Poznać i zrozumieć Obserwacja jest procesem

Poznać i zrozumieć
31
Obserwacja
Obserwacja jest procesem obejmującym postrzeganie, gromadzenie i interpretowanie. Są to trzy
komponenty obserwacji, stanowiące także jej etapy. Jako metoda posiada wiele zalet, m.in. umożliwia bezpośrednie poznanie zachowania się dziecka w naturalnych warunkach, sprzyja zebraniu
obszernego materiału, dopełnia materiał zgromadzony z wykorzystaniem innych metod.
Rozmowa z dzieckiem
Rozmowa to metoda gromadzenia danych w oparciu o bezpośredni kontakt słowny z osobami
badanymi14. Przed przeprowadzeniem rozmowy nauczyciel powinien określić zakres i cel badań,
a potem przygotować listę problemów lub pytań. Istotna jest konstrukcja pytań, ich adekwatność
do poruszanej problematyki, ich dostosowanie do poziomu rozwojowego oraz wieku dziecka.
Materiał diagnostyczny zgromadzony na podstawie rozmowy wymaga weryfikacji – może być
w pewnym sensie niewiarygodny, bowiem dziecko, udzielając nam odpowiedzi, może kierować
się wyobrażeniami lub po prostu mijać się z prawdą, co jest charakterystyczne dla wieku przedszkolnego.
Wywiad z rodzicami/opiekunami dziecka
Podczas prowadzenia diagnozy niezbędne są dodatkowe informacje o funkcjonowaniu dziecka
w środowisku rodzinnym. Uzyskamy je na przykład podczas wywiadu z rodzicami. Od rodziców czerpiemy wiedzę o dziecku w zakresie jego stanu zdrowia, przebytych chorób bądź urazów,
historii różnych sfer rozwoju, relacji z członkami rodziny, funkcjonowania w sytuacjach społecznych (poza przedszkolem), zainteresowań, uzdolnień, problemów, a także inne informacje.
Analiza wytworów dzieci
Analizie poddawane są wytwory materialne i niematerialne. Do grupy wytworów materialnych
należą rysunki, układanki, prace konstrukcyjne, literackie. Nagrania magnetofonowe czy filmowe (np. wypowiedzi dziecka) stanowią wytwór niematerialny. Najczęściej analizie poddawane są
prace plastyczne dziecka, a w tej grupie rysunki. Analizie może być poddany nie tylko gotowy
wytwór, ale także sposób jego tworzenia.
Podczas tworzenia dziecko często rozmawia ze sobą, z rówieśnikami, wyjaśnia, komentuje.
Zdarza się także, że prosi o wsparcie nauczyciela lub rówieśnika. Obserwacja dziecka podczas
tworzenia pracy plastycznej, konstrukcyjnej czy literackiej wymaga uwagi i zaangażowania
obserwatora, dając wymierny efekt w postaci zebranego materiału. Wypowiedzi dziecka na temat
pracy tworzonej przez siebie mogą być swobodne, ale także zainspirowane bądź kierowane przez
nauczyciela.
Podczas analizy wytworu gotowego należy wziąć pod uwagę także to, czy dziecko wykonało go
spontanicznie, czy otrzymało sprecyzowany temat pracy bądź sposób wykonania i wykorzystania materiału plastycznego, po to by rysunek lub inna praca były przedmiotem badania (analizę
gotowego wytworu dziecka przeprowadza psycholog).
Kiedy dziecko odkryje, że jest w stanie przedstawić graficznie przedmiot lub osobę, zaczyna
wykorzystywać także inne sposoby komunikacji, począwszy od znaków literopodobnych, liter,
14
M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1982, s. 288.
Wydawnictwo Raabe Sp. z o.o.
32
Poznać i zrozumieć
aż wreszcie pojawiają się pierwsze teksty – wyrazy, wyrażenia, proste zdania. Te pierwsze próbki
pisma, czasami wprawki literackie (np. tworzone przez dzieci komiksy, podpisy pod rysunkami)
powinny także podlegać analizie. Świadczą o dotychczasowym doświadczeniu dziecka, a także
odzwierciedlają jego myślenie.
Prace plastyczne ujawniają także emocje, pragnienia czy motywy dziecka, jego wiedzę o samym
sobie, sprawność motoryczną, wyrażają odkrycia i oryginalność.
Innym rodzajem gotowego wytworu jest karta zadaniowa, celowo zaprojektowana dla dziecka,
z uwzględnieniem jego potrzeb i możliwości rozwojowych. Ma charakter edukacyjny, ponieważ
odnosi się do wymagań Podstawy programowej i rozumiana jest powszechnie przez nauczycieli
jako narzędzie sprawdzające wiedzę i umiejętności dziecka. Może być także doskonałym materiałem, wykorzystywanym w indywidualnych programach wspomagających. Potraktowanie
karty zadaniowej w ten sposób umożliwi nauczycielowi zdobycie informacji o aktualnej i najbliższej strefie rozwoju dziecka, a potem, na ich podstawie, opracowanie dla wychowanka kolejnych
działań wspierających rozwój.
Ocena postępów dziecka powinna być dokonywana systematycznie i dokumentowana w trakcie
kolejnych lat jego edukacji przedszkolnej. Może się to odbywać w trakcie wykonywania przez
dziecko zadań edukacyjnych lub okresowo – zgodnie z przyjętymi przez nauczyciela założeniami.
Zadaniem nauczycieli jest dokumentowanie obserwacji, dlatego proponujemy arkusze obserwacji, celowo skonstruowane z uwzględnieniem prawidłowości rozwojowych charakterystycznych
dla wieku:
• Arkusz obserwacji rozwoju emocjonalnego dziecka,
• Arkusz obserwacji rozwoju społecznego dziecka,
• Arkusz obserwacji rozwoju mowy dziecka,
• Arkusz obserwacji myślenia dziecięcego dziecka,
• Arkusz obserwacji rozwoju sprawności ruchowej dziecka,
• Arkusz obserwacji rozwoju kompetencji matematycznych dziecka,
• Arkusz obserwacji gotowości do nauki czytania i pisania dziecka.
Nauczyciel, zgodnie z zapisem w Podstawie programowej, ma przeprowadzić analizę gotowości
dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna) w roku poprzedzającym rozpoczęcie przez dziecko nauki w klasie I szkoły podstawowej. Do badania gotowości do podjęcia nauki
w szkole przez dziecko proponujemy Skalę Gotowości Szkolnej (SGS)15. Skala Gotowości Szkolnej
jest zgodna z praktyką pedagogiczną nauczycieli wychowania przedszkolnego – została zweryfikowana w badaniach pilotażowych i standaryzacyjnych.
Nauczyciel, odwołując się do obszarów aktywności uwzględnionych w SGS, uzyska informacje
o rozwoju dziecka obejmujące:
• poznawanie świata i siebie,
• zabawę i naukę w grupie rówieśników,
• samodzielność w trudnych sytuacjach,
• podejmowanie zadań i pracę pod kierunkiem nauczyciela,
• przygotowanie do nauki czytania, pisania, matematyki.
15
Doradca Nauczyciela Sześciolatków. Badanie Gotowości Szkolnej sześciolatków, red. A. Zawada, CMPPP, Warszawa 2006.
Wydawnictwo Raabe Sp. z o.o.