śmiercią, poprzez podawanie im zastrzyków glutationu. Włosi (na Uniwersytecie
Mediolańskim) wykazali możliwość zapobiegania padaczkom wywołanym przez isoniazid (lek
przeciwko tuberkulozie) dzięki wcześniejszemu podawaniu glutationu.
Kilka grup naukowców wykorzystywało N-acetylocysteinę (NAC, porównaj rozdział 4),
prekursor glutationu, do terapii padaczek. Szwedzcy badacze, pod kierownictwem E. Ben 172
173
22
Schorzenia skóry
Jaki jest największy narząd naszego ciała? Większość ludzi myśli, że wątroba, a nawet jelita,
a tak naprawdę jest to skóra. Poza tworzeniem bariery ochronnej oddzielającej od środowiska,
skóra pełni wiele innych ważnych funkcji: endokrynologicznych, termoregulacyjnych,
immunologicznych, toksykologicznych i krążeniowych.
Istnieje wiele chorób i schorzeń skóry i około jednej trzeciej mieszkańców Ameryki
Północnej doświadczy jakiegoś problemu ze skórą. Schorzenia skóry w różny sposób wpływają
na pacjentów, szczególnie w psychologicznej reakcji na chorobę. Po pierwsze, fakt, że mogą
zobaczyć problem, sprawia, że nie mogą o nim zapomnieć. Po drugie, pacjenci często są
zaniepokojeni reakcjami otoczenia oraz społecznymi lub międzyludzkimi konsekwencjami
swojego schorzenia.
GSH i choroby skóry
Biorąc pod uwagę mnogość funkcji pełnionych przez skórę, nie jest niespodzianką, że glutation
jest zaangażowany w wiele problemów skórnych. Dobrze znana jest rola GSH w detoksykacji
i zapobieganiu uszkodzeniom popromiennym w innych tkankach. W skórze GSH odgrywa
absolutnie podstawową rolę. Niski poziom GSH obserwowano w wielu typach chorób skóry,
w tym:
Łuszczyca
Atopowe zapalenie skóry
Wypryski (egzema)
Łojotokowe zapalenie skóry
Zapalenie naczyń
Kontaktowe zapalenie skóry
Ziarniniak grzybiasty
Opryszczkowe zapalenie skóry
Zapalenie wielomięśniowe
Pęcherzyca
Twardzina skóry
Trądzik skupiony
Toczeń
Trądzik pospolity
Tabela 26. Choroby skóry charakteryzujące się niskim poziomem GSH
Łuszczyca
Łuszczyca jest powszechnie występującym, chronicznym, nawracającym stanem chorobowym
skóry charakteryzującym się występowaniem łuskowatych białych lub czerwonych plam na
nogach, kolanach, ramionach, łokciach, uszach, skórze głowy lub plecach. Może obejmować
jedną lub dwie ledwo widoczne plamki lub pokrywać całą powierzchnię ciała. Może atakować
stawy i niekiedy nawet prowadzić do ich zapalenia. Jednakże takie skrajne przypadki należą do
rzadkości i większość pacjentów z łuszczycą jest w dobrym ogólnym stanie zdrowia. Zmiany
patologiczne są rodzajem przerostu komórek skóry, które mnożą się do dziesięciu razy szybciej
niż normalne komórki skóry. Przerost jest długotrwały i prowadzi do charakterystycznego
srebrzystego, łuskowatego wyglądu skóry.
Właściwa przyczyna łuszczycy pozostaje nieznana. Choroba ta może być wywoływana
przez różne czynniki u różnych ludzi. Szczególnie ludzie o jasnej karnacji mogą mieć
genetyczne predyspozycje do zapadania na łuszczycę. Z pewnością musi ona mieć coś
174
wspólnego z samą odpowiedzią immunologiczną. Ataki choroby mogą być wywoływane przez
stres emocjonalny lub fizyczny, choroby, urazy, infekcje, nadużywanie leków i alkoholu,
otyłość i wiele różnych związków chemicznych. W innych rozdziałach tej książki została
opisana kluczowa rola glutationu w wielu z tych procesów.
Jednym z czynników przynoszących ulgę pacjentom z cukrzycą jest podróż do miejsca
o uzdrawiającym klimacie. Szczególnie popularne jest Morze Martwe w Jzraelu. Ośrodek
medyczny, The Dead Sea Psoriasis Treatment Center, został utworzony specjalnie w tym celu.
Badacze próbowali zrozumieć, dlaczego akurat pobyt w okolicy Morza Martwego wydaje się
pomagać pacjentom z łuszczycą. Duże natężenie światła słonecznego wydaje się być
dobroczynne w łuszczycy. Co ciekawsze, woda pitna na tym terenie ma bardzo wysoki poziom
selenu. Miejscowy zespół badawczy wyjaśnił, że najlepszym wskaźnikiem bioaktywności
selenu jest występujący u pacjentów wysoki poziom peroksydazy glutationowej.
W porównaniu z grupą kontrolną i własnym początkowym poziomem glutationu pacjenci
spędzający tygodnie w ośrodku nad Morzem Martwym mieli podwyższony poziom
peroksydazy GSH, zazwyczaj nawet o 50 proc.
Pacjenci z łuszczycą cierpią zazwyczaj na nienormalną aktywność enzymów zależnych
od glutationu. Badacze powiązali zatem tę chorobę z wysokim poziomem wolnych rodników.
Obniżony poziom glutationu skutkuje większymi uszkodzeniami. Wyniki badań klinicznych
nad zastosowaniem podnoszenia poziomu GSH w łuszczycy są obiecujące i kolejne badania są
w toku.
Przypadek kliniczny
Ronald jest czterdziestoczteroletnim energicznym i towarzyskim biznesmenem,
który przez dziesięć lat cierpiał na łuszczycę. Łuszczycowe wykwity często
pokrywały całą powierzchnię jego ciała, a drapanie doprowadzało do
krwawienia i powstawania strupów. Jego dermatolog próbował stosować wiele
różnych terapii, w tym silnych kortykosterydów i metotreksatu, ale trzeba było je
przerwać ze względu na skutki uboczne. Proponowana była terapia światłem
ultrafioletowym,
ale
Ronald,
dysponując
wystarczającymi
środkami
finansowymi, od sztucznego światła wolał częste podróże do Meksyku i na
Karaiby. Po zgromadzeniu wiedzy na temat swojej choroby doszedł do wniosku,
że łuszczyca jest powodowana przez dysfunkcję układu immunologicznego.
Zaczął przyjmować codziennie 40 gramów bioaktywnego izolatu z białka
serwatki aby podnieść poziom glutationu. Po dwóch tygodniach uwolnił się od
krwawień i strupów i stwierdził 75 proc. poprawy łuskowatości.
Zapalenie skóry
Zapalenie skóry może być powodowane przez rozmaite czynniki. Toksyny i substancje
drażniące mogą prowadzić do kontaktowego zapalenia skóry. Alergie mogą prowadzić do
alergicznego lub atopowego zapalenia skóry. Wiele chorób jelit lub schorzeń
immunologicznych może prowadzić do takich form zapalenia skóry, jak opryszczkowe
zapalenie skóry. Nadprodukcja łoju w skórze może prowadzić do łojotokowego zapalenia
skóry. Zapalenie skóry może być wywoływane przez stres lub chorobę. Nazbyt gorące, suche,
zimne lub wilgotne środowisko także może wspierać rozwój zapalenia skóry. Wszystkie typy
zapalenia skóry charakteryzują się czerwoną swędzącą skórą, a w skrajnych przypadkach pęcherzami, skorupowatymi lub sączącymi się zmianami chorobowymi. Prawie wszystkie
z tych schorzeń zostały powiązane z odbiegającą od normy aktywnością glutationu.
Zarówno w zapaleniu skóry wywołanym kontaktem z substancją drażniącą jak
i w zapaleniu skóry wywołanym kontaktem z alergenem spada poziom GSH w skórze
175
i w całym organizmie. Zespół japońskich dermatologów zahamował produkcję GSH za
pomocą BSO i stwierdził, że oba typy zapalenia skóry uległy nasileniu. Powiązano to
z detoksykacyjnymi możliwościami GSH oraz z jego wpływem na układ odpornościowy.
Kilka zespołów badawczych wykazało, że prekursory glutationu pomagają układowi
immunologicznemu w odpowiedzi na alergen. Szwedzki zespół badawczy, używając NAC
i DINAC, podnoszących poziom GSH, przedstawił znaczące wyniki dotyczące reakcji
kontaktowych i opóźnionych reakcji nadwrażliwości. G. Senaldi z University of Geneva
z powodzeniem użył zarówno lokalnie, jak i doustnie podawanej NAC do eksperymentalnego
leczenia kontaktowego i podrażnieniowego zapalenia skóry. Jego zespół sugerował, że
podobne podejście może przynieść korzyści pacjentom z rakiem cierpiącym na zapalenie skóry
spowodowane przyjmowaniem TNF-alfa (ang. tumor necrosis factor, czynnik martwicy
nowotworu), zapalnym efektem ubocznym terapii przeciwnowotworowej.
Do kontaktowego zapalenia skóry często dochodzi w wyniku używania kosmetyków,
w tym podkładów, kremów, kredek do oczu itp. Jednym z głównych oskarżonych jest grupa
konserwantów znana jako MCI/MI (metylochloroizotiazolinon/metyloizotiolinon). Grupa
szwedzkich zawodowych dermatologów środowiskowych stwierdziła, że dodanie 2 proc. GSH
do środków zmiękczających deaktywuje MCI/MI.
Timerozol jest innym popularnym konserwantem dodawanym do kosmetyków, w tym
płynów do soczewek kontaktowych. Wiadomo, że powoduje on podrażnienia skóry i oczu,
prawdopodobnie wskutek zawartości organicznej rtęci. W rzymskim Dermatological Institute,
B. Santucci wykazał, że dodanie L-cysteiny lub glutationu do roztworów zawierających
timerozol zmniejszało lub zapobiegało reakcjom na ten związek.
Pacjenci z AIDS są bardziej niż inni ludzie podatni na choroby skóry. Należą do nich
mięsak Karposiego, tojotokowe zapalenie skóry i inne. Jak to omówiliśmy w rozdziale 12,
większość pacjentów z AIDS ma niedobory glutationu, co wpływa na rozwój chorób skóry.
S. Passi i A. Morrone z Włoch oraz inne zespoły badawcze wykazały niedobór aktywności
peroksydazy glutationowej u HIV-pozytywnych pacjentów oraz osób zdrowych z łojotokowym
zapaleniem skóry.
Interesujący eksperyment został przeprowadzony w Welsh School of Pharmacy.
Tamtejsi naukowcy badali indukujące zapalenie skóry związki pochodzące z roślin, takich jak
trujący bluszcz i trujący dąb i stwierdzili, że większość stanów zapalnych była skutkiem
działania wolnych rodników. Używając prekursora glutationu OTZ, zdołali ograniczyć
podrażnienia i uczulające działanie tych szkodliwych związków.
Uszkodzenia skóry spowodowane promieniowaniem słonecznym
i ultrafioletowym
Jak dotąd najpowszechniejszą przyczyną przedwczesnego starzenia, powstawania zmarszczek
i raka skóry jest ekspozycja na słońce i promieniowanie ultrafioletowe. W późniejszym życiu
możemy drogo zapłacić za „zdrową" opaleniznę z młodości. Starzenie skóry będące
następstwem nadmiernego opalania wielu ludzi zaprowadziło do gabinetu chirurga plastyka.
Większość liftingów twarzy byłaby zbędna, gdyby pacjenci unikali opalania, kiedy byli młodsi.
Wiele nowotworów skóry pojawiających się w dorosłym życiu może w rzeczywistości być
zainicjowana przez silne poparzenia słoneczne w dzieciństwie.
Słynna warstwa ozonowa atmosfery osłabia szkodliwe działanie promieniowania
ultrafioletowego A i B obecnego z świetle słonecznym. Dziura ozonowa, która tak bardzo
zainteresowała naukowców, w ostatnich latach zwiększyła ilość zachorowań na raka skóry.
W kolejnych latach możemy stać się świadkami jeszcze bardziej dramatycznego wzrostu ich
liczby. Lekarze leczą poparzenia słoneczne u coraz większej liczby pacjentów, którzy skarżą
się, że nigdy przedtem nie byli tak bardzo poszkodowani po ekspozycji na słońce.
176
Promieniowanie uwalnia duży poziom rodników hydroksylowych w skórze. Są one
najbardziej toksycznymi spośród znanych człowiekowi wolnych rodników. Takie
promieniowanie pochodzi ze słonecznego UVA i UVB, lamp słonecznych, radioterapii
i prześwietleń promieniami rentgenowskimi. W normalnych warunkach szkodliwe rodniki są
neutralizowane przez glutation, ale nadmierna ekspozycja na promieniowanie osłabia ten
system obronny i poziom GSH może spaść, prowadząc do jeszcze poważniejszych uszkodzeń.
Z tego powodu, lekarze rozważają stosowanie suplementacji antyoksydantami w celu ochrony
skóry. Badania z wykorzystaniem różnych antyoksydantów przyniosły mieszane rezultaty.
Badania ukierunkowane na podniesienie poziomu GSH okazały się być najbardziej
zachęcające.
P. Bass i jego zespół badawczy z The Nederlands Cancer Institute używali lamp
halogenowych aby uwrażliwić swoich pacjentów na światło i wykazali, że wrażliwość
zmniejszała się, gdy pacjenci wcześniej otrzymywali NAC celem podniesienia poziomu
glutationu. Inny holenderski zespół badawczy z Department of Medicinal Photochemistry
(Leiden University) analizował różne przyjmowane doustnie i stosowane miejscowo produkty
oraz ich zdolność do zmniejszanie uszkodzeń skóry spowodowanych UV. Stwierdzono, że
NAC, niezależnie czy przyjmowana doustnie, czy aplikowana miejscowo, jest praktycznym
środkiem chroniącym przed uszkodzeniami wywołanymi promieniowaniem UVB.
Francuscy badacze z Joseph Fourier University w Grenoble sprawdzali, jak efektywnie
różne prekursory GSH mogą ograniczać uszkodzenia spowodowane przez promieniowanie
UVA. Produkty te obejmowały NAC, OTZ, CIT i selen. Większość z nich została szczegółowo
opisana w rozdziale 4. W różnym stopniu wszystkie substancje podnoszące poziom GSH
hamowały szkodliwy wpływ promieniowania UVA. Naukowcy wywnioskowali, że
zwiększony poziom GSH chroni przed uszkodzeniami wywołanymi przez UVA.
Podobne badania prowadzone na Harvard University i Hirosaki University w Japonii
miały na celu sprawdzenie, w jaki sposób promieniowanie UVB powoduje poparzenia
słoneczne. Wykorzystując zwierzęta laboratoryjne, wykazano najpierw, że niedobór glutationu
skutkuje znacznie większymi oparzeniami słonecznymi. Dalsze badania z podawanym doustnie
estrem glutationu pozwoliły na podniesienie poziomu GSH i zmniejszenie uszkodzeń. Inne
japońskie eksperymenty z zastosowaniem wysokich dawek promieniowania UV na zwierzętach
laboratoryjnych wykazały, że wcześniejsze traktowanie estrami glutationu mogłoby zmniejszać
liczbę nowotworów skóry, które rozwijały się znacznie później.
Niemiecki zespół z University of Berlin badał uszkodzenia spowodowane przez UVB
u ludzi, którzy odziedziczyli defekt w zależnym od glutationu enzymie zwanym s-transferazą
glutationową. Grupa ta cierpiała na znacznie poważniejsze uszkodzenia niż grupa kontrolna.
Wydaje się zatem, że dziedziczny niedobór S-transferazy GSH może określać, jak wrażliwa na
światło słoneczne jest dana osoba.
Ekspozycja na UVB nie tylko uszkadza skórę, ale w wysokich dawkach wpływa na
układ immunologiczny, powodując supresję lokalnie i obwodowo funkcjonujących limfocytów
T. Substancje, które obniżają poziom GSH, jeszcze bardziej osłabiają odpowiedź
immunologiczną, a substancje, które podnoszą poziom glutationu, chronią ją. D.P.
Steenvoorden i jego zespół z Amsterdam Center for Drug Research użyli BSO celem obniżenia
poziomu glutationu i NAC lub estrów GSH celem zwiększenia go, wykazując, że podniesiony
poziom GSH dostarcza ochrony przed UVB i immunosupresją.
Przypadek kliniczny
Sześćdziesięciojednoletni Kanadyjczyk, Charles, uwielbiał pływać łodzią.
Marzył o tym, aby przejść na emeryturę i spędzać większość czasu na wodzie,
podróżując wzdłuż wybrzeża. Wysoki, przystojny, o jasnej karnacji, był niestety
skłonny do poparzeń słonecznych. Pomimo kremów z filtrami i kapelusza, pobyt
na wodzie zawsze pozostawiał go bez ochrony i jego karnacja stawała się
177
zaczerwieniona i podrażniona. Lekarz obawiał się możliwego rozwoju
poslonecznych zmian przednowotworowych na jego twarzy- Charles zaczął
przyjmować selen, kwas alfa-liponowy i likopen na potencjalne problemy
z prostatą. Po kilku tygodniach zauważył, że tendencja do oparzeń słonecznych
znacznie się zmniejszyła, pomimo „przypadkowej" ekspozycji. Po dwóch
miesiącach jego „słoneczna" karnacja niewiele się różniła od zimowej.
Wniosek
Niski poziom glutationu charakteryzuje wiele chorób skóry. Praktyczne zastosowanie
substancji podnoszących poziom GSH badano w przypadku terapii kilku z nich. Sukces
odniesiono w niektórych, ale nie wszystkich, przypadkach łuszczycy. Może to odzwierciedlać
wielorakie przyczyny tej choroby. Wiele chorób, które kwalifikują się pod ogólną definicją
zapalenia skóry, może być skutecznie leczona poprzez podniesienie poziomu glutationu. GSH
jest wyjątkowo ważnym czynnikiem ochronnym przeciwko ultrafioletowemu promieniowaniu
słonecznemu.
PIŚMIENNICTWO
ACETO A., MARTINI F., DRAGANI B., et aL
Purification and eharacterizalion of glutalhione
transferase from psoriatic skin. Biochem. Med. Metab.
Biol. 48:212-258, 1992
BAAS P., VAN MANSOM I., VAN T1NTEREN H., et
al. Effeet of N-acetylcysteine on Pholoprin-induced skin
pholosensitiviTv in patients. Lasers Surg. Med. 16: 359367, 1995
EMERIT I. Free radicals and aging ofthe skin. EXS 62:
328-341,1992
EMONET N., LECCIA M.T., FAVIER A., et al. Thiols
and selenium: protective ejfect on hitman skin fibroblasts
exposed to UVA radiation. J. Photochem. Photobiol B.
40: 84-90, 1997
FAIRRIS GM., PERKINS P.J., LLOYD B., et al. The
effeet on atopic dermatitis of supplementation with
selenium and yilamin E. Acta. Derm. Venereol. 69: 359362,1989
GREENSTOCK CL. Radiation and aging: free radical
damage. biologicai response and possible antioxidanl
intervention. MedicalHypotheses41: 473-482, 1993
GRUVBERGRR B., BRUZE M. Can glutalhione
conlaining
emollients
inactiyate
methylchloroisothiazolinone
/methytisothiazolone ?
Contact Dermatitis 38: 261-265, 1998
HANADA K., GANGE R.W., CONNOR M.J. Effeet of
glutathione depletion on sunbum celi formation in the
hairless mouse. J. Invest. Dermatol. 96: 838-40,1991
HANADA K., SAWAMURA D, TAMAI K„ et al.
Pholoprolective effeet of esterified glutathione against
ultraviolel B-induced sunbum celi formation in the
hairless mouse. J. Invest. Dermatol. 108: 727-730, 1997
HIRAI A., MINAMIYAMA Y„ H AM AD A T, et al.
Glutathione metabolism in mice is enhanced morę with
hapten-induced allergic contact dermatitis than with
irritant contact dermatitis. J. Invest. Dermatol. 109: 314318,1997
JUHL1N L., EDQVIST LE, EKMAN L.G., et al Blood
glutathione peroxidase leyels in skin diseases: eject of
selenium and yitamin E treatment. Arch. Derm.
Venereol. 62:211-214, 1982
KERB R., BROCKMOLLER J., REUM T„ ROOTS I.
Deficiency of glutathione S-transferases Tl and Ml as
heritable factors of inereased cutaneous UV sensitivity.
1. Invest. Dermatol. 108: 229-232, 1997
KIMURA J„ HAYAKARI M„ KUMANO T., et al.
Altered glutathione transferase le\els in rat skin
inflamed due to contact hypersensitiyity: induction of the
alpha-class subunit 1. Biochem. J.335 (Pt 3): 605-610,
1998
KOBAYASHI S., TAKEFIANA M. TOHYAMA C.
Glutathione isopropyl ester reduces UVB-induced skin
damage in hairless mice. Photochem. Photobiol. 63: 106110, 1996
178
LJUNGHALL K. 1UHLIN L„ EDQV1ST L.E., PLANTIN
L.O. Selenium, glutathione-peroxidase and dermatitis
herpetiformis. Acta. Derm. Venereol. 64: 546-546, 1984
PASCHE-KOO F„ ARECHALDE A. ARRIGHI J.F.,
HAUSER C. Effeet of N-acetylcysteine, an inhibitor of tumor
necrosis factor, on irritant contact dermatitis in the human.
Curr. Prób. Dermatol 23: 198-206, 1995
PASS1 S., MORONNE A., DE LUCA C, et al. Blood levels of
vitamin E, polyunsalurated fatty aelds of phosphołipids,
lipoperoxides and glutathione peroxidase in patients affected
with seborrheic dermatitis. J. Dermatol. 2: 171-178. 1991
SANTUCCI B., CANNISTRACI C., CRISTAUDO A., et al.
Thimerosal positivities: the role of SH groups and divalent
ions. Contact Dermatitis 39:123-126, 1998
SARNSTRAND B., JANSSON AH, MATUSEVICIENE G„
et al. N, N'-Diacetyl-L-cysteine - the disulfide dimer of Nacetylcysteine - is a potem modulator of contact sensitivity /
delayed type hypersensitivity reactions in rodents. J.
Pharmacol. Exp. Ther. 288: 1174-1184, 1999
SCHMIDT R.J., KHAN L„ CHUNG LY. Are free radicals
and not ąuinones the hepatic species deriyed from urushiols
and other contact allergenic mono- and dihydric
alkylbenzines? The significance of NADH. glutathione, and
redox cycling in the skin. Arch. Dermatol. Research 282: 5664, 1990
SENALDI G., POINTAIRE P., PIGUET P.F., GRAD G.E.
Protectwe effeet of N-acetylcysteine in hapten-induced irritant
and contact hypersensitivity reactions. J. Iiwest. Dermatol.
102: 934-937, 1994
SEUTTER E„ COLSON M.L., VAN DE STAAK W.J, et al.
Analysis in blood Of dermatological patients. Glutathione and
glutathione reductase 1. Dermatologica 151: 193-198, 1975
SHANI J„ LIVSHITZ T., ROBBERECH H„ et al. Inereased
erylhrocyte glutathione peroxidase actiyity in psoriatics
consuming high-selenium drinking water al the Dead-Sea
Psoriasis Treatment Center. Pharmacol. Res. Commun. 17:
479-488, 1985
STEENVOORDEN
D.P.,
BEIJEREERGEN
VAN
HENEGOUWEN G.M. Cysteine derivalives prolect against
W-induced reactive intermediates in human keratinocytes: the
role of glutathione synthesis. Photochem. Photobiol. 66: 665671, 1997
STEENVOORDSN
D.P.,
BEIJERBERGEN
VAN
HENEGOUWEN G.M. Glutathione ethylester protects against
local and systemie suppression of contact hypersensitivity
induced by ultraviolet B radiation in mice. Radiation Research
150: 292-297, 1998
STSENVOORDEN
D.P.,
HASSELBAINK
D.M.,
BEIJERBERGEN VAN HENEGOU-WEN GM. Prolection
against W-induced reactwe intermediates in human cells and
mouse skin by glutathione precursors: a comparison of Nacetylcysteine and glutathione ethylester. Photochem.
Photobiol. 67: 651-666, 1998
VAN DEN BROEKE L.T.. BSIJERESRGEN VAN
HENEGOUWEN G.M. Thiols as potential W radiation
protectors: an in vitro study. J. Photochem. Photobiol. B. 17:
279-286, 1993
179
VAN DEN BROEKE L.T., BEIJERBERGEN VAN
HENEGOUWEN G.M. The effect of N-acetylcysleine on
the UVB-induced inhibition of epidermal DNA synthesis
in rat skin. J. Photochem. Photobiol. B. 26: 271-276,
1994
VAN DEN BROEKE L.T., BEIJERBERGEN VAN
HENEGOUWEN G.M. Topically applied N-acetylcysleine as
a
protector
against
UVB-induced
systemie
immunosuppression. J. Photochem. Photobiol. B. 27: 61-65.
1995
23
Glutation i zdrowie mężczyzny
Problemy z prostatą
Spośród setek gatunków zwierząt mających gruczoł krokowy jedynie o ludziach
i psach wiadomo, że cierpią na raka i przerost prostaty. Prostata jest gruczołem wielkości
orzecha laskowego otaczającym cewkę moczową, przewód, za pomocą którego mocz jest
wyprowadzany z pęcherza moczowego poprzez penis (porównaj: rys. 24). Prostata jest
odpowiedzialna za wytwarzanie cieczy, która przenosi nasienie podczas ejakulacji. Do innych
problemów z prostatą należą infekcje - zarówno ostre jak i chroniczne stany zapalne.
Większość mężczyzn w swoim życiu napotka jakiś rodzaj problemów z prostatą.
Przerost prostaty
Nie każdy przerost prostaty jest nowotworem. Większość przypadków ma łagodny charakter.
Przerost prostaty jest spowodowany powiększeniem komórek budujących gruczoł,
w odróżnieniu od nowotworu, który jest wynikiem zwiększenia liczby komórek. Przypadłość ta
jest związana z wiekiem, częstotliwość jej występowania wzrasta od 8proc. u 30-40. latków do
ponad 80proc. u osiemdziesięciolatków. Przerost gruczołu powoduje problemy z odpływem
moczu z pęcherza. Objawem tego jest częste i bolesne oddawanie moczu, cienki strumień
moczu, kapanie moczu, niezupełne opróżnianie pęcherza oraz nawracające infekcje układu
moczowego.
Tradycyjne metody terapii obejmują usunięcie chirurgiczne całego lub części gruczołu,
poszerzenie cewki moczowej za pomocą wyskrobania lub laseru oraz leki, które rozluźniają
mięśnie szyjki pęcherza lub obkurczają prostatę. Ekstrakt z palmy sabałowej jest ziołowym
terapeutykiem docenianym przez lekarzy medycyny alternatywnej, a obecnie zyskującym także
akceptację konwencjonalnych lekarzy jako wspomagający obkurczanie tkanek prostaty.
Istnieje kilka przyczyn przerostu prostaty. Istotny wpływ na rozrost tego gruczołu mają
hormony męskie (androgeny). Lekarze mogą przepisywać antyandrogeny jako antidotum.
Naukowcy stwierdzili, że nienormalny rozrost tkanek prostaty koreluje z niedoborem
enzymów metabolizmu glutationu. Jednym z nich jest S-transferaz glutationowa, występująca
w kilku podtypach. Równowaga między tymi podtypami różni się między zdrowym gruczołem,
przerostem i nowotworem prostaty. Kilku badaczy sugerowało, że zaburzenia
w funkcjonowaniu S-transferaz glutationowych mogą zwiększać prawdopodobieństwo rozwoju
zarówno przerostu, jak i nowotworu prostaty.
180
181
Moczowód
Pęcherz moczów }
wysokotłuszczową i ubogą w błonnik. Z powodów, które opiszemy poniżej, popularne jest
stosowanie antyoksydantów takich jak witamina A czy selen. Ostatnio w zapobieganiu
nowotworowi prostaty próbuje się stosować karotenoid zwany likopenem, który nadaje
niektórym owocom i warzywom głęboki czerwony kolor. Wydaje się, że u mężczyzn
spożywających dużo pokarmów bogatych w likopen (sosy pomidorowe, ciemne winogrona)
problemy z prostatą pojawiają się znacznie rzadziej. Ta hipoteza jest nadal testowana.
Jedne z najważniejszych publikacji na temat glutationu i nowotworu prostaty pochodzą
z University of Wisconsin. Badacze z tego ośrodka opisują hormony męskie (androgeny) jako
źródło stresu oksydacyjnego, szczególnie w rakowaciejących komórkach prostaty. Artykuł
opublikowany w Journal of the National Cancer Institute stwierdza, że androgeny stymulują
uszkodzenia wolnorodnikowe i obniżają także poziom glutationu. Biorąc pod uwagę
fizjologiczny spadek poziomu glutationu wraz z wiekiem mężczyzny, artykuł sugeruje, że
„niekontrolowany androgenowy stres oksydacyjny" przyczynia się do rozwoju nowotworu
prostaty. Naturalna obrona przed stresem oksydacyjnym jest osłabiona przez niedobór
enzymów metabolizmu glutationu. Jest to interesujący model wyjaśniający rozwój nowotworu
prostaty.
Rys. 24. Cewka moczowa przechodzi przez gruczoł krokowy, przypominający kształtem orzech
laskowy i jest łatwo zaciskana w wyniku powiększenia prostaty
Nowotwór prostaty
Znana specjalistka od żywienia Bonnie Liebman napisała: „Śmierć, podatki...
i nowotwór prostaty"; gorzki komentarz do powszechności występowania nowotworu prostaty
w naszej populacji. Gdy naukowcy włączą do swoich statystyk pacjentów z komórkami
przednowotworowymi, stwierdzają, że ponad trzy czwarte mężczyzn po 80. roku życia
wykazuje cechy nowotworowe w swoich gruczołach krokowych. Niektórzy naukowcy są
zdania, że gdyby mężczyzna żył dostatecznie długo, w końcu na pewno dostałby raka prostaty.
Wedle tej definicji, nowotwór prostaty powinien zostać uznany za chorobę towarzyszącą
starzeniu (porównaj: rozdział 6).
W każdym razie większość mężczyzn łatwo znosi nowotwór prostaty i może nawet
nigdy nie cierpieć z powodu jego objawów. Chociaż średni wiek, w którym diagnozuje się
nowotwór prostaty, wynosi 72 lata, to jest to powoli rozwijający się nowotwór, który może
rozpocząć się 30-40 lat wcześniej. Jest on zdecydowanie najczęstszym nowotworem
u mężczyzn, jednak śmiertelność spowodowana nowotworem prostaty jest dużo mniejsza niż
w przypadku nowotworów płuc czy jelita grubego, dwóch najczęstszych nowotworówzabójców.
Obecność raka prostaty jest intensywnie diagnozowana, zazwyczaj przez badanie
palpacyjne przez odbyt lub oznaczanie poziomu PSA (ang. prostatę specific antigen - antygen
specyficzny dla prostaty) we krwi. Badanie transrektalne jest prostym sposobem na określenie
rozmiaru prostaty. Poziom PSA wzrasta w obecności nowotworu prostaty i badanie to jest
dobrą metodą diagnozowania tego nowotworu. Może także być wskaźnikiem skuteczności
terapii przeciwnowotworowej. Tradycyjne metody terapii obejmują chirurgiczne usunięcie,
terapię termiczną, terapię laserową, radioterapię, chemioterapię oraz terapię hormonalną.
Terapia alternatywna skupia się bardziej na spowolnieniu procesu niż leczeniu jako
takim. Ważna jest dieta, gdyż występowanie nowotworu prostaty powiązano z dietą
182
Inne obserwacje też łączą utratę aktywności glutationu z nowotworem prostaty.
Funkcjonowanie jednego z enzymów glutationowych - S-transferazy pi - jest niemal zawsze
utracone zarówno w przednowotworowych, jak i nowotworowych komórkach prostaty. Do
inaktywacji tego enzymu glutationowego zachodzi na wczesnym etapie rozwoju nowotworu.
Wiele badań potwierdziło związek między utratą aktywności S-transferazy glutationowej pi
a transformacją nowotworową komórek prostaty.
Odkrycia medyczne są zawsze kwestią przypadku. Rozległe badania zostały podjęte
przez National Cancer Institute celem określenia, czy selen może obniżyć częstotliwość
występowania nowotworów skóry, powodowanych przez nadmierną ekspozycję na
promieniowanie słoneczne. L.C Ciarkę i G.F. Combs z Cornell University i University of
Arizona wiedzieli o zdolności selenu do podnoszenia poziomu glutationu (porównaj: rozdział
4) i jego zdolności przeciwdziałania wolnorodnikowym uszkodzeniom powodowanym przez
światło ultrafioletowe. Jak się okazało, suplementacja selenem nie wpłynęła na częstotliwość
występowania nowotworów skóry, ale zaskakująco i drastycznie obniżyła częstotliwość
występowania nowotworu prostaty w grupie pacjentów przyjmujących selen.
Nowsze badania prowadzone na Harvard University potwierdzają, że wyższy poziom
selenu idzie w parze z obniżonym ryzykiem wystąpienia nowotworu prostaty. Zmierzono
poziom selenu w skrawkach paznokcia wielkiego palca stopy u ponad 51 tysięcy pracowników
medycznych płci męskiej między 40. a 75. rokiem życia. Ci z wyższym poziomem selenu
wykazywali mniejsze prawdopodobieństwo rozwoju zaawansowanego raka prostaty. Należy
zwrócić uwagę, że selen wykazuje aktywność biologiczną - i wywiera swoje dobroczynne
efekty tylko wtedy, gdy wchodzi w skład peroksydazy glutationowej (porównaj: rozdział 4).
Badania z zastosowaniem niezdenaturowanego izolatu białka serwatki w celu
podniesienia poziomu glutationu są w toku w kilku ośrodkach badawczych, w tym na McGill
University i Harvard University, gdzie oceniana jest jego użyteczność w terapii raka prostaty.
Przypadek kliniczny
Franklin, emeryt, miał 68 lat t pracował jeszcze na pół etatu, gdy w rutynowym
badaniu stwierdzono u niego poziom PSA wynoszący 8 mikrogramów/łitr, co
sugerowało wysokie prawdopodobieństwo nowotworu prostaty. W kolejnym
badaniu urolog wykonał biopsję, która potwierdziła diagnozę. W czterech
wycinkach na sześć, jakie pobrano od Franklina, stwierdzono obecność komórek
nowotworowych. Z powodów osobistych i zawodowyc, Franklin odwlekał
zastosowanie agresywnych metod terapii i zdecydował się przyjmować
183
codziennie 30 gramów specjalnie spreparowanego izolatu z białka serwatki,
podnoszącego poziom glutationu. Prowadzone co dwa miesiące pomiary
poziomu PSA wykazały jego stopniowy spadek; ostatni wynik wyniósł 3,8 u/l.
Franklin nadal jest pod ścisłą kontrolą urologa, ale decyzja o podjęciu chemio, radioterapii lub przeprowadzeniu zabiegu chirurgicznego została odłożona, o
ile poziom PSA Franklina znów się nie podwyższy.
Męska niepłodność
Wiele skomplikowanych czynników przyczynia się do niepłodności, która dotyka około jedną
piątą amerykańskich par. Dysfunkcja jajników stanowi 20proc., dysfunkcja jajowodów
- 30proc, a patologia śluzu szyjkowego - 5proc. przypadków. Są to kobiece problemy. Ale
męskie problemy z nasieniem stanowią aż 35proc. przypadków. Problemem może być zbyt
mała liczebność lub zbyt mała ruchliwość plemników.
Coraz więcej dowodów wskazuje na to, że to stres oksydacyjny może powodować
pogorszenie jakości spermy. Podczas wytwarzania spermy powstaje nadmiar wolnych
rodników, które mogą powodować peroksydację lipidów (utlenianie substancji tłuszczowych)
w błonach komórkowych i samej spermie. Prowadzi to do słabej ruchliwości plemników
i upośledzenia zdolności łączenia się z komórką jajową kobiety. Zrozumienie tego problemu
otworzyło drzwi rozwojowi innowacyjnych technik leczenia męskiej niepłodności.
Pacjenci z idiopatyczną niepłodnością męską zostali porównani z płodnymi
ochotnikami - zmierzono u nich poziom stresu oksydacyjnego, aktywność antyoksydacyjną
i poziom glutationu. Urolog I. Alkan i jego zespół stwierdzili wyraźne różnice we wszystkich
parametrach obu grup, co sugeruje, że stres oksydacyjny może być przyczyną niepłodności.
Podobne badania prowadzone przez F.R. Ochsendorfa z niemieckiego Center of Dermatology
and Andrology potwierdzają te obserwacje.
Grupa naukowców zajmujących się biologią rozrodu, kierowana przez D.S. Irvine
z Edynburga w Szkocji, podniosła poziom GSH u niepłodnych mężczyzn. W pracy
zatytułowanej „Glutathione for małe infertility" [„Glutation na męską niepłodność"] wykazali
oni, że GSH wydaje się działać na poziomie najądrzy i podczas tworzenia spermy, poprawiać
funkcje spermatoza. Niemiecki zespół badawczy, kierowany przez T. Oeda, eksperymentował
z NAC (N-acetylocysteiną) i wykazał, że zmniejszała ona stres oksydacyjny i poprawiała
zaburzone funkcje spermy.
Zespół A. Lenzi z rzymskiego University Laboratory of Seminology and Reproduction
opublikował wiele prac dotyczących zastosowania podawanego dożylnie glutationu u wielu
niepłodnych mężczyzn. Były to przekrojowe badania, prowadzone metodą podwójnej ślepej
próby, a terapia miała jednoznacznie pozytywny wpływ na ruchliwość i strukturę plemników
oraz jakość nasienia.
Łysienie i utrata włosów
Normalny wzrost włosa odbywa się cyklicznie. Anagen jest fazą intensywnego
wzrostu, katagen - krótką fazą spowolnienia wzrostu, telogen - fazą uśpienia, gdy włos
wypada i pozostaje nadzieja, że zostanie zastąpiony nowym w kolejnym anagenie. Badania
dowodzą dodatniej korelacji między poziomem GSH a procentem włosów skóry głowy
znajdujących się w fazie anagenu, co sugeruje, że glutation pomaga utrzymać cykl wzrostu
włosa. Badacze teoretyzują, że powstawanie wolnych rodników przyczynia się do łysienia typu
męskiego. Można mierzyć uszkodzenia spowodowane przez stres oksydacyjny w łysych i
owłosionych obszarach skóry głowy. Ich poziom jest dwukrotnie większy w łysych partiach. W
zgodzie z tą obserwacją, owłosione partie wykazują niemal trzykrotnie wyższy poziom
glutationu.
W łysieniu typu męskiego androgeny (hormony męskie) oddziaływają na mieszki
włosowe, które przekształcają je w jeszcze silniej działające hormony. Nieszczęśliwym tego
skutkiem jest spowolnienie lub zahamowanie wzrostu włosa. M.E. Sawaya z University of
Miami wykazał, że na te przekształcenia hormonalne może wpływać glutation, co sugeruje, że
GSH odgrywa ochronną rolę.
Związany z wiekiem spadek poziomu GSH w mieszkach włosowych jest częścią
ogólnego spadku stężenia glutationu w organizmie, które zostało opisane w rozdziale 6
dotyczącym starzenia. Pracująca w laboratorium badawczym firmy L'Oreal, M. Kermici
zmierzyła aktywność GSH w mieszkach włosowych mężczyzn i kobiet w wieku od 19 do 102
lat i stwierdziła jej znaczące zmniejszenie do około 70. roku życia, a potem jej wolniejszy
spadek.
Dla wielu pacjentów jednym z najbardziej stresujących skutków ubocznych
chemioterapii przeciwnowotworowej jest utrata włosów. Szybko rosnące komórki, takie jak
komórki wyściełające jelita są najbardziej wrażliwe na chemotoksyny, które bardzo szybko
prowadzą do okresowej utraty włosów, a także powodują biegunki i skurcze. Podniesiony
poziom GSH pomaga chronić komórki przed działaniem chemioterapeutyków i zmniejszyć ich
nieprzyjemne skutki uboczne.
Prekursor glutationu NAC wzmacnia cytotoksyczne działanie doksorubicyny
w stosunku do komórek nowotworu skóry, ale także zupełnie zapobiega utracie włosów, która
normalnie towarzyszy terapii tym lekiem. Inni badacze uzyskali podobne, efekty stosując NAC
podczas terapii cyklofosfamidem i cytarabiną.
Wniosek
Uszkodzenia oksydacyjne i niski poziom glutationu wpływają na powstawanie i rozwój
problemów z prostatą, w tym jej nowotworu. Suplementacja GSH może ochronić przed
nowotworzeniem w obrębie tego gruczołu, a przynajmniej spowolnić rozwój choroby. Męska
niepłodność jest związana ze zwiększonym stresem oksydacyjnym i obniżeniem poziomu
GSH. Podniesienie poziomu GSH może poprawić jakość nasienia i zwiększyć płodność. GSH
odżywia także mieszki włosowe i może zapobiegać lub opóźniać utratę włosów, szczególnie
gdy jest ona spowodowana skutkami ubocznymi chemioterapii.
Ludzkie włosy różnią się bardzo pod względem struktury, koloru, grubości i rozmieszczenia.
Są one bardzo wrażliwe, podatne na wypadanie. Łysienie całkowite jest bardzo rzadką
przypadłością polegającą na utracie włosów z powierzchni całego ciała. Łysienie plackowate to
utrata włosów tylko w określonych miejscach, kępkami. Łysienie spowodowane przez toksyny
jest powszechną przyczyną utraty włosów, zazwyczaj występuje okresowo, po poważnej
chorobie, gorączce, ciąży, rozmaitych lekach (szczególnie tych stosowanych w chemioterapii)
i przedawkowaniu witaminy A. Najpowszechniejszą przyczyną utraty włosów jest łysienie typu
męskiego, które różni się wzorem łysienia i jego intensywnością.
184
185
bladder. testlcular and prostatę cancer. Carcinogenesis
18: 641-644, 1997
PIŚMIENNICTWO
ŁYSIENIE
D-AGOSTINI F., BAGNASCO M, GIUNCIUGLIO D.,
et al. Inhibition by orał N-acetylcystetne of doxorublclninduced clastogenicity and alopecia, and prevention of
primary tumors and lung metastases in mice.
International J. Oncology 13: 217-224,1998
LENZI A, PICARDO M, GANDINI L, et al. Glutathione
treatment of dyspermia: effect on the lipoperoxidation process.
Human Reproduction 9: 2044-2050, 1994
OCHSENDORF FR, BUHL R, BASTLEIN A, BESCHMANN
H. Glutathione in spermatozoa and seminal plasma of Infertile
men. Human Reproduction 13: 353-359, 1998
GIRALT M., CERVELLO I., NOGUES MR, et al.
Glutathione, glutathione S-transferase and reactive
oxygen species of human scalp sebaceous glands in mole
pattern baldness. J. Investig. Dermatol. 107: 154-158,
1996
OEDA T., HENKLE R., OHMORI H., SCHILL W.B.
Scavenglng effect of N-acetyl-L -cystelne agalnst reactiye
oxygen species in human semen: a posslble therapeutlc
modallty for małe factor infertility? Andrologia 29:125-131,
1997
JIMINEZ J.J., HUANG H.S., YUNIS A.A. Treatment
with lmuVert/N-acetyłcysteine prolects rats from
cycłophosphamide/cytarabine-induced alopecia. Cancer
Investig. 10: 271-276, 1992 KERMICI M, PRUCHE F,
SIKKA S.C. Oxidallve slress and role of antloxidants in
normal and abnormal sperm function. Front. Biosci. l:e78-86,
1996
ROGUET R., PRUNIERAS M. Eyidence for on agecorrelated cnange in glutathione metabolism enzyme
activities in human hair follkie. Mech. Aging Dev. 53:
73-84,1990
PUERTO A.M., NOGUES M.R., CERVELLO I, et al.
Glutathione S-transferase in normal human anagen hair
follkles. Rev. Esp. Fisiol. 50: 103-108,1994
SAWAYA M.E. Purification of androgen receptors in
human sebocytes and hair. J. lnvestig. Dermaotol. 98 (6
Suppl.): 92S-96S, 1992
MĘSKA NIEPŁODNOŚĆ
AITKEN RJ. A free radical theory of małe infertility.
Reprod. Fertil. Dev. 6: 19-23, 1994
ALKAN L„ SIMSEK F„ HAKLAR G„ et al. Reactive
oxygen species production by the spermatozoa of
patlents wlth idiopathic infertility: relationship to
seminal plasma antioxidants. J. Urology 157: 140143,1997
WINTER M.L., LIEHR JG. Posslble mechanism of induction
of benign prostatic hyperplasia by estradiol and
dihydrolestosterone in dogs. Toxicol. Appl. Pharmacol. 136:
211-219, 1996
YOSHIZAWA K., et al. Study of prediagnostlc selenium leyel
in toenails and the risk of adyanced prostatę cancer. J. Natl.
Cancer Inst. 90: 5259-1224,1998
PROSTATA
BELL D.A., TAYLOR J.A., PAULSON D.F., et al. Genetic
rlsk and carclnogen exposure: a common Inheńted defect of
the carcinogen-metabolism gene glutathione S-transferase Mi
(GSTMi) that Increases susceptibtlity to bładder cancer. J.
Natl. Cancer Inst. 85: 1159-1164, 1993
CLARK LC, COMBS GF JR, TURNBULL BW, et al. Effects
of selenium supplementatlon for cancer preyentlon In patlents
with carclnoma of the skin. A randomized controlled
trlal,.Nutritional Prevention of Cancer Study Group. JAMA
276:1957-1963, 1996
COMBS G.F. J.R., CLARK L.C., TURNBULL B.W.
Reduction of cancer risk wlth an orał supplement of selenium.
Biomed. Enyiron. Sci. 10: 227-234,1997
IRVINE D.S. Glutathione as a treatment for małe
Infertility. Rev. Reprod. 1:6-12, 1996
COMBS G.F. J.R, CLARK L.C., TURNBULL B.W.
Reduction of cancer mortallty and incidence by selenium
supplementatlon. Med. Klin. 92 (Suppi 3): 42-45, 1997
186
MURAKOSHI M„ TAGAWA M„ INADA R., et al.
Inhibition of steroid-lnduced prostatic by perplasia In
rats by treatment wlth, anti-androgen (TZP-4238).
Endocr. J. 40: 479-488, 1993
TEW K.D., CLAPPER M.L., GREENBERG R.E., et al.
Glutathione S-transferases In human prostatę. Biochim.
Biophys. Acta 926: 8-55, 1987
ZAŁATA A., HAFEZ T., COMHAIRE F„ Eyaluatlon ofthe
role of reactive oxygen species in małe infertility. Human
Reproduction 10: 1444-1451, 1995
GRIVEAU J.S., LE LANNOU D. Reactlye oxygen
species and human spermatozoa: physlology and
pathology. Int. J. Androl. 20: 61-69,1997
LENZI A., LOMBARDO F., GANDINI L„ et al.
Glutathione therapy for małe Infertility. Aren. Androl.
29:65-68,1992
MOSKALUK CA, DURAY PH, COWAN KH, et al.
Immunohistochemlcal expression of pi-class glutathione
S-transferase is down-regulated in adenocarclnoma of
the prostatę. Cancer 79: 1595-1599, 1997
TAGUCHI Y. Current strategies in managlng prostatę cancer.
Can.J.CME.:107-115, 1997
STOREY B.T. Biochemistry ofthe Induction and preyentlon of
lipoperoxidative damage in human spermatozoa. Mol. Human
Reproduction 3: 203-213, 1997
CLARK L.C., DALKIN B., KRONGRAD A, et al. Decreased
incidence of prostatę cancer with selenium supplementatlon:
results of a double bllnd cancer preyentlon trlal. Br. J. Uroi.
81:730-734, 1998
LENZI A., GANDINI L., PICARDO M. A rationale for
glutathione therapy. Human Reproduction 13: 14191422,1998
LIEBMAN B. Clues to prostatę cancer. Nutr. Action
Lett. 3: 10-12, 1996
SIKKA S.C, RAJASEKARAN M, HELLSTROM WJ. Role of
oxidative stress and antloxidants in małe Infertility. i. Androl.
16:464-481, 1995
GOPALAKRISHNAN B„ ARAVINDA S., PAWSHE
C.H., et al. Studies on glutathione S-transferees
important for sperm function: evldence for catalytlc
activity-independent functlons. Biochem. J. 15: 231-241,
1998
LENZI A., CULASSO F., GANDINI L., et al. Placebocontrolled, double hlind. cross-oyer trlal of glutathione
therapy In małe Infertility. Human Reproduction 8:16571662, 1993
JUNG K., SEIDEL B., RUDOLPH B., et al. Antioxidant
enzymes in mallgnant prostatę celi llnes and in primary
cultured prostatic cells. Free Radic. Biol. Med. 23:127133,1997
RIPPLE M.O., HENRY W.F., RAGO R.P., WILDING G.
Prooxidant-antloxidant shift induced by androgen treatment of
human prostatę carclnoma cells. J. Natl. Cancer Instit. 89: 4048,1997
COOKSON M.S., REUTER V.E„ LINKOV I. et al.
Glutathione S-transferase PI (GST-pi) class expresslon by
Immunohlstochemlstry In benign and mallgnant prostatę
tissue. J. Uroi. 157: 673-676, 1997
DE MARŻO A.M., COFFEY D.S., NELSON W.G. New
concepls in tissue spectflcity for prostatę cancer and benign
prostatic hyperplasla. Urology 53 ( Suppl 3a): 29-39, 1999
HARRIES LW, STUBBINS MI, FORMAN D, et al.
Identification of genetic polymorphisms at the glutathione Stransferase Pi loeus and associalion wlth susceptiblllty to
187
24
kontrolowalny - wydają się uczestniczyć w rozwoju tej choroby, naukowców czeka ciężka
praca w celu zidentyfikowania winnych.
Autyzm
Autyzm jest zespołem nieprawidłowego rozwoju neurologicznego, w ciągu ostatnich
dwudziestu lat XX wieku coraz częściej obserwowanym i diagnozowanym u dzieci.
Dyskusyjne jest, czy wzrost odnotowywanych przypadków autyzmu wynika rzeczywiście ze
wzrostu zachorowań, czy jest efektem dokładniejszego diagnozowania choroby. W każdym
razie szacuje się, że od dwojga do sześciorga dzieci na tysiąc jest zagrożonych chorobą,
a współczynnik ten wykazuje tendencję wzrostową.
Autyzm jest diagnozowany stosunkowo wcześnie, zazwyczaj u dzieci przed trzecim
rokiem życia. Początkowym objawem choroby jest niechęć dziecka do przytulania
i okazywania czułości, która może inicjować późniejsze problemy z nawiązywaniem relacji
międzyludzkich. Wraz z upływem czasu autystyczne dziecko wydaje się coraz bardziej
zagłębiać w swoim własnym świecie i wykazywać minimalne zainteresowanie rodziną,
przyjaciółmi i otoczeniem w ogóle. Nigdy nie rozwijają się u niego normalne zdolności
językowe i komunikacyjne oraz kontakt wzrokowy i fizyczny z ludźmi z otoczenia.
Oprócz problemów społecznych dziecko autystyczne zazwyczaj wykazuje powtarzalne
ruchy ciała, takie jak kołysanie, machanie ręką czy pstrykanie palcami. Typowe objawy
obejmują także powtarzanie słów lub zwrotów (echolalia) i uzależnienie od dobrze znanych
rutynowych czynności. Dziecko autystyczne może także wykazywać zafascynowanie światłem
lub ruchomymi przedmiotami. Szczególnie drastycznym objawem autyzmu może być
skłonność do samookaleczenia lub inne przejawy zachowań autodestrukcyjnych.
Przyczyny autyzmu
Przyczyny autyzmu pozostają nieznane. Powstało kilka teorii na ten temat i obecnie większość
naukowców zgadza się, że istnieje więcej niż jeden mechanizm odpowiedzialny za rozwój
choroby. Niektóre formy autyzmu wydają się być dziedziczne. Inne dowody wskazują na
udział czynników środowiskowych. Należy przypuszczać, że obie te teorie się ze sobą wiążą predyspozycje genetyczne ujawniają się pod wpływem pewnych czynników środowiskowych.
Wydaje się, że istnieje kilka różnych postaci autyzmu. Jedno, co wydaje się jasne, to to, że
stare teorie psychodynamiczne łączące autyzm z rodzicielskimi zaniedbaniami lub
zachowaniem są błędne.
Autyzm jest związany z kilkoma innymi chorobami, w tym różyczką wrodzoną,
zespołem kruchego chromozomu X, wadliwym metabolizmem puryn, syndromem Williamsa,
stwardnieniem guzowatym, zespołem Downa i innymi.
Naukowcy od dawna poszukują biomarkerów i specyficznych genów
odpowiedzialnych za autyzm; istnieją dziesiątki podejrzanych, ale występowanie żadnego
z nich nie zostało potwierdzone w każdym przypadku autyzmu. Z tego powodu autyzm jest
określany jako „kompleksowe schorzenie", nie ze względu na swoje skomplikowanie, ale przez
to, że nie jest prostym skutkiem prostej przyczyny. Badania nad przyczynami autyzmu
wskazały na czynniki tak różne, jak procesy autoimmunologiczne, chroniczny stan zapalny,
ekspozycja na teratogenny we wczesnym okresie ciąży, infekcje wirusowe, zaburzenia
metabolizmu fosfolipidów, podanie oksytocyny podczas porodu i ekspozycja na toksyny,
przede wszystkim rtęć.
Żadna z poznanych cech autyzmu nie naprowadza naukowców na potencjalne metody
zapobiegania lub leczenia. Ponieważ toksyny obecne w środowisku - czynnik potencjalnie
188
Trop rtęciowo-thimerosalowy
W dostatecznym stężeniu metal ciężki rtęć jest silną neurotoksyną. Większość metali ciężkich,
na jakie jesteśmy narażeni, pochodzi z ryb, ale innymi źródłami są także amalgamat stosowany
w wypełnieniach dentystycznych, zanieczyszczenia przemysłowe i niektóre konserwanty.
Skutki zatrucia rtęcią i innymi metalami ciężkimi zostały omówione w rozdziale 2.
U dorosłych ekspozycja na rtęć może prowadzić do zauważalnych zmian
neurologicznych i mentalnych. Jej działanie u noworodków i małych dzieci jest znacznie
słabiej poznane. Badania prowadzone w National Center for Heath Statistics, Center for
Disease Control and Prevention sugerują, że stężenie metali ciężkich w organizmach 8proc.
Amerykanek w wieku rozrodczym przekracza normy ustalone przez US Environmental
Protection Agency. Kilka publicznych kancelarii adwokackich pozwało FDA (Food and Drag
Administration), doprowadzając do ustalenia bardziej restrykcyjnych wytycznych dotyczących
spożycia ryb przez kobiety i dzieci.
Thimerosal, zawierający około 50proc. etylortęci, jest skutecznym konserwantem
szeroko stosowanym w przemyśle farmaceutycznym. Od 1988 do 2002 roku amerykańskie
dzieci były rutynowo narażone na Thimerosal w ciągu sześciu pierwszych miesięcy życia,
a nawet wcześniej. Nienarodzone dzieci (w macicy) matek Rh- miały z nim kontakt, gdy matki
otrzymywały iniekcje z RhoGAM. Szczepionka na grypę była kolejnym źródłem potencjalnej
ekspozycji na rtęć. Rutynowo podawane szczepionki, w tym MMV (odra, świnka, ospa
wietrzna), także kiedyś zawierały Thimerosal. Większość władz stanowych już zakazała
używania Thimerosalu, a pozostałe są bliskie podjęcia tej decyzji.
Kwestia, czy Thimerosal powoduje autyzm, jest nadal żywo dyskutowana. Ci, którzy
są jej zwolennikami, opierają swoją opinię na badaniach epidemiologicznych (statystyka
populacyjna), wskazujących, że w Stanach Zjednoczonych upowszechnienie szczepień koreluje
ze wzrostem liczby zachorowań na autyzm. Przeciwnicy tej teorii wierzą, że wzrost liczby
przypadków autyzmu jest wynikiem skuteczniejszego diagnozowania tej choroby. Podczas gdy
debata toczy się nadal i nie ma jasnych rozwiązań sporu, zachowawcze podejście sugeruje
unikanie jakichkolwiek substancji o potencjalnie szkodliwym działaniu. Oczywiście nie
oznacza to rezygnacji ze szczepień, ale unikanie opartych na rtęci konserwantów, które mogą
wchodzić w skład szczepionek.
Glutation i autyzm
Pierwszy łatwy do znalezienia artykuł o glutatione i autyzmie powstał ćwierć wieku temu we
Francji. Zespół naukowców z Paryża próbował zidentyfikować różne scenariusze
występowania autyzmu i prawdopodobnie jako pierwszy odkrył, że aktywność glutationu była
obniżona u tej grupy pacjentów. Inne pojedyncze doniesienia, także pochodzące z Francji, nie
potwierdziły powiązania glutationu z autyzmem.
Badania były kontynuowane w Turcji na samym początku XXI wieku przez dwie
grupy - psychiatrów dziecięcych i biochemików. Obie zaobserwowały znaczący statystycznie
spadek poziomu glutationu u autystycznych dzieci w porównaniu z dziećmi zdrowymi.
Zasugerowano, że u tej pierwszej grupy może występować stres oksydacyjny powodujący
uszkodzenia neurologiczne.
W tym samym czasie północnoamerykańscy badacze pracowali ciężko poszukując
„przyczyny" (etiologii) autyzmu, mimo coraz liczniejszych dowodów, że takie odkrycie nie jest
189
możliwe. W 2003 roku Eigsti i Shapiro z Columbia University przeanalizowali wszelkie
dostępne wyniki badań genetycznych, biochemicznych i mikoroanatomicznych i bez ogródek
stwierdzili, że „ autyzm jest heterogennym schorzeniem mającym najróżniejszą etiologię".
Wydaje się zatem, że rozwiązanie problemu może być osiągnięte w wyniku odkrycia ścieżek
wspólnych dla różnych warunków i prawdopodobnie poprzez ingerowanie w te warunki.
Badacze próbują interweniować poprzez zmianę diety polegającą na wyeliminowaniu
takich potencjalnych szkodliwych czynników jak gluten i kazeina, osiągając kilka obiecujących
wyników. Niektóre zespoły koncentrują się na obecnych w środowisku toksynach, podczas gdy
inni potencjalnych winnych upatrują w alergenach.
Ostatnio zespół badawczy kierowany przez Jill James z University of Arkansas zaczął
składać różne elementy tej układanki. Ponieważ poprzednie badania wykazały występowanie
wyższego poziomu stresu oksydacyjnego u autystycznych dzieci i sugerowały rolę
toksyczności rtęci, wydawało się możliwe, że glutation mógł tu odgrywać większą rolę niż
poprzednio sądzono.
Powstała hipoteza, że organizmy wielu spośród autystycznych dzieci były niezdolne do
samodzielnej obrony przed neurotoksycznym działaniem metali ciężkich. Naukowcy
z Arkansas wykazali, że znaczący spadek poziomu glutationu występuje nawet w czterech na
pięć przypadków autyzmu. Zauważyli także, że pewne geny normalnie związane
z metabolizmem glutationu nie funkcjonowały prawidłowo u autystycznych dzieci. Poszli o
krok dalej i spróbowali zapobiec tym niedoborom za pomocą suplementacji w diecie, odnosząc
wymierne sukcesy.
Janet Kern i jej współpracownicy z University of Texas Southwestern Medical Center
byli zainteresowani zastosowaniem suplementów diety w celu podniesienia poziomu
glutationu. Rozpoczęli wstępne badania z wykorzystaniem bioaktywnego izolatu z białka
serwatki, Immunocalu. Najpierw sprawdzili tolerancję autystycznych dzieci na ten preparat,
gdyż gro takich dzieci jest szczególnie wrażliwe na wiele składników pokarmowych.
Bioaktywny izolat był dobrze tolerowany i choć próba nie była istotna statystycznie ze względu
na zbyt małą liczebność badanych pacjentów, to obserwowano wyraźną tendencję do poprawy
parametrów behawioralnych. Znacznie rozleglejsze badania są w toku w czasie, gdy piszę ten
rozdział. Wielu naukowców niecierpliwie oczekuje na ich wyniki.
Chociaż jeszcze za wcześnie aby uznać, że podnoszenie poziomu glutationu jest
akceptowalną formą terapii, to wielu badaczy spekuluje, że ten kierunek badań przyniesie
efekty. W ramach anegdoty, kilku lekarzy praktyków donosiło o przypadkach zakończenia
terapii sukcesem. E. Mumper, profesor pediatrii klinicznej na University of Virginia, zarzekała
się, że wielu pacjentów osiągało stanowczą poprawę po zastosowaniu takiego podejścia
terapeutycznego. Trwają kolejne badania z zastosowaniem dożylnie podawanego glutationu.
Wniosek
Autyzm jest chorobą o wieloczynnikowym podłożu, obejmującym kombinację czynników
genetycznych i środowiskowych. Raczej nie zostanie znaleziona jedna wspólna „przyczyna"
autyzmu, ale zauważono, że chorobie towarzyszy niedobór normalnej aktywności glutationu.
Pionierskie badania sugerują, że podnoszenie poziomu glutationu mogłoby okazać się skuteczne,
i naukowcy podejmują obecnie wysiłki aby ustalić strategię takiej terapii.
PIŚMIENNICTWO
ARNT T.L, STODGELL C.J, RODIER PM. The
teratotogy of aulism. int. J. Dev. Neuroscience 23(2-3):
189-199,2005
ASHWOOD P., VAN DE WATER J. Is aulism an
autoimmune disease? Autoimmune Review 3(7-8): 557562, 2004
KERN JK, JONES AM. Eyidence of loxici.ty, oxidative stress,
and neuronal insult in autism. J. Tox. Envir. Health 9(6):485499, 2006
BARON-COHEN S. Autism: Research into causes and
imervention. Pediatrie Rehabil. 7(2):73-78, 2004
KIDD P.M. Autism, an extreme challenge to integrative
medicine. Part 1: The knowledge
base. Alten. Med. Rey, 7(4):292-316, 2002
BESPALTOVA I.N., BUXBAUM J.D. Disease
susceptibility genes for autism. Ann. Med. 35(4): 274281,2003
LIBBEY J.E., SWEETEN T.L., MCMAHON WM,
FUJ1NAMI RS. Autistic disorder and viral infeclions.
Neurovirol. II(I): 1-10, 2005
BLAXILL M.F., REDWOOD L., BERNARD S.
Thimerosal and autism? A plausible hypothesis that
should not be dismissed. Med Hypothesis 62(5):788-794,
2004
CHEZ MG., CHIN K., HONG PC. \mmunizations,
immunology, and autism. Semin. Pediatr.
Neurol. 11(3): 214-217, 2004
MILWARD C, FERRITER M, CALVER S., CONNELLJONES G. Gluten-and Caseine-free dietsfor autistic spectrum
disorder. Cochrane Database Syst. Rev. (2): CD003498, 2004
EIGSTI I.M., SHAPIRO T. A systems neuroscience
approach to autism: biological, cognitive, and clinical
perspecńves. Ment. Retard. Dev. Disabil. Res. Rev. 9(3):
205-215, 2003
GEIER D.A., GEIER MR. Neurodevelopmental
disorders following thimerosal-containing childhood
immunizations: a follow-up analysis. Int. J. Toxicol.
23(6): 369-376, 2004
GEIER D.A., GEIER M.R. A two-phased population
epidemiological study of the safety of thimerosalcontaining yaccines: a follow-up analysis. Med. Sci.
Monit. 11(4): CR160-170, 2005
GEIER M.R., GEIER D.A. The potential importance of
steroids in the treatment of autistic spectrum disorders
and other disorders invotving mercury toxicity. Med.
Hypothesis 64(5): 946-954, 2005
GOLDSON B. Autism spectrum disorders: on overview.
Adv. Pediatr. 51:63-109, 2004
GOLSE B., DESKAY-RITZEN P., DUROSAY P„
PUGET K., MICHELSON AM. Alterations in Iwo
enzymes: superoxide dismutase and glutathione
peroxidase in developmental infantile psychosis
(infantile autism). Rev. Neurol. (Paris) 134(11): 699-705,
1978
HESSEL L. Mercury in yaccines. Buli. Acad. Natl. Med.
187(8):1501-1510, 2003
JAMES S.J., CUTLER P., MELNYK S., JERNIGAN S.,
JANAK L., GAYLOR DW, NEUBRANDER JA.
Metabolic biomarkers of inereased oxidative stress and
impaired methylation capacity in children with autism.
American J. Clin. Nutririon 80(6): 1611-1617, 2004
JICK H., KAYE JA. Epidemiology and possible causes
of autism. Pharmacotherapy
23(12) 1524-1530,2003
KERN J.K., GRANNEMANN B.D.. GUTMAN J.,
TRIYEDI MH. Orał tolerability of whey protein isolate
190
in autism as a potential means of glutathione augmentation: a
pilot study. JANA 2008, in press
PARKER S.K., SCHWARTZ B., TODD J., PICKERING L.K.
Thimerosal-containing yaccines and autistic spectrum
disorder: a crilical review of published original data.
Pediatrics 114(3): 793-804, 2004
PELIOS L.V., LUND S.K. A selective overview of issues on
classification, causation, and early intensive behavtoral
inlervention for autism. Behav. Mod. 25(5): 678-697, 2005
RUTTER M. Aetiology of autism: findings and ąuestions. J
Intellect. Disabil. Research 49(Pt
4): 231-238, 2005
RUTTER M. Incidence of autism spectrum disorders: change
over time and their meaning. Acta Paediatr. 94(1): 2-15, 2005
SCHOBER et al. Blood mercury levels in US children and
women of childbeańng age. 1999-2000. JAMA 289(13): 16671674, 2003
SERAJEE F.J., NASI R„ ZHONG H., HUQ M.
Polymorphisms in xenobiotic metabolism genes and aulism. J.
Child. Neurol. 19(6): 413-417, 2004
SOGUT et al. Changes in nitric oxide levels and antioxidant
enzyme actiyities may have a role in the pathophysiological
mechanisms involved in autism. Clin. Chim. Acta. 33(1-2):
111-117,2003
TIDMARSH L,VOLKMAR FR. Diagnosis and epidemiology
of autism spectrum disorders. Canadian J. Psychiatry 48(8):
517-525,2003
TOCHMAN R. Autism. Neurol. Clin. 21(4): 915-932, 2003
VEENSTRA-VANDERWEELE J, CHRISTIAN SL, COOK
EH JR. Autism as a paradigmatic complex genetic disorder.
Annu. Rev. Genomics Hum. Genet. 5: 379-405, 2004
WAHL RU. Could oxytocin administration during labor
contribute to autism and related behavioral disorders? — A
look at the literaturę. Med. Hypothesis 63(3): 456-46o, 2004
WASSINK TH, et al. The search for autism disease genes.
Ment. Retard. Dev. Disabil. Res. Rev. 10(4): 272-283, 2004
WELSH J.P., AHN E.S., PLACANTONAKIS DG. Is autism
due to brain desynchronization? Int. J. Dev. Neurosci. 23(2-3):
253-263, 2005
191
WIZNITZER M. Autism and tuberous sclerosis. J. Child.
Neurol. 19(9): 675-679, 2004
YORBIK O., SAYAL A., AKAY C, ARBIYIK DI.,
SOHMEN T. lnvestigation of antioxidant enzymes in
children willi, autistic disorder. Prostaglandins Leukot.
Essent. Fatty Acids 67(5): 341-343, 2002.
ZOKUGLU S.S., et al. Increased ońdathe stress and allered
aclivilies of erythrocytes free radical scavenging enzymes in
autism. Eur. Arch. Psychiatry Clin. Neurosci. 254(3): 143-147,
2004
CZĘSC TRZECIA
GLUTATION W UTRZYMYWANIU
ZDROWIA
[ROZDZIAŁY 25 i 26]
Te dwa rozdziały opisują działanie glutationu u osób zdrowych oraz możliwości
wykorzystania go celem wzmocnienia organizmu.
192
25
Wysiłek fizyczny i osiągnięcia
sportowe
Ćwiczenia fizyczne i zdrowie
Statystyki mówią, że gnuśny styl życia pozbawiony ćwiczeń fizycznych jest tak samo zły dla
zdrowia i długowieczności jak wypalanie paczki papierosów dziennie. Niezliczone badania
przedstawiają korzyści zdrowotne płynące z regularnej aktywności fizycznej. Ostatnie odkrycia
sugerują, że umiarkowany, ale regularny wysiłek może być korzystniejszy dla zdrowia niż
bardzo intensywne ćwiczenia. Problem w tym, że większość mieszkańców Ameryki Północnej
nie robi nic aby osiągnąć chociaż ten umiarkowany poziom. U.S. Surgeon General donosi, że
75proc. dorosłych Amerykanów jest fizycznie mało aktywna, a 25proc. nie wykonuje
absolutnie żadnych ćwiczeń fizycznych. U takich ludzi występuje podwyższone ryzyko śmierci
spowodowanej tzw. chorobami cywilizacyjnymi. Brak aktywności fizycznej prowadzi do
chorób serca, otyłości, nadciśnienia, cukrzycy, osteoporozy, udaru, depresji i pewnych
nowotworów.
Na szczęście w ciągu ostatniej dekady wzrosło zainteresowanie działaniem
prewencyjnym w ochronie zdrowia. Wielu ludzi odkrywa zalety ćwiczeń fizycznych: kontrolę
wagi, wzmocnienie mięśni i kości, przyrost energii, ograniczenie stresu, zwiększenie szacunku
do samego siebie i długowieczność. Przemysł fitness rozwija się bardzo szybko. Powstawanie
hal sportowych oraz sprzedaż odżywek, rowerów, łyżew i sportowej broni białej osiągają nowe
szczyty. To nasuwa nowe pytania, przede wszystkim - ile wysiłku wystarcza i czy ćwiczenia
sportowe można przedawkować. Jaki jest limit aktywności fizycznej? I oczywiście zarówno
amatorzy jak i zawodowi sportowcy chcą wiedzieć, co zrobić, aby poprawić swoje osiągnięcia.
Nawet umiarkowane ćwiczenia fizyczne mają wymierny wpływ na zdrowie i
długowieczność. Norweski badacz G. Erikssen obserwował pacjentów przez 22 lat i stwierdził,
że mężczyźni w średnim wieku odnosili korzyści zdrowotne po umiarkowanym zwiększeniu
aktywności fizycznej i że spadała wśród nich śmiertelność spowodowana różnymi
przyczynami. I nie trzeba ekstremalnego wysiłku, aby poprawić swoją kondycję fizyczną.
R. Lemaitre z University of Washington wykazał ostatnio, że nawet godzinny spacer raz w
tygodniu zmniejsza ryzyko ataku serca tak samo jak bardzo intensywna aktywność fizyczna.
Godzina lekkiego, umiarkowanego lub energiczniejszego wysiłku trzy do pięciu razy
w tygodniu to właśnie to, czego potrzebujemy. Lekkie ćwiczenia dostarczą tyle samo korzyści,
co bardzo intensywne, jeśli będą trwały odpowiednio dłużej. Godzina lekkiego spaceru, gry
w siatkówkę, pracy w ogrodzie, stretchingu czy gry w baseball, trzydzieści do sześćdziesięciu
minut szybkiego chodu, jazdy na rowerze, grabienia liści, pływania lub tańca, dwadzieścia do
trzydziestu minut joggingu, aerobiku, koszykówki lub szybkiego tańca przynosi podobne
korzyści.
Starzenie i ćwiczenia fizyczne
Starzenie jest związane z dużymi zmianami w budowie ciała i w tolerancji wysiłku fizycznego.
Spada masa mięśniowa, obrona immunologiczna, funkcjonowanie antyoksydantów i poziom
glutationu. W miarę jak starzeje się nasz układ odpornościowy, ćwiczenia fizyczne kosztują
194
nas coraz więcej wysiłku. Cierpią na tym osiągnięcia sportowe. Starsze kobiety i starsi
mężczyźni, którzy uczestniczą w regularnych zajęciach sportowych, potrzebują zatem więcej
antyoksydantów, szczególnie GSH. W rozdziale 1 przedstawiono antyoksydacyjną rolę GSH.
W Rozdziale 6 przedyskutowano GSH i starzenie.
Ćwiczenia fizyczne i układ immunologiczny
Wydaje się, że ćwiczenia fizyczne wzmacniają układ immunologiczny, ale ich nadmiar może
przynosić przeciwny skutek. Wielu czołowych sportowców zapada na choroby wirusowe
w czasie intensywnych treningów. Przed Igrzyskami Olimpijskimi w Atlancie w 1996 roku
wirus zdziesiątkował sportową społeczność, niwecząc rok ciężkiej pracy. Jednakże tylko
u nielicznych z nas układ odpornościowy musi pracować na granicy wytrzymałości. Stosowane
z umiarem ćwiczenia fizyczne pobudzają naszą obronę przed chorobami.
Badania statystyczne dowodzą, że aktywni fizycznie dorośli są zdrowsi od mało
aktywnych. Mechanizmy ich zwiększonej odporności są oczywiste. Liczne badania wykazały
zwiększoną aktywność wielu typów białych krwinek - naszej pierwszej linii obrony przed
infekcjami. Ludzie w dobrej kondycji fizycznej mają więcej komórek NK, makrofagów
i limfocytów T, podstawowych robotników układu odpornościowego, oraz wyższy poziom
przeciwwirusowych czynników immunologicznych we krwi. Kilka badań wykazało, że ślina
sportowców zawiera wyższy poziom przeciwciał antywirusowych, nadających większą
odporność na choroby. Jest to oczywiste, gdyż wiele infekcji górnych dróg oddechowych
dostaje się do organizmu przez jamę ustną. Po kilku dobrze zaprojektowanych badaniach
zespół fizjologów wysiłku kierowany przez D.C. Niemana (Departament of Health and
Exercise, Appalachian State University) stwierdził, że ludzie aktywni fizycznie mają
dwukrotnie wyższą odporność na choroby wirusowe.
Chociaż jest jasne, że układ immunologiczny pozytywnie odpowiada na umiarkowaną
aktywność fizyczną, wielokrotnie udowadniano, że nadmiar wysiłku wycisza aktywność
układu odpornościowego - powoduje immunosupresję. Po pewnym czasie indukowany
wysiłkiem fizycznym wzrost poziomu czynników immunologicznych i białych krwinek
zaczyna się cofać. Okres ten zależy od natężenia aktywności i kondycji mechanizmów
obronnych sportowca. Dziesiątki artykułów udokumentowały występowanie czasowego
niedoboru immunologicznego po wyczerpującym treningu. Badania przeprowadzone na
maratończykach wykazały, że osoby przebiegające około 100 km tygodniowo były dwa razy
bardziej podatne na przeziębienie niż te, które w tym czasie przebiegały około 30 km.
Niektórych z tych efektów można uniknąć, stosując zrównoważoną dietę w trakcie treningów.
Syndrom przetrenowania
Poza oczywistą możliwością wystąpienia kontuzji zawodowi sportowcy są narażeni na
wszelkiego rodzaju choroby. Ich osłabiony intensywnym treningiem układ odpornościowy jest
tylko jednym z aspektów „syndromu przetrenowania". Sportowcy opisują swoje fizyczne
samopoczucie przymiotnikami, takimi jak „wypalony", „znieświeżony", „stagnujący".
Niektórzy w takiej sytuacji reagują uporem, trenując jeszcze ciężej, co przynosi jeszcze gorsze
efekty. Tymczasem niektórzy naukowcy dowodzą, że to zmniejszenie intensywności ćwiczeń
może poprawić ich osiągnięcia.
Przetrenowani sportowcy doświadczają wielu efektów fizjologicznych, które
przyczyniają się do spadku formy i rozwoju chorób. Zaliczają się do nich wahania sekrecji
insuliny, zmiany w poziomie hormonów sterydowych, zahamowanie pobierania glukozy przez
tkanki, katabolizm (rozpad) białek, uwalnianie azotu i kwasica mleczanowa.
195
Stres oksydacyjny
Sportowcy p o d c z a s treningu mogą z u ż y w a ć n a w e t piętnaście razy więcej tlenu niż zwykle,
z a t e m stres oksydacyjny jest g ł ó w n y m zjawiskiem z a c h o d z ą c y m p o d c z a s ćwiczeń fizycznych.
A k t y w n o ś ć fizyczna zwiększa p o b ó r tlenu i intensyfikuje wiele p r o c e s ó w metabolicznych.
W rezultacie są wytwarzane wolne rodniki i krążą w organizmie (porównaj: rozdział 1).
Niektórzy n a u k o w c y są przekonani, że wolne rodniki mogą odgrywać istotną rolę
w p r o c e s a c h p r o w a d z ą c y c h do s t a n ó w zapalnych i u s z k o d z e ń mięśni. C o r a z więcej d o w o d ó w
p o t w i e r d z a tę teorię. K i e d y k o m ó r k i potrzebują więcej
energii ich mitochondria
(„elektrownie") pracują na wyższych obrotach. O p r ó c z wytwarzania energii, zwiększają także
wytwarzanie niezdrowych p r o d u k t ó w u b o c z n y c h i powodują peroksydację lipidów - szkodliwe
utlenianie tłuszczy. Inną konsekwencją zwiększonej aktywności m i t o c h o n d r i ó w jest przepływ
elektronów - ł a ń c u c h o w a reakcja p r z e k a z y w a n i a elektronów między a t o m a m i (porównaj:
rozdział 1). T y m d w o m zjawiskom mogą p r z e c i w d z i a ł a ć e g z o g e n n e antyoksydanty, takie j a k
witaminy C i E oraz przeciwutleniacze e n d o g e n n e , czyli w y t w a r z a n e wewnątrz organizmu.
Najważniejszym z e n d o g e n n y c h przeciwutleniaczy j e s t G S H .
O r g a n i z m nie jest c a ł k i e m bezbronny. Ć w i c z e n i a fizyczne zwiększają także p o z i o m
i aktywność wielu przeciwutleniaczy. D o b r z e w y t r e n o w a n y o r g a n i z m zaadaptuje się do
narastającego stresu oksydacyjnego za p o m o c ą o d p o w i e d n i c h m e c h a n i z m ó w fizjologicznych,
ale m o ż e to p r o w a d z i ć do z w i ę k s z o n e g o z m ę c z e n i a mięśni, częstotliwości występowania
kontuzji i czasu ich leczenia. A n t y o k s y d a n t y mogą się ł a t w o wyczerpać w wyniku
przetrenowania. Z a t e m m o c n o n a m a w i a m y d o d o u s t n e g o z a ż y w a n i a o d p o w i e d n i c h
s u p l e m e n t ó w zawierających przeciwutleniacze.
GSH i osiągnięcia sportowe
P o n i e w a ż antyoksydanty są niezwykle w a ż n e dla sportowców, n a u k o w c y spędzili m n ó s t w o
czasu na obserwacjach i testach dotyczących tej grupy. B a d a n i a te m i a ł y d w a cele - u n i k n ą ć
n e g a t y w n y c h efektów p r z e t r e n o w a n i a i p o p r a w i ć osiągnięcia. Wiele napisano o roli
antyoksydantów w fizjologii sportu. Jak m o ż e c i e sobie wyobrazić, większość z tych b a d a ń
k o n c e n t r o w a ł a się na przeciwutleniaczu najważniejszym w o r g a n i z m i e - glutatione.
Z w i ę k s z o n y p o z i o m glutationu p r o w a d z i do p o p r a w y o b r o n y i m m u n o l o g i c z n e j i zmniejszenia
podatności na choroby zakaźne. P o m a g a także skrócić czas regeneracji po wysiłku, zmniejszyć
z m ę c z e n i e i obolałość mięśni oraz p o p r a w i ć formę.
L.L. Ji, C. L e e u w e n b u r g h oraz grupa n a u k o w c ó w z University of Illinois
przeprowadzili wiele b a d a ń dotyczących u s z k o d z e ń mięśni s p o w o d o w a n y c h w y t w a r z a n i e m
wolnych r o d n i k ó w . Ich c e l e m było o s z a c o w a n i e użyteczności glutationu w kontroli u s z k o d z e ń
k o m ó r k o w y c h . Nie jest ł a t w o testować zmiany adaptacyjne o r g a n i z m u w o d p o w i e d z i na stres
oksydacyjny. D w a procesy m e t a b o l i c z n e są szczególnie nieprzewidywalne. J e d n y m z nich j e s t
z m i e n n o ś ć p o z i o m u G S H . Drugi dotyczy transportu glutationu między tkankami. M i m o to,
stwierdzono, że p o z i o m glutationu różni się zależnie od natężenia ćwiczeń, indywidualnej
formy fizycznej i stanu odżywienia.
Z,
^
Z
NI
U
O
so
z
3
s
•N
O
•^Hlirak
umiarkowany
energiczny
o
nadmierny
POZIOM Ć W I C Z E Ń FIZYCZNYCH
H
£
o
o
V
Rys. 25. Jak ćwiczenia wpływają na odpowiedź immunologiczną
M i e r z ą c p o z i o m G S H przed, n a t y c h m i a s t p o , kilka godzin i kilka dni p o
d ł u g o d y s t a n s o w y m biegu, B. Dufaux w y k a z a ł w y r a ź n e wyczerpanie rezerw glutationu.
Regeneracja G S H przebiegała w r ó ż n y m czasie, od kilku godzin do kilku dni. W t y m czasie
s p o r t o w c y byli podatni na c h o r o b y i kontuzje. P o d o b n e b a d a n i a p r z e p r o w a d z o n o na kolarzach
i innych s p o r t o w c a c h . We wszystkich p r z y p a d k a c h p o z i o m G S H w t k a n c e mięśniowej spadał
po wysiłku.
N a u k o w c y wykazali, że regeneracja p o z i o m u glutationu następuje szybciej u dobrze
w y t r e n o w a n y c h s p o r t o w c ó w . O g ó l n a d o b r a forma fizyczna sprzyja produkcji G S H i j e g o
efektywniejszemu uwalnianiu z tkanek. Niektórzy b a d a c z e poszli o krok dalej, sugerując, że
ćwiczenia fizyczne opóźniają proces starzenia, w razie p o t r z e b y zwiększając zdolność do
syntezy i dystrybucji glutationu.
W i a d o m o , że wysiłek fizyczny jest szczególnie korzystny dla diabetyków. U w a ż a się,
że jest to po części w y n i k i e m w z m o c n i e n i a m e t a b o l i z m u glutationu w w y t r e n o w a n y m
organizmie. P o m a g a to c u k r z y k o m z w a l c z a ć intensywny stres oksydacyjny, który jest
charakterystyczny d l a ich choroby ( p o r ó w n a j : r o z d z i a ł 10). D o b r y p o z i o m treningu stymuluje
rezerwy glutationu i w z m a c n i a zdolność do detoksykacji. Testy wykazały, że dobrze
w y t r e n o w a n e zwierzęta łatwiej znoszą zatrucie acetaminofenem. N i e k t ó r z y teoretycy wierzą
nawet, że m e t a b o l i z m glutationu w z m o c n i o n y ć w i c z e n i a m i fizycznymi wyjaśnia, dlaczego
osoby w dobrej formie fizycznej rzadziej zapadają na n o w o t w o r y .
P o d s u m o w u j ą c , przyjmowanie a n t y o k s y d a n t ó w lub s u p l e m e n t ó w zwiększających
p o z i o m G S H jest użyteczne przed i n t e n s y w n y m i ć w i c z e n i a m i . J. Sastre i j e g o grupa
z hiszpańskiego University of V a l e n c i a testowali tę h i p o t e z ę na zwierzętach, używając
witaminy C, N A C (porównaj: Rozdział 4) i G S H . W b a d a n i a c h tych stwierdzono ograniczenie
u s z k o d z e ń oksydacyjnych i u t r z y m a n i e p o z i o m u G S H we krwi. Inna grupa b a d a w c z a
z University of C a l i f o m i a (Berkeley), k i e r o w a n a przez C.K. Sena, potwierdziła wniosek
- p o d w y ż s z o n y p o z i o m G S H p o p r a w i a ł o d p o w i e d ź antyoksydacyjną, obniżony - pogarszał ją.
Zmniejszali oni p o z i o m G S H za p o m o c ą B S O i wtedy zdolność do d ł u g o t r w a ł e g o
i n t e n s y w n e g o wysiłku spadała u b a d a n y c h zwierząt o 5 0 p r o c .
Fizjologowie badający rolę G S H w o d p o w i e d z i
immunologicznej
podczas
wyczerpujących ć w i c z e ń fizycznych stwierdzili, że wzrost p o z i o m u G S H zwiększa ilość
i a k t y w n o ś ć białych krwinek. Inne b a d a n i a wykazały, że p r z y j m o w a n i e N A C p r z e d wysiłkiem
fizycznym o b n i ż a natężenie stresu oksydacyjnego w tychże białych krwinkach. D a l s z e badania
p r o w a d z o n e w Baylor College of M e d i c i n e , najpierw na gryzoniach, a p o t e m na ludziach,
196
197
wykazały, że dożylne podawanie NAC, zwiększającej poziom GSH, pozwala na
przeprowadzenie dłuższego i cięższego treningu.
Uderzający przykład zwiększenia siły mięśni pochodzi z badań L. Landsa z McGill
University w Montrealu. Sadząc, że stres oksydacyjny przyczynia się do zmęczenia mięśni,
badacz ten przez trzy miesiące podawał młodym dorosłym Immunocal, prekursor glutationu
oparty na białku serwatki. Przez ten czas mierzono maksymalną moc oraz wydajność pracy
jako parametry siły i wytrzymałości i stwierdzono, że mogą być one zwiększone nawet o 1015proc.
Zespół badawczy z Peak Wellness Lab w Connecticut badał wpływ izolatu z białka
serwatki u sportowców. Wykazano, że suplementacja diety tym białkiem może utrzymywać
kontrolny poziom białych krwinek (limfocyty CD4 oraz neutrofile), który normalnie spada
podczas ekstremalnie intensywnego wysiłku fizycznego. Białka serwatki mają wyjątkowo
wysoką „białkową wartość biologiczną" i bardzo efektywnie pokrywają wysokie
zapotrzebowanie na białko, jakie wykazują sportowcy, którzy mogą potrzebować dwa do
trzech razy więcej białka niż przeciętny człowiek. Z tego powodu białka serwatki są
powszechnie stosowane przez kulturystów chcących zwiększyć masę mięśniową.
Inne badania dotyczyły pacjentów z AIDS i nowotworami i stanowiły próbę
zapobiegania typowej u tych osób utracie (katabolizmowi) mięśni, która przypomina tę
spowodowaną rozpadem białka po ciężkim treningu. Niemiecka grupa badawcza kierowana
przez R. Kinscherfa odkryła, że NAC może spowalniać ten proces. W porównaniu z grupą
placebo grupa suplementowana NAC wykazywała spowolnienie utraty masy mięśniowej i, co
interesujące, zmniejszenie zawartości tłuszczu w organizmie. Przemiana tłuszczu w mięśnie
jest podstawowym celem treningu siłowego.
muskulatury. Świadoma, jakie znaczenie ma właściwe odżywianie, wiedziała
także, że ograniczenie ilości przyjmowanych kalorii bardzo ją osłabi. Zaczęła
przyjmować 40 g izolatu z białka serwatki dziennie, łącząc to z minimalnymi
zmianami w spożywaniu tłuszczów i węglowodanów. Po trzech tygodniach
zauważyła poprawę wytrzymałości podczas ćwiczeń cardio i mogła ćwiczyć z
większym obciążeniem. Poprawiła się regeneracja między treningami,
pozwalając na uniknięcie typowej obolałości mięśni. Waga Susan pozostała
niezmieniona. Mimo niezmienionego trybu życia, po sześciu tygodniach
suplementacji ludzie na siłowni zaczęli zwracać uwagę na jej doskonalą
„ rzeźbę ".
John, kolarski champion kraju, zrozumiał zjawisko przetrenowania i jego
konsekwencje dla układu immunologicznego. On i jego treningowi partnerzy
byli zaniepokojeni swoją tendencją do zapadania na choroby przed poważnymi
zawodami, jeśli zbyt ciężko do nich trenowali. Codzienna opieka nad dwójką
dzieci stale narażała go na infekcje wirusowe. Słysząc, że Immunocal pobudza
układ immunologiczny, włączył go do swojej codziennej diety. Częstotliwość
infekcji wirusowych zmniejszyła się, a gdy już był chory, to trwało to nie dłużej
niż dwa -, trzy dni. Ku zaskoczeniu Johna, jego osiągnięcia na czasówkach
poprawiły się, podobnie jak tempo regeneracji organizmu po wyczerpujących
zawodach. Po początkowym wahaniu podzielił się zaletami lmmunocalu ze
swoimi kolegami z drużyny.
Wniosek
Glutation i detoksykacja u sportowców
Wielu sportowców jest narażonych na działanie substancji, które mogą wywierać niekorzystny
wpływ na ich zdrowie i kondycję fizyczną. Czasem jest to proces celowy (np. nielegalne środki
dopingujące), a czasem przypadkowy (np. zanieczyszczenie powietrza). Biegacz
przemierzający pobocze autostrady może wdychać ponad dziesięć razy więcej związków
organicznych i nieorganicznych w porównaniu z osobą biegającą w terenie wiejskim.
Doskonałym przykładem dodatkowej ekspozycji na toksyczne substancje jest to, co ma
miejsce na halowych lodowiskach. Lekarze zauważyli, że wśród hokeistów zdarza się
wyjątkowo dużo przypadków astmy powysiłkowej. Grupa badaczy z Humań Performance
Laboratory (Marywood University) podejrzewała, że jest to wynikiem wielokrotnej ekspozycji
na zanieczyszczenia powstające podczas pracy maszyn wykorzystywanych do pielęgnacji tafli,
których paliwem są związki takie jak propan. Maszyny te wyjeżdżają na lód regularnie co
godzinę. Bauman, Rundell i ich współpracownicy podawali sportowcom Immunocal,
a następnie przeprowadzili testy wydolności oddechowej płuc. Łyżwiarze zażywający
Immunocal wykazywali znaczną poprawę w porównaniu z grupą placebo.
Entuzjaści sportu narażeni na inne zagrożenia środowiskowe lub pracujący w mieście
mogą rozważyć podobną strategię, aby uniknąć skutków ekspozycji na szkodliwe substancje.
Trudno przecenić zalety zdrowotne aktywności fizycznej. Najprościej rzecz ujmując, ludzie
w dobrej formie fizycznej są statystycznie bardziej odporni na choroby i żyją dłużej. Wykazują
także zwiększone zdolności antyoksydacyjne. Wyraźnie odzwierciedla się to w metabolizmie
glutationu. Jednakże kluczową sprawą jest zachowanie umiaru. Ćwiczenia fizyczne nie są
pozbawione ryzyka. Przetrenowanie może prowadzić do niedoborów immunologicznych,
długotrwałego zmęczenia i obniżenia poziomu antyoksydantów, szczególnie GSH.
Badania z dziedziny fizjologii wysiłku wykazały, że podniesiony poziom GSH
poprawia funkcje immunologiczne i odporność na infekcje, zmniejsza uszkodzenia mięśni,
skraca czas regeneracji organizmu, zwiększa siłę i wytrzymałość oraz przełącza metabolizm z
syntezy tłuszczu na rozwój mięśni.
Przypadki kliniczne
Susan, trzydziestopięcioletnia sprzedawczyni odzieży i matka dwojga dzieci,
była wielką zwolenniczką fitness. Ćwiczenia siłowe, aerobik, step i spinning trenowała to wszystko przez piętnaście lat. Wciąż była niezadowolona z „kilku
kilogramów tłuszczyku", które przeszkadzały jej w osiągnięciu wymarzonej
198
199
LIFE EXTENSION EDITORS. The wonders of whey Hestoring youthful anabolic metabolism at the cellular
level. Life Ext, 5:35-38, 1999
PIŚMIENNICTWO
ALESSIO H.M. Exercise-induced oxidative stress. Med.
Sci. Sporrs Exerc. 25: 218-224, 1993
ALESSIO H.M., BLASSI E.R. Physical aclMly as a
natura! antioxidant booster and its effect on a healthy
lifespan. Res. QExerc. Sport 68:292-302,1997
ATALAY M., MARNILA P„ LILIUS EM, et al.
GlulalhKme-dependenl modulation of exhausting
exercise-induced changes in neutrophil function of rats.
Eur. J. Appl. Physiol.
74: 342-347,1996
BAUMANN J.M., RIJNDELL K.W., EVANS TM,
LEVINE AM. Effects of cysternę donor supplementation
on exercise-induced bronchconstriction. Medicine and
Science in Sports and
Exercise 37:1468-1473, 2005
CLARKSON P.M. Antioxidants and physical
performance. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 35: 131-141,
1995
DEKKERS J.C., VAN DOORNEN L.J., KEMPER H.C.
The role of antioxidant vitamins and enzymes in the
preyention of exercise-induced muscle damage. Sports
Med. 21:213-238,1996
DUFAUX B., HEINE O., KOTHE A., et al. Blood
glutathione status following distance running. Int. J.
Sports Med. 18:89-93,1997
ERIKSSEN G., LIESTOL K., BJORNHOLT J„ et al.
Changes in physical fitness and changes in mortaliry.
Lancet 352: 759-762, 1998
FIELDING R.A., MEYDANI M. Exercise, free radical
generation, and aging. Aging9: 12-18, 1997
FITZGERALD L. Oyertraining increases
susceptibility to infection. Int. J. Sports Med. 18
(Suppl 1): S5-S8, 1991
the
GABRIEL H., KINDERMANN W. The acute immune
response to exercise: what does it mean? Int. J. Sports
Med. 18 (Suppl 1): S28-S45, 1997
GOHIL K. VIGUIE C, STANLEY W.C., et al. Blood
glutathione oxidation during human exercise. J. Appl.
Physiol. 64: 115-119, 1988
HELLSTEN Y, APPLE FS, SJODIN B. Effect of sprint
cycle training on activities of antioxidant enzymes in
human skeletal muscle. J. Appl. Physiol. 81: 1484-1487,
1996
HUUPPONEN M.R., MAKINEN L.H., HWONEN
PM, et al. The effect of N-acetylcystelne on exerciseinduced
priming
of
human
neutrophils.
A
chemoluminescence study. Int. J. Sports Med.16: 399403, 1995
JENKINS R.R. Exercise, oxidative stress,
antioudants: a reyiew. Int. J. Sports Nutr. 3:
356-375, 1993
and
JENKINS R.R., GOLDFARB A. lntroduction: oxidant
stress, aging, and exercise. Med. Sci. Sports Exerc. 25:
210-212,1993
200
JI LL. Oxidative stress during exercise: impllcation of
antioxidant nutrients. Free Radic. Biol. Med. 18: 10791086,1995
JI LL. Antioxidam enzyme response to exercise and aging.
Med. Sci. Sports Exerc. 25: 225-231,1993
JI LL, FU R. Responses of glutathione system and antioxidant
enzymes to exhaustive exercise and hydroperoxide. J. Appl.
Physiol. 72: 549-554, 1992
JI LL, FU R., MITCHELL E.W. Glutathione and antiońdant
enzymes in skeletal muscle: effects offiber type and exercise
intensity. J. Appl. Physiol. 73: 1854-1859,1992
KARPER W.B., HOPEWELL R. Exercise, immunity. acute
respiratory infections, and homebound older adults. Home
Care Provider 3: 41-46, 1998
KINSCHERF R., HACK V., FISCHBACH T„ et al. Low
plasma glutaminę in combinalion with high glutamate levels
indicate risk for loss of body celi mass in healthy tndivlduals:
the effect of N-acetylcysteine. J. Mol. Med. 74: 393-400, 1996
KRETZSCHMAR M„ MULLER D. Aging, training and
exercise. A review of effects on plasma glutathione and lipid
peroxides. Sports Med.15: 196-209, 1993
LAAKSONEN D.E., ATALAY M., NISKANEN L„ et al.
Increased resting and exercise-induced oxidative stress in
young IDDM men. Diabetes Care 19: 569-574, 1996
LANDS L.C., GREY V.L„ SMOUNTAS A.A. Effect of
supplementation with a cysteine donor on muscular
performance. 1. Appl. Physiol. 87: 1381-135, 1999
LANDS L.C., GREY V.L., SMOUNTAS A.A. The elect of
supplementation with a cysteine donor on muscular
performance. American J. Resp, Ctit. Care Med 159: A719,
1999
LEE I.M. Exercise and physical health: cancer and immune
function. Res. Q Exerc. Sport. 66: 286-291. 1995
LEEUWENBURGH C, JI LL. Glutathione depletion in rested
and exercised mice: biochemical conseąuence and adaptation.
Arch. Biochero. Biophys. 316: 941-949, 1995
LEMAITRE R.N., SISCOVICK D.S. RAGHUNATHAN T.E.,
et al. Leisure-time physical activity and the risk of primary
cardiac arrest. Arch. Intern. Med. 159: 686-690, 1999
LEMON P.W. Is increased dietary protein necessary or
beneficial for individuals with a physically active lifestyle?
Nutr. Rev. 54 (Pt 2): S69-S175, 1996
MACKINNON L.T. Immunity in athletes. Int. J. Sports
Med. 18 (Suppl): S62-569, 1997
MARIN E„ KRETZCHMAR M., AROKOSKI J., et al.
Enzymes of glutathione synthesis in dog skeletal muscles
and their response to training. Acta. Physiol. Scand.
147: 369-373, 1993
NASH M.S. Exercise and immunology. Med. Sci. Sports
Exerc. 26: 125-127, 1994
NEHLSEN-CANNARELLA S.L., NIEMAN D.C.,
BALK-LAMBERTON A.J., et al. Effects of modernie
exercise training on immune response. Med. Sci. Sports
Exerc. 23:64-70,1991
NIEMAN D.C. Exercise and resistance to infection.
Canadian J. Physiol. Pharmacol. 76: 573-580, 1998
NIEMAN D.C. Immune response to heayy exertion. J.
Appl. Physiol. 82:1385-1394, 1997
NIEMAN D.C. Exercise and immunology: practical
applications. Int. J. Sports Med. 18 (Suppl 1): S91-S100,
1997
NIEMAN D.C. Upper respiratory traci infections and
exercise. Thorax 50: 1229-1231, 1995
NIEMAN D.C. Exercise, upper respiratory traci
infection, and the immune system. Med. Sci. Sports
Exerc. 26: 128-139, 1994
NIEMAN D.C, HENSON D.A., GUSEWITCH G„ et al.
Physical activity and immune function in elderly women.
Med. Sci. Sports Exerc, 25: 823-831, 1993
NIEMAN D.C, PEDERSEN B.K. Exercise and immune
function. Recent developments. Sports Med. 27: 73-80,
1999
OHKUWA T., SATO Y., NAGI M. Glutathione status
and reactlye ocygen generation in tissues of young and
old exercised rats. Acta. Physiol. Scand. 159: 237-244,
1997
PEDERSEN B.K., ROHDE T., ZACHO M. Immunity in
athletes. I. Sports Med. Phys. Fitness 36: 236-245,1996
PETERS E.M. Exercise, immunology and upper respiratory
tract infections. Int. J. Sports Med.18 (suppl I): S69-S77, 1997
PYKE S„ LEW H„ QIJINTANILHA A. Severe depletion in
liver glutathione during physical exercise. Biochem. Biophys.
Res. Commun.139: 926-931, 1986
REID M.B., STOKIC D.S., KOCH S.M., et al. Nacetylcysteine inhtbits muscle fatlgue In humans. J. Clin.
Invest. 94: 2468-2474, 1994
REZNICK A.Z, WITT E.H., SILBERMANN M, PACKER L.
The threshold ofage in exercise and antioxidants action. EXS
62: 423-427, 1992
ROWBOTTOM D.G., KEAST D„ GARCIA-WEBB P„
MORTON A.R. Training adaptation and biological changes
among well-trained małe athletes. Med. Sci. Sports Exerc.
29:1233-1239, 1997
SASTRE J. ASENSI M., GASCO E„ ST AL. Exhaustire
physical exercise causes oxidation ofglu. tat hione status in
blood.preyention by anlioxidanl administration. American J.
Physiol. 263 (5 Pt 2): R992-R995, 1992
SEN CK. Oxidants aud antioidanls in exercise. J. Appl.
Physiol. 79: 675-686, 1995
SEN CK., ATALAY M., HANNINEN O. Eiercise-tnduced
oxidative stress: glutathione supple mentation aud deficiency.
J. Appl. Physiol. 77: 2177-2187, 1994
SEN CK., MARIN E„ KRETZCHMAR M. HANNINEN O.
Skeletal muscle and llver glutathione homeostasls in response
to training, exercise, and tmmobilization. J. Appl. Physiol. 73:
1265-1272, 1992
SEN CK., RANKINEN T„ VAISANEN S., RAURAMAA R.
Oxidative stress after human exercise: effect of N~
acetylcysteine supplementation. J.Appl. Physiol. 76: 25702577, 1994
SHEPARD R.J., SHEK P.N. Impact of physical actiyity and
sport on the Immune system. Rev.
Environ. Health 11: 133-147, 1996
PACKER L. Oxidanls, anlioxidants and the athlete. J.
Sports Sci. 15 353-363, 1997
SHEPARD R.J., SHEK P.N. Exerclse, aging aud immune
function. Int. J. Sports Med. 16:
1-6, 1995
PEDERSEN B.K. Influence of physical actiyity on the
cellular Immune system: mechanisms of action. Int. J.
Sports Med. 12 (Suppl 1): S3-S29, 1991
THOMPSON H.J. Effect of treadmill exerclse intensity on
hepatic glutathione content and tts releyance to mammary
tumorigenesis. J. Sports Med. Fitness 32: 5963, 1992
PEDERSEN B.K., BRIJUNSGAARD H. How physical
exercise influences the establishment of infections. Sports
Med. 19: 393-400, 1995
WOODS J.A., DAVIS J.M., SMITH J.A., NIEMAN D.C.
Exercise and cellular innate immunefunction. Med. Sci. Sports
Exerc. 31:57-66, 1999
LEMON P.W. Do athletes need morę dietary protein and
amino acids? Int. J. Sports Nutr. 5 (Suppl): S39-S61, 1995
LEW H„ PIKĘ S. QUINTANILHA A. Changes in the
glutathione status of plasma, liver, and muscle following
exhaustive exercise in rats. FEBS Lett. 185: 262-266,1985
LEW H., OLISNTANILHA A. Effects of endurance training
and exercise on tissue antioxidative capacity and
acetaminophen deloxificalion. Eur. J. Drug Metab.
Pharmacokinet. 16: 59-61, 1991
201
Odpowiedź immunologiczna
26
Stres, glutation i dobre zdrowie
Ktoś mógłby spytać: „Jestem zdrowy. Dlaczego miałbym przejmować się glutationem?" Odpowiedź
jest prosta: „Ze względu na zapobieganie chorobom, jakość życia, długowieczność, poczucie
dobrostanu". Lub, mówiąc bez ogródek, aby pozostać przy życiu tak długo, jak to możliwe i do
końca cieszyć się dobrym zdrowiem.
Jednym z największych wyzwań dla lekarza jest przekonanie pacjenta z bezobjawowym
nadciśnieniem do codziennego brania leków w celu zapobieżenia atakowi serca lub udarowi.
Problem polega na tym, że tacy pacjenci często czują się zdrowi i nie doświadczają żadnych
niepokojących objawów. Jeszcze trudniej przekonać nastoletniego diabetyka, aby unikał
niezdrowego jedzenia, nawet jeśli długoterminowe konsekwencje jego choroby obejmują
niewydolność nerek i utratę wzroku. Prawdopodobnie te same problemy mają doradcy finansowi
próbujący przekonać młodych ludzi do oszczędzania ciężko zarobionych pieniędzy na emeryturę.
Prawda jest taka, że słabe zdrowie i ból motywują najsilniej. Przy braku natychmiastowego
zagrożenia logiczne argumenty rzadko spotykają się z żywszym zainteresowaniem. Prewencyjne
działania prozdrowotne wymagają zachowania określonego stylu życia i zwracania uwagi na
indywidualne potrzeby organizmu. Nie jest niespodzianką, że taka strategia jest dla wielu zbyt
trudna.
Medycyna prewencyjna od dawna pozostawała z tyłu za medycyną zorientowaną na
działania terapeutyczne. Luka została zapełniona przez przedstawicieli zawodów okołomedycznych,
takich jak dietetycy, naturoterapeuci i im podobni. Obecnie medycynie prewencyjnej poświęca się
więcej uwagi niż dotąd i szybko rozwija się nowa szkoła myślenia. Medycyna tradycyjna, zarówno
w rozumieniu tak lekarzy, jak i pacjentów, przyjmowała, że zdrowie to nic więcej niż brak choroby.
Jakością życia zupełnie się nie przejmowano. Obecnie koncentrujemy się bardziej na „medycynie
dobrostanu". Powinniśmy nie tylko być zdrowi, ale także utrzymywać poczucie dobrostanu, a nawet
namiętności życia.
Czy nasze zdrowie jest naprawdę zagrożone, gdy spada nam poziom GSH? Gdybyśmy
zaburzyli efektywność działania GSH u młodych ludzi, to czy wzrosłoby u nich
prawdopodobieństwo zapadania na choroby? Grupa rosyjskich naukowców uznała, że jest doskonale
przygotowana do odpowiedzi na te pytania. Stwierdzili oni, że u dużej części populacji ludzkiej nie
funkcjonuje gen kodujący S-transferazę glutationową |i. Przebadali dużą populację ludzi pod kątem
występowania tego genu, a następnie - dużą populację osób cierpiących na nowotwory płuc i innych
narządów, alkoholową marskość wątroby, mukowiscydozę, chroniczne zapalenie oskrzeli,
edometriozę i inne choroby. Odkryli, że w populacji osób chorych występowała dużo większa
częstotliwość braku funkcjonalnego genu kodującego transferazę.
Choroba wieńcowa
Osoby opiekujące się
współmałżonkiem cierpiącym
na demencję nie odpowiadały
na szczepionkę przeciwko
grypie tak skutecznie
jak grupa kontrolna
li ludzi twierdzących,
że żyją w głębokim stresie,
występowało większe
prawdopodobieństwo
ataku serca i udaru
OSOBY Z PEŁNĄ ODPOWIEDZIĄ WYSTĘPOWANIE ATAKU SERCA
IW
10
80
60
40
20
8
6
4
2
0
0-70
70+
ALi
Opiekunowie
Grupa kontrolna
1
3 5 7 9 11 13
Grupa o wysokim poziomie
stresu
Grupa o niskim poziomie
stresu
Infekcja wirusowa
Szansę na złapanie
przeziębienia wzrastały
u osób przepracowanych
lub poddanych stresującym
relacjom międzyludzkim
RELATYWNE RYZYKO
PRZEZIĘBIENIA
0-70
704
ALL
Dwa miesiące
Łączna zachorowalność
w ciągu roku
*Procent z poczwórnymi przeciwciałami
Rys. 26. Skutki stresu. Żródla: „Przewlekły stres zmienia odpowiedź immunologiczną na szczepionkę
przeciwko wirusowi grypy u osób starszych "; „ Uświadomiony stres psychologiczny i występowanie
choroby wieńcowej u mężczyzn w średnim wieku "; „ Typy czynników stresogennych zwiększających
podatność na przeziębienie u zdrowych osób dorosłych ".
Ogólne ryzyko obniżenia poziomu glutationu
Naukowcy dowiedli, że zaburzona efektywność działania glutationu zwiększa ryzyko
rozwoju chorób o tak różnym podłożu. Sugerują więc stosowanie go osłonowo w przypadku osób
o podwyższonym ryzyku zachorowania wynikającym z połączenia wpływu czynników genetycznych
i środowiskowych, szczególnie osób narażonych na akumulację toksyn w organizmie. Tabela 27
pokazuje, że chociaż u mniej niż dwóch piątych populacji nie występuje gen kodujący S-transferazę
glutationową u, to u niektórych grup chorych nie jest on obecny przynajmniej w połowie a niekiedy
nawet w ponad 80proc. przypadków. Te liczby mówią same za siebie.
Populacja ogółem
38,8
Pacjenci z nowotworem płuc
81,0
Pacjenci z innymi nowotworami
65,0
Pacjentki z endometriozą
81,0
Pacjenci z alkoholową marskością wątroby
77,0
51,0
Pacjenci z mukowiscydozą (z objawami płucnymi)
Pacjenci z chronicznym zapaleniem oskrzeli
74,0
Tabela 27. Procent braku występowania genu kodującego S-transferazę glutationową mi
Dobry sposób starzenia
Naukowcy i lekarze w zasadzie nie mają wątpliwości, że dobry poziom glutationu
idzie w parze z dobrym zdrowiem. Tabela 28 przedstawia liczbę artykułów na temat glutationu
i starzenia, jakie pojawiły się ostatnio w poważnych czasopismach medycznych.
Piśmiennictwo zamieszczone na końcu każdego z rozdziałów obejmuje setki prac
naukowych i dostarcza przytłaczających dowodów, że właściwy poziom glutationu jest
konieczny dla zachowania dobrego zdrowia. Dotyczy to przede wszystkim osób w podeszłym
202
203
wieku. Ostatnie badania dowodzą tego w wyjątkowo prosty sposób. Zostały one przedstawione
w prestiżowym brytyjskim czasopiśmie medycznym The Lancet, w artykule zatytułowanym:
„Glutation in sickness and in heath". Zmierzono glutation u czterech grup ludzi: 1) zdrowych
młodych ochotników (średnia wieku 24 lata); 2) zdrowych osób w podeszłym wieku, które
w ciągu ostatnich pięciu lat nie były hospitalizowane, nie przyjmowały leków i poważniej nie
chorowały; 3) starszych osób leczonych ambulatoryjnie z powodu różnorodnych chorób,
w tym: chorób serca, zapalenia stawów, cukrzycy i nadciśnienia; 4) hospitalizowanych
pacjentów w podeszłym wieku. Dokładne wyniki zostały przedstawione na rys. 27. Osoby
najsłabszego zdrowia (hospitalizowane osoby w podeszłym wieku) miały najniższy poziom
GSH, podczas gdy najwyższym poziomem glutationu charakteryzowała się najzdrowsza grupa,
czyli zdrowi młodzi ochotnicy. Podniesienie poziomu glutationu może nam pomóc utrzymać
dobre zdrowie podczas starzenia się organizmu.
«
0.6
|
0.5
1
0-4
O
O.)
Młodzi ochotnicy
I °'2
0.1
Ostatni rok
Ostatnie 5 lat
14 560
3165
Ostatnie 2 lata
6134
Ostatnie 10 lat
24 262
Tabela 28. Liczba artykułów na temat glutationu (według internetowej bazy Medline,
dane z sierpnia 1999)
Zachorowalność i śmiertelność
Nie ma znaczenia, jak długo żyjemy i ile uwagi poświęcamy trosce o zdrowie,
w końcu i tak musimy doświadczyć naszej śmiertelności. Związek między glutationem
i głównymi przyczynami zgonów jest bardzo silny, a lista prac go potwierdzających wciąż się
wydłuża. Jak niedwuznaczny jest związek GSH z głównymi przyczynami zgonów, możecie się
przekonać z tabeli 29.
Choroby serca, udary i nowotwory są głównymi przyczynami zgonów w Ameryce
Północnej. Naprawdę nieszczęśliwie się składa, że chociaż w dużym stopniu można zapobiegać
tym chorobom, to przewiduje się, że częstotliwość ich występowania jeszcze wzrośnie w
następnej dekadzie. Liczba samych przypadków zachorowań na nowotwory ma wzrosnąć o
30proc. Wiele z powszechnie występujących schorzeń jest do uniknięcia. Dotyczy to
cukrzycy, zapalenia oskrzeli, podwyższonego poziomu cholesterolu i chorób zakaźnych.
Tradycyjne zalecenia są skierowane na unikanie tych problemów. Mówi się nam, abyśmy
rzucili palenie, z umiarem pili alkohol, dobrze się odżywiali i regularnie ćwiczyli. Ostatnio
przekonaliśmy się także o zaletach unikania niepotrzebnego stresu, przestrzegania zasad
bezpiecznego seksu, przyjmowania witamin i innych suplementów diety. Wiemy, że
utrzymanie właściwego poziomu glutationu należy do czołówki na tej liście. Plasuje je tam
rosnąca liczba naukowych dowodów. Lekarze interniści stają się świadomi prozdrowotnego
potencjału tego niezwykłego peptydu i zaczynają tą wiedzą dzielić się ze swoimi pacjentami.
Świadomość lat życia straconych z powodu choroby przypomina, co może się zdarzyć,
jeśli będziemy ignorować własne zdrowie.
204
łłospitafazowane
taHzowane Ji
sobywp
r podeszłymi
wieku
tfeku
1
O.17J
(o.I
I
Osoby w
podeszłym
wieka leczone
ambulatoryjnie
Zdrowe osoby
podeszłym wieku
(o**)
Rys. 27. Poziom glutationu i ogólny stan zdrowia
Moja praca mnie zabija
To stwierdzenie jest prawdziwe nie tylko w przenośni, ale także w swoim dosłownym
znaczeniu. Badania opublikowane przez Kanadyjczyków M. Carpenter i K. Aronson
w czasopiśmie Occupational Environmental Medicine wykazały korelację między warunkami
pracy a prawdopodobieństwem wystąpienia określonej przyczyny zgonu. Na przykład, golarze,
fryzjerzy i manikiurzystki są siedem razy bardziej podatni na zgony spowodowane chorobami
zakaźnymi niż przeciętni pracownicy fizyczni. Przedsiębiorcy i memedżerowie mają
dziesięciokrotnie większe niż inni pracownicy umysłowi szanse na śmierć spowodowaną
niewydolnością nerek. Wyniki ankiety zostały przedstawione bardziej szczegółowo na rys. 28
i rys. 29. Pierwszą zasadą zachowania zdrowia jest zidentyfikowanie indywidualnych
i środowiskowych czynników ryzyka. Rysunki te mogą nam w tym częściowo pomóc. Jeśli
z powodów zawodowych masz do czynienia z toksynami lub potrzebujesz wzmocnić swój
układ odpornościowy, pomóc może glutation.
Stres
Społeczność medyczna szybko doszła do wniosku, że stres nie dotyczy tylko umysłu. Dotyczy
także ciała i można go zmierzyć. Wszyscy wiemy, jak stres wpływa na sen i na apetyt. Obecnie
istnieją poważne dowody wiążące stres z chorobami serca, problemami z pamięcią, otyłością i
zaburzonym funkcjonowaniem układu immunologicznego.
Ronald Glaser z Ohio State University zmierzył zdolność pacjentów w podeszłym
wieku do odpowiedzi na szczepienie przeciwko grypie. Celem tego szczepienia jest pobudzenie
wytwarzania produkcji przeciwciał tak, aby organizm był przygotowany do zwalczenia
potencjalnej infekcji. Osoby, które opiekowały się współmałżonkiem cierpiącym na demencję,
wykazywały znacznie słabszą odpowiedź na szczepionkę niż te, na których nie spoczywał tak
poważny obowiązek. Psycholog Sheldon Cohen wykazał, że osoby podlegające stresowi
spowodowanemu pracą lub stosunkami międzyludzkimi są bardziej podatne na złapanie
przeziębienia. Inni badacze stwierdzili, że ludzie, którzy przyznawali się do życia w warunkach
nasilonego stresu, byli bardziej podatni na atak serca. Jak już wcześniej powiedzieliśmy, nie
205
tylko konsekwencje stresu zwiększają zapotrzebowanie na glutation, ale sam stres także obniża
poziom GSH.
GŁÓWNE PRZYCZYNY ZACHOROWAŃ I ZGONÓW
Choroby serca i udary
Rozdział 9
Nowotwory
Rozdział 5
Choroby płuc
Rozdział 14
rozwinięcia oporności na antybiotyki. Pozostawia nas to bez skutecznej broni i czyni ich
eliminację bardzo trudnym, może nawet niemożliwym zadaniem. Przypadki infekcji
antybiotykoopornych należą do coraz częstszych. Całe oddziały szpitali zamykano z powodu
wystąpienia problemów, takich jak zespół ostrej niewydolności oddechowej (SARS - ang.
severe acute respiratory syndrome). Innym przykładem jest wybuch epidemii chorobotwórczej
E.coli w 1996 roku w Kolorado i Strep A w Teksasie w 1997 roku oraz ptasiej grypy szalejącej
w Japonii w 1998 roku. Pryszczyca i choroba wściekłych krów przywołują sceny z nocnych
koszmarów, które mogłyby zasilić wyobraźnię scenarzystów z Hollywood.
GŁÓWNE PRZYCZYNY CHORÓB PRZEWLEKŁYCH I HOSPITALIZACJI
(INNE NIŻ POWYŻEJ)
Cukrzyca
Rozdział 10
Zapalenie stawów
Rozdział 6
Demencja, choroby neurodegeneracyjne
Rozdziały 7, 8 i 20
AIDS
Rozdział 12
GŁÓWNE PRZYCZYNY NAGŁYCH PRZYPADKÓW HOSPITALIZACJI
(INNE NIZ POWYŻEJ)
Choroby zakaźne
Rozdziały 3, 11, 14
Urazy
Rozdział 19
Problemy ze strony układu pokarmowego
Rozdział 15
Tabela 29. Związek glutationu z chorobami
Plaga XXI wieku
„The Killer Germ" [„Zabójcze zarazki"] donosi Time Magazine (sierpień 1998). „War Against
the Microbes" [„Wojna z mikrobami'] zapowiada Business Week (kwiecień 1998). Media,
nawet telewizyjne programy dokumentalne, mają swój udział w robieniu sensacji z problemu.
Mamy do czynienia z nawrotem chorób zakaźnych, nieobserwowanych od dziesięcioleci,
a nawet stuleci.
Jeszcze niedawno wydawało nam się, że unicestwiliśmy choroby, takie jak polio,
szkarlatyna, cholera czy ospa. Ale te same technologie farmaceutyczne, które spowodowały
niemal całkowite wymarcie tych mikrobów, wydają się też być po części odpowiedzialne za
niebezpieczeństwo pojawienia się nowych, dużo odporniejszych. Nadużywanie narkotyków
zarówno w leczeniu ludzi, jak i zwierząt gospodarskich dało mikroorganizmom szansę
206
1000
400
600
800
Tysiące potencjalnych lat straconego życia
Rys. 28. Potencjalne lata utraty życia oparte na przewidywanej długości życia
(Źródło: Canadian Cancer Statistics 1999)
200
Nawet tradycyjnie trzeźwo oceniające sytuację środowisko medyczne przedstawia niepokojące
prognozy. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) przewiduje ponad miliard nowych
przypadków zachorowań na gruźlicę w następnym pokoleniu. W czasach prezydentury
Clintona David Satcher, U.S. Surgeon General, ostrzegał Kongres przed globalnym
rozprzestrzenianiem się chorób zakaźnych, odpowiedzialnych za ponad jedną trzecią zgonów
na świecie. W samych Stanach Zjednoczonych współczynnik śmiertelności spowodowanej
infekcjami wzrósł o 60proc. od lat 80-90., głównie z powodu ponad trzydziestu nowoodkrytych
chorób zakaźnych. Wirus Ebola, malaria, wirus zachodniego Nilu i gorączka denga wydają się
być nazwami chorób bardzo odległych i egzotycznych, ale występują one tylko na odległość
lutu samolotem z Nowego Jorku, Londynu czy Montrealu.
Dlaczego jedni ludzie są podatni na infekcje, a inni nie? Jak to się dzieje, że dwóch
ludzi z tym samym zarazkiem powraca do zdrowia z bardzo różną szybkością? Są to bardzo
207
skomplikowane pytania wymagające równie skomplikowanych odpowiedzi, ale zawsze
wszystko sprowadza się do stanu, w jakim znajduje się układ immunologiczny danej osoby.
Zamiast tracić czas i pieniądze na opracowywanie nowszych i skuteczniejszych antybiotyków
i leków przeciwwirusowych, powinniśmy zainwestować we wzmocnienie zdolności obronnych
układu immunologicznego.
a* imiert z powodu
Inspektorzy brygadziści
3,94
Choroby niedokrwienne
serca
Inżynierowie
3$*
rak prostaty
Pracownicy zakładów
pogrzebowych
6,00
łase nowotwory
mają tyle większe szanse...
Malarze*
3,70
nowotwór mózgu
Brygadziści w przemyśle
tekstylnym
8,79
Robotnicy fizyczni**
5,87
nowotwór wargi
Właściciele firm, menedżerowie
10,45
zapalenie aerek
Urzędnicy
9,28
grypa
Brygadziści
5,19
Golarze, fryzjerzy,
manikiurzystki
przewleka białaczka
szpikowa
731
choroby zakaźne
Pośrednicy handlowi
W»
nowotwory płuc
Pokojówki, pracownicy obsługi
7,79
nowotwory krtani
Stenografiści
6,91
Kelnerzy
1,74
nowotwory płuc
Mechanicy i serwisanci
2,97
Operatorzy telefoniczni
4,22
przewlekła białaczka
szpikowa
Pracownicy budowlani
5,66
nowotwory w ogóle
2
4
6
8
10
Mężczyźni
Rys. 30. Ryzyko zawodowe u pracowników umysłowych [według Aronson KJ, Howe GR,
Carpenter M, Fair ME Occupational Environmental Medicine (UK), 1999]
inne białaczki
2
4
6
8
10
*Oprocz pracowników budowlanych i konserwatorów
*
0
Kobiety
Mężczyźni
**Oprócz rolników, rybaków i drwali
Rys. 29. Ryzyko zawodowe u pracowników fizycznych [według Aronson KJ, Howe GR,
Carpenter M, Fair ME Occupational Environmental Medicine (UK), 1999]
Mutacje wirusowe i bakteryjne oraz możliwa oporność na leki są nieuchronne, o czym
przekonaliśmy się własnym kosztem. Rozwijanie ofensywnej broni przeciwko mikrobom bez
zwrócenia uwagi na system obronny jest chybioną strategią. Gdy wzmocnimy działanie układu
immunologicznego u ogółu populacji, mikrobom trudno będzie przetrwać. Nawet gdy już
ulegniemy infekcji, będziemy mogli skutecznie z nią walczyć. Podnoszenie poziomu glutationu
jest skuteczną metodą wzmacniania układu odpornościowego. Pracownicy służby zdrowia,
nauczyciele, sprzedawcy, pracownicy restauracji i inne osoby pracujące w miejscach
publicznych, ludzie, którzy przebywają w zatłoczonych miejscach, takich jak kina, teatry,
kluby sportowe czy lotniska, oraz ci którzy z jakichkolwiek przyczyn są szczególnie podatni,
mogą zwiększać swoją odporność, podnosząc poziom glutationu.
208
mają tyle więkaze «zame~.
Ludzie pracujący jako
0
na śmierć z powodu
LHdzie pracujący jako
Medycyna komplementarna lub medycyna alternatywna
Medycyna alternatywna nie jest alternatywą dla medycyny. Tradycyjna medycyna nie dość
dogłębnie zajmuje się problemami dobrostanu, równowagi, odżywienia czy zdrowia
duchowego. Ciągle mamy zaległości w połączeniu tych dwóch dziedzin. W rzeczywistości, po
latach bezowocnego konfliktu te dwa podejścia zostały połączone w tzw. medycynę
komplementarną lub medycynę integracyjną. Zamiast wybierać między medycyną tradycyjną
a alternatywną, uczymy się stosować je razem.
Jednakże przyczyny konfliktu nie są wyimaginowane i połączenie medycyny
alternatywnej i konwencjonalnej w jeden wspólny system wymaga kompromisów.
Alternatywne metody terapii nie zyskają poważania i akceptacji, jeśli nie zostaną
zweryfikowane naukowo. Lekarze medycyny tradycyjnej muszą przewartościować znaczenie
współistnienia umysłu i ciała, a przede wszystkim zrozumieć, jakie znaczenie w procesie
zdrowienia ma relacja lekarz - pacjent.
Jak to często bywa w przypadku naszego społeczeństwa, takie zmiany tworzą nowy
rynek. Ogólnokrajowy sondaż telefoniczny przeprowadzony w Kanadzie dowiódł, że od 1992
do 1997 roku nastąpił 81proc. wzrost zainteresowania stosowaniem medycyny alternatywnej.
Połowa z tych osób zarabiała ponad 60 tysięcy dolarów rocznie. Tradycyjnych lekarzy
zdumiało, że to właśnie ta grupa społeczna korzysta z usług medycyny alternatywnej.
Najwięcej użytkowników medycyny alternatywnej rekrutuje się spośród dobrze zarabiających,
wykształconych mieszkańców dużych miast. Popyt na alternatywne metody terapii
spowodował rozwój gabinetów oferujących zabiegi medycyny komplementarnej. Jedna
z amerykańskich prognoz przewiduje 124proc. wzrostu ich liczebności między rokiem 1994
a 2010. Do roku 1997 ponad trzydzieści szkół medycznych w USA do swojego programu
dydaktycznego włączyło zajęcia z medycyny alternatywnej, a liczba ta stale się powiększa.
Amerykańskie polisy ubezpieczeniowe zaczynają pokrywać wydatki na zabiegi medycyny
alternatywnej. Drobni producenci witamin, suplementów diety i produktów ziołowych
zaczynają być wykupywanie przez duże koncerny farmaceutyczne o znanych markach. Na
209
przełomie tysiącleci rynek suplementów diety, „składników farmakoodżywczych" lub
„nutriceutyków" przynosił zyski rzędu 2,5 miliarda dolarów rocznie i nadal się rozwija. Nie
jest to tylko przepływ pieniędzy, ale także nowych pomysłów i odkryć naukowych, które mogą
zmienić długość i jakość naszego życia.
Wniosek
Lekarze, podobnie jak pacjenci, muszą być otwarci, ale także i ostrożni w stosunku do
wszelkich dostępnych metod diagnostycznych i terapeutycznych, zarówno konwencjonalnych
jak i komplementarnych. Takie podejście przyjęliśmy w tej książce. Przyjrzeliśmy się zarówno
konwencjonalnym, jak i komplementarnym sposobom podnoszenia poziomu glutationu.
Wszystkie informacje są oparte na badaniach naukowych i zachęcamy Czytelnika do
skorzystania z piśmiennictwa zamieszczonego na końcu każdego rozdziału. Obszerność,
różnorodność i rzetelność tych badań jest uderzająca i plasuje glutation na czele naturalnych
czynników służących utrzymaniu dobrego zdrowia.
Czy chcesz po prostu zwalczyć aktualnie istniejącą chorobę, czy uniknąć przyszłych
kłopotów ze zdrowiem, podniesienie poziomu glutationu może być użyteczne w przypadku
wielu banalnych i poważniejszych problemów zdrowotnych współczesnego człowieka.
Znaczenie GSH jako najważniejszego antyoksydantu w organizmie, jego zdolność do usuwania
toksyn, zanieczyszczeń i kancerogenów oraz decydująca rola w funkcjonowaniu układu
odpornościowego czynią ten związek podstawowym celem prewencji chorób i skutków
procesu starzenia.
PIŚMIENNICTWO
ANGELL M„ KASSIRER J.P. Alternatwe medianę —
the risk of untested and unregulated remedies. New
England J. Med. 17 339: 839-841, 1992
ARONSON K.J., HOWE G.R., CARPENTER M, FAIR
ME. Suryeillanee of polential associations between
occupations and causes of death in Canada, 1965-91.
Occup. Erwiron. Med. 56: 265-269, 1999
ASTIN J.A. Why patients use allernative medieine:
results ofa nalional study. JAMA 279: 1548-1553, 1998
BARANOV V.S„ IVASCHENKO T, BAKAY B., et al.
Proportion of the GSTMi o/o genotype in some Slavic
populations and its correlation with cystic fibrosis and
some multifaclorial diseases. Humań Genetics 97: 516520, 1996
GLASER R„ KIECOLT-GLASSR J.K., MALARKEY WB, et
al. The influence of psychoiogical stress on the immune
response to vaccines. Ann. N. Y. Acad. Sci. 840: 649-655,
1998
GLASER R., RABIN B., CHSSNEY M„ et al. Stress-induced
immune modulation: implications for infectious diseases?
JAMA 281: 2268-2270, 1999
KHACHATOURIANS G.G. Agricultural use of antibiotics
and the eyolution and transfer of antibiotic-resistant bacteria.
CM AJ 159: 1129-1136, 1998
BARNETT P.A., SPENCE JD, MANUCK SB, et al.
Psychoiogical stress and the progression of carotid
artery disease. J. Hypertens. 15: 49-55, 1997
KIECOLT-GLASER
J.K.,
GLASER
R.
Psychoneuroimmunology and immunotoxicology: implications
for carcinogenesis. Psychosom. 61: 271-272, 1999
BERMAN B.M., SINGH B.K., LAO L„ et al.
Physicians' attitudes loward complementary or
alternative medieine: A regional survey. J. Am. Board
Fam. Pract. 8: 361-365, 1995
KOLESNICHENKO L.S., KULINSKII V.L, IAS'KO M.V., et
al. The effect of emotional-painful stress, hypoxia, and
adaplation to it on the actwity of enzymes for metabolizing
glutathione and concentration of glutathione in rat organs.
Vopr. Med. Khim. 40:10-12, 1994
BLUMBERG D.L., GRANT W.D., HENDRICKS S.R.,
et al. The physician and unconventional medieine.
Altem. Therapies 1: 31-35, 1995
CACIOPPO JT, BERNTSON G.G., MALARKEY W.B.,
et al, Autonomie, neuroendocrine. and immune responses
to psychoiogical stress: the reac1ivity hypothesis. Ann.
N. Y. Acad. Sci. 840: 664-673, 1998
COHEN S„ FRANK E„ DOYLE W.J., et al. Types of
stressors that inerease susceptibility to the common cold
in healthy adults. Health Psychol. 17: 214-223
COOPER R.A., STOFLET S.J. Trends in the education
and practice of alternatwe medieine clinicians. Health
Aff. 15: 226-238, 1996
COTTRELL K. Herbat products begin to attract the
attention of brand-name drug companies. Can. Med.
Assoc. J. 155: 216-219,1996
CTWANGUS REID GROUP. Use of alternatwe
medicines and practices. Angus Reid Group (Winnipeg),
1997
DROGĘ W„ HACK V„ BREITKREUTZ R., et al. Role
of cysteine and glutathione in signal transduction,
immunopathology and cachexin. Biofactors 8: 97-102,
1998
EISENBERG D.M., KESSLER R.C., FOSTER C, et al.
Uneonventional medieine in the United States:
Prevalence, cost, and patterns of use. New England J.
Med. 328:246-252,1994
ERNST E., RESCH K.L., WHITE A.R. Complementary
medieine: What physicians think of it: a meta-analysis.
Arch. Inter, Med, 155: 2405-2408, 1995
EVERSON SA, LYNCH JW, CHESNEY MA, et al.
lnteraction of workplace demands and cardiovascular
reactivity in progression of carotid atherosclerosis:
population based study. BMJ 314: 553-558, 1997
210
GLASER R. KIECOLT-GLASER J.K. Stress associated
immune modulation: relevance to viral ipjections and chronić
fatigue syndrome. Am. J. Med. 105: 35S-42S, 1998
KOLESNICHENKO L.S., MANTOROVA N.S., SHAPIRO
L.A., et al. Effect of emotional stress on the activity of enzymes
of glutathione metabolism. Vopr. Med. Khim. 33: 85-88, 1987
KRAL B.G., BECKER L.C., BLUMENTNAL R.S., et al.
Exaggerated reactivity to mentol stress is associated with
exercise-induced myocardial ischemia in an asymptomatic
high-riskpopulation. Circulation 96: 4246-4253, 1997
LYNCH J.W., EVERSON S.A., KAPŁAN GA, et al. Does Iow
socioeconomic status potentiate the effects of heightened
cardiovascular responses to stress on the progression of
carotid atherosclerosis? Am. J. Public Health 8: 389-394
MARWICK C. Growing use of medicinal botanicals forces
assessment by drug regulators. JAMA 273: 607-609, 1995
MCEWEN B.S., SAPOLSKY R.M. Stress and cognitme
function. Curr. Opin. Neurobiol. 5: 205-216, 1995
MCINTOSH L.J., HONG K.E., SAPOLSKY R.M.
Glucocorticoids may alter antioxidant enzyme capacity in the
brain: baseline studies. Brain Res. 791: 209-214, 1998
MCINTOSH LJ, SAPOLSKY RM. Glucocorticoids may
enhance
oxygen
radical-mediated
neurotoxicity.
Neurotowcology 17: 873-882, 1996
NATIONAL INSTITUTE OF HEALTH. Alternatwe medieine
- Expanding medical horizons: A report to the NIH on
alternatiye medical systems and practices in the United States.
NIH publication 94-066. Washington DC. Government
Printing Office, 1994
NUTTAL S.L., MARTIN U„ SINCLAIR A.J., KENDALL
M.J. Glutathione: in sickness and in health. Lancet 35: 645646, 1998
OPARIL S„ OBERMAN A. Nontraditional cardiorascular
riskfactors. Am. J. Med. Sci.
317: 193-207, 1999
211
PEEKE P.M., CHROUSOS G.P. Hypercortisotism and
obesity. Ann. N. Y. Acad. Sci. 771: 665-676, 1995
RÓŻAŃSKI A., BLUMENTHAL JA, KAPŁAN J.
Impact of psychological factors on the pathogenesis of
cardiovascular disease and implications for therapy.
Circulation 99: 2192-2217, 1999
SAPOLSKY R.M. Why stress is bad for your brain.
Science 273: 749-750, 1996
SAPOLSKY R.M. Stress, Glucocorticoids, and Damage
to the Nervous System: The Current State of Confusion.
Stress 1:1-19, 1996
212
SHARPLEY C.F. Psychosocial stress-induced heart ratę
reactwity and atherogenesis: cause or correlation? J. Behav.
Med. 21:411-432, 1998
SŁOWNICZEK
SPENCE J.D. Neurocardiology. Stress and atherosclerosis.
Baillieres Clin. Neurol. 6: 275-282, 1997
TOLEIKIS P.M., GODIN D.V. Alteration of anlioxidant status
in diabetic rat by chronić exposure to psychological stressors.
Pharmacol. Biochem. Behav. 52: 355-366, 1995
WU H, WANG J, CACIOPPO
associated with spousal care
Alzheimer's dementia is associated
lymphocyte GH mRNA. i. Gerontol.
212-215, 1999
JT, et al. Chronić stress
giying of patients with
with down-regulation ofBA. Biol. Sci. Med. Sci. 54:
A
Absorbować - pobierać składniki
pokarmowe z układu pokarmowego do
krwi
Acetylocholina (ACh) - typ
neuroprzekaźnika obecnego w mózgu i
zakończeniach nerwowych w mięśniach
Aflatoksyna - kancerogenna substancja
znajdowana w grzybach oraz
produktach suszonych (orzechach,
ziarnach zbóż)
Agony GNRH - agony hormonu
uwalniającego gonadotropinę;
syntetyczne hormony naśladujące te,
które są uwalniane przez podwzgórze,
część mózgu
Agony hormonu uwalniającego hormon
luteinizujący - środki farmaceutyczne
stosowane w terapii nowotworu prostaty
i innych chorób o podłożu
hormonalnym
Agregacja płytek krwi - aglutynacja lub
krzepnięcie krwi prowadzące do
zatkania naczyń krwionośnych
AIDS (ang. acquired immune deficiency
syndrome - zespół nabytego niedoboru
odporności) - niedobór aktywności
układu immunologicznego
spowodowany przez wirus HIV (ang.
human immunodeficiency virus - ludzki
wirus niedoboru odporności)
Akrylaminy - grupa lotnych substancji
chemicznych obecnych w dymie
papierosowym i innych źródłach toksyn
Aktywność biologiczna - zdolność do
wywoływania określonego efektu
metabolicznego przez składnik
pokarmowy lub inny związek
chemiczny
Aktywność kataboliczna - aktywność
metaboliczna, której efektem jest rozpad
skomplikowanych białek na prostsze
związki chemiczne
Albumina - główne białko surowicy
krwi
Aldosteron - hormon, który odpowiada za
utrzymanie właściwej objętości i ciśnienia
krwi
Alergeny - substancje, które wywołują
reakcje alergiczne
Alergia - nieprawidłowa odpowiedź układu
immunologicznego na substancję inną niż
właściwy patogen
Alkoholowa marskość wątroby - choroba
wątroby spowodowana uszkodzeniem
komórek będącym następstwem
nadużywania alkoholu, prowadzi do
bliznowacenia i upośledzenia funkcji
wątroby
Amenorrhea - zatrzymanie
miesiączkowania
Aminokwasy - organiczne związki
chemiczne, z których są zbudowane białka
Anaboliczny - dotyczący aktywności
metabolicznej prowadzącej do syntezy
złożonych związków metabolicznych z
prostych substratów („cegiełek")
Anagen - faza aktywnego wzrostu włosa
Androgen - męski hormon płciowy,
odpowiedzialny za rozwój drugorzędowych
męskich cech płciowych, takich jak zarost
na twarzy, obniżony tembr głosu i
muskularna budowa ciała
Andrologia - nauka o hormonach męskich
Anemia - niedobór hemoglobiny
(czerwonych krwinek)
Antyandrogeny - leki, które hamują
wytwarzanie lub/i wydzielanie lub/i
przekazywanie sygnału przez androgeny,
wykorzystywane w terapii raka prostaty
Antybiotyki - leki wykorzystywane do
niszczenia bakterii
Antygen - substancja rozpoznawana przez
organizm jako obca, wywołuje reakcję
immunologiczną
Antv koagulanty - leki używane w celu
zapobieżenia krzepnięciu krwi lub
spowolnienia tego procesu
Antykonwulsanty (leki przeciwdrgawkowe)
- leki stosowane w celu zapobiegania
drgawkom
213
Antyoksydant (przeciwutleniacz) substancja, która neutralizuje szkodliwe
wolne rodniki i zapobiega utlenianiu;
niektóre są wytwarzane przez sam
organizm, inne - dostarczane wraz z
pożywieniem
Aorta - główna tętnica, przez którą
natlenowana krew wypływa z serca
Aplikacja donosów a - metoda
podawania leków przez nos
ApoE - apolipoproteina E; białko krwi,
którego poziom zmienia się w chorobie
Alzheimera
Apoptoza - śmierć komórkowa
ARDS (ang. adult respiratory distress
syndrome - zespół niewydolności
oddechowej dorosłych) - ostra,
zagrażająca życiu niewydolność
oddechowa następująca w wyniku
uszkodzenia płuc
Astma - nawracające napady bezdechu
o różnym stopniu zagrożenia dla życia,
spowodowane skurczem oskrzelików
Atak paniki - okres ostrego niepokoju,
czasem koncentrujący się na lęku przed
śmiercią lub poczuciu utraty sensu życia
Aterogeneza - proces tworzenia blaszki
miażdżycowej
Ateroskleroza - inaczej: arterioskleroza,
miażdżyca
Atopowe zapalenie skóry - typ egzemy
zazwyczaj o podłożu alergicznym lub
nadwrażliwościowym
Autopsja - badanie mające na celu
ustalenie przyczyny zgonu na podstawie
sekcji zwłok
Azot mocznikowy we krwi (BUN - ang.
blood urea nitrogen - mocznik jest
produktem rozpadu białek; gdy jego
stężenie jest wysokie, świadczy to o
zaburzeniu pracy nerek
B
Badania naukowe - badania oparte na
naukowych zasadach i obiektywności,
poddawane procesowi peer review
Bakteremia - infekcja bakteryjna krwi
Bakteryjne zapalenie płuc - zapalenie
płuc spowodowane przez infekcję
bakteryjną; w odróżnieniu od zapalenia
płuc spowodowanego przez wirusy
214
Bezobjawowy - nie ujawniający żadnych
objawów
Białe krwinki - leukocyty (neutrofile,
limfocyty i monocyty); komórki, które
pomagają chronić organizm przed
chorobami i infekcjami; główne składniki
układu immunologicznego
Białko - główny składnik organizmu;
wielka molekuła złożona z setek lub tysięcy
aminokwasów
Biegunka - zwiększona częstotliwość ruchów
jelit; symptom choroby
Biodostępność (dostępność biologiczna) ilość danej substancji dostępna do
wykorzystania w procesach metabolicznych
organizmu
Blaszka (płytka) miażdżycowa skomplikowany złóg lipidów, płytek krwi,
wapnia i bliznowaciejącej tkanki
Błona komórkowa - cienka warstwa
białkowo-lipidowa otaczająca komórkę
Błona komórkowa - podwójna warstwa
materiału lipidowego i białek stanowiąca
zewnętrzną barierę każdej pojedynczej
komórki
Błona otrzewnowa - wewnętrzna wyściółka
jamy brzusznej
BUN (ang. blood urea nitrogen) stężenie
azotu mocznikowego we krwi
c
Ceroidolipofuscynoza (choroba Battena) schorzenie neurodegeneracyjne
Chelatacja - wiązanie obecnych w
organizmie toksyn przez związki
organiczne, pozwalające na ich wydalenie, a
w konsekwencji zmniejszające ich
toksyczność
Chelatory - związki organiczne, które
przyciągają i wiążą jony metali
Chemioterapeutyki - leki o działaniu
toksycznym stosowane do niszczenia
komórek nowotworów złośliwych
Chemioterapia - niszczenie komórek przez
leki skierowane przeciwko komórkom
nowotworowym
Chemioterapia cytarabiną - terapia lekowa,
która zabija lub uszkadza komórki, szczególnie
te, które -jak komórki nowotworowe znajdują się w fazie intensywnych podziałów;
wykorzystywana przede wszystkim w leczeniu
białaczek u dorosłych
Chemotoksyny - leki stosowane w
chemioterapii
Cholera - ostre zakażenie bakteryjne
jelita cienkiego prowadzące do biegunki
i odwodnienia
Cholestaza - zaburzony odpływ żółci z
wątroby
Cholesterol - ważny lipidowy składnik
komórek, prekursor hormonów i
transporter kwasów tłuszczowych do
różnych tkanek organizmu; HDL (dobry
cholesterol) chroni przed miażdżycą,
LDL („zły" cholesterol) sprzyja jej
rozwojowi
Cholesterol HDL - lipoproteina o
wysokiej gęstości; składnik krwi, który
przenosi cholesterol, ale chroni przed
miażdżycą; znany także jako „dobry"
cholesterol
Cholesterol krążeniowy - poziom
cholesterolu we krwi
Cholesterol LDL - lipoproteina o
niskiej gęstości, „zły" cholesterol
związany ze wzrostem ryzyka
miażdżycy
Choroba Alzheimera - choroba
degeneracyjna pewnych obszarów
mózgu
Choroba autoimmunologiczna schorzenie spowodowane niewłaściwą
odpowiedzią układu immunologicznego
względem zdrowych komórek własnego
organizmu
Choroba Crohna -chroniczne zapalenie
przewodu pokarmowego, podobne do
wrzodziejącego zapalenia jelit, ale dużo od
niego poważniejsze
Choroba Cushinga - nienormalnie
wysoki poziom hormonów
kortykosteroidowych we krwi
Choroba degeneracyjna - fizyczne lub/i
chemiczne zmiany w komórkach,
tkankach lub organach prowadzące do
postępującego zaburzenia zarówno ich
struktury jak i funkcji
Choroba Gehriga (stwardnienie
zanikowe boczne, ALS) - rzadka,
śmiertelna, postępująca choroba
neurodegeneracyjna, która zazwyczaj
ujawnia się w średnim wieku;
charakteryzuje się postępującym
osłabieniem mięśni
Choroba Hodgkina - chłoniak. nowotwór
węzłów chłonnych
Choroba Huntingtona (pląsawica
Huntingtona) - dziedziczna choroba
neurodegeneracyjna o postępującym
charakterze; zaburzenie ruchowe prowadzące
do postępującej utraty funkcji fizycznych i
intelektualnych organizmu
Choroba neurodegeneracyjna - jakakolwiek
postępująca choroba układu nerwowego
spowodowana przez fizyczne lub/i
chemiczne zmiany w mózgu i jego
równowadze chemicznej
Choroba nieinfekcyjna (niezakaźna) jakakolwiek choroba inna niż powodowana
przez specyficzny mikroorganizm
Choroba Parkinsona - drżączka poraźna;
schorzenie neurologiczne charakteryzujące
się drżeniem mięśni, sztywnością i
słabością, prowadzącymi do spowolnienia
ruchów i powłóczącego chodu
Choroba przyzębia - j e d n o z kilku schorzeń
przyzębia
Choroba wieńcowa - schorzenie tętnic
dostarczających krew do mięśnia sercowego,
powodujące niedobór tlenu, ból i uszkodzenie
tkanki
Choroba zakaźna - choroba przenoszona
między organizmami, powodowana przez
specyficzny mikroorganizm
Choroba zapalna jelit - chroniczne
zapalenie jelit, w tym wrzodziejące
zapalenie okrężnicy i choroba Crohna
Choroba zwyrodnieniowa stawów degeneracja stawów spowodowana rozpadem
chrząstki lub/i powstawaniem osteofitów,
objawiająca się bólem, sztywnością i w końcu
dysfunkcją stawów
Choroby kolagenowo-naczyniowe - choroby
autoimmunologiczne tkanki łącznej
Chroniczna zmiana zapalna - długotrwałe
schorzenia charakteryzujące się
występowaniem stanu zapalnego, takie jak
reumatoidalne zapalenie stawów
Chroniczne zapalenie żołądka - schorzenie
żołądka charakteryzujące się mniejszą
liczbą objawów i dłuższym okresem
występowania niż zwykłe zapalenie
żołądka, ale znacznie częściej prowadzące
do anemii, wrzodów czy nowotworu
żołądka
Chroniczny - przewlekły, o zmniejszonym
prawdopodobieństwie wyleczenia
215
Chrząstka - typ tkanki łącznej
zbudowanej z kolagenu, niekostny
element szkieletu, szczególnie stawów
COPD - przewlekła obturacyjna choroba
płuc; schorzenie płuc, w którym drogi
oddechowe zostają zablokowane lub
zwężone, takie jak rozedma płuc, astma
czy chroniczne zapalenie oskrzeli
Cukrzyca - zaburzenie wydzielenia lub
działania insuliny, które ogranicza
zdolność organizmu do
metabolizowania cukru
Cyklofosfoamid - chemioterapeutyk
stosowany w terapii nowotworów i
licznych chorobach nerek
Cysteina - aminokwas siarkowy,
najważniejszy spośród trzech składników
GSH
Cystoskopia - wprowadzenie endoskopu
przez cewkę moczową do pęcherza, celem
zbadania jego wnętrza
Cytotoksyczne limfocyty T - limfocyty
(komórki immunologiczne), które
atakują obce organizmy i próbują je
zniszczyć
Czerniak - typ nowotworu skóry
Czuciowo-neuronalna utrata słuchu problem dotyczący ucha wewnętrznego
lub nerwu słuchowego
Czynnik biochemiczny - związek
chemiczny produkowany w organizmie
lub na niego oddziałujący
Czynnik indukujący stres oksydacyjny
- substancja, która przyczynia się do
utlenienia tkanek i powoduje schorzenia
organizmu
Czynnik ryzyka - historyczna lub
mierzalna przyczyna zainicjowania i
rozwoju procesu chorobowego
Ćwiczenia „kardio" - systematyczne
podnoszenie częstotliwości uderzeń
serca w wyniku aktywności fizycznej
Ćwiczenia w obciążeniu - ćwiczenia,
które mają na celu stymulowanie kości do
wzrostu poprzez ucisk (obciążenie osiowe
działające na kość)
D
Defekt metaboliczny - schorzenie
spowodowane zaburzeniem
wewnętrznych przemian chemicznych
organizmu
216
Demencja - ogólne pogorszenie funkcji
umysłowych
Denaturacja - zmiana natury fizycznej bądź
własności chemicznych danej substancji
Depresja - poczucie smutku i braku nadziei,
pesymizm, utrata zainteresowania życie i
obniżony poziom dobrego samopoczucia
Dermatologia - nauka o skórze i chorobach
skóry
Dermatomytosis - rzadkie, czasami
śmiertelne, zapalenie mięśni i skóry
Detoksykant-jakakolwiek substancja,
która neutralizuje toksyny, zanieczyszczenia
i kancerogeny
Dializa nerek - technika, która naśladuje
funkcje nerek poprzez usuwanie substancji
zbędnych z krwi
Dializa otrzewnowa - oczyszczanie krwi
przez błonę otrzewnową, niewymagające
przetaczania krwi poza organizm
Diester GSH - podwójnie zestryfikowany
glutation
Dietetyk - specjalista od żywienia
Diuretyk - substancja, która zwiększa ilość
wydalanego moczu i powoduje utratę wody i
soli przez organizm, używana do usuwania
objawów obrzęków spowodowanych
niewydolnością serca, wątroby lub nerek
DNA - kwas dezoksyrybonukleinowy;
materiał genetyczny zawarty w chromosomach
Dobroczynny - mający na celu większe
dobro ludzkości
Dopomina - naurotransmiter obecny w mózgu
Drżączka poraźna - choroba Parkinsona;
schorzenie neurologiczne charakteryzujące
się drżeniem mięśni, sztywnością i
słabością, prowadzącymi do spowolnienia
ruchów i powłóczącego chodu
Dusznica bolesna (angina pectoris) duszący lub ściskający ból w obrębie klatki
piersiowej spowodowany niedotlenieniem
mięśnia sercowego
Dysfunkcja - niewłaściwe funkcjonowanie
lub całkowita niemożność funkcjonowania
Dyskinezja - niekontrolowane krzywienie
ust oraz wykręcanie rąk i nóg, efekt
uboczny leków antypsychotycznych,
prawdopodobnie wynik uszkodzenia
neuronów
Dysmutaza ponadtlenkowa (SOD) naturalnie występujący antyoksydant
E
E. coli - bakteria zasiedlająca jelita w
warunkach fizjologicznych
Egzema - stan zapalny skóry
Egzogenne antyoksydanty - zmiatacze
wolnych rodników dostarczane z
pożywieniem, takie jak witaminy C i E
Embrioty ksyczność - toksyczność
względem zarodków
Endogenne antyoksydanty antyoksydanty produkowane wewnątrz
organizmu
Endometrioza - przemieszczenie i
rozrost tkanki wyściełającej macicę w
jamie brzusznej i innych rejonach ciała
Endorfiny - naturalne środki
przeciwbólowe organizmu
Endotelialny - dotyczący endotelium
Endotelium - cienka tkanka
wyściełająca naczynia krwionośne i
limfatyczne, serce i inne jamy ciała
Endotoksyny - toksyny wytwarzane
przez pewne bakterie, uwalniane po
śmierci bakterii
Enzym - białko, które katalizuje
specyficzną reakcję chemiczną w
organizmie
Epidemia - zewnętrzna warstwa skóry
Erytropoetyna - lek (erytropoetyna
bywa stosowana jako lek, także jako
nielegalny środek dopingujący dla
sportowców, ale przede wszystkim jest
produkowana w naszych własnych
nerkach! -przyp. tłum.) podawany w
celu stymulacji wytwarzania nowych
czerwonych krwinek; krwinki te mają
wyższy poziom GSH i są odporniejsze
na peroksydację lipidów i uszkodzenia
błon komórkowych
Estrogen - najważniejszy hormon
żeński
F
Fagocyt - duża biała krwinka układu
immunologicznego, która wchłania i
trawi mikroby, toksyczne cząstki i
resztki komórek
Farmaceuta - wytwórca lub/i dystrybutor
produktów farmaceutycznych
Fibroblasty - komórki tkanki łącznej
Fizjologia - nauka o fizycznych i
chemicznych procesach zachodzących w
komórkach, tkankach, narządach i układach
organizmu; podstawa medycyny
Flawonoidy - grupa różnorodnych
związków roślinnych; niektóre z nich są
silnymi przeciwutleniaczami
Formowanie złogów neuronalnych tworzenie białkowych złogów w tkance
mózgowej i rdzeniu kręgowym
G
GABA - kwas gamma-aminomasłowy;
neuroprzekaźnik
Gamma-globulina - białko osocza, zawiera
przeciwciała, które mogą zostać wyizolowane
od osoby z nabytą odpornością na określoną
infekcję i użyte celem uzyskania okresowej
odporności na żółtaczkę zakaźną, świnkę,
polio, tężec, żółtą febrę lub ospę
Gangrena - śmierć komórek spowodowana
niedotlenieniem wynikającym z
uszkodzenia naczyń krwionośnych lub
infekcji
Genotyp - profil genetyczny
Glicyna - aminokwas i neuroprzekaźnik
Glukokortykoidy - hormony produkowane
przez zewnętrzną część nadnerczy; biorą
udział w metabolizmie węglowodanów i
innych procesach
Glutamina - aminokwas białkowy
występujący u roślin i zwierząt
Glutation - GSH, pełniący wiele funkcji
tripeptyd zbudowany z glutaminy, cysteiny i
glicyny
Gnuśny styl życia - styl życia o małej
aktywności fizycznej
Gonadotropina - hormon, który stymuluje
aktywność gonad (gruczołów płciowych)
Gorączka denga - ostra choroba tropikalna
przenoszona przez pewien gatunek komara
Gorączkowy - dotyczący gorączki
Granulocyt - typ białej krwinki
Gruczoł łojowy - gruczoł zlokalizowany
przy mieszku włosowym odpowiedzialny za
wytwarzanie łoju
Gruczołowy - dotyczący gruczołów, grupy
wyspecjalizowanych komórek, które
produkują i uwalniają hormony lub enzymy
217
Gruczoły ślinowe (ślinianki) - gruczoły
w jamie ustnej odpowiedzialne za
produkcję śliny; część przewodu
pokarmowego
Gruczoły wydzielania wewnętrznego gruczoły, które wydzielają hormony
bezpośrednio do krwiobiegu
Grupa placebo - grupa (zwierząt
laboratoryjnych, pacjentów itp.)
kontrolna, która zamiast czynnika
terapeutycznego otrzymuje substancję
obojętną (placebo)
GSH - glutation; pełniący wiele funkcji
tripeptyd zbudowany z glutaminy,
cysteiny i glicyny
Guz - skupienie komórek wynikające z
ich nienormalnego wzrostu, które może
być przednowotworowe, nowotworowe
lub łagodne
H
Helicobacter pylori - bakterie typowo
występujące w żołądkach większości
kręgowców
Helperowe (pomocnicze) limfocyty T4 klasa limfocytów T, które zmieniają
odpowiedź immunologiczną i stymulują
wzrost i różnicowanie odpowiednich
komórek układu odpornościowego
Hematokryt - miara określająca
relatywny poziom krwinek i osocza
Hemodializa - procedura, podczas
której krew jest usuwana z ciała,
oczyszczana przez mechaniczne
urządzenie filtrujące, równoważona
chemicznie i ponownie przetaczana do
organizmu
Hemoglobina - skomplikowane białko
wewnątrz czerwonych krwinek,
odpowiedzialne za przenoszenie tlenu
do innych komórek
Heparyna - antykoagulant stosowany
celem zapobiegania krzepnięciu krwi
Hepatolog - lekarz - specjalista od
chorób wątroby
Hepatotoksyczny - działający
toksycznie na wątrobę
Hiper- - przedrostek oznaczający „zbyt
duży, nadmierny"
218
Hipercysteinemia - zbyt wysoki poziom
cysteiny; zjawisko toksyczne dla organizmu
Hiperglikemia - zbyt wysoki poziom cukru
we krwi
Hiperkalcemia - zbyt wysoki poziom wapnia
Hiperlipidemia - zbyt wysoki poziom
tłuszczów we krwi
Hiperplazja - przerost komórek
Hipertrofia - przerost
Hipo- - przedrostek oznaczający „nie dość
duży, niedostateczny"
Hipoalbuminemia - stan niedoboru albuminy
Hipoglikemia - niski poziom cukru we krwi
Hipokamp - część mózgu odpowiedzialna
za pamięć krótkoterminową
Hipoksemia - niedostateczne wysycenie krwi
tlenem
Hipoksja - niedotlenienie, niedostateczne
zaopatrzenie tkanek w tlen
Histerektomia - chirurgiczne usunięcie
macicy, czasem także jajników i jajowodów
Histydyna -jeden z aminokwasów
Homocysteina - peptyd, który sprzyja
rozwojowi miażdżycy lub jest stwierdzany w
związku z miażdżycą; potencjalny czynnik
ryzyka utraty elastyczności ścian naczyń
krwionośnych
Homocysteinuria - dysfunkcja enzymatyczna,
która prowadzi m.in. do nieprawidłowości w
rozwoju kości
Hormon - związek chemiczny uwalniany do
krwiobiegu przez gruczoły wydzielania
wewnętrznego, który w specyficzny sposób
działa na odległe tkanki i inne hormony
Hormonalna terapia zastępcza - zastąpienie
brakującego lub wydzielanego w
niedostatecznej ilości hormonu syntetycznym;
powszechny synonim hormonalnej terapii
pomenopauzalnej
Hormony kortykosterydowe - hormony
kontrolujące wykorzystanie składników
pokarmowych oraz wydzielanie soli i wody z
moczem; pełnią także inne ważne funkcje
endokrynologiczne
Hormony nadnerczowe - kortykosterydy i
aldosteron wydzielane przez nadnercza
I
Idiopatyczny - o nieznanej przyczynie
Immunoglobulina - przeciwciało, białko
obecne we krwi i płynie tkankowym
Immunosupresja - osłabienie odpowiedzi
immunologicznej spowodowane przez
chorobę lub terapię farmakologiczną;
czasami celowo wywoływane, np.
celem zapobieżenia odrzuceniu
przeszczepu
Implanty z tkanki płodowej wszczepienie pacjentom tkanki z
ludzkich płodów
Impotencja - niezdolność do
osiągnięcia lub utrzymania wzwodu
Impuls nerwowy - wiadomość
przekazywana nerwami między
mózgiem a różnymi częściami
Inertny - nieaktywny, niezdolny do
wywołania odpowiedzi metabolicznej
Infekcja - wniknięcie do organizmu i
namnażanie się kolonii bakterii,
wirusów, grzybów lub innych
mikroorganizmów chorobotwórczych,
zazwyczaj wywołujące odpowiedź
immunologiczną
Infekcje oportunistyczne - infekcje
powodowane przez organizmy, które w
warunkach fizjologicznych
chorobotwórcze nie są; występują
szczególnie u pacjentów z AIDS,
pacjentów poddawanych chemioterapii i
innych cierpiących z powodu osłabienia
odpowiedzi immunologicznej
Insomnia - bezsenność
Insulina - produkowany przez trzustkę
hormon zaangażowany w metabolizm
glukozy
Integralność - skłonność układu lub
organu do utrzymania swojej struktury i
funkcji
Intercelularny - międzykomórkowy
Interferony - przeciwwirusowe białka
produkowane przez organizm
Ischemia - niewystarczający dopływ
krwi; niedobór tlenu spowodowany
zatrzymaniem przepływu krwi
Ischemiczna niewydolność nerek niewydolność nerek spowodowana
niewystarczającym dopływem krwi
Izolat - ekstrakt o wysokim stężeniu
(zazwyczaj powyżej 90proc.)
Izolat białka serwatki - wysokiej
czystości koncentrat białkowy z
serwatki krowiego mleka
J
Jajniki - para pęcherzykowej budowy
gruczołów w kształcie migdała położonych po
obu stronach macicy
Jaskra - degeneracja nerwu wzrokowego i
stopniowa utrata wzroku, spowodowane
wzrostem ciśnienia cieczy w gałce ocznej
Jądra - narządy produkujące spermę i
testosteron
Jelita - główna część przewodu
pokarmowego, od ujścia żołądka do odbytu
Jelito kręte - końcowa część jelita
cienkiego, miejsce połączenia z jelitem
grubym
K
Kamienie żółciowe - bryłki twardej substancji
w pęcherzyku żółciowym, czasem także w
przewodach żółciowych
Kamień nerkowy - kamień utworzony w
nerkach z minerałów lub innych substancji
wytrąconych z moczu
Kancerogen - czynnik powodujący
wystąpienie nowotworu
Kancerogeneza nowotworu prostaty początkowe stadia rozwoju komórek
nowotworowych w gruczole krokowym
Kandidioza - grzybowa infekcja pochwy,
błon śluzowych lub skóry
Karotenoidy - żółte lub czerwone barwniki,
takie jak karoteny, rozpowszechnione w
roślinach
Kastracja - usunięcie jąder lub jajników,
Kastracja chemiczna - wywołane lekami
obniżenie poziomu hormonów męskich,
stosowane celem spowolnienia rozrostu raka
prostaty
Katabolizm - rozpad skomplikowanej
materii biologicznej do prostszych
substancji, często zbędnych
Katagen - krótka faza powolnego wzrostu
włosa
Katecholamina (amina katecholowa) związek chemiczny produkowany przez
organizm, funkcjonuje jako hormon,
neuroprzekaźnik lub pełni obie te funkcje
naraz, np. adrenalina, noradrenalina i
dopomina
Kaukaski - pochodzący z Kaukazu lub
odnoszący się do rasy białej klasyfikowanej
według cech fizycznych; pochodzenia
219
europejskiego,
północnoamerykańskiego lub
południowozachodnioazj atyckiego
Kazeina - białko mleka
Kod DNA - struktura informacyjna nici
DNA
Kodeina - narkotyk, pochodna morfiny,
środek przeciwbólowy
„Koktajl" lekowy - kombinacja leków
zaprojektowana aby działać w połączeniu
Kolagen - twarde, włókniste białko,
ważny budulec kości, ścięgien, tkanki
łącznej i skóry
Komórka - podstawowa jednostka
strukturalna organizmu; są ich miliardy
i są bardzo zróżnicowane pod względem
funkcji
Komórka jajowa - ludzkie .jajeczko"
uwalniane z pęcherzyków jajnikowych
przed zapłodnieniem
Komórki NK (ang. natural killer naturalni zabójcy) - cytotoksyczne
limfocyty T; komórki odpornościowe,
które atakują patogeny i próbują je
zniszczyć
Komórki plazmatyczne pochodzenia
szpikowego - typ białych krwinek
odpowiedzialnych za produkcję
przeciwciał
Komórki polimorfonuklearne ropotwórcze białe krwinki, które walczą
z bakteriami wchłaniając je i trawiąc
Komórki pomocnicze (helperowe) CD4
- typ limfocytów T
Komórki śluzówki - wydzielające śluz
komórki wyściełające wewnętrzne
powierzchnie ciała
Koniugować - łączyć się z czymś
Kontaktowe zapalenie skóry podrażnienie skóry wynikające z
kontaktu z substancją egzogenną
Korelować - stwierdzać równoległy
przebieg dwóch lub więcej procesów
Krążeniowy - odnoszący się do krwi i
krążenia
Kreatynina - produkt katabolizmu białek
Ksenobiotyk - substancja obca dla
organizmu, także toksyna lub czynnik
zakaźny
Kwas etakrynowy - diuretyk, podawany
w postaci płynu lub kapsułek z ciekłą
zawartością
Kwas liponowy - tiolowy związek
chemiczny działający jako efektywny
220
antyoksydant, neutralizator wielu toksyn (w
tym metali ciężkich) oraz ważny koenzym
uczestniczący w odtwarzaniu innych
przeciwutleniaczy, w tym witamin C i E
oraz glutationu
Kwas mlekowy - produkt metabolizmu
przetrenowanych mięśni
Kwas oksotiazolidynokarboksylowy - OTC,
lek z dużą skutecznością podnoszący poziom
GSH
Kwasica kanalikowonerkowa - dysfunkcja
nerek prowadząca do zakwaszenia krwi
Kwasica ketonowa - zagrażający życiu stan
spowodowany zakwaszeniem krwi
L
Laktoalbumina - specyficzny typ białka
serwatki
Laktoza - cukier mleczny
Lampa słoneczna - urządzenie elektryczne
emitujące światło zbliżone do słonecznego,
w tym promieniowanie UV
Laparoskop - rurka ze światłowodem, przez
którą chirurg może oglądać wnętrze ciała i
przeprowadzać zabiegi
Lek farmaceutyczny - lek zaprojektowany i
produkowany w laboratoriach
farmaceutycznych; popularnie, ale błędnie
uważany za całkowicie odmienny od
produktów naturalnych
Lekprzeciwhistaminowy -jeden z typów
leków stosowanych w terapii alergii
Lek przeciwzapalny - lek, który zmniejsza
objawy stanu zapalnego
Leki antypsychotyczne - leki stosowane w
leczeniu psychoz
Leki kortykostrydowe - leki, które naśladują
działanie naturalnych hormonów
kortykosteroidowych wytwarzanych przez
nadnercza
Leki moczopędne (diuretyczne) - preparaty,
które usuwają nadmiar wody z organizmu w
wyniku pobudzenia wydalania moczu
Leki rozszerzające oskrzela - grupa leków
udrażniających drogi oddechowe i
ułatwiających oddychanie
Leucy na -jeden z aminokwasów
Leukemia - białaczka
Leukocyt - biała krwinka; składnik układu
odpornościowego
Lewotyroksyna -jeden z hormonów
tarczycy
Likopen - przeciwutleniacz z grupy
karotenoidów obecny w owocach i
warzywach o jaskrawo czerwonej
barwie
Limfa - ciecz zawierająca limfocyty,
białka i tłuszcze, przesącz krwi do
przestrzeni międzykomórkowych;
omywa wszystkie tkanki organizmu
Limfocyt - typ białych krwinek
kluczowych we wtórnej odpowiedzi
immunologicznej, wytwarzanych w
węzłach limfatycznych, szpiku kostnym
i grasicy; limfocyty rozpoznają i
„zapamiętują" patogeny
Limfocyt B - komórka układu
immunologicznego produkująca
przeciwciała służące do walki z
określonymi wirusami lub bakteriami
Limfocyt pamięci - komórka
immunologiczna, która „pamięta"
specyficzny patogen i inicjuje
przyspieszoną odpowiedź w razie
kolejnej infekcji
Limfocyty T - komórki układu
immunologicznego odpowiedzialne za
rozpoznawanie i niszczenie wirusów,
spadek liczby limfocytów T jest główną
cechą AIDS
Łożysko - narząd, za pomocą którego płód
jest połączony z wewnętrzną ścianą macicy
i odżywiany
Łój (sebum) - wydzielina gruczołów
łojowych, natłuszcza skórę
Łuszczyca - chroniczna choroba skóry
charakteryzująca się jej zapaleniem i
łuszczeniem
Łysienie całkowite - rzadki przypadek utraty
włosów z całej powierzchni ciała
Łysienie plackowate - utrata włosów z
fragmentów skóry głowy
Łysienie spowodowane zatruciem
organizmu - czasowa utrata włosów
spowodowana przez poważną chorobę,
gorączkę, ciążę, leki chemioterapeutyczne,
przedawkowanie witaminy A i inne toksyny
Łysienie typu męskiego - dziedziczne
łysienie występujące u mężczyzn i
niezwiązane z żadnym procesem
chorobowym
Liotrix - syntetyczny hormon tarczycy
Lioty ronina -jeden z hormonów
tarczycy
Lipidy - substancje tłuszczowe
Lipoproteina A - cząsteczka sprzyjająca
rozwojowi miażdżycy
Lit - lek stosowany w leczeniu manii i
stanów maniakalno-depresyjnych
Ludzki hormon wzrostu - produkowany
przez przysadkę mózgową hormon
wpływający na rozwój i wzrost większości
organów oraz na sekrecję innych
hormonów
Ludzki wirus niedoboru odporności HIV (ang. human immunodeficiency
virus), wirus wywołujący AIDS
Makrofag - duży leukocyt bez pamięci
immunologicznej; stara się wchłonąć
patogen
Malaria - poważna choroba gorączkowa
wywoływana przez mikroba przenoszonego
przez komara widliszka
Marker - mierzalny dowód biologiczny
określonej aktywności metabolicznej
Marskość wątroby - uszkodzenie,
bliznowacenie, a w konsekwencji stwardnienie wątroby
Mediacja - ułatwianie, kontrola równowagi
Medycyna komplementarna - połączone
stosowanie konwencjonalnych i
alternatywnych zabiegów terapeutycznych
Medycyna prewencyjna - zapobieganie
chorobom w wyniku unikania ich przyczyn
lub warunków, w których mogłyby się
rozwinąć
Medytacja transcendentalna - technika
medytacyjna nauczana przez Maharishi
Mahesh Yogi, dwudziestowiecznego guru
Melatonina - hormon wydzielany przez
szyszynkę kontrolujący rytm aktywności
dobowej organizmu
221
Ł
Łojotokowe zapalenie skóry schorzenie skóry spowodowane
nadaktywnością gruczołów łojowych
prowadzące do łupieżu, łuszczenia i
zaczerwienienia powiek oraz „tłustości"
twarzy
Łysienie typu męskiego (łysienie
androgeniczne) - łysienie typowe dla płci
męskiej, najpowszechniejsza przyczyna
utraty włosów
M
Menopauza - zaprzestanie
miesiączkowania, zazwyczaj
spowodowane wyczerpaniem rezerw
hormonalnych organizmu
Metabolizm - ogół przemian
chemicznych zachodzących w
organizmie;
Metabolizować - zużywać pożywienie i
inne związki biochemiczne w procesach
życiowych organizmu
Metionina - aminokwas tiolowy
MgTC - sól magnezowa kwasu
tiazolidynokarboksylowego; lek
podnoszący poziom glutationu
Miażdżyca (arterioskleroza) - utrata
elastyczności ścian naczyń
krwionośnych, grupa schorzeń
powodujących pogrubienie ścian i
zwężenie światła naczyń
Miażdżyca tętnic szyjnych zablokowanie tętnic szyjnych; główna
przyczyna udarów mózgu
Mielina - substancja tworząca otoczkę
włókien nerwowych
Mieszki włosowe - małe wpuklenia
epidermy, w których rosną pojedyncze
włosy
Mięsak Kaposiego - typ nowotworu
łącznotkankowego, charakterystyczny
dla AIDS
Migrena - okresowe schorzenie o
nieznanym podłożu wywołujące
zaburzenia widzenia, nudności,
długotrwałe i niezwykle silne bóle
głowy
Mikroby - mikroorganizmy
Mitochondria - składniki komórki
odpowiedzialne za wytwarzanie energii
Moczowód - przewód wyprowadzający
mocz z pęcherza na zewnątrz ciała
Modulacja - zmienianie ilości
substancji, regulacja poziomu
Modulować - dostosowywać w
kontrolowany sposób
Monitorować - śledzić postęp choroby
lub leczenia
Monocyt - typ białej krwinki,
produkowany głównie w śledzionie i
szpiku kostnym
Monoester GSH - pojedynczo
zestryfikowany GSH
Mukolityczny - rozrzedzający flegmę
222
Mukowiscydoza - dziedziczna, wrodzona
choroba charakteryzująca się chroniczną
infekcją płuc i złą absorpcją składników
odżywczych
Mukowiscydoza trzustki - postać
mukowiscydozy dotykająca trzustkę
Mutacja - nieprawidłowa zmiana w DNA
komórki
Mutacja bakteryjna - zmiana
komórkowego DNA bakterii przypadkowo
prowadząca do oporności na antybiotyki lub
na odpowiedź immunologiczną organizmu
Mykoplazma - typ mikroorganizmu
pośredni między wirusem a bakterią,
głównie pasożytniczy
N
Naczynia limfatyczne - naczynia, którymi
limfa powraca z przestrzeni
międzykomórkowych do układu krążenia
Naczyniowy - dotyczący naczyń
krwionośnych
Nadciśnienie - wysokie ciśnienie krwi,
przekraczające normę nawet w warunkach
spoczynku
Nadczynność gruczołów przytarczycowych nadmierna aktywność przytarczyc, nadmiar
parathormonu we krwi
Nadczynność tarczycy - nadmierna aktywność
tarczycy
Nadmierny stres - stres przekraczający
zdolność organizmu do prawidłowej reakcji
Nadnercza (gruczoły nadnerczowe) - para
małych, trójkątnego kształtu gruczołów
dokrewnych, które wydzielają
glukokortykoidy i aldosteron
Najądrze - podłużna struktura we wnętrzu
jądra, składająca się ze ściśle zwiniętego
przewodu o długości od 6 do 7 metrów
Naturopata - terapeuta praktykujący
medycynę naturalną, stosujący środki inne
niż farmaceutyczne
Nawrót - ponowne wystąpienie objawów
choroby po okresie remisji
Neurobioiog - naukowiec specjalizujący się
w badaniach mózgu i układu nerwowego
Neurologiczny - odnoszący się do mózgu lub
układu nerwowego
Neuron - komórka nerwowa
Neuropatia - choroba, uszkodzenie lub
infekcja nerwów obwodowych
Neuroprzekaźnik - związek chemiczny
uwalniany w zakończeniach nerwowych,
przenoszący informacje między neuronami
Neutralizować - czynić nieaktywnym,
unieszkodliwiać; używane w kontekście
antyoksydantów stabilizujących ładunek
elektryczny w wyniku oddania elektronu
Neutrofil - typ białej krwinki
produkowany przez szpik kostny;
podstawowa fagocytująca biała krwinka
Niedobór odporności - stan osłabienia
naturalnych mechanizmów obrony
przed infekcjami i chorobami
Niedociśnienie - krytycznie niskie
ciśnienie krwi
Niedoczynność gruczołów
przytarczycowych - zbyt niska
aktywność przytarczyc
Nieniezbędny aminkokwas - aminokwas,
który może być wytwarzany przez
organizm z niezbędnych aminokwasów
dostarczanych z pożywieniem
Niestrawne resztki pokarmowe niestrawna część pokarmu
Nietolerancja laktozy - niezdolność do
trawienia laktozy, towarzyszą jej
nudności, skurcze i biegunka
Niewydolność nerek - niezdolność
nerek do filtrowania substancji
zbędnych z krwi
Niewydolność wątroby o gwałtownym
przebiegu - szybko postępująca
niewydolność wątroby
Niewydolność wielonarządowa jednoczesne upośledzenie funkcji kilku
układów organizmu
Niezbędne aminokwasy - aminokwasy,
które muszą być dostarczane z
pożywieniem i nie mogą być
wytwarzane przez organizm; arginina,
izoleucyna, lizyna, metionina,
fenyloalanina, treonina, tryptofan i
walina
Niski poziom płytek krwi - miara
zaburzeń krzepliwości krwi
Nowotwory - grupa schorzeń
charakteryzujących się
niekontrolowanym rozrostem komórek
w określonym narządzie lub ogólnie w
tkankach
Nowotwór prostaty - złośliwy rozrost
zewnętrznej części gruczołu
krokowego; najpowszechniejszy
nowotwór u mężczyzn
Nowotwór śluzówki macicy - nowotwór
wyściółki macicy
Nutriceutyki - nowo wprowadzony termin
określający działające terapeutycznie składniki
pożywienia lub suplementy diety
O
Obrzęk - gromadzenie wody w tkankach
prowadzące do puchnięcia, szczególnie rąk,
stóp i twarzy
Obrzęk płuc - płyn zbierający się w płucach
Odklejenie siatkówki - odłączenie siatkówki
od zewnętrznej warstwy tylnej części gałki
ocznej
Odpowiedź immunologiczna - aktywacja
układu odpornościowego, zdolność
organizmu do obrony przed mikrobami,
toksynami, wolnymi rodnikami i innymi
zagrożeniami
Odpowiedź na antygen - odpowiedź układu
immunologicznego skierowana przeciwko
danemu antygenowi
Odpowiedz zapalna - odpowiedź
biochemiczna na uszkodzenie tkanki lub/i
infekcję
Okres dojrzewania - okres, w którym
rozwijają się drugorzędowe cechy płciowe
Okres okołourodzeniowy - okres tuż przed,
w czasie i tuż po narodzinach
Okres półtrwania - czas potrzebny, aby
organizm usunął lub zmetabolizował
50proc. danej substancji
Okresowy - występujący co jakiś czas, z
niewiadomą częstotliwością
Okrężnica - główna część jelita grubego
Omam - fałszywa i irracjonalna myśl
przyjmowana za prawdziwą
Ooforektomia - usunięcie jajników
Opryszczkowe zapalenie skóry - chroniczne
zapalenie skóry charakteryzujące się wysypem
swędzących grudek, pęcherzyków i nacieków
przypominających pokrzywkę skupiskową
Organogeneza - rozwój narządów
Orto-chinony - grupa silnych utleniaczy
Oskrzela - drogi oddechowe łączące
tchawicę z płucami
Osłabiony immunologicznie - cierpiący z
powodu niedoboru odporności
Osocze - płynna część krwi, która pozostaje
po odwirowaniu krwinek
223
Ospa - wysoce zakaźna śmiertelna
choroba wirusowa, uznana obecnie za
wymarłą dzięki światowej akcji
szczepień
Osteofit - narośl kostna; nagromadzenie
wapnia wokół stawu; powszechny objaw
choroby zwyrodnieniowej stawów
Osteofity - naroślą kostne
charakterystyczne dla zapalenia stawów
Osteoporoza (zrzeszotnienie kości) ubytek tkanki kostnej, powodujący
kruchość kości i utratę jej strukturalnej
integralności
Ostra białaczka szpikowa - typ
białaczki prowadzący do nadmiernej
produkcji niedojrzałych
nielimfocytarnych białych krwinek w
szpiku
Ostre zapalenie żołądka - krótkotrwały
stan zapalny lub infekcja żołądka
Ostry - krótkotrwały
Otępienie starcze - ogólna utrat władz
umysłowych spowodowana starzeniem
Otyłość - nadmierna masa ciała
P
Paranoja - złudzenie, że pewne osoby
lub wydarzenia są szczególnie z czyjąś
osobą związane
Patogen - mikroorganizm
chorobotwórczy; czynnik zakaźny;
wirus, bakteria lub pasożyt
Peer review - proces oceny pracy
naukowej przez fachowych recenzentów
Peptyd - cząsteczka zbudowana z
aminokwasów, przypominająca białko,
ale dużo od niego mniejsza
Peroksydaza glutationowa - enzym o
kluczowym znaczeniu; jedyna znana
forma aktywnego metabolicznie selenu
w organizmie
Pęcherzyca - rzadko występująca
chroniczna choroba skóry cechująca się
obecnością ogromnych, swędzących
pęcherzy
Pęcherzyki jajnikowe - jamki jajników,
w których dojrzewają komórki jajowe
Pęcherzyki płucne - maleńkie
„zbiorniczki" w płucach, na terenie
których odbywa się natlenianie krwi
Placebo - obojętna substancja używana
w doświadczeniach kontrolnych
224
względem tych oceniających skuteczność
leków lub suplementów diety
Plaster transdermalny - plaster, który
uwalnia lek przez skórę do krwioobiegu
Pleśniawki - infekcja jamy ustnej lub gardła
i przełyku przez grzyby Candida albicans
Płucny - dotyczący płuc lub oddychania
Płyn dializacyjny - ciecz używana podczas
dializy nerek
Płyn mózgowo-rdzeniowy - przezroczysta
wodnista ciecz, która otacza mózg i
wypełnia kanał rdzenia kręgowego
Płyn wyścielający drogi oddechowe skomplikowana mieszanina składników
biochemicznych i komórek układu
immunologicznego występująca w tchawicy
i w płucach
Płytka krwi - komórka krwi
odpowiedzialna za proces krzepnięcia
PMS (ang. premenstrual syndrome; zespół
napięcia przedmiesiączkowego) - fizyczne i
emocjonalne zmiany, jakich doświadczają
kobiety na tydzień lub dwa przed
miesiączką
„Podpis chemiczny" - unikalne cechy
aktywności biochemicznej danego
organizmu
Podskórny - znajdujący się pod skórą
Pokarm bogaty w błonnik - pokarm
zawierający niestrawny materiał roślinny,
który zatrzymuje wodę i rozluźnia stolec,
wspomagając fizjologiczną pracę jelit
Pokarmowe suplementy antyoksydacyjne stężone preparaty składników odżywczych,
które pomagają organizmowi neutralizować
wolne rodniki
Pokrzywa (Urtica dioica) - roślina zielna
powszechnie występująca w północnej
strefie klimatycznej, zdolna do
wywoływania łagodnych podrażnień
kontaktowych, niekiedy wykorzystywana
jako roślina lecznicza
Pomocnicze (helperowe) limfocyty T limfocyty (komórki odpornościowe), które
produkują substancje wzmacniające
działanie limfocytów B i cytotoksycznych
limfocytów T
Porowaty - zawierający szczeliny
Post mortem - po śmierci, podczas autopsji,
analizy przyczyny śmierci
Pozasoczewkowy rozrost włóknisty retinopatia wcześniacza; powstawanie
włóknistej bliznowaciejącej tkanki w
siatkówce wcześniaków, zazwyczaj
spowodowane przez ekspozycję na
wysokie stężenie tlenu
Poziom kontrolny (bazowy) - poziom
jakiegoś parametru (np. stężenia
określonego związku chemicznego) w
warunkach normy
Predysponować - czynić szczególnie
wrażliwym lub podatnym na coś
Prekursor - budulec; zazwyczaj prosta
molekuła wykorzystywana przez
organizm do syntezy bardziej
skomplikowanych cząsteczek
Produkt naturalny - substancja
występująca w naturze, w odróżnieniu
od produktów farmaceutycznych; nazwa
odnosi się także do substancji
występujących w naturze, ale
poddanych procesom oczyszczania i
zatężania
Programowana śmierć komórki apoptoza; „samobójstwo" komórki
inicjowane przez czynniki zewnętrzne
Prolaktyna - hormon produkowany
przez przysadkę mózgową, stymuluje
rozwój gruczołów mlecznych i
produkcję mleka
Proliferacja - podziały komórek
Prolina - jeden z aminokwasów
Promienie UVA - typ słonecznego
promieniowania ultrafioletowego, który
powoduje oparzenia skóry i może być
przyczyną kilku typów nowotworów;
UVA wnika głębiej w skórę, ale uważa
się, że jest mniej kancerogenne niż
promienie UVB
Promienie UVB - typ słonecznego
promieniowania ultrafioletowego,
bardziej kancerogenny niż promienie
UVA
Proteinuria - obecność białka w moczu
Proteza - sztuczna część ciała
zastępująca utraconą w wyniku choroby
lub wypadku
Proteza mechaniczna - urządzenie
mechaniczne zastępujące część ciała
Przeciwciała antywirusowe -dzięki tym
przeciwciałom komórki układu
odpornościowego, które
zidentyfikowały wirusa, który już
wcześniej wniknął do organizmu,
pamiętają, jak z nim walczyć
Przeciwwskazania - cechy stanu pacjenta,
które sprawiają, ze określona metoda terapii
nie powinna być stosowana w jego
przypadku
Przedawkowanie - przyjmowanie witamin i
innych skoncentrowanych składników
pokarmowych w ilościach znacznie
przekraczających zalecane
Przekazywanie elektronów - reakcja
łańcuchowa, w której atomy odbierają sobie
elektrony; potencjalnie destabilizująca
strukturę komórkową
Przerost - hiperplazja, nadmierna proliferacja
komórek
Przerost prostaty - nadmierny rozrost
tkanki prostaty
Przerost śluzówki macicy - przerost
komórek wyściółki macicy
Przerzut nowotworu - rozprzestrzenianie
komórek nowotworowych w organizmie,
przede wszystkim poprzez układ
limfatyczny i krwionośny
Przestrzenie zatokowe - wypełnione
powietrzem przestrzenie w kościach
czaszki, w rejonie czoła, nosa i policzków
Przewlekła obturacyjna choroba płuc
(COPD - ang. chronić obstructive
pulmonary disease) - schorzenie płuc, w
którym drogi oddechowe zostają
zablokowane lub zwężone, takie jak
rozedma płuc, astma czy chroniczne
zapalenie oskrzeli
Przewód pokarmowy - przewód, przez
który przechodzi pokarm: jama ustna,
przełyk, żołądek i jelita
Przysadka mózgowa - „gruczoł-szef'
zlokalizowany w mózgu, regulujący i
kontrolujący aktywność innych gruczołów
endokrynnych i wielu procesów
zachodzących w organizmie
Przyzębie - wszystkie tkanki otaczające i
podtrzymujące zęby
Psychoneurobiologia - zintegrowana nauka
medyczna, która zajmuje się schorzeniami
mózgu, łącząc psychiatrię, neurologię i
biologię człowieka
Psychoza - silne zaburzenie normalnego
myślenia, percepcji, mowy i zachowania;
choroba umysłowa obejmująca utratę
kontaktu z rzeczywistością
Psyloza - schorzenie jelitowe hamujące
pobieranie składników odżywczych
225
Pulmonolog - specjalista od płuc i
oddychania
R
Radioterapia - ukierunkowane na
komórki nowotworowe niszczenie
komórek za pomocą promieniowania
Reakcja płytkowa - sposób, w jaki
płytki odpowiadają na pewne warunki
Reaktywne formy tlenu - związki
zawierające wolne rodniki tlenowe
Reaktywne metabolity - toksyczne
produkty fizjologicznego utleniania
metabolicznego
Receptor - zlokalizowane na błonie
komórkowej miejsce wiązania
specyficznych molekuł, pozwala
komórce odbierać sygnały z otoczenia i
na nie reagować
Receptor komórkowy - element na
powierzchni błony komórkowej, który
wiąże określone związki biochemiczne,
pozwalając na regulację aktywności
komórki przez czynniki zewnętrzne
Remisja - cofnięcie lub zatrzymanie
choroby i jej objawów
Reperfuzja - przywrócenie przepływu
krwi, może prowadzić do uszkodzeń
reperfuzyjnych
Replikacja - zwiększenie liczebności
komórek w wyniku normalnego lub
patologicznego wzrostu
Reumatoidalne zapalenie stawów ogólnoustrojowe zapalenie stawów
spowodowane przez zaburzenia
autoimmunologiczne
RNA - kwas rybonukleinowy; kwas
nukleinowy, który przenosi z DNA
instrukcje syntezy białek
Rodnik hydroksylowy - rodnik OH;
najbardziej znany wolny rodnik tlenowy
Rodnik tlenowy - wolny rodnik;
cząsteczka, która w wyniku
fizjologicznego procesu oksydacji zyskuje
wolny elektron i staje się toksyczna
Rokowanie - prawdopodobny wynik
rozwoju procesu chorobowego, biorący
pod uwagę efektywność możliwej
terapii
Rozedma płuc - przewlekła choroba
płuc, w której dochodzi do degeneracji
pęcherzyków płucnych
226
Rozpuszczalny w wodzie - podlegający
rozpuszczeniu w wodzie w standardowych
warunkach temperatury i ciśnienia
Rzucawka porodowa - rzadka, bardzo
poważna przypadłość późnego okresu ciąży,
powodująca drgawki i śpiączkę
s
Sarkoidoza - schorzenie o nieznanej
etiologii prowadzące do zapalenia i
bliznowacenia tkanek organizmu
Schizofrenia - chroniczna ciężka choroba
psychiczna; pacjenci cierpią na objawy takie
jak wewnętrzne głosy, wiara, że inni czytają
ich myśli, kontrolują ich działanie lub
spiskują przeciwko nim
Selegilina - lek stosowany w terapii choroby
Parkinsona
Selen - pierwiastek śladowy obecny w
mięsie, rybach, pełnym ziarnie i nabiale
Sepsa - infekcja krwi
Seryna -jeden z aminokwasów
Siatkówka - wrażliwy na światło obszar z
tyłu gałki ocznej
Skurcz mięśnia - skrócenie mięśnia
potrzebne do wykonania ruchu
Smoliste (krwawe) stolce - czarne lub
brunatne stolce, których barwa jest
spowodowana obecnością utlenionej krwi
pochodzącej z przewodu pokarmowego
Specyficzny - ściśle dopasowany
Sprężystość - odporność na odkształcenia i
rozerwania
SPS - leki nasenne (ang. sleep promoting
substance), substancje neurologicznie
czynne
Stan przedrzucawkowy (preeklampsja) poważne schorzenie występujące w
zaawansowanej ciąży charakteryzujące się
nadciśnieniem, proteinurią i obrzękami
Starzenie mięśnia sercowego - starzenie lub
osłabienie mięśniówki serca
Starzenie się - proces starzenia organizmu
Steroidy - kortykosterydy lub sterydy
anaboliczne stosowane jako leki w terapii
chorób
Sterydy anaboliczne - syntetyczne hormony
wywierające efekt przyrostu masy
mięśniowej, naśladujące działanie
testosteronu i innych męskich hormonów
Strep A - paciorkowiec, który często
atakuje gardło
Stres - nacisk fizyczny, emocjonalny,
środowiskowy lub biochemiczny
Stres oksydacyjny - uszkodzenie
komórek i tkanek spowodowane
procesami utleniania, powodujące
schorzenia organizmu
Stres prooksydacyjny - ekspozycja lub
czynności przyczyniające się do
uszkodzeń oksydacyjnych
Stwardnienie rozsiane - postępująca
choroba układu nerwowego o
nieprzewidywalnym przebiegu i nie do
końca poznanych przyczynach
Substancja czarna (substantia nigra) specyficzny obszar w zwojach
podstawy mózgu
Substrat - źródło lub materiał do
budowy
Superinfekcja - infekcja nakładająca się
na inną infekcję
Supresorowe limfocyty T - limfocyty
(komórki układu immunologicznego),
które spowalniają lub hamują
aktywność limfocytów B i innych klas
limfocytów T po zakończeniu walki z
patogenem
Sylimaryna - substancja czynna
ostropestu plamistego (Silybum
marianum), zioła tradycyjnie
stosowanego jako lekarstwo na choroby
wątroby i zatrucia
Syndrom przetrenowania - negatywne
skutki nadmiernego wysiłku fizycznego
Synergistyczne - wzajemnie
wzmacniające swoje działanie
Szkarlatyna - ostra zakaźna choroba
gorączkowa powodowana przez
paciorkowce i charakteryzująca się
stanem zapalnym nosa, gardła i jamy
ustnej
Szkorbut - choroba spowodowana
niedoborem witaminy C
Szok krążeniowy - śmierć lub
powikłania spowodowane utratą krwi
Szpiczak - nowotwór złośliwy komórek
szpiku kostnego
Szpik kostny - miękka, tłuszczowa
tkanka wypełniająca jamy kości i
pełniąca funkcje krwiotwórcze
Ślimak - spiralnego kształtu organ w uchu
wewnętrznym, który przekształca wibracje
dźwiękowe w impulsy nerwowe
Śluz szyjkowy - wydzielina szyjki macicy,
która zmienia się podczas cyklu
menstruacyj nego
Śluzówka macicy - błona śluzowa
wyściełająca wnętrze macicy, złuszcza się
podczas menstruacji
Śluzówka macicy (endometrium) wyściółka macicy
Śluzówka żołądka - wyściółka żołądka
Śmiertelność - statystyczna częstość zgonów
Śpiączka hiperosmotyczna - śpiączka
wywołana zbyt niskim stosunkiem woda - inne
związki chemiczne we krwi
Śródżylny - występujący we wnętrzu
układu krążenia
Tarczyca -jeden z głównych gruczołów
wydzielania wewnętrznego, pomaga
regulować tempo metabolizmu
Telogen - telogen; faza spoczynkowa włosa
Terapia podtrzymująca - interwencje
medyczne mające na celu korektę zaburzeń
jakiegoś procesu zachodzącego w
organizmie
Teratogeny - substancje powodujące
uszkodzenia płodu
Termolabilny - łatwo niszczony lub
modyfikowany pod wpływem wysokiej
temperatury
Termoregulacyjny - pomagający utrzymać
stałą temperaturę ciała
Testosteron - najważniejszy z androgenów
(hormonów męskich)
Testy in vitro - testy przeprowadzane na
ludzkich lub zwierzęcych tkankach w
ramach eksperymentów laboratoryjnych;
dosłownie: „w szkle"
Tętniak - uwypuklenie ściany naczynia
krwionośnego spowodowane jej
osłabieniem
Tętnice szyjne - główne drogi dostawy krwi
do mózgu
Tiol - aminokwas zawierający siarkę
Tkanka - zespół tkanek
wyspecjalizowanych w pełnieniu określonej
funkcji
227
Tkanka łączna - tkanka utrzymująca
razem różne struktury ciała
Tłuszcz - składnik odżywczy
dostarczający organizmowi energii w
najbardziej skoncentrowanej formie;
ciało stałe lub ciekły olej pochodzenia
roślinnego lub zwierzęcego
Toczeń - chroniczna choroba
autoimmunologiczna powodując stan
zapalny tkanki łącznej
Toczeń - chroniczne zapalenie tkanki
łącznej, która spaja struktury organizmu
Toksyczność - zatrucie prowadzące do
zaburzenia funkcji organizmu lub/i
uszkodzeń komórkowych
Toksyczność dopaminergiczna toksyczność spowodowana zaburzoną
równowagą metabolizmu dopaminy
Tolerancja wysiłku fizycznego zdolność organizmu do czerpania
korzyści z ćwiczeń fizycznych; limit
powyżej którego treningi zaczynają być
szkodliwe dla zdrowia
Torbielowatość nerek - rozwój torbieli
wewnątrz nerek, w konsekwencji
zaburzający ich funkcje
TPN - żywienie pozajelitowe (ang. total
parenteral nutrition); żywienie dożylne
Trąbka Eustachiusza - przewód łączący
ucho środkowe z gardłem
Trądzik - chroniczna choroba skóry
spowodowana stanem zapalnym
mieszków włosowych i gruczołów
łojowych
Trening - plan ćwiczeń fizycznych
Tripeptyd - białko [zawierające trzy
aminokwasy
Trójgliceryd - typ lipidu, w skład
którego wchodzą kwasy tłuszczowe i
glicerol; taką postać ma większość
tłuszczów roślinnych i zwierzęcych, ale
te pochodzenia zwierzęcego są
nasycone i wydają się być
zaangażowane w rozwój różnych
schorzeń
Trzewia - żołądek i jelita
Trzustka - wydłużony gruczoł
położony za żołądkiem, produkuje
związki biochemiczne, w tym hormon,
insulinę
Twardzina skóry - rzadkie schorzenie
autoimmunologiczne, które może
dotykać wiele narządów i tkanek
228
Tyrozyna -jeden z aminokwasów
U
Udar - śmierć lub uszkodzenie mózgu
spowodowane przez odcięcie dopływu krwi
Ujemne sprzężenie zwrotne - metoda
utrzymywania równowagi polegająca na
tym, że wzrost poziomu danego związku
biochemicznego spowalnia lub hamuje jego
wytwarzanie
Układ immunologiczny (odpornościowy) układ złożony z komórek, których zadaniem
jest obrona organizmu przed potencjalnym
zagrożeniem
Układ nerkowy - nerki i związane z nimi
narządy
Układ sercowo-naczyniowy (układ krążenia)
- płuca, serce i naczynia krwionośne
Uraz - uszkodzenie lub zagrożenie
uszkodzeniem
Urazy - zazwyczaj odnosi się do urazu
fizycznego, ale nazwa ta bywa także
używana w odniesieniu do urazu
psychicznego
Urolog - specjalista od chorób układu
moczowego
Uszkodzenia reperfuzyjne - nienormalne
funkcjonowanie komórek spowodowane
reperfuzją
Utlenianie - proces fizjologiczny, w którym
związki organiczne są metabolizowane przy
udziale tlenu; jego celem jest dostarczenie
energii organizmowi
Utleniona forma glutationu - GSSG;
sparowane cząsteczki glutationu, które właśnie
zneutralizowały wolny rodnik, oddając
elektrony
Utrata słuchu typu przewodzeniowego utrata słuchu spowodowana mechanicznymi
uszkodzeniami ucha środkowego
W
Wady wrodzone - defekty wrodzone,
obecne w momencie narodzin
Walina -jeden z aminokwasów
Wapń moczowy - wapń wydalany z
organizmu wraz z moczem
Wątrobowy - dotyczący wątroby
Węzeł limfatyczny - mały narząd
umiejscowiony na drodze naczyń
limfatycznych, filtrujący szkodliwe
czynniki z limfy, gdy ta powraca do
układu krążenia
WHO - Światowa Organizacja Zdrowia
(ang. World Health Organization)
Wieloczynnikowy - mający wiele
przyczyn lub skutków
Wirus Ebola - afrykańskiego
pochodzenia wirus, powodujący,
zazwyczaj śmiertelną, gorączkę i
krwawienie wewnętrzne
Wirusowe zapalenie płuc - zapalenie
płuc spowodowane, inaczej niż
bakteryjne zapalenie płuc, infekcją
wirusową
Witaminy - grupa skomplikowanych
składników odżywczych, które nie
dostarczają energii, ale w małych
ilościach są niezbędne do prawidłowego
funkcjonowania organizmu
Włókniak - łagodny nowotwór
pochodzenia mięśniowego i
łącznotkankowego, często występujący
w macicy
Włókniakomięśniaki macicy - łagodne
guzy macicy
Wolny rodnik - wysoce reaktywna
cząsteczka chemiczna z jednym lub
wieloma niesparowanymi elektronami;
uszkodzenia wolnorodnikowe towarzyszą
wielu chorobom
Wrzodziejące zapalenie okrężnicy chroniczna choroba zapalna błon
śluzowych okrężnicy prowadząca do
rozwoju wrzodów
Wrzód żołądka - zwany także wrzodem
trawiennym; miejsce, w którym
wyściółka żołądka jest uszkodzona,
zostawiając otwartą rankę
Wstrząs - stan niedostatecznego
przepływu krwi w tkankach prowadzący
do omdlenia lub zapaści, ekstremalny
spadek ciśnienia krwi, czasem
skutkujący utratą przytomności lub
śmiercią
Wtórna odpowiedź immunologiczna zdolność układu immunologicznego do
rozpoznawania wcześniej napotkanych
patogenów i wytworzenia specyficznej
odpowiedzi
Wyciek wodnisty z nosa - katar
Wycięcie chirurgiczne - usunięcie
podczas operacji
Wymuszona menopauza - menopauza
spowodowana histerektomią (usunięciem
macicy) lub usunięciem jajników
Wypalenie - objaw ekspozycji na
nadmierny wysiłek fizyczny lub stres
Wysokie ciśnienie krwi - nadciśnienie;
nienormalnie wysokie ciśnienie krwi
Wzmocnienie układu immunologicznego terapia, która systematycznie wzmacnia
odpowiedź immunologiczną
Z
Zaburzenie przewodzenia włókien
nerwowych - uszkodzenie włókien
nerwowych, powodujące zaburzenie przepływu
informacji.
Zachorowalność - statystyczna częstość
zapadania na daną chorobę
Zaćma (katarakta) - utrata przejrzystości
soczewki oka spowodowana zmianami
delikatnych włókien białkowych w jej
wnętrzu
Zakażenie antybiotykooporne - zakażenie
wywołane przez nowo powstałe szczepy
bakterii, które nie mogą zostać pokonane
przy użyciu konwencjonalnych
antybiotyków
Zakłócenie równowagi neurochemicznej upośledzenie działania układu nerwowego
spowodowane niewłaściwym poziomem lub
brakiem równowagi między
neuroprzekaźnikami
Zakrzepowe zapalenie żył - skrzepy krwi w
żyłach, zazwyczaj kończyn dolnych
Zapalenie - zaczerwienienie, opuchlizna,
lokalne podniesienie temperatury i ból w
tkance spowodowany urazem lub infekcją
Zapalenie guzkowate tętnic - rzadko
występujący stan zapalny ścian średniej
wielkości tętnic, czasami prowadzący do
powstawania tętniaków
Zapalenie istoty szarej rdzenia - polio;
choroba spowodowana przez wirus, który
zazwyczaj wywołuje łagodną formę
choroby, ale czasami uszkadza mózg i rdzeń
kręgowy i może prowadzić do deformacji
ciała, paraliżu i śmierci
Zapalenie jamy ustnej - stan zapalny lub
owrzodzenie jamy ustnej
Zapalenie jelita - ogólny stan zapalny jelita
Zapalenie naczyń - stan zapalny naczyń
krwionośnych
229
Zapalenie oskrzeli - stan zapalny
oskrzeli
Zapalenie płuc - stan zapalny płuc
wywołany przez bakterie lub wirusy
Zapalenie prostaty - stan zapalny lub
infekcja prostaty
Zapalenie przyzębia - choroba
przyzębia spowodowana nieleczoną
próchnicą lub nieleczonym zapaleniem
dziąseł
Zapalenie skóry - stan zapalny lub
infekcja skóry
Zapalenie stawów (artroza) - stan
zapalny stawów charakteryzujący się
bólem, opuchlizną i sztywnością,
czasami prowadzący do deformacji
stawu
Zapalenie trzustki - ostry lub
chroniczny stan zapalny trzustki
Zapalenie ucha środkowego - ostry lub
przewlekły stan zapalny lub infekcja ucha
środkowego charakteryzująca się bólem,
gorączką, utratą słuchu, a czasem
uszkodzeniem błony bębenkowej
Zapalenie wielomięśniowe jednoczesny stan zapalny wielu mięśni
Zapalenie zatok - zapalenie lub infekcja
błon wyściełających przestrzenie
zatokowe
Zapalenie żołądka - stan zapalny lub
infekcja wyściółki żołądka
Zastoinowa niewydolność serca upośledzenie zdolności serca do
pompowania krwi
Zatwardzenie - rzadkie i utrudnione
wydalanie stwardniałych odchodów
Zawał serca - nagłe obumarcie części
mięśnia sercowego spowodowane
przerwaniem dopływu krwi; atak serca
Zawartość rtęci organicznej - zawartość
rtęci w naturalnie występujących
związkach organicznych
Zespół nefrotyczny - choroba
powstająca w wyniku uszkodzeń
elementów filtrujących nerek i
powodująca ciężką proteinurię
Zespół Downa - defekt chromosomalny
prowadzący do upośledzenia umysłowego
i charakterystycznego wyglądu
zewnętrznego, wcześniej znany jako
mongolizm
Zespół HELLP - ang. Hemolysis ciężkie powikłanie stanu
230
przedrzucawkowego lub rzucawki. Składa się
na niego grupa objawów: niedokrwistość
hemolityczna,podwyższone poziomy enzymów
wątrobowych, małopłytkowość; powikłanie
rzucawki porodowej
Zespół mleczno-alkaliczny (zespól Burnetta)
- wysoki poziom wapnia we krwi
spowodowany nadmiernym przyjmowaniem
preparatów wapniowych i mleka
Zespół napięcia przedmiesiączkowego fizyczne i emocjonalne zmiany, jakich
doświadczają kobiety na tydzień lub dwa
przed miesiączką
Zespół zaburzeń oddechowych - ostra,
zagrażająca życiu niewydolność oddechowa
będąca następstwem uszkodzenia płuc
Zespół złego wchłaniania - trudności w
przyswajaniu składników odżywczych
Ziarniak grzybiasty - typ chłoniaka, który
powoduje przewlekłe chropowatości na
skórze i rozwija się przez lata prowadząc do
narośli i guzów
Zmiana chorobowa - patologiczny obszar
tkanki
Związek neuroakty wny - neuroprzekaźnik
lub inna substancja aktywna w mózgu i
układzie nerwowym
Związki organiczne - związki zawierające
węgiel, oprócz tlenków, siarczków i węglanów
metali
Zwłóknienie pęcherzyków płucnych zwłóknienie płuc, bliznowacenie
występujące w płucach
Zwłóknienie płuc - włókniejące zapalenie
pęcherzyków płucnych, zwłóknienie
wewnątrzpłucne, bliznowacenie tkanki
płucnej
Zwoje podstawne - obszar mózgu
odpowiedzialny za koordynację ruchową
Żółtaczka - żółte zabarwienie skóry,
zazwyczaj spowodowane dysfunkcją
wątroby
Żywienie sondą - dostarczanie składników
odżywczych bezpośrednio do żołądka lub
jelit
Dr Jimmy Gutman jest lekarzem
specjalistą w zakresie medycyny
ratunkowej, obecnie prowadzącym
praktykę lekarza rodzinnego.
Swoje wykształcenie zdobył na
Uniwersytecie w Calgary, natomiast
rezydenturę w ramach medycyny
ratunkowej odbył na Uniwersytecie
Emory w Atlancie GA, gdzie został
następnie przełożonym innych
stażystów.
Po powrocie do Kanady kontynuował
swoją wybitną karierę, uzyskując stanowisko dyrektora ds.
absolwentów stażystów oraz dyrektora ds. specjalizacji w ramach
rezydentury w zakresie medycyny ratunkowej na Uniwersytecie
McGill w Montrealu.
Dr Gutman jest organizatorem i prelegentem licznych międzynaro­
dowych konferencji o tematyce medycznej. Swoją działalnością
przyczynił się do edukacji dosłownie tysięcy doktorów i studentów.
Zasiada w radach wielu instytucji akademickich i medycznych,
zajmujących się opracowywaniem standardów i tematyką edukacji.
Bywa częstym gościem audycji radiowych i telewizyjnych w całej
Ameryce Północnej, w trakcie których podkreśla istotną rolę
glutationu w zdrowiu i w chorobie.