docfull text - Antropomotoryka
download 
Reklamacja Transkrypt
full text - Antropomotoryka
ISSN 1731-0652 KOMITET REHABILITACJI, KULTURY FIZYCZNEJ I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ PAN MIĘDZYNARODOWE STOWARZYSZENIE MOTORYKI SPORTOWEJ – IASK ANTROPOMOTORYKA Vol. 22, nr 59 INDEX COPERNICUS AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO IM. BRONISŁAWA CZECHA W KRAKOWIE AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU KRAKÓW – WROCŁAW 2012 ISSN 1731-0652 COMMITTEE FOR REHABILITATION, PHYSICAL EDUCATION AND SOCIAL INTEGRATION OF POLISH ACADEMY OF SCIENCES INTERNATIONAL ASSOCIATION OF SPORT KINETICS – IASK ANTROPOMOTORYKA Vol. 22, nr 59 INDEX COPERNICUS UNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION CRACOW, POLAND UNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION IN WROCLAW, POLAND CRACOW – WROCLAW 2012 ANTROPOMOTORYK A ISSN 1731-0652 KOMITET REHABILITACJI, KULTURY FIZYCZNEJ I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ PAN MIĘDZYNARODOWE STOWARZYSZENIE MOTORYKI SPORTOWEJ – IASK AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO IM. BRONISŁAWA CZECHA W KRAKOWIE AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU VOL. 22, NR 59 KRAKÓW – WROCŁAW 2012 REDAKCJA Redaktor Naczelny Edward Mleczko Z-ca Redaktora Naczelnego Zofia Ignasiak Komitet Redakcyjny Jan Chmura, Jerzy Januszewski, Andrzej Klimek, Tadeusz Koszczyc, Lesław Kulmatycki, Wiesław Osiński, Joachim Raczek, Teresa Sławińska-Ochla, Włodzimierz Starosta RADA REDAKCYJNA Michal Belej (Słowacja), Peter Blaser (Niemcy), Tadeusz Bober, Janusz Czerwiński, Sławomir Drozdowski, Józef Drabik, Joanna Gradek, Peter Hirtz (Niemcy), Josif Moisiejewicz Fejgenberg (Izrael), Adam Haleczko, Andrzej Jopkiewicz, Han C.G. Kemper (Holandia), Krzysztof Klukowski, Vladimir Lyakh (Rosja), Robert M. Malina (USA), Wacław Petryński, Ryszard Przewęda, Igor Ryguła, Stanisław Sterkowicz, Stanisław Żak ADRES REDAKCJI al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków Poland Czasopismo ANTROPOMOTORYKA jest umieszczone na liście rankingowej INDEX COPERNICUS Publikacja częściowo dotowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Adiustacja i korekta: Barbara Przybyło © Copyright by University School of Physical Education in Cracow Opracowanie graficzne i łamanie: Dział Projektów Wydawniczych AWF Kraków Druk: ArtProm, 31-431 Kraków, ul. Dukatów 29 Nakład: 150 egz. ANTROPOMOTORYK A ISSN 1731-0652 COMMITTEE FOR REHABILITATION, PHYSICAL EDUCATION AND SOCIAL INTEGRATION OF POLISH ACADEMY OF SCIENCES INTERNATIONAL ASSOCIATION OF SPORT KINETICS – IASK UNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION, CRACOW, POLAND UNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION IN WROCLAW, POLAND VOL. 22, NR 59 CRACOW – WROCLAW 2012 EDITORIAL COMMITTEE CHAIRMAN Edward Mleczko VICE-CHAIRMAN Zofia Ignasiak MEMBERS Jan Chmura, Jerzy Januszewski, Andrzej Klimek, Tadeusz Koszczyc, Lesław Kulmatycki, Wiesław Osiński, Joachim Raczek, Teresa Sławińska-Ochla, Włodzimierz Starosta EDITORIAL BOARD Michal Belej (Slovakia), Peter Blaser (Germany), Tadeusz Bober, Janusz Czerwiński, Sławomir Drozdowski, Józef Drabik, Joanna Gradek, Peter Hirtz (Germany), Josif Moisiejewicz Fejgenberg (Israel), Adam Haleczko, Andrzej Jopkiewicz, Han C.G. Kemper (Holland), Krzysztof Klukowski, Vladimir Lyakh (Russia), Robert M. Malina (USA), Wacław Petryński, Ryszard Przewęda, Igor Ryguła, Stanisław Sterkowicz, Stanisław Żak EDITOR’S OFFICE al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków Poland Indexed in INDEX COPERNICUS This publication is funded in part by the Ministry of Science and Higher Education Linguistic proofreading: Barbara Przybyło © Copyright by University School of Physical Education, Cracow, Poland Design and DTP: University School of Physical Education, Cracow, Poland Print: ArtProm, 31-431 Kraków, ul. Dukatów 29 Circulation: 150 NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 SPIS TREŚCI Od Redakcji: „Antropomotoryka-Kinesiology” w drugiej połowie 2012 roku jeszcze po polsku 7 Informacje dla autorów 11 PRACE ORYGINALNE Monika Piątkowska Wiek jako czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej polskiej populacji 17 Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia (H-RF) 31 Kamil Sławecki Aktywność fizyczna mężczyzn oceniana za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej IPAQ – Wersja Długa 57 Stanisław Gołąb, Agnieszka Woronkowicz, Jan Sobiecki Ocena przydatności metod określania otłuszczenia ciała u mężczyzn w świetle relacji ze sprawnością i wydolnością fizyczną 67 Ewa Ziółkowska-Łajp, Anna Demuth, Marek Drozdowski, Urszula Czerniak, Magdalena Krzykała Ocena dymorfizmu płciowego cech somatycznych i składu ciała młodzieży trenującej sporty wodne 79 Przemysław Bujas, Dariusz Tchórzewski, Janusz Jaworski Asymetryczność funkcji podporowej i stabilizującej kończyn dolnych u narciarzy zjazdowców 91 Władysław Machnacz , Jarosław Nosal, Andrzej Dudkowski, Paweł Chmura, Andrzej Rokita Związki pomiędzy skutecznością działań młodych piłkarzy podczas gier ,,jeden przeciwko jednemu” a poziomem wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych 99 Henryk Duda Wpływ intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie z piłką na skuteczność ruchową gracza 109 PRACE PRZEGLĄDOWE Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd 121 POLEMIKI I DYSKUSJE Emilia Mikołajewska, Dariusz Mikołajewski Nowoczesne rozwiązania techniczne w reedukacji chodu –5– 139 NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 CONTENTS From Editors: “Antropomotoryka-Kinesiology” in the second half of 2012 still in Polish 7 Information for the Authors 13 ORIGINAL PAPERS Monika Piątkowska Age-related changes in physical activity patterns in Poland 17 Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek Running training in women and men aged 25 or older and physical fitness factors in accordance with the health-related fitness concept 31 Kamil Sławecki Physical activity of men assessed through the use of International Physical Activity Questionnaire – Long Version 57 Stanisław Gołąb, Agnieszka Woronkowicz, Jan Sobiecki Evaluation of the usefulness of method for determining body fat in men in the light of the relationship with the physical performance and endurance fitness 67 Ewa Ziółkowska-Łajp, Anna Demuth, Marek Drozdowski, Urszula Czerniak, Magdalena Krzykała The evaluation of sexual dimorphism of somatic features and body composition of young people doing water sports 79 Przemysław Bujas, Dariusz Tchórzewski, Janusz Jaworski Asymmetry of supporting and stabilizing function of the lower extremities in alpine skiers 91 Władysław Machnacz , Jarosław Nosal, Andrzej Dudkowski, Paweł Chmura, Andrzej Rokita Relationship between the effectiveness of young players activity in one-on-one games and the level of selected coordination abilities Henryk Duda Influence of intellectual instruction in streamlining the performance with a ball on motor effectiveness in a football player 99 109 REVIEW PAPERS Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula The effects of training on preparation of highly qualified football players: review 121 DISCUSSIONS Emilia Mikołajewska, Dariusz Mikołajewski Novel technical solutions in gait re-education –6– 139 NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 OD REDAKCJI FROM EDITORS „ANTROPOMOTORYKA-KINESIOLOGY” W DRUGIEJ POŁOWIE 2012 ROKU JESZCZE PO POLSKU „ANTROPOMOTORYKA-KIENSIOLOGY” IN THE SECOND HALF OF 2012 STILL IN POLISH Jesteśmy już drugiej połowie roku 2012. Redagujemy wspólnie z Akademią Wychowania Fizycznego we Wrocławiu kolejny numer „Antropomotoryki-Kinesiology”. Mamy plany dalszego rozwoju współpracy. Zgodnie z naszym posłannictwem, zapoczątkowanym w 1989 roku w chwili ukazania się pierwszego numeru „Antropomotoryki” w krakowskim PWN, kontynuujemy program działania wydawniczego. Czy można tak dalej pracować? Lata doświadczeń sprawiają, że trudno uważać zadane pytanie za retoryczne. Od niedawna częściowo wydajemy nasze czasopismo po angielsku. Poza tym jesteśmy tradycjonalistami. Na rynku wydawniczym musimy być konkurencyjni. Trudno jest teraz sprzedawać nie tylko kolejny zeszyt kwartalnika, ale nade wszystko wiedzę w nim zawartą. Tylko na polskim rynku wydawniczym jest z kim konkurować. „Antropomotoryka” dała początek rozwoju innych czasopismom publikujących wiedzę o motoryczności człowieka. Bliskie programowo są nam redakcje „Human Movement”, „Journal of Human Kinetics”, „Medicina Sportiva” czy bardzo prężnie rozwijające się w gdańskiej AWF „Archives of Budo”, a w Warszawie – „Wychowanie Fizyczne i Sport”, „Biology of Sport” i nowo powstałe „Biomedical Human Kinetics”. Trudno też nie dostrzec podobieństwa problemowego i tematycznego naszej misji do istniejącej w czasopismach zagranicznych, Przykładowo można wymienić chociażby takie, jak wydawany w Zagrzebiu „Kinesiology Journal”, czy też ukazujące się periodyki naukowe: w Pretorii „Human Movement Scence”, w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej od roku 1949 „Perceptual and Motor Skills” lub w Australii młodsze czasopismo „The Journal of Strength and Conditioning” o ugruntowanej już pozycji na Liście Filadelfijskiej. Na pewno czekają nas zmiany… także programowe. Mamy świadomość, że to, czego dotąd dokonaliśmy, jest ważne przede wszystkim dla polskiej dydaktyki akademickiej. Wiedza pędzi jednak przed nami bez wytchnienia, jakby powiedział polski poeta. Musimy za nią nadążyć. Nasze polskie i krakowsko-wrocławskie rozumienie motoryczności człowieka jest oryginalne i niekiedy trudne do akceptacji. Świat idzie własną drogą, wytyczoną przez pragmatyzm wychowania fizycznego i promocji zdrowia. Taki kierunek działania jest wspierany mocno wizją i rolą kinezjologii w dokumentach rządowych i organizacjach międzynarodowych najwyższej rangi światowej (por. Wytyczne UE Dotyczące Aktywności Fizycznej – Zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie – które wydano 10 października 2008 roku, czy też rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) pn. Global Recommendations on Physical Activity for Health (z października 2010 roku). W takiej sytuacji trudno jest znaleźć partnerów do dyskusji naukowej nad polską wizją rozwiązywania aspektów poznawczych i aplikacyjnych działalności ruchowej człowieka. Na pewno przyczyna tkwi w tym, że posługujemy się nadal językiem polskim w większości naszych numerów „Antropomotoryki”. Mamy świadomość tego, że istnieje konieczność zapewnienia użyteczności przekazywanej wiedzy naukowej w skali globalnej. Domaga się tego uniwersalność tworzonej nauki. W tym przypadku trudno zgodzić się z głosami polskich prenumeratorów domagających się publikacji tylko w naszym narodowym języku. Wprowadzenie języka angielskiego jest nie tylko modą. Zadaniem publikatora naukowego jest prezentacja wyników badań prowadzonych w celu konstruowania nowej wizji przyszłości w sensie globalnym, a nie tylko partykularnym. –7– Od Redakcji Celem naszego czasopisma jest pełnienie służebnej roli wobec kształtowania przyszłości i podejmowania ważnych decyzji na przyszłość razem z wszystkimi zainteresowanymi rozwojem człowieka pod wpływem jego fizycznego działania w czasie i przestrzeni. Taka predykcyjna funkcja misji działania krakowsko-wrocławskiej „Antropomotoryki” umożliwia Autorom kierowanych do niej artykułów przekazanie informacji na temat wyników poszukiwań oryginalnych metod rozwiązywania nowych problemów naukowych lub też falsyfikowania rozwiązywanych już wcześniej z różnym skutkiem. Z założenia wynika, że opracowana nowa metoda, aby posiadać znamię naukowości, musi mieć charakter uniwersalny i służyć predykcji. Tylko wówczas wyniki uzyskane dzięki niej mogą spełniać warunki wyniku naukowego. Przed badaczami stawiamy zatem wymóg zapewnienia stosowanym metodom takich cech, jak ogólność, dokładność, efektywność itp. oraz konieczność wykazania ich poprawności i wyższości nad innymi (o ile istnieją) na drodze formalnej lub empirycznej. Często w rozprawach formułowane są prawa w postaci hipotez badawczych. Uważamy, że część z nich służy opracowaniu nowego modelu pewnej rzeczywistości. Odkryte w ten sposób prawa wyjaśniają w poprawny sposób prawidłowości rządzące rzeczywistością (naturą, gospodarką, społeczeństwem), nabierają, podobnie jak metody, charakteru uniwersalnego i służą predykcji. Mamy więc moralne prawo upublicznienia w skali światowej wiedzy zawartej „Antropomotoryce”. W realizacji funkcji uniwersalności nauki może nam pomóc język angielski, który jest obecnie międzynarodowym językiem przekazu informacji naukowej. Niewątpliwie dążymy też do zawarcia umowy z wydawcą czasopism naukowych z różnych dyscyplin nauki – zarówno w modelu subskrypcji, jak i w modelu Open Access. Prowadzimy już negocjacje w celu rozwiązania wskazanego problemu wydawniczego, ale na przeszkodzie stoją – jak zwykle – problemy finansowe. Miejmy nadzieję, że pokonany je niebawem. Na razie, z przyczyn obiektywnych, możemy zaproponować naszym czytelnikom numer naszego czasopisma w języku polskim. Pomieściliśmy w nim nadesłane już dawno artykuły, które były ciągle udoskonalane po uwagach recenzenckich i czekały na druk w języku polskim. W zapasie mamy ich jeszcze na jeden numer. Sądzimy, że kolejny rok rozpoczniemy już po angielsku Słowem Wstępnym Redaktora (From Editors). W drugiej połowie 2012 roku mogę jeszcze po polsku zachęcić naszych czytelników do przestudiowania bardzo interesujących i godnych opublikowania w języku angielskim opracowań naukowych. Naszym zdaniem, nie bez przyczyny można było wybrać za wiodącą w zestawie artykułów przeznaczonych do druku w 59. numerze „Antropomotoryki” publikację Wiek jako czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej polskiej populacji. Zaprezentowano w niej oryginalne materiały pochodzące z ogólnopolskich badań sondażowych, które przeprowadzono w formie wywiadu CAPI na reprezentatywnej, warstwowo-losowej próbie mieszkańców Polski (n = 1028). Zastosowano w nich kwestionariusz pochodzący z Eurobarometru 183-6/58.2 Physical Activity, składający się z krótkiej wersji Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (IPAQ) oraz pytań dotyczących obszaru wykonywanego wysiłku w połączeniu z intensywnością, a także możliwości, jakie stwarza otoczenie do bycia aktywnym. Ich celem było określenie poziomu aktywności fizycznej badanych grup wiekowych i sprawdzenie, czy wiek jest czynnikiem istotnie różnicującym aktywność fizyczną Polaków. Wyniki badań są optymistyczne! Wbrew powszechnym opiniom okazuje się, że poziom aktywności fizycznej Polaków nie jest tak niski, jak przedstawiają to badacze w licznych opracowaniach. Czynnikiem różnicującym stosunek Polaków do aktywności fizycznej jest wiek. Zaobserwowano nieliniową zależność pomiędzy całkowitą aktywnością a wiekiem respondentów. Widoczna jest zależność pomiędzy wiekiem a stopniem intensywności rekreacyjnej aktywności fizycznej: im starsza osoba, tym mniej intensywnie uczestniczy w aktywności fizycznej podejmowanej w czasie wolnym. Niewiele jest prac empirycznych, które pozwalają znaleźć dowody na poparcie tezy o pozytywnym wpływie treningu sportowego na zdrowie ludzi w średnim i starszym wieku. Jak wynika z bogatego przeglądu literatury, zamieszczonego w pracy Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia H-RF, trudno jednoznacznie stwierdzić, czy zalecane normy aktywności fizycznej dla osób w różnym wieku przynoszą pożądany efekt. W związku z tym podjęto się w badaniach ciągłych osób uprawiających systematycznie (2–6 razy w tygodniu) biegi wytrzymałościowe ocenić efekty potreningowe w zakresie komponentów sprawności fizycznej ujętej w konwencji zdrowia (H-RF). Z dokonanej analizy zebranych materiałów wynika, że po kilkunastomiesięcznym cyklu treningowym zauważono niekorzystny przyrost tkanki tłuszczowej (zwłaszcza u kobiet starszych) i zmniejszanie beztłuszczowej masy ciała. Stwierdzono natomiast pozytywny wpływ realizowanego treningu na poziom komponentów krążeniowo-oddechowych, mięśniowo-szkieletowych i motorycznych. Analiza siły związków korelacyjnych –8– Od Redakcji wykazuje, że staż treningowy w małym stopniu wpływał na poziom sprawności fizycznej H-RF. Szczególnie wiek badanych był ważną zmienną pośredniczącą w badaniach relacji między obciążeniem treningowym a poziomem rozwoju składowych sprawności sportowej (M-PF) oraz badanej w konwencji zdrowia (H-RF). Na tej podstawie należy sądzić, że tylko częściowo można potwierdzić sens wprowadzania ćwiczeń aerobowych do poprawy kondycji społeczeństwa prowadzącego sedenteryjny styl życia. Należałoby postulować zwiększenie obciążeń treningowych, ale z uwagą, aby w treningu biegaczy właściwie dostosować obciążenia do wieku ćwiczących, zwłaszcza osób starszych. W tym przypadku wydaje się konieczne stawianie celów sportowych na miarę możliwości funkcjonalnych nieuchronnie starzejącego się organizmu człowieka. Zagadnienie wpływu statusu społecznego na rozwój biologiczny człowieka jest częstym tematem publikacji auksologicznych i antropologicznych. Należy jednak dodać, że problematyka uwarunkowań środowiskowych jest rozpatrywana głównie w odniesieniu do rozwoju dzieci i młodzieży. Do niedawna do rzadkości należały publikacje dotyczące zasygnalizowanego zagadnienia u ludzi w średnim i starszym wieku. Na pewno przyczyną tego była trudność w przeprowadzeniu badań z wykorzystaniem proponowanych do niedawna testów sprawności fizycznej. Przełom nastąpił dopiero na przełomie XX i XXI wieku, kiedy wprowadzono nowe sposoby pomiaru aktywności fizycznej w Stanach Zjednoczonych AP i Zachodniej Europie. Jednym z nich jest The International Physical Activity Questionnaire (IPAQ) w wersji długiej i krótkiej (Short and Long Forms; November 2005). W publikowanej w niniejszym numerze pracy Aktywność fizyczna mężczyzn oceniana za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej IPAQ – Wersja Długa przedstawiono zróżnicowanie w aktywności fizycznej 113 zdrowych mężczyzn w wieku 20–49 lat, zbadanej z wykorzystaniem kwestionariusza IPAQ w czterech istotnych dla życia człowieka dziedzinach, które były związane z pracą zawodową, aktywnym transportem, pracami domowymi oraz czasem wolnym, w zależności od wieku i poziomu wykształcenia. Okazało się, że w badanej grupie wiek i wykształcenie różnicowały istotnie poziom aktywności fizycznej związanej z pracą zawodową i czasem wolnym. Na tej podstawie zasugerowano, aby w dalszych analizach podjętego tematu dostarczyć nowych informacji i pogłębić istniejący zakres wiedzy na temat różnych rodzajów aktywności fizycznej podejmowanych w życiu codziennym, które mają wpływ na ogólną aktywność fizyczną. W artykule Ocena przydatności metod określania otłuszczenia ciała u mężczyzn w świetle relacji ze sprawnością i wydolnością fizyczną Autorzy, wychodząc z założenia, że nadmiar tkanki tłuszczowej wykazuje wyraźne powiązania z zagrożeniami zdrowotnymi oraz z niższą sprawnością i wydolnością fizyczną, przeprowadzili badania w celu potwierdzenia powyższej tezy. Uwzględniono w nich główne składowe sprawności fizycznej ujętej w myśl amerykańskiej koncepcji zdrowia Health-Related Fitness (H-RF), takie jak komponenty somatyczne (skład ciała), motoryczne oraz krążeniowo-oddechowe. Badaniami objęto 400 mężczyzn w wieku 20–70 lat, reprezentujących środowisko pracowników przemysłowych. Zastosowano cztery sposoby oceny otłuszczenia (wskaźnik otłuszczenia względnego, trzy wskaźniki BF%) oraz 5 prób motorycznych z testu Eurofit (równowaga, szybkość ruchów ręki, gibkość tułowia, siła eksplozywna kończyn dolnych, siła zaciskania ręki) oraz step-testu YMCA w celu określenia wydolności tlenowej. Za kryterium przydatności metody w badaniach liczniejszych grup przyjęto stopień korelacji między wskaźnikami otłuszczenia a pozostałymi komponentami sprawności fizycznej H-RF. Stwierdzono najwięcej współzależności istotnych w grupie wiekowej 30–39-latków. Dwie miary otłuszczenia – BF% wg Tanity i wskaźnik otłuszczenia względnego – najbardziej korelowały z wynikami sprawnościowymi i charakteryzowały się największą zmiennością wewnątrzgrupową Z pracy Ocena dymorfizmu płciowego cech somatycznych i składu ciała młodzieży trenującej sporty wodne wynika, że kontrowersyjny problem maskulinizacji cech budowy ciała sportsmenek pozostaje nadal otwarty. Jak wynika z przeglądu literatury, zasięg zasygnalizowanego zjawiska został tylko częściowo zweryfikowany w szeroko prowadzonych badaniach z zakresu antropologii. Celem badań przeprowadzonych w Poznaniu była próba określenia poziomu kształtowania się wybranych parametrów morfologicznych między chłopcami a dziewczętami trenującymi wioślarstwo, kajakarstwo i pływanie. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że czynne uprawianie sportu nie powoduje znaczących zaburzeń w kształtowaniu się cech diagnozowanych jako różnicujące dymorficznie. W kolejnej pracy Asymetryczność funkcji podporowej i stabilizującej kończyn dolnych u narciarzy zjazdowców został podjęty problem równowagi ciała u polskich narciarzy, a także asymetrii, gdyż jak stwierdzają jej Autorzy, każda z narciarskich konkurencji wymaga od zawodnika sprawnych bilateralnych mechanizmów kontroli stabilności. Badania przeprowadzone na bardzo małej grupie młodych sportowców (3 kobiety i 8 –9– Od Redakcji mężczyzn) pozwoliły zauważyć występowanie u nich asymetrii zarówno w obrębie wskaźników częstotliwości korekcyjnego nacisku stóp, prędkości oscylacji COP, jak i pola powierzchni oraz przebytej drogi. Zarejestrowane wartości dały powód do stwierdzenia dominacji lewej kończyny dolnej w funkcji stabilizacyjnej. Asymetria nie przejawiała się w dystrybucji masy, lecz w gorszych wskaźnikach stabilności dla tej kończyny, zwłaszcza w płaszczyźnie ML. Zakres asymetrii był podobny do występującej u nietrenujących. Na tej podstawie zaproponowano prowadzenie dalszych badań, w których należałoby zwrócić uwagę na relacje pomiędzy poziomem stwierdzonej asymetrii a skutecznością narciarza w trakcie zawodów. Wydawać by się mogło, po dwóch pracach opublikowanych w Centralnym Ośrodku Sportu w 2004 roku (Koordynacyjne zdolności motoryczne w piłce nożnej oraz Ćwiczenia kształtujące koordynacyjne zdolności motoryczne w piłce nożnej) został definitywnie rozwiązany problem wpływu koordynacyjnych zdolności motorycznych na sprawność gry w piłkę nożną w różnych grupach. Na podstawie wyników badań przedstawionych w publikacji wrocławskich badaczy pt. Związki pomiędzy skutecznością działań młodych piłkarzy podczas gier ,,jeden przeciwko jednemu” a poziomem wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych można dojść do wniosku, że znaczenie kompleksu zdolności koordynacyjnych we wstępnym etapie szkolenia bardzo młodych piłkarzy jest dotąd obszarem mało poznanym. Obserwacjami objęto 18 chłopców z Uczniowskiego Klubu Piłkarskiego „ODRA”, którzy uczestniczyli w rozgrywkach Wrocławskiej Ligi Młodzików, organizowanych przez Dolnośląski Związek Piłki Nożnej (DZPN). Do diagnozy poziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych (KZM) wykorzystano testy oceniające: 1) zdolność równowagi statycznej, 2) zdolność równowagi dynamicznej, 3) zdolność kinestetycznego różnicowania ruchów. Przeprowadzona analiza statystyczna zebranego materiału wykazała wpływ KZM na skuteczność działań badanych piłkarzy w grach „jeden przeciwko jednemu”. Autorzy sugerują, aby dążyć do udoskonalenia stosowanych dotąd narzędzi pomiarowych w badaniach zdolności koordynacyjnych dzieci. Z żalem musimy stwierdzić, że jeden z nich nie będzie mógł już brać udziału w planowanych badaniach. Składając kondolencje całemu zespołowi wrocławskich antropomotoryków, wyrażamy równocześnie nadzieję na dalszą, owocną współpracę w rozwiązywaniu zasygnalizowanych w artykule problemów badawczych, bo być może była to także wola tego, którego nie ma już wśród nas. W publikacji Wpływ intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie piłką na skuteczność ruchową gra- cza jest mowa o istocie przygotowania intelektualnego młodych graczy piłki nożnej (kategoria juniora). Celem badania było wykazanie wpływu intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie z piłką na skuteczność zadania ruchowego. Badania przeprowadzono w latach 2009 i 2010 wśród piłkarzy Szkoły Sportowej w Krakowie. Otrzymane wyniki świadczą o tym, iż intelektualizacja procesu szkolenia zwiększa skuteczność działania ruchowego piłkarzy nożnych. Poszukiwanie rezerw w sferze dyspozycji umysłowych może się zatem przyczynić do zwiększenia efektywności ich szkolenia. Na podstawie różnych kryteriów i wielkości funkcjonalnych wskaźników zamieszczonych w licznych (najczęściej zagranicznych) opracowaniach Autorzy rozprawy Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd przedstawiają nowoczesną strukturę efektów szkolenia. Poza tym zajmują się problemem bezpośrednich, skutków długotrwałego treningu. Jak się okazuje, odległe efekty szkoleniowe przejawiają się w opóźnionej kumulacji wpływów szkolenia na zmianę wyniku sportowego. Są one szczególnie ważne w eksterioryzacji zdolności koordynacyjnych i wysiłków wykonywanych z maksymalną prędkością. Podejmują również w rozważaniach problem interakcji trener–zawodnik. W konkluzji rozważań podkreślają, że zrozumienie ich istoty jest niezbędne do prawidłowego planowania i analizy procesu szkolenia. Zachęcam do uważanego przestudiowania artykułu Nowoczesne rozwiązania techniczne w reedukacji chodu. Wzbudził on polemiki i dyskusje już na poziomie recenzyjnym. Być może wywoła on także dalsze polemiki i dyskusje, bo przecież taką platformą żywego kontaktu z czytelnikami tworzącymi dzień powszedni naszej polskiej antropomotoryki powinno być też nasze czasopismo. Zamieszczono w nim przegląd podstawowych rozwiązań robotów rehabilitacyjnych i egzoszkieletów wykorzystywanych w reedukacji chodu. Intencją Autorów jest też podjęcie dyskusji na temat zasad stosowanych tego rodzaju rozwiązań w klinicznej terapii patologii chodu. Sądzę, że mogłem zachęcić w krótkim Słowie wstępnym Redaktora Naczelnego do przestudiowania zamieszczonych w numerze 59. naszego czasopisma rezultatów badań naszych polskich i zagranicznych współpracowników. Życząc wszystkim udanych wakacji, pozostaję z wyrazami szacunku i poważania. – 10 – Redaktor Naczelny „Antropomotoryki-Kinesiology” Edward Mleczko NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 INFORMACJE DLA AUTORÓW 1. „Antropomotoryka” („Kinesiology”) jest oficjalnym, recenzowanym kwartalnikiem naukowym Międzynarodowego Stowarzyszenia Motor yki Sportowej – IASK, wydawanym w Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie pod patro natem Komitetu Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN. W czasopiśmie przedstawiane są wyniki oryginalnych badań i doświadczeń w dziedzinie motor yczno ści człowieka oraz dziedzin pokrewnych. Zamieszczane są również prace przeglądowe, poglądy oraz dyskusje oceniające obecny stan i perspekt yw y rozwoju dorobku badawczego szeroko pojętej antropomotor yki. 2. Materiały przeznaczone do druku (jeden egzemplarz wydruku komputerowego) należy przesłać łącznie z płytą CD na adres: Redakcja „Antropomotoryki”, Akademia Wychowania Fizycznego, al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków, tel. 12 683 12 78, tel./fax 12 683 10 76 lub na adres poczty elektronicznej e-mail: [email protected]. 3. Warunki ogólne • Zgłoszenie pracy do druku jest jednoznaczne z przekazaniem przez autora (autorów) prawa do własności Redakcji „Antropomotor yki”. Prace zakwalifikowane do wydrukowania stają się zatem wyłączną własnością Re dakcji i nie można ich publikować w całości lub w części w innych czasopismach lub mediach cyfrowych bez pis emn ej zgody Wydawcy. Praca złożona do druku w „Antropomotoryce” nie może być także wcześniej ani równocześnie złożona w innym czasopiśmie, co stwierdza autor w pisemnym oświadczeniu. W razie umieszczenia w pracy rycin lub tabel itp., pochodzących z opracowań opublikowanych w innych czasopismach autor ma obowiązek uzyskania zgody na przedruk. • Redakcja „Antropomotoryki” przyjmuje do druku prace poglądowe, oryginalne, doświadczalne, oprac owania histor yczne, komunikaty konferencyjne, sprawozdania ze zjazdów i konferencji o tematyce antropomotor ycznej oraz krótkie streszczenia prac wydrukowanych w czaso pismach zagranicznych i recenzje książek z zakresu teorii motor yczn ości człow iek a. Prac e przeglądowe i oryginalne będą zredagowane w języku polskim. Arty kuły mogą być publikowane w języku angielskim. • • Prace przedstawiające dużą wartość naukową, zakwa lifikowane wcześniej do wydrukowania w czasopiśmie zagranicznym, mogą być również zgłoszone do druku w „Antropomotor yce”, jednak pod warunkiem uzyskania przez autora pisemnej zgody Wydawcy czasopisma, w któr ym teksty zostały lub zostaną opublikowane. Objętość artykułu nie powinna przekraczać 22 stron wydruku komputerowego, na których zamieszczono po 1800 znaków (np.: 30 wierszy po 60 znaków). Praca musi być napisana jednostronnie z podwójną lub 1,5 interlinią. 4. Zasady konstrukcji pracy • W liście towarzyszącym prosimy podać dokładne adresy (zarówno prywatny, jak i miejsca pracy) z zaznaczeniem, gdzie należy przesyłać korespondencję. • Prace empiryczne powinny mieć następujący układ: tytuł, imię (imiona) i nazwisko autora (ów), słowa kluczowe w języku polskim i angielskim, zwięzłe streszczenie w języku polskim i angielskim, wstęp, materiał i metody, wyniki badań, dyskusja, wnioski oraz wykaz piśmiennictwa. • Słowa kluczowe powinny liczyć od 3 do 15 wyrazów. • Streszczenie musi zawierać: cel pracy, materiał, metody lub materiał i metody, wyniki, wnioski. • Na pierwszej stronie opracowania należy zamieścić w kolejności: tytuł pracy w języku polskim i angielskim, imię i nazwisko autora(ów), stopień naukowy autora(ów), miejsce zakładu pracy, słowa kluczowe oraz zwięzłe streszczenie po polsku i angielsku. Jego objętość nie może być mniejsza niż 200 i nie większa niż 250 słów. • Spis piśmiennictwa należy wydrukować na osobnej stronie. Prosimy wymienić w nim jedynie pozycje, na które autor powołuje się w tekście. Powinny być one numerowane cyframi arabskimi i uszeregowane w kolejności cytowania ich w pracy (a nie w kolejności alfabe tycznej). Każdą pozycję piśmiennictwa należy zapisywać od nowego wiersza. Po nazwisku autora (lub wszystkich autorów) cytowanej pracy należy podać pierwsze liter y imion, a następnie tytuł pracy w brzmieniu oryginalnym oraz nazwę czasopisma, z którego praca pochodzi. Skrót tytułu czasopisma należy podać zgodnie z jego brzmieniem w Index Medicus (patrz również: International Committee of Medical Journal Editors: Uniform requirements for manu- – 11 – Od Redakcji scripts submitted to biomedical journals. N Engl J Med 1997; 336; 309–315). Przykłady: a) prace wydrukowane w czasopismach: • Casella R, Bubendorf L, Sauter G, Moch H, Michatsch MJ, Gasser TC: Focal neuroendocri nedifferentiationlacksprognosticsignificiance in prostate core needle biopsies. J Urol, 1998; 160: 406–410. b) monografie: • Matthews DE, Farewell VT: Using and Under standing Medical Statistics, ed 3, revised. Basel, Karger, 1996. c) rozdziały w książkach: • Parren PWHI, Burton DR: Antibodies against HIV-1fromphagedisplaylibraries;Mappingofan immuneresponseandprogresstowardsantiviral immunotherapy; in Capra JD (ed.): Antibody En gineering. Chem Immunol. Basel, Karger, 1997, 65: 18–56. • Kokot F: Fizjologia nerek; w Zieliński J, Leńko J (red.): Urologia, Warszawa, PZWL, 1992, 1: 9–20. Materiał ilustracyjny musi mieć bardzo dobrą jakość. Po winien być wykonany na białych kartkach. Reprodukcje zdjęć oraz fotografie należy przygotować na błyszczącym papierze fotograficznym. Na odwrocie fotografii trzeba napisać miękkim ołówkiem jej kolejny numer oraz zaznaczyć strzałką, gdzie znajduje się jej górny brzeg. Redakcja drukuje jedynie zdjęcia czarno-białe. Tabele i ryciny należy zamieszczać na oddzielnych stronach i numerować cyframi arabskimi. Ich nagłówki, objaśnienia oraz podpisy pod rycinami i nad tabelami powinny być w języku polskim i angielskim. Przykład: Tabela 1., Ryc. 1., Objaśnienia, Chłopcy Table 1., Fig. 1., Commentary, Boys Prosimy używać nawiasów okrągłych. Wzory muszą być napisane czytelnie, szczególnie wskaźniki i wykładniki potęg. Artykuł może być napisany na edytorze od Word 6.0 do 2007, Open Office, w formacie DOC lub RTF. Ilustracje, tabele i wykresy powinny być zamieszczone w osobnych plikach, a na wydrukach oraz na marginesie zaznaczone ołówkiem ich miejsce w tekście. Wykresy należy wykonać w kolorze czarnym. Można stosować tinty szare o różnym natężeniu lub tekstury. W opisach, ze względów estetycz nych, prosimy stosować czcionkę jednoelementową (np. arial). Nie należy nadużywać wyróżnień (bold, italic). Przy skanowanych ilustracjach rozdzielczość musi wynosić co najmniej 300 dpi. Ilustracje czarno-białe (line art.) powinny być w formacie TIFF, a zdjęcia (grey) w formacie TIFF lub JPEG (w niskim stopniu kompresji, do 10%). Wszystkie pliki mogą być spakowane RAR-em lub ZIP-em. Po skopiowaniu na CD należy sprawdzić, czy wszystkie pliki się kopiują. Spis piśmiennictwa powinien być sporządzony według kolejności cytowania: [1] Żekoński Z, Wolański N: Warunki społeczno-bytowe jako czynniki rozwoju człowieka; w Wolański N (red.): Czynniki rozwoju człowieka. Warszawa, PWN, 1987; 68–88. [2] Malarecki I: Zarys fizjologii wysiłku i treningu sporto wego. Warszawa, Sport i Turystyka, 1975. [3] Bouchard C, Malina RM: Genetics of physiological fitness and motor performance. Exerc Sport Sc Rev, 1983; 11: 112–115. [4] Szopa J: W poszukiwaniu struktury motoryczności: analizaczynnikowacechsomatycznych,funkcjonal nychi próbsprawnościfizyczneju dziewcząti chłop ców w wieku 8–19 lat. Wyd. Monograficzne, Kraków, AWF, 1988; 35. Powołując się w tekście na daną pozycję piśmiennictwa nale ży podać w nawiasie kwadratowym tylko cyfrę arabską. Przytaczając dwie lub większą ich liczbę należy podawać w nawiasie kwadratowym kolejność chronologiczną ich wydania. 5. Uwagi Redakcji • Wszystkie prace podlegają ocenie i są anonimowo recen zowane. • Redakcja zapoznaje autora z uwagami recenzentów. • Odbitka szczotkowa pracy jest wysyłana do Autora pocztą elektroniczną jako plik PDF. Po niezbędnej korekcie i akceptacji pracy do druku należy ją odesłać w terminie do 10 dni na adres e-mail Redakcji „Antropomotoryki”. Przetrzymywanie korekty może spowodować przesunięcie artykułu do następnego numeru. • Redakcja „Antropomotoryki” zastrzega sobie prawo adiustacji, dokonywania poprawek w zakresie ujednolicania nazewnictwa i ewentualnego skracania tekstów. • Przysyłane do druku artykuły (wraz z oświadczeniem – patrz: Warunki ogólne) powinny być kierowane do Redakcji pismem przewodnim podpisanym przez samodzielnego pracownika nauki, równocześnie odpowiadającego za merytoryczną stronę opracowania. • Autor otrzymuje bezpłatnie plik PDF z zawartością numeru „Antropomotoryki”, w którym zamieszczono jego pracę. Czasopismo w formie książkowej można zamówić odpłatnie przy zwrocie korekty autorskiej pod adresem: [email protected]. • Pełne numery bieżące i archiwalne „Antropomotoryki” można zamówić odpłatnie w Krakowskiej Księgarni Kultury Fizycznej, al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków, tel/fax (012) 681 36 22. • Streszczenia w języku polskim i angielskim są zamieszczone na stronie internetowej: www.awf.krakow.pl; link: wydawnictwa, czasopisma, antropomotoryka oraz www. journals.indexcopernicus.com. – 12 – NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 INFORMATION FOR THE AUTHORS 1. “Kinesiology” (“Antropomotoryka”) is an official scientific quarterly of the International Association of Sport Kinetics – IASK, published at the University School of Physical Edu cation, Cracow, Poland under the auspices of the Committee Rehabilitation, Physical Education and Social Integration the Polish Academy of Sciences. The magazine presents the results of original research work and experiments in the field of human motoricity and related sciences. It also publishes review articles, opinion articles and discussion of scientists evaluating the current situation and perspectives of scientific development of human motoricity. 2. Materials for publication (one copy of computer printouts) should be sent together with the compact disc at the following address: Redakcja “Antropomotoryki”, Akademia Wychowania Fizycznego, al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków, tel. 12 683 12 78, tel/fax 12 683 10 76 or at the e-mail address: [email protected]. 3. General conditions: • Upon submitting a paper to be published the Author (Authors) transfers copyright to the Publishing House of the “Antropomotoryka”. The works qualified for publication become therefore the property of the Publishing House of the “Antropomotor yka” and cannot be published in extenso or in fragments in other periodicals or other media without the written permission of the Publisher. The work submitted for publication in the “Antropomotoryka” cannot be submitted for publication earlier on or simultaneously in any other periodical. The Author is required to make a written statement to this effect. If the work includes any figures, tables, etc. which have already been published elsewhere, the Author is obliged to obtain a written permission for reprinting. • “Antropomotoryka” accepts demonstrative, origin al, experimental, and historical papers, information about conferences, reports from congresses and conferences on human motoricity, short summaries of works pub lished in foreign periodicals and book reviews on human motoricity. Original works are accepted in English. • The works of particular scientific value submitted and accepted for publication earlier on in a foreign scien • tific periodical can also be submitted for publication in the “Antropomotor yka”, however, on condition that the Author obtains a permission from the publisher of the periodical. All papers should be no longer than 22 pages with 1800 letters per page (i.e. 30 lines 60 points each). They should be in double-spaced or 1,5 spaced typewriting on one side of the paper only. 4. Rules of constructing the work: • The accompanying letter should contain both home and office addresses and the information at which address to send the correspondence. • Empirical works should contain the following information: title, name(s) of the author(s), key words in Polish and in English, brief summary in Polish, summary in English (as mentioned above), introduction, material, methods, results and discussion, conclusions and bibliography. • The number of key words should be from 3 to 15. • The summary has to contain: the purpose of the work, material, methods, results and conclusions. • The first page should contain the information in the following order: title, name(s) of the author(s), scientific degree(s) of the author(s) and the professional affiliation, including the address, key words, brief summary in Polish and in English. The summary should not contain less than 200 and no more than 250 words. • The reference materials should be listed on a separate sheet of paper. Only the aterials the Author refers to in the text may be included. They should be numbered using Arabic numerals and placed in the order they are quoted in the work (not in the alphabetic order). Each item of the reference materials should be written in a new verse. The surname(s) of the author(s) of the quoted work should be followed by the initials of their first name(s), then the original title of the magazine where the work was published should be given. The abbreviation of the title of a magazine should be taken from the Index Medicus (or International Committee of Medical Journal Editors: Uniform Requirements for manuscripts submitted in biomedical journals. N Engl J Med 1997; 336, 309–315). – 13 – Information for the Authors Examples: a) works printed in magazines: • Casella R, Bubendorf L, Sauter G, Moch H, Michatsch MJ, Gasser TC: Focal neuroendocrine differentiationlacksprognosticssignificancein prostate core needle biopsies. J Urol, 1998; 160: 406–410. b) monographs: • Matthews DE, Farewell VT: Using and Under standing Medical Statistics, ed 3, revised. Basel, Karger, 1966. c) chapters in textbooks: • Parren PWHI, Burton DR: Antibodies against HIV-1fromphagedisplaylibraries;Mappingofan immuneresponseandprogresstowardsantiviral immunotherapy; in Capra JD (ed.): Antibody Engineering, Chem. Immunol. Basel, Karger, 1997, 65: 18–56. • Kokot F: Fizjologia nerek; w. Zieliński J, Leńko J (eds): Urologia, Warszawa, PZWL, 1992, 1: 9–20. All the illustrations have to be of high quality. Graphic material should be submitted on white sheets of paper. Copies of photographs and photographs should be sub mitted on glossy paper. The consecutive number of the photograph should be written with a soft pencil on the back side of each photograph as well as an arrow marking its top edge. Only black and white pictures are printed. Scales and pictures should be placed on separate pages and numbered with Arabic numerals. The headings, descriptions and suscriptions under the pictures and above the scales should be written in Polish and English. Example in Polish: Tabela 1., Ryc. 1., Objaśnienia, Chłopcy Example in English: Table 1., Fig. 1., Commentary, Boys Please, use round parentheses. Physical or chemical formulae should be written clearly. This refers particularly to indices and exponents. The article can be written using the editor of MS Word 6.0 to 2007 or Open Office, preferably DOC or RTF for mat. Illustrations and tables should be packed in separate files and, on the printouts, the place where they are to be included should be marked in pencil. The graphs made in black. It is permissible to use gray tints with various shades of intensity and texture. While typing the descriptions uniform character we kindly ask used due to esthetic reasons, e.g., arial. Bold print, italics, etc., should be limited to the necessary minimum. While scanning the illustrations, the distribution should be at least 300 dpi. Black and white illustrations (line art) should be sent in TIFF format and pictures (gray) – in TIFF or JPEG format (at the low degree of compression, up to 10%). All the files should be packed using RAR or ZIP. After copying them on CD it is necessary to check if all the files are copied. The reference materials should be given in the order of quotation. [1] Żekoński Z, Wolański N: Warunki społeczno-bytowe jakoczynnikirozwojuczłowiekaw WolańskiN(red.): Czynniki rozwoju człowieka. Warszawa, PWN, 1987, 68–88. [2] MalareckiI:Zarysfizjologiiwysiłkui treningusportowe go. Warszawa, Sport i Turystyka, 1975. [3] Bouchard C, Malina RM: Genetics of physiological fitnessandmotor performance. Exerc. Sport. Sc. Rev. 1983; 11: 112–115. [4] Szopa J: W poszukiwaniu struktury motoryczności: analizaczynnikowacechsomatycznych,funkcjonal nychi próbsprawnościfizyczneju dziewcząti chłop ców w wieku 8–19 lat. Wyd. Monograficzne, Kraków, AWF, 1983; 35. While quoting the reference materials in the text, only squ are parentheses with the number of the quoted item in Arabic numerals should be given. When quoting two or more works the square parentheses should contain the chronological order of their publication. 5. Editors’ remarks • All the materials are evaluated and anonymously re viewed. • The reviewers’ opinion is passed on to the Author by the editor. • The proof copy of the article will be emailed to the Author as a PDF file. When the necessary corrections are made and the article is approved of by the Author, it should be emailed back within 10 days to the editorial board of “Antropomotoryka – Kinesiology”. A delay in sending back the article may postpone its printing till the next issue of the magazine. • The Publisher of “Antropomotoryka – Kinesiology” reserves the right to do stylistic revisions as well as the possible right to correct nomenclature and to shorten texts. • The article (with a written statement – see: General conditions) should be sent with a cover letter signed by a senior reasercher, who is responsible for the content of the of the article. • The Author gets a free copy of “Antropomotoryka – Kinesiology” in PDF format. The magazine in book form can be ordered on condition of payment at the e-mail address: [email protected] when the corrected proof copy is returned. • Current copies of Antropomotoryka and those from the files can be ordered on condition of payment from Krakowska Księgarnia Kultury Fizycznej, al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków, tel/fax (012) 681 36 22. • Summaries in Polish and English can be found at the following Internet addresses: www.awf.krakow.pl; link: wydawnictwa, czasopisma, antropomotoryka, and www. journals.indexcopernicus.com. – 14 – PRACE ORYGINALNE ORIGINAL PAPERS NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 WIEK JAKO CZYNNIK RÓŻNICUJĄCY POZIOM AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ POLSKIEJ POPULACJI AGE-RELATED CHANGES IN PHYSICAL ACTIVITY PATTERNS IN POLAND Monika Piątkowska* **dr, Zakład Organizacji Kultury Fizycznej, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Słowa kluczowe: poziom aktywności fizycznej, IPAQ, grupy wiekowe Key words: physical activity level, IPAQ, age groups STRESZCZENIE • SUMMARY Wstęp. Dobroczynny wpływ aktywności fizycznej na zdrowie i samopoczucie człowieka nie budzi już dzisiaj żadnych wątpliwości. Badania epidemiologiczne prowadzone na całym świecie wykazały, że sedenteryjny tryb życia przyczynia się do rozwoju wielu chorób przewlekłych. Celem badania było określenie poziomu aktywności fizycznej badanych grup wiekowych i sprawdzenie, czy wiek jest czynnikiem istotnie różnicującym aktywność fizyczną Polaków. Materiał i metody. Badanie sondażowe w formie wywiadu CAPI zostało przeprowadzone na reprezentatywnej, warstwowo-losowej próbie mieszkańców Polski (n = 1028). W badaniu wykorzystano kwestionariusz pochodzący z Eurobarometru 183-6/58.2 Physical Activity, który składa się z krótkiej wersji Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (IPAQ) oraz pytań dotyczących obszaru wykonywanego wysiłku w połączeniu z intensywnością, a także zakresu, w jakim najbliższe otoczenie wspiera aktywność fizyczną respondentów. Wyniki badań. 33,5% Polaków charakteryzuje się wysokim, 32,3% – umiarkowanym i 27,9% – niskim poziomem aktywności fizycznej (AF). Średni wydatek energetyczny związany z aktywnością fizyczną całej ba– danej populacji wyniósł x = 2331,26 (± 2159,43) MET min/tydzień. Zmienna „wiek” jest bardzo słabo ujemnie skorelowana ze zmienną „aktywność fizyczna” (r = –0,141; p < 0,001). Zależność wieku i aktywności fizycznej przyjmuje równanie drugiego stopnia: AF = Wiek ∙ 104,386 – Wiek² ∙ 1,3325 + 695,853 (R² = 0,054) z maksimum dla przedziału wiekowego 33–43 lata. Wnioski. Poziom aktywności fizycznej Polaków nie jest tak niski, jak przedstawia się to w licznych opracowaniach. Czynnikiem różnicującym stosunek Polaków do aktywności fizycznej jest wiek. Zaobserwowano nieliniową zależność pomiędzy całkowitą aktywnością a wiekiem respondentów. Widoczna jest zależność pomiędzy wiekiem a stopniem intensywności rekreacyjnej aktywności fizycznej. Im starsza osoba, tym mniej intensywnie uczestniczy w aktywności fizycznej podejmowanej w czasie wolnym. Introduction. The beneficial influence of physical activity on human’s health and well-being remains unquestionable. The epidemiologic studies carried out all over the world show that sedentary lifestyle contributes to numerous chronic diseases and conditions. The aim of the study was to assess the physical activity level of the Polish society and to examine age-related differences of total energetic expenditure of Polish adults aged over 15 years old. Material and methods. A CAPI survey was carried out the random representative sample of the Polish population (n = 1028). A questionnaire deriving from Eurobarometer 183-6/58.2 Physical Activity was applied in the study. The questionnaire consisted of a short version of the International Physical Activity Questionnaire (IPAQ) and questions concerning the context of physical activity and perception of environmental opportunities for physical activity. – 17 – Monika Piątkowska Results. According to IPAQ methodology 27.9% of the subjects were insufficiently active, 32.3% moderately active and 33.5% were highly active. The median scores of total energetic expenditure amounted to – x = 2331.26 (± 2159.43) MET min/week. Age was weakly correlated with physical activity (PA) level (r = –0.141; p < 0.001). A strong relationship between these variables was found in the parabola of form PA = Age ∙ 104,386 – – Age² ∙ 1.3325 + 695.853 (R² = 0.054) with a maximum at the age of 33–43. Conclusions. The PA level of the Polish society is not as low as it has been shown in numerous studies. Age seems to be a strong determinant of PA level. The non-linear relationship between total physical activity and age has been observed. Age is correlated with the intensity of recreational physical activity; the older we get the less intensively we participate in physical activity in free time. Wstęp Aktywność fizyczna jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia, jakość życia i długowieczność gatunku ludzkiego. Systematyczna aktywność fizyczna, podejmowana przez osoby w każdym wieku, uznawana jest za główny czynnik sprzyjający zachowaniu zdrowia fizycznego i psychicznego. Wpływa ona bowiem korzystnie na organizm i ułatwia przyswajanie wartości potęgujących zdrowie. Jak dowodzą wyniki badań klinicznych i epidemiologicznych dotyczących zdrowia populacji, liczne choroby są bardziej rozpowszechnione lub rozwijają się znacznie częściej u osób, które w niewielkim stopniu podejmują aktywność fizyczną albo nie podejmują jej wcale, niż u osób, które regularnie wykonują umiarkowany bądź intensywny wysiłek fizyczny [1]. Brak regularnych ćwiczeń fizycznych przyczynia do rozwoju co najmniej 20 chorób przewlekłych, tj. chorób układu krążenia, zaburzeń metabolicznych, chorób nowotworowych, chorób układu oddechowego, schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego, chorób układu nerwowego [2]. Udowodniono również pozytywną zależność między aktywnością fizyczną a poprawą nastroju, lepszą samooceną, a także większym poczuciem własnej wartości [3]. Aktywność fizyczna wpływa ponadto na obniżanie stanów depresyjnych i lękowych [3–6]. Z uwagi na rolę aktywności fizycznej w promocji zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego jej pomiar staje się wyzwaniem dla naukowców z całego świata. Ocena poziomu aktywności fizycznej pomaga określić stan zdrowia. Kształtowanie pozytywnych nawyków spędzania wolnego czasu, sposobów regeneracji sił i aktywnego wypoczynku wymaga znajomości poziomu uczestnictwa społeczeństwa w szeroko rozumianej kulturze fizycznej. Poziom aktywności fizycznej stanowi punkt wyjścia działalności środowisk aktywizujących społeczeństwo i kształtujących politykę prozdrowotną. Zjawiskiem głęboko i wyraźnie odczuwanym w Polsce jest deficyt badań naukowych nad aktywno- ścią fizyczną, które dotyczą całego społeczeństwa, a przeprowadzane są na próbie reprezentatywnej i wykorzystują standaryzowane międzynarodowe narzędzie badawcze. Ponadto większość z przeprowadzonych już badań odnosi się jedynie do aktywności fizycznej podejmowanej w czasie wolnym, tj. do sportu i rekreacji ruchowej, z wyłączeniem wysiłku fizycznego powstającego wskutek przemieszczania się z miejsca na miejsce, wykonywania różnych prac w domu, ogródku czy w miejscu zatrudnienia. W niniejszym artykule przedstawiono oryginalne wyniki badania przeprowadzonego w Polsce, które dotyczyło poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji polskiej we wszystkich obszarach jej życia codziennego. Głównym celem prowadzonego badania było określenie poziomu aktywności fizycznej przedstawicieli badanych grup wiekowych za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (IPAQ). Na potrzeby niniejszego opracowania ustalono również cele szczegółowe, którymi były: • zweryfikowanie, czy wiek jest czynnikiem istotnie różnicującym aktywność fizyczną oraz ustalenie czasu, jaki Polacy poświęcają na prowadzenie sedenteryjnego trybu życia, • określenie zależności pomiędzy wiekiem badanych a obszarem podejmowanej przez nich aktywności fizycznej, • analiza związku pomiędzy wiekiem respondentów a wystawioną przez nich oceną, dotyczącą możliwości, jakie w ich najbliższej okolicy stworzono na rzecz aktywności fizycznej mieszkańców. Materiał W badaniu ankietowym wzięło udział 1028 osób, które ukończyły 15 lat. Górna granica wieku badanych wyniosła 86 lat. Mimo iż kwestionariusz IPAQ przeznaczony jest jedynie dla populacji w wieku 15–69 lat, zdecydowano, z uwagi na porównawczy charakter studium, aby – 18 – Wiek jako czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej polskiej populacji Tabela 1. Charakterystyka badanych Table 1. Characteristics of the respondents Grupa wieku Age group N % BMI (średnie, ± SD i zakresy wartości) BMI (arithmetic means, ± SD and ranges of values) < 19 lat 108 10,6 21,2 ± 3,2 (15,0–33,0) 19–29 lat 199 19,4 22,9 ± 3,2 (15,2–35,4) 30–39 lat 160 15,7 23,9 ± 4,1 (16,7–41,5) 40–49 lat 196 19,2 26,1 ± 4,2 (17,1–38,4) 50–59 lat 148 14,5 26,3 ± 4,4 (16,5–38,8) > 60 lat 211 20,6 26,9 ± 4,3 (17,1–39,8) nie wykluczać z niego uczestników, którzy przekroczyli zaleconą granicę wieku. Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej, warstwowo-losowej próbie mieszkańców Polski. W doborze próby wykorzystano metodę statystyczno-matematyczną. Algorytm losowania adresów-punktów startowych uwzględniał podział administracyjny i urbanizacyjny kraju na regiony, województwa oraz typy miejscowości (wieś, miasta do 20 tys., 20–200 tys. i ponad 200 tys. mieszkańców). Otrzymane wyniki poddano, w celu uzyskania reprezentatywności, procedurze ważenia. Algorytm ważenia oparto na danych GUS, pochodzących z I kwartału 2001 r., z badania aktywności ekonomicznej ludności Polski. Do sondażu wylosowano 200 rejonów badawczych – adresów startowych. Pozyskano je z Rządowego Centrum Ewidencji Ludności „Pesel”, które dysponuje bazą adresową wszystkich mieszkańców kraju1. W każdym z wylosowanych rejonów badawczych przeprowadzano po pięć wywiadów. Pierwszy wywiad – z wylosowanym z imienia i nazwiska respondentem, następne cztery – kolejno w co piątym odliczonym mieszkaniu lub gospodarstwie domowym, na przemian z mężczyzną i kobietą. Jeżeli w gospodarstwie domowym znajdowało się więcej osób spełniających wymogi próby, wywiad realizowany był z osobą, która jako ostatnia obchodziła urodziny. Odliczanie mieszkań odbyło się według specjalnej procedury (tzw. metody lewej ręki) precyzyjnie wyznaczającej kierunek poruszania się ankietera, zgodnie z którą ankieter dobierając kolejne 1 Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności (PESEL) jest prowadzony od 1979 r. i zawiera dane osób przebywających stale na terytorium RP, zameldowanych na pobyt stały lub czasowy, trwający ponad 2 miesiące, a także osób ubiegających się o wydanie dowodu osobistego lub osób, dla których odrębne przepisy przewidują potrzebę posiadania numeru PESEL. mieszkanie, dom bądź ulicę zawsze kieruje się w lewo na skrzyżowaniu. Charakterystykę osób uczestniczących w polskim badaniu zawiera tabela 1. Metody Badanie, którego projekt został przygotowany i wdrożony w ramach tzw. badania omnibusowego, zostało przeprowadzone przez autorkę opracowania w formie wywiadu osobistego wspomaganego komputerowo (CAPI ang. Computer-Assisted Personal Interviewing) w listopadzie 2006. W badaniu wykorzystano kwestionariusz pochodzący z Eurobarometru 183-6/58.2 Physical Activity [7], z wersji krótkiej Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (IPAQ), do którego dodatkowo dołączono pytania dotyczące wykonywanego wysiłku w połączeniu z jego intensywnością. Zastosowanie kwestionariusza IPAQ narzuciło zachowanie wszelkich wymagań natury metodologicznej stawianych przez Naukowy Komitet IPAQ. Zespół 114 ankieterów został przeszkolony, a następnie ankieterzy otrzymali instrukcje na temat techniki ankietowania, a także szczegółowe informacje o terminologii stosowanej w kwestionariuszu. Zadbano również o ustalenie i przestrzeganie odpowiednich ram czasowych w realizacji badań. Na podstawie obliczonego wydatku energetycznego uczestniczące w badaniu osoby zakwalifikowano do jednej z trzech wskazanych poniżej grup, stosownie do poziomu deklarowanej przez nie aktywności fizycznej. 1. Grupa utrzymująca wysoki poziom aktywności fizycznej. Zakwalifikowano tu osoby, które spełniały jedno z dwu kryteriów, a więc (1) co najmniej trzy dni w tygodniu podejmowały intensywną aktywność – 19 – Monika Piątkowska fizyczną generującą wydatek energetyczny rzędu minimum 1500 MET2-min/tydzień lub (2) codziennie podejmowały umiarkowaną, intensywną lub lokomocyjną aktywność fizyczną skutkującą wydatkiem energetycznym minimum 3000 MET-min/ tydzień; 2. Grupa utrzymująca aktywność fizyczną na umiarkowanym poziomie. Zakwalifikowano do niej osoby, które spełniały jedno z następujących kryteriów: (1) przez co najmniej trzy dni w tygodniu podejmowały intensywną aktywność fizyczną trwającą każdego dnia 20 minut lub (2) podejmowały przez co najmniej pięć dni w tygodniu umiarkowaną aktywność fizyczną, lub (3) chodziły w tym okresie przez co najmniej 30 minuty każdego deklarowanego dnia, bądź też (4) podejmowały przez co najmniej pięć dni w tygodniu umiarkowaną, intensywną lub lokomocyjną aktywność fizyczną, generującą wydatek energetyczny rzędu minimum 600 MET-min/tydzień; 3. Grupa o niskim poziomie aktywności fizycznej. Zakwalifikowano do niej osoby, które nie wykazywały żadnej aktywności fizycznej bądź też ich aktywność fizyczna nie generowała wydatku energetycznego rzędu 600 MET-min/tydzień. Dodatkowe pytania dotyczyły stopnia intensywności wykonywanego wysiłku fizycznego w czterech obszarach aktywności fizycznej, którymi były: 1) aktywność fizyczna podejmowana w pracy zawodowej (określona jako „praca”); 2) aktywność fizyczna związana z przemieszczaniem się z miejsca na miejsce (określona jako „lokomocja”); 3) aktywność fizyczna związana z wykonywaniem prac w i wokół domu (określona jako „dom”) oraz 4) aktywność fizyczna podejmowana w czasie wolnym (określona jako „rekreacja”). Respondenci określali, jak bardzo byli aktywni w danym obszarze w skali trzystopniowej: 1) bardzo mało lub w ogóle, 2) trochę, 3) bardzo. Odpowiedzi przeliczono na punkty w skali Likerta przyznając 1 pkt dla odpowiedzi „bardzo mało lub w ogóle”, 2 pkt – „trochę” oraz 3 pkt – „bardzo”. Ostatnie badane zagadnienie stanowiła ocena przez uczestników ich najbliższej okolicy pod kątem 2 Intensywność aktywności fizycznej wyrażona jest w jednostkach MET, gdzie 1 MET (równoważnik metaboliczny) odpowiada zużyciu tlenu w spoczynku i wynosi 3,5 ml tlenu/kg masy ciała na minutę [Biernat E, Stupnicki R: An overview of internationally applicable questionnaires designed for assessing physical activity. Physical Education and Sport, 2005, 49: 32–42]. Dzięki temu możliwe jest ustalenie całkowitego wydatku energetycznego (EE) w ciągu tygodnia [EE = MET × tygodniowy wysiłek (min)]. stworzonych tam możliwości prowadzenia aktywności fizycznej. Respondenci określali, na ile zgadzają się z przedstawionymi opiniami – 1) zdecydowanie się zgadzam; 2) raczej się zgadzam; 3) raczej się nie zgadzam; 4) zdecydowanie się nie zgadzam. Odpowiedzi przeliczono na punkty w skali Likerta, przyznając 1 pkt dla odpowiedzi „zdecydowanie się zgadzam”, 2 pkt – „raczej się zgadzam”, 3 pkt – „raczej się nie zgadzam” oraz 4 pkt – „zdecydowanie się nie zgadzam”. Analizę statystyczną obejmującą statystykę opisową i analityczną przeprowadzono z zastosowaniem komputerowego pakietu PASW (ang. Predictive Analytics Software) w wersji 18,0. Wyniki badań Ostatecznie analizie poddano dane, które uzyskano od 1024 osób, wykluczając z analizy wyniki czterech respondentów, którzy deklarowali aktywność fizyczną przekraczającą 16 godzin na dobę. Komitet Naukowy IPAQ zaleca odrzucenie takich wyników [9]. Stosownie do zaleceń związanych z metodologią IPAQ otrzymane wyniki przedstawia się wg poziomów aktywności fizycznej. Na podstawie tej klasyfikacji 33,5% Polaków charakteryzuje się wysokim, 32,3% – umiarkowanym, a 27,9% – niskim poziomem aktywności fizycznej (AF). Wartości nie sumują się do 100%, ze względu na braki danych. Średni wydatek energetyczny związany z aktywnością fizyczną całej badanej grupy (N = 1024) wyniósł –x = 2331,26 (± 2159,43) MET min/tydzień (min = 0 MET min/tydzień, max = 9639,0 MET min/tydzień). Jak zadeklarowali Polacy, w dni powszednie spędzają na siedząco średnio 343 min, czyli blisko 6 godzin. Sprawdzano, czy wiek badanych jest czynnikiem różnicującym poziom podejmowanej przez nich aktywności fizycznej. Rozważania powiązań pomiędzy zmiennymi oparto na ocenie siły i kierunku związków opisanych korelacją Pearsona. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi przedstawiono w tabeli 2. Weryfikację, czy istnieje związek pomiędzy wiekiem badanych a poziomem ich aktywności fizycznej, przeprowadzono na podstawie uprzednio wykonanej analizy korelacji, w której uzyskano istotny statystycznie współczynnik korelacji o wartości r = –0,141. Zmienna „wiek” jest zatem bardzo słabo ujemnie skorelowana ze zmienną „aktywność fizyczna”. Im starsza osoba, tym mniejsza jest jej aktywność fizyczna (R² = 0,021). Tę liniową zależność przedstawiono w sposób graficzny na rycinie 1. Analiza statystyczna nie wykazała związku – 20 – Wiek jako czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej polskiej populacji Tabela 2. Współczynniki korelacji Pearsona dla badanych zmiennych Table 2. Pearson’s correlation coefficients for the tested variables Wiek w latach [r] Age in years [yrs] Zmienna / Variable Całkowita AF (MET min/tydzień) –0,141† Poziom AF –0,156† Siedzenie (min) –0,030 † – p < 0,001 pomiędzy wiekiem badanych a czasem, jaki poświęcają oni na siedzenie. Na podstawie analizy wykresu rozrzutu (ryc. 1) potwierdzono, że u badanych występuje wiek, w którym wykazują maksymalną aktywność fizyczną. W związku z tym postanowiono posłużyć się nieliniową analizą regresji do znalezienia najlepszego kształtu funkcji regresji. Zależność wieku i aktywności fizycznej najlepiej opisuje wielomian drugiego stopnia, który osiąga maksimum dla przedziału wieku 33–43 lata i przyjmuje postać równania: AF = Wiek ∙ 104,386 – Wiek² ∙ 1,3325 + + 695,853 (ryc. 1). Współczynnik jakości dopasowania R² = 0,054 (Skorygowany R² = 0,00509). Jeżeli przyj- miemy model z maksimum, to będziemy w stanie przewidzieć z dwukrotnie większą dokładnością aktywność fizyczną na podstawie wieku, niż gdybyśmy przyjęli model liniowy. Zastosowanie jednoczynnikowej analizy wariancji (ANOVA) pozwoliło na stwierdzenie istotnych statystycznie różnic w całkowitym wydatku energetycznym pomiędzy danymi grupami wieku (F = 14,037; p < 0,001). Po analizie wariancji przeprowadzono test Tukeya do jednoczesnego porównania wielu średnich. Statystycznie istotne różnice (p < 0,05) w całkowitym wydatku energetycznym pomiędzy badanymi grupami wieku zostały oznaczone gwiazdkami i literami na rycinie 2. Z przedstawionych wyników badań można wnioskować, że największą aktywnością fizyczną charakteryzują się osoby w wieku 30–39 i 40–49 lat. Badanych w wieku powyżej 60 lat oraz poniżej 19. roku życia należy postrzegać jako osoby najmniej aktywne fizycznie, co jednocześnie stanowi potwierdzenie uprzednio przedstawionego modelu regresji nieliniowej. Zgodnie z zaleceniami Komitetu Naukowego IPAQ, odnoszącymi się do formy prezentacji wyników badań, na rycinie 3 przedstawiono odsetek osób charakteryzuWsp. korelacji r = –0,150, r² = 0,022 AF = Wiek 104,386 – Wiek² 1,3325 + 695,853 9000 8000 Aktywność fizyczna (MET min/tydzień) 7000 6000 MęŜczyzna Kobieta 5000 Fit Liniowy ( ) 4000 3000 2000 1000 0 15 25 35 45 Wiek 55 65 75 85 Rycina 1. Rozrzut aktywności fizycznej w zależności od wieku z naniesionym dopasowanym modelem liniowym (regresją liniową) oraz modelem z maksimum (regresją nieliniową) Figure 1. Dispersion of physical activity as the background to matched linear model (linear regression) and the model with a maximum (non-linear regression) – 21 – Monika Piątkowska Rycina 2. Wydatek energetyczny związany z aktywnością fizyczną (mediany) badanych osób według grup wieku Figure 2. Physical activity-related energy expenditure (median) of the respondents presented in accordance with their age groups jących się wysokim, umiarkowanym i niskim poziomem aktywności fizycznej. Dane te potwierdzają wcześniej omówione tezy (ryc. 1, 2). Najwyższy odsetek osób charakteryzujących się niskim poziomem aktywności fizycznej odnotowano w grupie powyżej 60. roku życia (49,3%), umiarkowanym – w grupie młodzieży do 19. roku życia (42,6%) oraz wysokim – w grupie 40–49 lat (45,8%) oraz 30–39 lat (44,3%). Taka forma prezentacji wyników badań jest o tyle istotna, iż zebrany materiał może stanowić punkt wyjścia dalszych analiz kompara- Tabela 3. Czas poświęcony na siedzenie (w minutach) przez badane osoby według grup wieku Table 3. Amount of time spent on sitting (in minutes) by the respondents presented accordingly to age groups Grupa wieku Age group –x SD me min max < 19 lat 401,8* 174,7 420,0 60,0 900,0 20–29 lat 336,5 156,0 300,0 30,0 780,0 30–39 lat 332,1 182,4 300,0 20,0 915,0 40–49 lat 332,2 149,9 300,0 30,0 720,0 50–59 lat 333,3 142,5 300,0 90,0 720,0 > 60 lat 343,8 151,3 300,0 90,0 720,0 * p < 0,05 – 22 – Wiek jako czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej polskiej populacji 50 40 % 30 20 10 0 <19 lat 20-29 lat 30-39 lat 40-49 lat 50-59 lat >60 lat niski 28,7 27,7 22,1 22,3 22,7 49,3 umiarkowany 42,6 29,8 33,6 31,8 40,4 33,8 wysoki 28,7 42,6 44,3 45,8 36,9 16,9 Rycina 3. Poziom aktywności fizycznej badanych osób według grup wieku Figure 3. Physical activity level of the respondents presented in accordance with their age groups tystycznych prowadzonych przez specjalistów zajmujących się tą tematyką badawczą. Tabela 3 zawiera porównanie czasu poświęconego na siedzenie przez respondentów z wszystkich grup wieku. Do sprawdzenia, czy występują tu istotne statystycznie różnice między grupami, posłużono się jednoczynnikową analizą wariancji, a następnie zastosowano test Tukeya, aby wykryć różnice między średnimi. Wiek jest czynnikiem, który istotnie różnicuje ilość czasu, jaki badani spędzają na siedzeniu w dni powszednie (F = 3,348; p = 0,005). Grupą, która istotnie najwięcej czasu spędza na siedzeniu są Polacy poniżej 19. roku życia. Stwierdzono istotne statystycznie różnice pomiędzy tą grupą a wszystkimi pozostałymi. Jak się wydaje, Tabela 4. Stopień intensywności aktywności fizycznej w czterech jej obszarach według grup wieku Table 4. Degree of the intensity of physical activity measured in four areas presented accordingly to age groups of the respondents Grupa wieku Age group Praca Work Dom Home Lokomocja Locomotion Rekreacja Recreation –x SD –x SD –x SD –x SD < 19 lat 1,8 0,8 2,3* 0,7 1,9* 0,7 2,25* 0,8 20–29 lat 2,0 0,9 2,3* 0,6 1,9* 0,8 1,9* 0,8 30–39 lat 2,0 0,8 2,2 0,6 2,3 0,7 1,63 0,8 40–49 lat 2,0 0,9 2,2 0,7 2,3 0,7 1,52 0,6 50–59 lat 1,8 0,9 2,4 0,7 2,3 0,7 1,52 0,7 > 60 lat 1,3* 0,6 2,0* 0,7 2,0 0,7 1,16* 0,4 F 20,02; p < 0,001 7,8; p < 0,001 * p < 0,05 – 23 – 11,33; p < 0,001 34,79; p < 0,001 Monika Piątkowska * p < 0,05; †p < 0,001 Rycina 4. Korelacja wieku ze stopniem intensywności podejmowanej aktywności fizycznej Figure 4. Correlation of the respondents’ age with the intensity of their level of physical activity jest to związane z faktem, że tę grupę tworzy w większości młodzież uczęszczająca do szkoły, siłą rzeczy skazana na przebywanie w pozycji siedzącej w ławce przez większość zajęć dydaktycznych. Młodzi poświęcają na siedzenie średnio prawie 7 godzin dziennie (401,8 min) w ciągu dnia powszedniego. W przypadku pozostałych grup było to poniżej 6 godzin. Sprawdzano również, czy istnieje związek pomiędzy wiekiem badanych a obszarem podejmowanej przez nich aktywności fizycznej. Podobnie jak w przypadku analizy wieku, wyróżniono cztery obszary, którymi były: praca, lokomocja, dom oraz rekreacja. W tabeli 4 przedstawiono średnie wartości informujące o stopniu intensywności wykonywanego wysiłku fizycz- nego w czterech obszarach aktywności fizycznej we wszystkich grupach wieku. W pierwszym obszarze, tj. w zawodowej aktywności fizycznej, najwyższy poziom aktywności fizycznej wykazali Polacy w wieku 30–49 lat. Istotnie najmniej aktywne były osoby powyżej 60. roku życia. Podobną prawidłowość stwierdzono analizując lokomocyjną i rekreacyjną aktywność fizyczną. Również w tych obszarach osoby starsze wykazały najniższy poziom aktywności. Najbardziej aktywne grupy w rozważanych obszarach to stanowili ludzie młodzi do 29. roku życia. Z diametralnie różną sytuacją mamy do czynienia w ostatnim obszarze związanym z wykonywaniem prac wokół i wewnątrz domu. Istotnie najmniej aktywne – 24 – Wiek jako czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej polskiej populacji Tabela 5. Ocena potencjału najbliższego otoczenia pod kątem bycia aktywnym fizycznie przez wszystkie grupy wieku Table 5. The potential of closest surroundings to support physically active lifestyle in all age groups’ evaluation Grupa wieku Age group W mojej okolicy jest wiele możliwości do bycia aktywnym(ą) fizycznie There are many opportunities to lead physically active lifestyle in my neighborhood Lokalne kluby sportowe oraz inni usługodawcy oferują wiele możliwości do bycia aktywnym(ą) fizycznie Local sports clubs and other providers offer many opportunities to lead physically active lifestyle Moje władze lokalne dbają wystarczająco o aktywność fizyczną mieszkańców My local authorities care enough about the physical activity of residents –x SD –x SD –x SD < 19 lat 2,8 0,9 3,0 0,9 2,3 0,8 20–29 lat 2,6 1,0 2,9 0,9 2,2 0,9 30–39 lat 2,5 0,9 2,7 0,9 2,3 0,8 40–49 lat 2,5 1,0 2,6 1,0 2,1 0,8 50–59 lat 2,6 1,0 2,6 1,0 2,2 1,0 >60 lat 2,2 0,9 2,4 0,8 2,2 0,8 r r = –0,066; p < 0,05 r = –0,162†; p < 0,001 są tu osoby młode, a wraz z wiekiem rośnie stopień intensywności aktywności fizycznej. Przedstawione powyżej wyniki znajdują odzwierciedlenie w teście korelacji r Pearsona, który informuje o sile i kierunku zależności pomiędzy zmiennymi. Na rycinie 4 przedstawiono związek wieku ze stopniem aktywności w czterech analizowanych obszarach. Z wyjątkiem aktywności związanej z pracami wykonywanymi w domu, w trzech obszarach zmienna wieku ujemnie koreluje ze stopniem intensywności. Najsilniejszą zależność stwierdzono w obszarze rekreacyjnej aktywności fizycznej (r = –0,379; p < 0,001). W przypadku aktywności fizycznej, która jest związana z domowymi czynnościami, zmienna wieku bardzo słabo dodatnio koreluje ze stopniem intensywności. Badano również, czy istnieje związek pomiędzy wiekiem respondentów a tym, jak oceniają możliwości, jakie najbliższa okolica stwarza do formowania postaw sprzyjających aktywności fizycznej (tab. 5). We wszystkich trzech badanych zagadnieniach (okolica, oferta klubów sportowych, praca władz lokalnych) zmienna wieku bardzo słabo ujemnie koreluje ze zmiennymi. Im zatem starszy respondent, tym bardziej pozytywne jest jego nastawienie do badanych aspektów. Najbardziej pozytywnie najbliższą okolicę, ofertę lokalnych klubów oraz pracę władz lokalnych ukierunkowaną na stwarzanie możliwości do bycia aktywnym fizycznie oceniają osoby powyżej 60. roku życia. r = –0,012; p > 0,05 Dyskusja Rzetelna ocena aktywności fizycznej dzieci, młodzieży, osób dorosłych i osób w podeszłym wieku jest zadaniem, w trakcie którego badacz napotyka wiele trudności. Do tego celu wykorzystuje się bowiem zarówno obiektywne, jak i subiektywne metody pomiaru. Naukowcy podejmujący problem badawczy związany z określeniem poziomu aktywności całego społeczeństwa i porównaniem go z innymi populacjami stoją przed poważnym problemem metodologicznym. Trudności te wynikają między innymi ze stosowania różnorodnej terminologii (np. niespójnego definiowania używanych pojęć, takich jak „sport”, „rekreacja fizyczna”, „kultura fizyczna”), różnych metod badawczych (np. kwestionariuszowych czy opartych na wskaźnikach fizjologicznych) bądź też odmiennego doboru prób [10–12]. W badaniach sondażowych dotyczących uczestnictwa w sporcie i rekreacji dopuszczalne jest stosowanie różnorodnych standaryzowanych narzędzi (tj. IPAQ, COMPASS, HETUS), co również może okazać się przeszkodą podczas analizy porównawczej wyników [13]. W opisywanych w niniejszej pracy badaniach wykorzystano krótką wersję Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (IPAQ), która jest szczególnie zalecana do oceny poziomu aktywności fizycznej całej populacji [14, 15]. Co więcej, kwe- – 25 – Monika Piątkowska stionariusz ten uznawany jest za jedno z najczęściej używanych narzędzi sondażowych służących do monitorowania tego poziomu [16–19]. Jak wspomniano już we wstępie pracy, projekt „Aktywność społeczeństwa polskiego na tle Europy” jest pierwszym dużym ogólnopolskim badaniem przeprowadzonym na reprezentatywnej, warstwowo-losowej próbie, w którym wykorzystano międzynarodowy standaryzowany kwestionariusz umożliwiający analizę komparystyczną z wynikami pochodzącymi z innych państw. Należy podkreślić, że IPAQ ukazuje całościowy obraz aktywności fizycznej, a nie tylko udział w zajęciach sportowo-rekreacyjnych, jak w wielu innych badaniach, które przeprowadzano na terenie Polski. Zatem problematyczne wydaje się porównywanie tych wyników z innymi opracowaniami dotyczącymi aktywności fizycznej całego społeczeństwa, jak choćby z badaniem Charzewskiego [20], GUS [21] czy raportami CBOS [22–24]. Właśnie z tamtych badań, ale też z badań WOBASZ [25] czy „Bridging the East – West Health Group” [26] wynika, że poziom aktywności społeczeństwa polskiego rzekomo znacznie odbiega od międzynarodowych standardów. Na podstawie przeprowadzonych badań ustalono natomiast, że średni wydatek energetyczny związany z aktywnością fizyczną całej badanej grupy (N = 1024) wyniósł –x = 2331,26 MET min/tydzień. Według klasyfikacji IPAQ, 33,5% Polaków charakteryzuje się wysokim, 32,3% – umiarkowanym i 27,9% – niskim poziomem całkowitej aktywności fizycznej i jest to porównywalne ze średnią europejską [27]. Jednocześnie należy podkreślić, że według najnowszych zaleceń, właśnie dolny pułap określający wysoki poziom aktywności fizycznej wg metodologii Komitetu Naukowego IPAQ stanowi odzwierciedlenie dawki prozdrowotnej aktywności fizycznej (HEPA), a zatem wpływa pozytywnie na stan zdrowia [28]. Taka granica może wydawać się dość wysoka, jednak eksperci podnieśli ten pułap ze względu na fakt, że Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej umożliwia ocenę poziomu aktywności fizycznej podejmowanej nie tylko w czasie wolnym, ale także związanej z przemieszczaniem się z miejsca na miejsce, w pracy zawodowej oraz podczas pracy wewnątrz i wokół domu. Taka dawka aktywności fizycznej odpowiada mniej więcej 10 000 kroków przemierzanym dziennie [29]. Jeśli przyjąć to stanowisko, okaże się, iż prawie dwie trzecie Polaków (60,2%) i Europejczyków (67%) nie spełnia tych rekomendacji. Jak wspomniano wcześniej, brakuje opracowań opierających się na IPAQ-u, a dotyczących poziomu aktywności fizycznej całej polskiej populacji, jednakże z uwagi na dostępność narzędzia badawczego pojawia się coraz więcej badań odnoszących się do aktywności fizycznej różnych grup społecznych: nauczycieli akademickich [30], sportowców [31], pielęgniarek [32], studentów [33–35], lekarzy [36] czy żołnierzy [37, 38]. Dostępne są również wyniki badań dotyczące poziomu aktywności fizycznej w powiązaniu z aspektami medycznymi: zespołem Turnera [39], cukrzycą [40]. Warto odnieść się do badania przeprowadzonego przez Biernat i Tomaszewskiego na mieszkańcach Warszawy w wieku 60–69 lat. Otrzymane przez nich wyniki są znacznie bardziej przeszacowane w tej grupie wieku, gdyż łącznie ponad 67% badanych charakteryzowało się wysokim i umiarkowanym poziomem aktywności fizycznej, a jedynie 32,4% znalazło się w grupie nieaktywnych [41]. Znacznie wyższe dane otrzymano również na podstawie analizy czasu poświęconego na siedzenie przez badanych respondentów – średnio było to 469,35 minut w ciągu dnia powszedniego, podczas gdy w niniejszym badaniu w tej grupie wieku wartość ta wyniosła 343,8 minut. Prowadzono także badania, w trakcie których wykorzystywano długą wersję tego kwestionariusza [42, 43]. Dotyczyły one przedstawienia struktury aktywności fizycznej podejmowanej przez młodzież z Warszawy (N = 120) i Krakowa (N = 150) oraz ukazania poziomu wydatku energetycznego związanego z aktywnością fizyczną w każdym badanym obszarze: w szkole i pracy, wewnątrz i wokół domu, podczas rekreacji i uprawiania sportu oraz przemieszczania się z miejsca na miejsce. Badana grupa charakteryzowała się wysokim poziomem aktywności fizycznej, a średni całkowity wydatek energetyczny wyniósł –x = 11818,51 MET min/tydzień, a zatem prawie 5 razy więcej niż w badaniu dotyczącym całej populacji. Należy dodać, że badaniem objęto młodzież w wieku 17–20 lat uczęszczającą do szkół hotelarsko-gastronomicznych, a zatem uczestniczącą w wielu zajęciach praktycznych, które wymagają wzmożonej aktywności fizycznej. Nie zaleca się jednak porównywania wyników długiej wersji z krótką, a to ze względu na prawdopodobieństwo otrzymania wyższych wyników dotyczących całkowitego wydatku energetycznego w MET min/ tydzień w długiej wersji kwestionariusza [44]. Wynika to z konieczności porównania danych uzyskanych z pogłębionego wywiadu, w którym respondent udziela szczegółowych informacji na temat podejmowania róż- – 26 – Wiek jako czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej polskiej populacji nych przejawów aktywności fizycznej w poszczególnych obszarach (wersja długa), z danymi, w których badani deklarują całkowitą wartość aktywności fizycznej bez podziału na jej obszary (krótka wersja IPAQ). Na podstawie przeprowadzanych badań stwierdzono, iż istotnym czynnikiem różnicującym stosunek Polaków do aktywności fizycznej jest wiek. Analiza literatury przedmiotu potwierdza tę prawidłowość, zgodnie z którą poziom aktywności fizycznej obniża się z wiekiem zarówno u mężczyzn, jak i kobiet [45], przy czym większość badań dotyczy zależności pomiędzy wiekiem a rekreacyjną aktywnością fizyczną. Najpełniej obrazują to wyniki badań longituidalnych z Kanady [46] i USA [47], które pokazują trend obniżającego się udziału społeczeństwa w aktywności fizycznej podejmowanej w czasie wolnym wraz z wiekiem. Ponadto Talbot z grupą współpracowników [48] zauważyła pewnego rodzaju zmianę intensywności wykonywanego wysiłku – od intensywnego i umiarkowanego w latach młodzieńczych, do wysiłku o bardzo niskim natężeniu u osób w starszym wieku. Tłumaczyć to można rozwojem ontogenetycznym jednostek – w każdym okresie (dzieciństwo, młodość, dojrzałość i starość) aktywność fizyczna manifestuje się ze znamiennym nasileniem i przebiega ze zróżnicowaną dynamiką. Starzenie się jest niesłychanie skomplikowanym procesem biologicznym, ingerującym w różny sposób w struktury i czynności organizmu. Jego dynamika kształtowana jest przez liczne czynniki wewnątrz- i zewnątrzustrojowe, które są rozpoznawane jako zespół komplementarnie z sobą powiązanych zmian nie tylko fizjologicznych, ale i psychicznych oraz społecznych [49]. Wraz z wiekiem pojawiają się zmiany w postawie i składzie ciała oraz sposobie poruszania się, które po części przyczyniają się do spadku poziomu aktywności fizycznej u osób w podeszłym wieku. W niniejszym badaniu zaobserwowano nieliniową zależność pomiędzy całkowitą aktywnością a wiekiem respondentów, która przyjmuje postać wielomianu drugiego stopnia. Najbardziej aktywni są Polacy w wieku 33–43 lat, istotnie najmniej aktywne są osoby powyżej 60. roku życia oraz poniżej 19 lat. Taką zależność można tłumaczyć faktem, iż osoby w wieku 30–49 lat są istotnie aktywniejsze od pozostałych grup wekowych w obszarze aktywności fizycznej związanej z pracą zawodową oraz czynnościami domowymi. Udział młodzieży oraz osób w starszym wieku w tego typu rodzajach wysiłku jest istotnie niższy. Należy się zatem spodziewać, że udział różnego typu aktywności w strukturze całkowitej aktywności fizycznej zmienia się w zależności od okresu życia. Warto byłoby prze- prowadzić na reprezentatywnej próbie całego społeczeństwa polskiego badanie opierające się na długiej wersji kwestionariusza IPAQ, która umożliwia tego typu analizy. Wiąże się to jednak z ogromnym kosztem, wynikającym ze znacznie większej liczby pytań niż w krótkiej wersji. Z tego właśnie względu nie spotyka się takich wyników badań dotyczących całej populacji. Na podstawie otrzymanych wyników badań ewidentna staje się również zależność pomiędzy wiekiem a stopniem intensywności rekreacyjnej aktywnością fizyczną. Im starsza osoba, tym mniej czynnie uczestniczy w aktywności fizycznej podejmowanej w czasie wolnym. W tym obszarze istotnie najbardziej aktywna jest młodzież poniżej 19. roku życia. Ten trend potwierdza się w wynikach badań prowadzonych na całym świecie [45]. Dramatyczny spadek poziomu usportowienia wraz z wiekiem zaobserwował również J. Charzewski [20], który wskazał, że udział w zajęciach sportowych u nastolatków spada z 47% u chłopców i 36% u dziewczynek do odpowiednio 6% i 4% w przypadku osób pięćdziesięcioletnich. Podobnie sytuacja przedstawia się w raportach CBOS [23, 24], gdzie najbardziej aktywną fizycznie grupą byli Polacy poniżej 24. roku życia; w tym przedziale wieku 26–30% respondentów deklarowało regularne i częste uprawianie sportu. W badaniach GUS [21] obniżenie się poziomu uczestnictwa w zajęciach sportowo-rekreacyjnych zarysowuje się znacznie już pomiędzy grupą 15–19-latków (54,5%) a 20–24-latkami (32,5%). Wyjaśnić ten stan rzeczy można za pomocą obserwacji, że podczas studiów, w porównaniu z okresem nauki w szkole średniej, studenci znacznie ograniczają samodzielną aktywność fizyczną, czego przejawem jest zmniejszenie częstotliwości jej podejmowania [50]. Wnioski 1. Istotnym czynnikiem różnicującym stosunek Polaków do aktywności fizycznej jest wiek. Zaobserwowano nieliniową zależność pomiędzy całkowitą aktywnością a wiekiem respondentów, która przyjmuje kształt paraboli. 2. W Polsce widoczna jest zależność pomiędzy wiekiem a stopniem intensywności rekreacyjnej aktywności fizycznej. Im starsza osoba, tym rzadziej uczestniczy w intensywnej aktywności fizycznej podejmowanej w czasie wolnym. 3. Im starszy respondent, tym bardziej pozytywnie ocenia najbliższą okolicę, ofertę lokalnych klubów oraz pracę władz lokalnych w zakresie stwarzania możliwości do bycia aktywnym fizycznie. – 27 – Monika Piątkowska PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Vuori I: Physical inactivity as a disease risk and health benefits of increased physical activity; w Oja P, Borms J (red.): Perspectives. The Multidisciplinary Series of Physical Education and Sport Science: Health Enhancing Physical Activity, 2004: 29–73. [2] Booth F.W. i wsp.: Waging war on physical inactivity: using modern molecular ammunition against an ancient enemy. J Appl Physiol, 2002; 93(1): 3–30. [3] Raglin JS, Wilson GS, Galper D: Exercise and Its Effects on Mental Health; w Bouchard C, Blair SN, Haskell WL (red.): Physical Activity and Health 2007, Champaingn IL, Human Kinetics. [4] Beesley SN, Mutrie N: Exercise is beneficial adjunctive treatment in depression. BMJ, 1997; 315(7121): 1542–1543. [5] Harris AH, Cronkite R, Moos R: Physical activity, exercise coping, and depression in a 10-year cohort study of depressed patients. J Affect Disord, 2006; 93(1–3): 79–85. [6] Strawbridge WJ. i wsp.: Physical activity reduces the risk of subsequent depression for older adults. Am J Epidemiol, 2002; 156(4): 328–334. [7] Special Eurobarometer 183-6/58.2. Physical Activity, E. Commission, 2003. [8] Biernat E, Stupnicki R: An overview of internationally applicable questionnaires designed for assessing physical activity. Physical Education and Sport, 2005; 49: 32–42. [9] IPAQ. Guidelines for data processing and analysis of the International Physical Activity Questionnaire – Short form: scoring protocol. Revised 2005. www.ipaq.ki.se, 2005 . [10] van Bottenburg M, Rijnen B, Sterkenburg van J: Sports participation in the European Union. Trends and differences. Nieuwegein’s-Hertogenbosch: Arko Sports Media/W.J.H., Mulier Institute, 2005. [11] Piątkowska M: Rozumienie pojęcia kultura fizyczna na świecie. Kultura Fizyczna, 2006; 9–12: 83–86. [12] Jaczynowski L, Konsekwencje różnego rozumienia podstawowych pojęć z obszaru kultury fizycznej; w Leška D, Oborný J (red.): Telesná výchova a šport v kultúre spoločnosti. Bratislava, Univerzita Komenského, 2003. [13] Jaczynowski L, Polkowski T: Kompatybilność systemów oceny aktywności fizycznej społeczeństw. Kultura Fizyczna, 2004; 9–10: 5–8. [14] Craig CL i wsp.: International physical activity questionnaire: 12-country reliability and validity. Med Sci Sports Exerc, 2003; 35(8): 1381–1395. [15] Booth M: Assessment of physical activity: an international perspective. Res Q Exerc Sport, 2000; 71(2 Suppl): 114–120. [16] Abu-Omar K, Rütten A, Robine JM: Self-rated health and physical activity in the European Union. Soz Praventivmed, 2004; 49(4): 235–242. [17] Brown WJ i wsp.: Test-retest reliability of four physical activity measures used in population surveys. J Sci Med Sport, 2004; 7(2): 205–215. [18] Rütten A. i wsp.: Physical activity monitoring in Europe. The European Physical Activity Surveillance System [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30] [31] [32] [33] [34] – 28 – (EUPASS) approach and indicator testing. Public Health Nutr, 2003; 6(4): 377–384. Rütten, A. i wsp.: Using different physical activity measurements in eight European countries. Results of the European Physical Activity Surveillance System (EUPASS) time series survey. Public Health Nutr, 2003; 6(4): 371–376. Charzewski J: Aktywność sportowa Polaków. Warszawa, COS, 1997. Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej. Warszawa, GUS, 2000, Warszawa. Derczyński W: Komunikat z badań ,,Troska o sprawność fizyczną – sport, rekreacja, rehabilitacja”; w Aktualne problemy i wydarzenia. Warszawa, CBOS, 2001. Cybulska A: Komunikat z badań o aktywności fizycznej Polaków; w Aktualne problemy i wydarzenia. Warszawa, CBOS. Kostka R: Zdrowy styl życia po polsku; w Falkowska M (red.): Wartości, praca, zakupy… O stylach życia Polaków. Warszawa, CBOS, 1997. Drygas W i wsp.: Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiologia Polska, 2005; 63(6), (supl.4). Drygas W i wsp.: Ocena aktywności fizycznej mieszkańców sześciu krajów europejskich. Projekt „Bridging East – West Health Gap”. Medicina Sportiva, 2001; 5 (Suppl.2): 119–128. Piątkowska M: Uczestnictwo Polaków aktywności fizycznej w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej; w Buśko K, Charzewska J, Kaczanowski K (red.): Współczesne metody badań aktywności, sprawności i wydolności fizycznej człowieka. Warszawa, AWF im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie, 2010. Sjöström M i wsp.: Health-enhancing physical activity across European Union countries: the Eurobarometer study. Journal of Public Health, 2006; 14(5): 291–300. Tudor-Locke C, Bassett DR, Jr.: How many steps/day are enough? Preliminary pedometer indices for public health. Sports Med, 2004; 34(1): 1–8. Biernat E, Piątkowska M, Gajewski AK: Participation in sport, motor leisure activities and physical activity of teachers from two different universities; w Czyż S, Viviani F (red.): New Horizons. 24th International Council for Physical Activity and Fitness Research Symposium. Wrocław, AWF, 2006: 25–33. Biernat E, Stupnicki R, Zalewski G: Leisure physical activity of male youths training football. Physical Education and Sport, 2007; 51(2): 36–39. Bergier J. i wsp.: Aktywność fizyczna pielęgniarek z uwzględnieniem ich wieku. Medycyna Ogólna, 2010; 16(XLV, 4): 595–605. Nowak-Zaleska A.: Candidates for the first year of studies at the university level institution of physical education and their physical activity. Baltic Journal of Health and Physical Activity, 2011; 3(3): 186–193. Sokołowski M, Kaiser A, Čepulėnas A: Physical activity of female students of the university school of physical Wiek jako czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej polskiej populacji [35] [36] [37] [38] [39] [40] [41] education in poznań on the basis of IPAQ educational and social perspectives. Ugdymas Küno Kultüra Sportas, 2010; 3(78): 90–96. Mynarski W i wsp.: Aerobic Capacity of Students with Different Levels of Physical Activity as Assessed by IPAQ. Journal of Human Kinetics, 2009; 21: 89–96. Gajewski AK, Biernat E: Związek między aktywnością fizyczną i występowaniem nadwagi i otyłości wśród nauczycieli akademickich, lekarzy i innych osób z wyższym wykształceniem z Warszawy; w Otyłość – epidemią XXI wieku; w Charzewska J (red.): Dziewiąte Warsztaty Antropologiczne im. Profesora Janusza Charzewskiego. Warszawa, Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, 2009: 82–96. Kaiser A, Sokołowski M: Health potential of female candidates to the professional military service. Biomedical Human Kinetics, 2011; 3: 96–100. Mierzejewski R: Evaluation of the level of the land forces soldiers’ physical activity on the base of the International Physical Activity Questionnaire (IPAQ) (English abstract); w Szczepanowska E, Sokołowski M (red.): Aktywność fizyczna i odżywianie się jako uwarunkowania promocji zdrowia. Wielkopolska Wyższa Szkoła Turystyki i Zarządzania w Poznaniu, Poznań, 2008: 225–232. Sienkiewicz-Diacenza E: Ocena poziomu aktywności fizycznej dziewcząt z zespołem Turnera. Pediatric Endicronology, Diabetes and Metabolism, 2011; 17(3): 134–137. Markowicz A. i wsp.: Wiedza na temat aktywności fizycznej u chorych na cukrzycę typu 2 a praktyczna realizacja, wpływ na masę ciała i wyrównanie glikemii. Problemy medycyny rodzinnej, 2011; XIII(1): 5–8. Biernat E, Tomaszewski P: Socio-Demographic and Leisure Activity Determinants of Physical Activity of Working [42] [43] [44] [45] [46] [47] [48] [49] [50] – 29 – Warsaw Residents Aged 60 to 69 Years. Journal of Human Kinetics, 2011; 30: 173–181. Piątkowska M, Pec K, Pec T: Aktywność fizyczna młodzieży w wieku ponadgimnazjalnym. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2007; 8–9: 30–33. Piątkowska M, Pec K, Smoleń-Jajeśnica Z: Uczestnictwo młodzieży ponagimnazjalnej w różnych obszarach aktywności fizycznej. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2008(6): 32–41. Craig CL i wsp.: International physical activity questionnaire: 12-country reliability and validity. Med Sci Sports Exerc, 2003; 35(8): 1381–1395. Katzmarzyk P: Physical activity and fitness with age among sex and ethnic groups; w Bouchard C, Blair SN, Haskell W (red.): Physical activity and health. Champaign IL , Human Kinetics, 2007. Statistics Canada. Health indicators. No. 82–221XIE, 2002. Ham SA i wsp.: Prevalence of no leisure-time physical activity – 35 states and the Dustrict of Columbia. Morbidity and Mortality Weekly Reports, 2004; 51(4): 82–86. Talbot LA, Metter EJ, Fleg JL: Leisure-time physical activities and their relationship to cardiorespiratory fitness in healthy men and women 18–95 years old. Med Sci Sports Exerc, 2000; 32(2): 417–425. Kozdroń E: Rekreacja ruchowa osób „trzeciego wieku”; w Dąbrowski A (red.): Zarys teorii rekreacji ruchowej. Warszawa, ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna – Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, 2006. Lisicki, T: Aktywność ruchowa studentów kończących studia; w Umiastowska D (red.): Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Szczecin, Uniwersytet Szczeciński, 2007. NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 TRENING BIEGOWY KOBIET I MĘŻCZYZN PO 25. ROKU ŻYCIA A WSKAŹNIKI SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ BADANEJ W KONWENCJI ZDROWIA (H-RF) RUNNING TRAINING IN WOMEN AND MEN AGED 25 OR OLDER AND PHYSICAL FITNESS FACTORS IN ACCORDANCE WITH THE HEALTH-RELATED FITNESS CONCEPT Joanna Gradek*, Edward Mleczko**, Józef Bergier***, Wacław Mirek*, Konrad Rembiasz****, Agnieszka Płatek**** ****dr, Instytut Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego, al. Jana Pawła II 78, Kraków ****prof. dr hab., Instytut Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego, al. Jana Pawła II 78, Kraków; Katedra Wychowania Fizycznego, Wszechnica Świętokrzyska, ul. Elizy Orzeszkowej 15, Kielce ****prof. dr hab., Instytut Turystyki i Rekreacji. Państwowa Szkoła Wyższa. Biała Podlaska, ul. Sidorska 95/97 ****mgr, studia doktoranckie, Akademia Wychowania Fizycznego, al. Jana Pawła II 78, Kraków Słowa kluczowe: trening biegowy, kobiety, mężczyźni, wiek 25–56, sprawność fizyczna w koncepcji H-RF Key words: running training, women, men, 25–56 years of age, physical fitness in accordance with the H-RF concept STRESZCZENIE • SUMMARY Cel badań. Ocena wpływu efektów adaptacyjnych po zastosowaniu 16-miesięcznego autorskiego programu zajęć z treningu biegowego na komponenty sprawności fizycznej ujętej w konwencji zdrowia (H-RF) u kobiet i mężczyzn w wieku średnim i starszym. Materiał badań. Badania 21 kobiet i 42 mężczyzn przeprowadzono w czerwcu 2010 r. oraz w listopadzie 2011 r. Średnia wieku wynosiła 36,1 ± 9,0 u kobiet oraz 43,9 ± 9,6 u mężczyzn. Uczestnicy trenowali regularnie biegi wytrzymałościowe 2–6 razy w tygodniu. Metody badań. Zastosowano metodę obserwacji bezpośredniej poziomu sprawności fizycznej w ujęciu H-RF i sondaż diagnostyczny. W obserwacji wykorzystano test Eurofit dla dorosłych, a w sondażu – analizę dokumentów i wywiad. Istotności różnic cech ilościowych sprawdzono testem t0-Studenta dla grup zależnych. Siłę związku korelacyjnego między zmiennymi opisano posługując się metodą Pearsona. Wyniki badań. Podczas kilkumiesięcznego cyklu szkolenia tylko u kobiet odnotowano ekstensywny wzrost obciążenia treningowego i tylko u nich nie stwierdzono korzystnych zmian komponentów morfologicznych. Pozytywny wpływ treningu u mężczyzn i kobiet zaznaczył się natomiast w pozostałych składowych sprawności fizycznej H-RF. Analiza siły związku między obciążeniem treningowym, wiekiem i stażem a komponentami sprawności sportowej (M-PF) oraz fizycznej, badanej w konwencji zdrowia (H-RF), pozwoliła uznać szczególnie wiek i objętość treningu za ważne zmienne niezależne. Wnioski. Aby uzyskać korzystne zmiany adaptacyjne należałoby – przede wszystkim u kobiet – zidentyfikować trening wytrzymałościowy. Trzeba jednak zwrócić uwagę na właściwe dostosowanie obciążeń do wieku – 31 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek badanych, zwłaszcza osób starszych. W tym przypadku stawiane cele sportowe muszą być odpowiednie do możliwości funkcjonalnych starzejącego się organizmu człowieka. Aim of the study. The study was designed to evaluate adaptative effects of 16-month original running training program on physical fitness components considered in accordance with the health-related fitness concept (H-RF) in the late middle-aged and elderly subjects of both genders. Material. In the study, conducted in June 2010 and in November 2011, 21 women and 42 men were involved. The average age of women was 36.1 ± 9.0 and of men 43.9 ± 9.6. The subjects took part in the endurance running training sessions regularly 2–6 times per week. Methods. The evaluation was carried out with the help of direct observation employed to assess participants’ physical fitness level in terms of H-RF on the basis of their performance in selected trials taken from the battery of tests Eurofit for Adults. Diagnostic survey was based upon thorough analyses of documents and interviews. The obtained findings were statistically verified by means of dependent to-test for paired samples and described in accordance with Pearson correlation method. Results. During the 16-month training cycle only in women the extensive increase in training load was found. No favorable changes in morphological components were discovered. However, there was a positive effect of training in men and women on other components of health-related physical fitness (H-RF). The analysis of the strength of relationship between training load, age seniority and sports performance (M-PF), and physical fitness assessed in conditions of health-related fitness allows us to assume that important independent variables are age and training volume. Conclusions. In order to obtain adaptative changes, particularly in women, it would be necessary to intensify their endurance training. However, the important thing is the relevance of age and training for participants, especially the older ones. In that case sport aims must be designed adequately to functional capacity of human aging organisms. Wstęp Zgromadzono już wyniki setek badań empirycznych i metaanaliz dokumentujących pozytywny wpływ obciążeń fizycznych na zdrowie człowieka. Z pobieżnej chociażby tylko lektury tych materiałów wynika, że pod koniec minionego wieku ważnym polem badawczym – zarówno nauk medycznych, jak i gałęzi wiedzy związanych z szeroko pojętą kulturą fizyczną oraz sportem – stało się zagadnienie ryzyka większości chorób niezakaźnych, spowodowanych brakiem aktywności fizycznej i możliwości przeciwdziałania im przez wykorzystanie ruchu jako ważnego środka prewencyjnego i terapeutycznego. O popularności i znaczeniu tej problematyki świadczą rezultaty dwóch międzynarodowych sympozjów zorganizowanych w Kanadzie pod koniec XX wieku [1, 2], których celem było podsumowanie i ocena wyników badań nad związkami między aktywnością i sprawnością fizyczną a stanem zdrowia człowieka. W centrum zainteresowania znalazło się wówczas głównie zagadnienie skuteczności i celowości rekomendacji amerykańskich stowarzyszeń i organizacji, zwłaszcza w kontekście postulatów Rady Prezydenta ds. Sprawności Fizycznej [3] i Amerykańskiego Towarzystwa Kardiologicznego [4, 5], ze szczególnym uwzględnieniem zaleceń Amerykańskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej (American College of Sports Medicine, ACSM) publi- kowanych w kolejnych dekadach XX i XXI wieku [6, 7, 8, 9]. Z przeprowadzonego wówczas przeglądu badań wynikało, że już w 1990 roku ACSM po raz pierwszy uznało ćwiczenia wytrzymałościowe za znaczącą komponentę właśnie opracowywanego programu, który adresowano do zdrowych dorosłych we wszystkich przedziałach wiekowych. W kolejnych latach ukazały się w USA dalsze prace przeglądowe i metaanalizy wpływu aktywności fizycznej na zdrowie człowieka. Do takich opracowań można niewątpliwie zaliczyć publikację wydaną pod kierunkiem szefa amerykańskiego resortu zdrowia [10, 11], a także bardziej szczegółowe raporty i zalecenia US National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, w których zamieszczono propozycje rozwiązań strategicznych problemu zwiększenia aktywności Amerykanów. Eksperci skoncentrowali w nich uwagę na zagrożeniach spowodowanych narastaniem zjawiska otyłości w Stanach Zjednoczonych [12, 13]. Zainteresowanie badaczy skupia na sobie również najnowszy raport z 2012 roku – Physical Activity Guidelines for Americans Mid-course Report: Strategies to Increase Physical Activity Among Youth, wydany przez Amerykański Departament Zdrowia i Opieki Społecznej (US Department of Health and Human Services Staff) [14], który można uznać za podsumowanie działań i osiągniętych efektów badawczych nad wdrożeniem programu ww. departamentu – 32 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... z 2008 roku [15] oraz nad jego skutecznością i wyznaczeniem kierunków działań na przyszłość. Zgromadzone w tym dokumencie materiały jednoznacznie wykazują potrzebę kontynuowania rozpoczętej na szeroką skalę promocji aktywności fizycznej, gdyż jest to środek, który – jak to zaznaczono już w pierwszym raporcie – „wpływa korzystnie na rozwój dzieci i młodzieży, zapobiega wielu chorobom u osób dorosłych, pomaga osobom starszym utrzymać sprawność ruchową, a także wspiera ich niezależność”. Warto zaznaczyć, że podobne rekomendacje aktywności fizycznej znalazły się w oświadczeniach wydanych w minionym stuleciu przez inne renomowane amerykańskie agencje oraz instytucje poza wymienionym już Amerykańskim Towarzystwem Medycyny Sportowej (ACSM). Można do nich niewątpliwie zaliczyć Amerykańskie Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom (CDC) czy też Światową Organizację Zdrowia i Międzynarodową Federację Medycyny Sportowej (FIMS) [16]. Na początku dwudziestego pierwszego wieku omawiana problematyka skupiła na sobie uwagę szerszego międzynarodowego forum. Podjęła ją głównie Światowa Organizacja Zdrowia i jej agendy regionalne, czego potwierdzeniem jest wydany przez WHO dokument pt. Globalna Strategia dotycząca żywienia, aktywności fizycznej i zdrowia [17] oraz Wytyczne nt. wdrażania postanowień KE [18]. Gruntownej interpretacji wymagają również zalecenia europejskiego oddziału WHO wydane w publikacji pt. Europejska karta w sprawie przeciwdziałania otyłości, a następnie w jej odpowiedniku dotyczącym aktywności fizycznej, a także dokumenty Komisji Europejskiej zawierające dyrektywy strategii w dziedzinie zdrowia publicznego i sportu [19, 20, 21, 22]. Pod względem legislacyjnym oraz praktycznym do programu UE dużo wniosły instrukcje w zakresie promocji aktywności fizycznej [23, 24]. Efektem tych działań było opracowanie i wdrożenie programu pn. Sieć promocji zdrowia poprzez zwiększenie aktywności fizycznej w Europie (Network of Health Enhancing Physical Activity – HEPA) [25]. Sieć rozwinęła się jako kontynuacja programu Promocja zdrowia – zwiększanie aktywności fizycznej: rozwijanie programów europejskiej strategii, sieci i działań [26], prowadzonego pod patronatem Komisji Europejskiej w latach 1996–1997. Celem tego programu było promowanie zdrowia przez mobilizację do aktywności fizycznej mieszkańców Europy za pomocą ustanowionej sieci informacyjnej o nazwie Europa w Ruchu, która miała umożliwić wprowadzanie danych już na etapie opracowywania i realizacji krajowych działań i polityk. W kilku krajach należących do Unii Europejskiej poczyniono także kroki na rzecz powołania do życia Sportowych Klubów dla Zdrowia (Sport Clubs for Heath – SCfH) [27]. Nie brak również w Europie i poza naszym kontynentem innych wzorców promocji różnych form aktywności fizycznej. Między innymi eksperci z Instytutu UKK w Tampere (Finlandia), uwzględniając propozycje z 2004 roku Amerykańskiego Departamentu Zdrowia i Opieki Społecznej [11], zaproponowali interesujący program tygodniowego cyklu uczestnictwa w różnych formach aktywności fizycznej pod nazwą Weekly Physical Activiy Pie. Jego założenia spełniają wytyczne aktywności fizycznej w ujęciu Health-Related Fitness dla osób dorosłych (w wieku 18–64 lat). W tej propozycji znacznie zwiększono tygodniową objętość zajęć o umiarkowanej intensywności (do 2 godz. 30 min) lub/i treningu o wysokiej intensywności (1 godz. 15 min). Najnowsza wersja cyklu szkolenia kładzie, co prawda, duży nacisk na kształtowanie zdolności wytrzymałościowych, ale wprowadza co najmniej dwa razy w tygodniu ćwiczenia siłowe i równoważne. Opracowano również nową wersję baterii testów do pomiaru sprawności fizycznej osób w średnim wieku [28]. Na przełomie stuleci w państwach wysoko rozwiniętych wdrożono szereg programów interwencyjnych, adresowanych do określonych grup ludności (społeczności lokalnych, dzieci, kobiet) i prowadzono je najczęściej w ramach działań środowiskowych, których formuła zależała nie tylko od rodzaju programu, ale także od możliwości finansowych i zasięgu działań podejmowanych przez organizatora [29]. Do szeroko popularyzowanych ogólnokrajowych inicjatyw skupionych na rozwiązywaniu zasygnalizowanego wyżej problemu można zaliczyć amerykański program interwencyjny Iversona [30], który opracowano z myślą o pacjentach placówek opieki zdrowotnej, czy też australijski program dla lekarzy pierwszego kontaktu pn. Active Practice Project [31]. Zadaniem programu australijskiego była nie tylko edukacja pacjenta zaangażowanego w uprawianie różnych formy aktywności fizycznej w zakresie konieczności stosowania i sposobów profilaktyki zdrowotnej, lecz również przygotowanie go do realizacji tzw. Recepty na aktywność. Podejmowane w innych krajach próby kontynuacji tej ciekawej inicjatywy przyniosły niewielkie i krótkotrwałe efekty, zwłaszcza w przypadku osób, które uprzednio prowadziły siedzący tryb życia [32]. Bardziej – 33 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek obiecujące były rezultaty promowania aktywności fizycznej przez lekarzy specjalistów „od wysiłków fizycznych”, którzy zapraszali pacjentów na konsultacje i po Receptę na aktywność [33]. Po roku u osób objętych tym programem interwencyjnym stwierdzono, iż liczba uczestników, którzy poświęcali 2,5 godziny tygodniowo na rekreacyjny wysiłek fizyczny wzrosła o blisko 15 procent. Znacząco zwiększyła się (nawet do 20%) efektywność programów interwencyjnych, gdy uczestnicy zajęć byli właściwie zmotywowani do podejmowania wysiłków fizycznych [34] i udawało się stworzyć mocny trzon – duży liczebnie zespół entuzjastów sportu, do którego dołączali inni. Nie bez znaczenia była także właściwa atmosfera, za którą odpowiadał lider grupy [35, 27]. Największą skuteczność w dziedzinie promocji aktywnego stylu życia oraz w osiąganiu efektów prozdrowotnych populacji miały, co interesujące, programy, które oferowały proste formy wysiłku, takie jak biegi i chodzenie [36]. Ważna była także interwencja środowiskowa, obejmująca różnorodne działania na rzecz stworzenia w najbliższym otoczeniu człowieka optymalnych warunków do prowadzenia aktywnego trybu życia. Przykładem takiego podejścia był program Walk It: Active Local Parks, realizowany w latach 1997–1999 w regionie Parramatta w Australii [37]. Społeczność lokalna, zachęcona do udziału telefoniczną akcją promocyjną, maszerowała i truchtała w małych grupach po parkowych ścieżkach. Przykładem akcji, która odniosła sukces, była też inna inicjatywa australijska, polegająca na tworzeniu w pobliżu miejsc zamieszkania obywateli zaplecza do uprawiania sportu (budowa nowych bezpiecznych ścieżek rowerowych, boisk osiedlowych, basenów sportowych), a przede wszystkim na przystosowaniu środowiska naturalnego do potrzeb mieszkańców podejmujących aktywność fizyczną na szerszą skalę. Z przeprowadzonych badań [38] wynika, że promocja uprawiania sportu na stworzonych w naturalnych warunkach ścieżkach biegowych i rowerowych przyczyniła się do znacznego zwiększenia liczby aktywnych fizycznie mieszkańców osiedli. Warto podkreślić, że tworzenie przyjaznych zdrowiu warunków życia to jedno z głównych założeń promocji zdrowia sformułowanych w Karcie Ottawskiej [39]. W dużym stopniu realizację wymienionych zadań wspierały kampanie zdrowotne na rzecz aktywnego trybu życia. Nierzadko towarzyszyły im działania interwencyjne, a w szczególności poradnictwo dotyczące aktywnego trybu życia, monitorowanie czynników ryzyka prze- wlekłych chorób niezakaźnych, edukacja zdrowotna w szkołach i w miejscu pracy czy też w poradniach. Znaczenie problemu aktywizacji znalazło oddźwięk na Trzecim Kongresie Aktywności Fizycznej i Zdrowia Publicznego, który odbył się w Toronto w maju 2010 roku, którego plonem był dokument pod nazwą The Toronto Charter for Physical Activity: A Global Call for Action [40]. Obiecujące były także wyniki dużych kampanii promujących aktywność fizyczną w Stanach Zjednoczonych [41, 35]. Wysoko ocenione przez międzynarodowe komitety ekspertów zostały również akcje organizowane na szczeblu lokalnym. Mimo że prowadzone były na mniejszą skalę [42, 41, 35], okazały się jednak ważne ze względu na skuteczne zwiększanie stanu wiedzy na temat roli wysiłku fizycznego u uczestników zajęć oraz motywowanie ich do podejmowania aktywnego stylu życia. W Polsce od dawna nie prowadzi się ogólnokrajowych kampanii promujących aktywność fizyczną. Na przełomie wieków było ich wprawdzie kilka, z kampanią Postaw Serce na Nogi (2001–2003) na czele. Większość z nich miała jednak charakter krótkotrwały i ograniczała się najczęściej do akcji edukacyjnej [43, 44, 45]. Niejako na obrzeżach polskich i międzynarodowych akcji promujących zdrowy tryb życia w niektórych ośrodkach miejskich naszego kraju podejmuje się próby powoływania do życia w mniej lub bardziej sformalizowany i oficjalny sposób namiastki wcześniej wspomnianych Sportowych Klubów dla Zdrowia, które w kilku krajach UE tworzone są w ramach tzw. Sieci promocji zdrowia przez zwiększenie aktywności fizycznej w Europie (Network of Health Enhancing Physical Activity – HEPA), o czym już wspomniano. Z własnych obserwacji wynika, że zadania polskich klubów są jednak szersze. Celem uczestnictwa w zajęciach treningowych jest nie tylko dojście do wysokiej sprawności fizycznej, lecz również – a być może przede wszystkim – dobre przygotowanie do udziału w ulicznych biegach długich i w maratonie. Jedną z tych lokalnych inicjatyw jest niewątpliwie powołanie do życia Klubu Biegaczy „Masters” przy AZS AWF w Krakowie. Działalność klubu w znacznym stopniu wspiera patronat producenta sprzętu sportowego Nike, a także ogromna pasja założyciela klubu, mgra Dariusza Kaczmarskiego oraz Urzędu Miasta Krakowa, który już na wstępnym etapie funkcjonowania tej inicjatywy zadbał o bazę treningową, stwarzając w kilku punktach miasta ścieżki biegowe. Podstawą funkcjonowania było zapewnienie opieki trenerskiej, której udzielają trenerzy lekkiej atletyki, – 34 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... dobrowolnie i z wielką pasją prowadzący bezpłatne zajęcia dla amatorów i entuzjastów biegania. Zajęciom towarzyszą imprezy plenerowe promujące aktywny wypoczynek, różnorodne akcje edukacyjne, a przede wszystkim systematyczne obserwacje efektów potreningowych oraz stanu zdrowia uczestników programu, które są prowadzone przez zespoły pracowników naukowo-dydaktycznych AWF w Krakowie. Wyniki badań efektywności treningowej i w zakresie osiągania poziomu sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia były prezentowane na konferencjach i w opracowaniach zamieszczonych w „Antropomotoryce” [46]. Na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej, którą objęto uczestników zajęć treningowych i aktywnych studentów, wykazano porównywalne – a nawet w przypadku kobiet lepsze – wyniki pomiaru sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia (Health-Related Fitness – HRF). Celem niniejszego opracowania jest poznanie i ocena efektów adaptacyjnych po zastosowaniu autorskiego programu zajęć trwającego kilkanaście miesięcy. Pytania badawcze – Jaką koncepcję obciążenia organizmu realizowali biegacze z klubu AZS AWF Kraków „Masters” w makrocyklu treningowym? – W których komponentach sprawności fizycznej ujętej w konwencji zdrowia ujawniły się korzystne zmiany potreningowe w makrocyklu szkoleniowym osób trenujących biegi w wieku powyżej 25. roku życia? – Czy wiek, płeć i staż treningowy osób uprawiających amatorsko biegi wytrzymałościowe po 25. roku życia mogą mieć wpływ na różnice w komponentach sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia (H-RF)? – Czy dłuższy cykl treningowy osób uprawiających biegi w wieku po 25. roku życia może wpłynąć na siłę interkorelacji między wiekiem, stażem i objętością treningową a komponentami sprawności fizycznej ujętej w konwencji zdrowia? Hipotezy Na podstawie własnych doświadczeń oraz wyników analizy dostępnego piśmiennictwa postawiono następujące hipotetyczne propozycje odpowiedzi na postawione powyżej pytania: 1. Zgodnie z klasyczną polską koncepcją szkolenia biegaczy nieuprawiających sportu wyczynowo na- leży się spodziewać ekstensywnego wzrostu obciążenia treningowego u krakowskich „Mastersów”. 2. Można przyjąć, iż obciążenie treningowe, mające docelowo przygotować biegaczy do uczestnictwa w maratonie, będzie korzystnie wpływać tylko na te cechy funkcjonalne i zdolności motoryczne, które są zaliczane do struktury amerykańskiej koncepcji sprawności fizycznej Health-Related Fitness (H-RF), a nie będzie mieć korzystnego wpływu na sprawność sportową (Motor Performance Fitness – M-PF). 3. Uwzględniając w procesach adaptacyjnych do obciążeń treningowych zależność: „dawka-odpowiedź”, a także biorąc pod uwagę rekreacyjny charakter obciążenia treningowego osób uprawiających biegi długie w średnim i starszym wieku, można założyć, że takie zmienne pośredniczące, jak wiek i staż treningowy, nie będą znacząco wpływać na wytrenowalność komponentów sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia (H-RF). Materiał i metody badań Materiał badań Organizacja badań Badania przeprowadzono w czerwcu 2010 roku oraz w listopadzie 2011 roku w obiektach Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie. Na ich zorganizowanie i realizację otrzymano zgodę Komisji Bioetycznej Krakowskiej Izby Lekarskiej. W pierwszym badaniu wzięli udział wszyscy ćwiczący na krakowskich ścieżkach biegowych (78 osób). W drugiej serii pomiarowej uczestniczyło 89 osób. Komplet wyników z I i II serii badań posiadało 63 biegaczy (21 kobiet i 42 mężczyzn). Tylko ich wyniki wzięto pod uwagę w niniejszym opracowaniu. W chwili rozpoczęcia badań średnia wieku (w latach) kobiet wynosiła 36,1 ± 9,0, natomiast mężczyzn 43,9 ± 9,6. Kolejne badania wykonano około 16 miesięcy później. Organizacja zajęć Wszystkich badanych objęto zorganizowaną formą zajęć treningowych na tzw. ścieżkach biegowych, którą zalicza się do ogólnopolskiej akcji, skierowanej do wszystkich mieszkańców miast. Celem tej akcji jest poprawa stanu zdrowia uczestników przez prowadzenie aktywnego trybu życia. W Krakowie zajęcia biegowe odbywały się regularnie 6 razy w tygodniu na pięciu wyznaczonych trasach. Treningi według ogólnego – 35 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek planu prowadził 7-osobowy zespół wykwalifikowanych i doświadczonych trenerów, którzy rekrutowali się z grona nauczycieli akademickich AWF w Krakowie, a także spośród byłych reprezentantów Polski w różnych konkurencjach lekkoatletycznych. Program tzw. ścieżek biegowych jest adresowany przede wszystkim do amatorów, którzy pragną dla zdrowia poprawić swoją kondycję fizyczną. Umożliwia on również zainteresowanym uczestnictwo w biegach długodystansowych, w tym także w maratonie i ultramaratonie. Drugim, obok wspólnych spotkań na treningach, punktem programu było poradnictwo z zakresu prawidłowego żywienia i planów treningowych prowadzone w formie prelekcji, które wygłaszali starannie dobrani goście specjalni, a także utytułowani polscy i zagraniczni biegacze. Metody badań W zbieraniu materiałów zastosowano metodę obserwacji bezpośredniej poziomu zdolności motorycznych i cech morfofunkcjonalnych. Potrzebnych informacji na temat wieku, stażu oraz stosowanego obciążenia treningowego badanych dostarczył także sondaż diagnostyczny, przeprowadzony na podstawie ankiety oraz analizy dokumentów. Zakres i narzędzia badań Jednym z elementów obserwacji bezpośredniej był dwukrotny pomiar komponentów sprawności ukierunkowanej na zdrowie (H-RF). W badaniach uwzględniono wybrane próby wchodzące w skład baterii testów Eurofit for Adults [47] oraz zmodyfikowane przez Szopę [48] testy z Eurofitu dla dzieci i młodzieży. Zgodnie z amerykańską koncepcją badania sprawności fizycznej w konwencji zdrowia (H-RF) wprowadzono następujący podział jej branych pod uwagę komponentów: 1. Komponenty morfologiczne: – wysokość ciała (BH), – masa ciała (BM), – beztłuszczowa masa ciała (FFM), – wskaźnik Queteleta II (BMI), – fałdy skórno-tłuszczowe: pod łopatką (SSC), nad mięśniem trójgłowym ramienia (TRC), na brzuchu (ABD), – obwody pasa i bioder, – procent tłuszczu w składzie ciała (% FAT). Badania komponentu morfologicznego przeprowadzono za pomocą metod powszechnie stosowanych w somatometrii [49], a także z wykorzystaniem analizatora składu ciała – model IOI 353, koreańskiej firmy Jawon Medical. Jest to urządzenie działające na zasadzie bioimpedancji elektrycznej (BIA), które wykorzystuje do pomiaru składu ciała zmienną częstotliwość 5 kHz, 50 kHz, 250 kHz oraz system 8 elektrod, umożliwiając dokładne obliczenie m.in. zawartości tkanki tłuszczowej i mięśniowej w poszczególnych segmentach ciała. Do analizy BIA konieczne było wprowadzenie danych badanej osoby: wysokości ciała, płci oraz wieku kalendarzowego. Ponadto wyliczono również % FAT z fałdów skórno-tłuszczowych [50]. 2. Komponenty motoryczne: – równowaga – flamingo balance (modyfikacja próby) [s]; [48]; – szybkość ruchów kończyny górnej – plate tapping [s]; [47]. 3. Komponenty mięśniowo-szkieletowe: – siła eksplozywna kończyn dolnych – wyskok dosiężny (vertical jump) [m]; [47]; – siła względna (funkcjonalna) obręczy kończyn górnych – zwis na drążku na ugiętych ramionach (bent arm hang) [s]; [47]; – siła mięśni brzucha i grzbietu – wykonywanie siadów z leżenia na czas (dynamic sit-ups) [liczba]; [47]; – maksymalna praca anaerobowa (MPA) w dżulach, wyliczona z długości wyskoku dosiężnego w teście vertical jump na podstawie wzoru Januszewskiego [51]; – gibkość mierzona za pomocą dwu testów: • skłonu w przód w siadzie prostym (sit and reach test) [cm]; [48]; • skłonów bocznych w płaszczyźnie czołowej (side-bending of the trunk right and left test) [cm]; [47]. 4. Komponenty krążeniowo-oddechowe: – wytrzymałość biegowa – mierzona za pomocą testu Coopera [m]; [52]; – maksymalny minutowy pobór tlenu (VO2max . kg–1) wyliczony pośrednio z wyniku w teście Coopera wzór: [(dystans [m] w teście Coopera – 504,9) × × 44,73] w [ml . min . kg–1]; [52]. Ankieta składała się z 12 pytań otwartych na temat motywów podejmowania aktywności fizycznej, częstotliwości i stażu uczestnictwa w ścieżkach biegowych oraz oceny sposobu prowadzenia zajęć przez trenerów. Dokumentację treningową prowadzili systematycznie zawodnicy. Jej treść zamieszczono w przygoto- – 36 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... wanych kwestionariuszach, niezbędnych do obliczenia tygodniowej i miesięcznej objętości treningu zrealizowanego przez uczestników. Metody opracowania wyników badań 1. Dla wszystkich pomiarów obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne w grupach podzielonych ze względu na płeć i kolejność badania, tj. średnią arytmetyczną (x–), odchylenie standardowe (SD), różnicę średnich arytmetycznych między ba– daniami (d II–I), zasięg zmienności z uwzględnieniem płci oraz kolejności wykonywanych badań. 2. Za pomocą wskaźnika unormowanych różnic WU zilustrowano zmiany cech somatycznych i sprawności fizycznej pod wpływem treningu biegowego: WU= –x – –x / SD II I I gdzie: –x I – średnia arytmetyczna cechy w pierwszym badaniu, –x – średnia arytmetyczna cechy w drugim II badaniu, SDI – odchylenie standardowe cechy w pierwszym badaniu. Punktem odniesienia była wartość średniej arytmetycznej (x– I) i odchylenia standardowego (SDI) wyników badania pierwszego. 3. Poziom istotności różnic badanych cech ilościowych między pierwszą a drugą serią badań zbadano testem to-Studenta dla grup zależnych, przy założeniu rozkładu normalnego i równości wariancji. Przyjęto pięcioprocentowy poziom istotności różnic (p ≤ 0,05). 4. W celu zbadania zależności między wiekiem, stażem treningowym oraz średnią objętością treningu (km/tydzień, km/miesiąc) obliczono współczynniki korelacji Pearsona. Do statystycznego opracowania wyników posłużono się programami Excel i Statistica. Wyniki Staż treningowy oraz poziom i zmienność zrealizowanego obciążenia treningowego w I i II serii pomiarów W tabeli 1 zamieszczono średnie arytmetyczne oraz podstawowe miary dyspersji stażu (w miesiącach) i ob- jętości treningowej (liczba treningów oraz liczba kilometrów pokonanego dystansu w tygodniu i miesiącu przed seriami pomiarów oraz czas [min] poświęcony na treningi biegaczy w pierwszym badaniu), a także ich zmienność po ponad 16 miesiącach. Na podstawie analizy wyników badań wykazano, że staż treningowy u mężczyzn (wynoszący około 1 roku) był dłuższy niż u kobiet. W grupie biegaczy wystąpiły większe odchylenia standardowe, zaznaczył się także większy obszar zmienności lat treningu (kobiety: około 3 lata, mężczyźni: 4–6 lat). Kobiety zrealizowały przy tym mniejszą tygodniową i miesięczną objętość treningu biegowego. W pierwszym i drugim badaniu pokonywały też dystanse treningu z mniejszą intensywnością, wynoszącą około 6 min/km (2,8 m/s), podczas gdy średnia prędkość biegów ciągłych u mężczyzn wynosiła 5 min/km (3,3 m/s). Analizując zmienność stażu treningu i składowych obciążenia między I i II serią badań można stwierdzić, że statystycznie istotną różnicę odnotowano tylko w przypadku stażu treningowego, co oczywiście wynika z liczby miesięcy, jakie dzieliły oba badania. U obojga płci zaznaczył się ponadto ilościowy wzrost liczby dni przeznaczonych na trening (♀ 4 min – 6 max i ♂ 1 min – 4 max). Wzrost objętości treningu był jednak bardziej ewidentny u kobiet; średnio w tygodniu przed badaniami u kobiet był na poziomie 7,2 km (42,7 min), podczas gdy u mężczyzn wynosił 1 km (4,5 min). Podsumowując wyniki powyższej analizy porównawczej należy podkreślić, że założenie o ekstensywnym wzroście obciążenia treningowego u krakowskich „Mastersów” zostało potwierdzone tylko w odniesieniu do kobiet. Wpływ treningu biegowego na komponenty sprawności fizycznej ujętej w konwencji zdrowia (H-RF) A. K o m p o n e n t y m o r f o l o g i c z n e Zgodnie z przyjętą koncepcją pomiaru sprawności fizycznej w ujęciu H-RF do ważnych wskaźników należy zaliczyć takie jej komponenty morfologiczne, jak masa tłuszczu, procentowa zawartość tkanki tłuszczowej beztłuszczowa masa ciała oraz wskaźniki budowy ciała: BMI oraz obwody ciała i bioder. Analiza ich zmienności w czasie kilkunastomiesięcznego treningu ujawnia różnokierunkowe tory ich rozwoju (tab. 2). – 37 – – 38 – –x 19,5 35,8 2,6 3 37,4 44,5 148,6 173,6 225 267 Badanie I II I II I II I II I II – p ≤ 0,05, różnica istotna statystycznie 122 107,3 78,6 67,9 20,3 18 1,3 0,9 10,6 12,9 SD 80,0– 320,0 65,0–280,0 20,0– 80,0 16,0– 70,0 1,0– 6,0 1,0– 4,0 24,0– 60 8,0– 48,0 min–max 120,0–480,0 100,0–420,0 Kobiety Legenda / Legend: staż / lenght of training; liczba treningów / number of training units; objętość / volume WU – wskaźnik unormowanych różnic * – dII–I – różnica średnich arytmetycznych między badaniami Objętość [minut/ tydzień] Objętość [km/miesiąc] Objętość [km/ tydzień] Liczba treningów [liczba/ tydzień] Staż [miesiące] Zmienna 42,7 25 7,2 0,4 16,4* – dII–I 0,39 0,37 0,39 0,44 1,26 WU Table 1. The level and variability of length and volume of training between the first and second series of measurements Tabela 1. Poziom oraz zmienność poziomu stażu i objętości treningowej między I i II serią pomiarów II I II I II I II I II I Badanie 238 234 190,3 187,7 47,7 46,6 2,9 2,7 47 30,4 –x 76,2 88,6 62,6 73,2 15,2 17,8 0,6 0,5 19,5 17,9 SD 150–400 150 – 500 120 – 320 60– 300,0 30,0– 80,0 30,0–100,0 2,0– 4,0 2,0– 3,0 18,0–96,0 1,0–60,0 min–max Mężczyźni 4,5 2,6 1,1 0,2 16,6* – dII–I 0,05 0,04 0,06 0,40 0,93 WU Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek 36,1 37,5 163,6 163,5 57,9 60,2 45,7 I II I II I II Wiek [lata] BH [cm] BM [kg] – 39 – 21,7 22,6 21 25,3 12,4 15,7 11,1 14,7 11,8 15,5 74,7 72,8 92,7 I II I II I II I II I II I II I II [kg] BMI [kg/m ] FAT [%] TRC [mm] SSC [mm] ABD [mm] Obwód pasa [cm] Obwód bioder [cm] 95,7 44,8 I II FFM 2 –x Badanie Zmienna 3,95 4,45 5,29 6,75 6,46 5,23 5,91 3,68 5,64 5,07 6,14 5,85 2,14 1,81 3,52 4,07 6,06 5,68 5,08 4,91 9,07 9,07 SD 89,0– 102,5 85,0– 102,0 63,5– 80,0 63,0– 87,0 8,6– 24,8 5,6– 20,8 8,4– 25,8 5,7– 18,2 6,8– 25,4 5,8– 20,8 15,3– 37,7 11,1– 29,3 19,1– 25,9 18,2– 23,8 39,6 –51,2 41,4– 54,7 49,7– 70,8 47,8– 71,4 157,0–174,0 157,5–174,0 25,0–49,7 23,6–48,3 min–max Kobiety 3* –1,9 3,6* 3,5* 3,3* 4,3* 0,9* –0,85 2,3* –0,1 1,39* – dII–I Table 2. The level and variability of morphological components between the first and second series of measurements Tabela 2. Poziom oraz zmienność poziomu komponentów morfologicznych między I i II serią pomiarów 0,67 –0,28 0,71 0,98 0,65 0,74 0,50 –0,22 0,40 –0,02 0,15 WU II I II I II I II I II I II I II I II I II I II I II I Badanie 96,3 95,1 83,7 85,3 12,7 12,4 13 13,1 8,8 7,9 18,9 18,3 24 23,6 61,4 61 75,9 74,8 177,6 177,8 45,3 43,9 –x 3,66 3,77 6,17 6,55 5,6 5,8 4,31 3,5 2,54 2,59 5,27 4,52 1,8 1,44 6,36 6,37 8,1 7,6 6,47 6,76 9,64 9,56 SD 89,5– 101,0 89,0–102,0 74,0– 98,0 74,0– 99,0 4,2– 25,2 4,8– 25,8 5,4– 22,4 8,2– 19,2 5,0– 14,8 4,4– 14,0 8,3– 28,6 11,1 –27,5 21,0– 27,8 21,1– 25,9 53,4 – 77,0 52,5– 76,9 63,4– 90,2 62,5– 89,1 162,3– 192,5 162,– 192,0 27,3–58,1 25,9–56,7 min–max Mężczyźni 1,2 –1,6 0,3 –0,2 0,9* 0,58 0,4 0,38 1,1 –0,1 1,38* – dII–I 0,32 –0,24 0,05 –0,03 0,35 0,13 0,28 0,06 0,14 –0,03 0,15 WU Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... – 40 – 32 41,2 2617 2666 47,2 48,3 213 209 I II I II I II I II I 35,6 11,7 II II 21,9 I 37,7 24,8 II I 22 I 22,5 25,2 II II 63,7 I 20,5 64,8 II I 24,2 I 10,7 23,8 Badanie II –x 41,4 39 4,3 3,7 191 166 13,3 19,7 7,5 6,9 5,8 4,5 0,7 Abbreviations explained in chapter Materiał i metody; further explanations in table 1. 2 4,8 3,9 5 3,5 9,6 9,5 24 22,9 SD Objaśnienia skrótów w rozdziale Materiał i metody, pozostałe objaśnienia jak w tab. 1. MPA [J] VO2max [ml/kg] Test Coopera [m] Zwis na drążku [ls] Wyskok dosiężny [cm] Siady z leżenia [liczba powt.] Tapping [s] Skłon tuł w bok L [cm] Skłon tuł. w bok P [cm] Skłon tuł w przód [cm] Równowaga [s] Zmienna 155– 280 134– 270 39,2– 53,6 38,6– 51,3 2260–2900 2230–2800 23,8– 66,3 8,9– 59,1 25,0– 47,0 24,0– 48,0 13,0– 34,0 11,0–25,0 9,7– 12,0 10,0– 15,4 15,0– 30,0 19,0 –31,0 14,0– 28,0 20,0– 31,0 42,0– 78,0 40,0– 78,0 4,9– 70,0 3,2– 59,4 min–max Kobiety –4,6 1,1* 49,5* 9,24 –2,1 2,09* 1 –2,9 –3,2 –1,1 0,42 – dII–I –0,10 0,30 0,30 0,47 –0,30 0,44 0,50 –0,74 –0,91 –0,12 0,02 WU II I II I II I II I II I II I II I II I II I II I II I Badanie 336 344 54,9 54,4 2961 2939 56,1 53,8 45 46,8 24,9 25,2 10,1 11,4 21,3 23,4 20,7 22,3 54,7 57,4 14,1 14,4 –x Table 3. The level and the variability of level of musculoskeletal, cardio-respiratory and motor components between the first and second series of measurements Tabela 3. Poziom oraz zmienność poziomu komponentów mięśniowo-szkieletowych, krążeniowo-oddechowych i motorycznych między I i II serią pomiarów 73,8 78,6 7,9 8,1 355 363 24,6 22,7 6,8 9,2 5 4,4 0,9 1,9 4 5,2 4,2 4,5 13 11,6 10,1 12,1 SD 213– 602 230– 493 40,1– 69,9 42,1– 68,7 2300– 3630 2400–3580 18,2– 92,1 17,0– 91,0 32,5– 68,0 33,5–65,5 15,0– 32,0 16,0– 33,0 8,8– 12,4 7,0– 15,4 15,0– 30,0 17,0–35,0 13,0– 29,5 15,5– 32,0 20,0– 72,0 24,0– 74,0 3,3– 38,5 1,8– 39,8 min–max Mężczyźni –7,6 0,5 22,5 3,1 –1,8 –0,3 1,3* –2,1* –1,6* –2,7* –0,21 – dII–I –0,10 0,06 0,06 0,10 –0,20 –0,07 0,68 –0,40 –0,36 –0,23 –0,02 WU Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek 0,16 0,44 0,37 0,12 0,38 FFM BMI % FAT Obwód pasa Obwód bioder – 41 – –0,24 –0,68 –0,42 –0,64 0,33 –0,28 0,25 –0,52 0,57 Skłon w przód Skłon w lewo Skłon w prawo Siady z leżenia Wyskok dosiężny Zwis na drążku Tapping VO2max MPA 0,33 0,02 0,12 0,15 0,38 –0,21 0,53 0,37 0,44 0,02 Staż I BADANIE –0,26 –0,08 –0,09 0,02 –0,01 –0,06 –0,11 Staż I BADANIE –0,37 0,39 –0,17 0,13 –0,12 0,47 0,58 0,63 0,16 –0,04 Objętość –0,22 –0,51 –0,23 –0,55 –0,29 –0,4 0,06 Objętość Abbreviations explained in chapter Materiał i metody; further explanations in table 1. –0,01 –0,5 0,73 –0,14 0,37 –0,29 –0,39 0,44 –0,01 –0,07 –0,32 Staż II BADANIE –0,09 –0,41 –0,23 –0,24 –0,16 –0,26 –0,08 Staż II BADANIE –0,7 –0,03 –0,14 0,4 –0,69 –0,81 –0,82 –0,38 –0,26 Wiek KOBIETY 0,23 0,61 0,31 0,34 0,42 0,52 0,3 Wiek KOBIETY Objaśnienia skrótów w rozdziale Materiał i metody, pozostałe objaśnienia jak w tab. 1. 0,13 Równowaga Wiek 0,42 Masa ciała Komponenty motoryczne 0,05 Wiek Wysokość ciała Komponenty morfologiczne –0,04 0,62 –0,27 0,55 0,21 –0,64 0,2 0,19 0,24 0,17 Objętość –0,42 –0,77 –0,75 –0,62 0,12 –0,45 0,18 Objętość –0,66 –0,5 –0,48 –0,45 –0,64 –0,5 –0,34 –0,44 –0,4 –0,16 Wiek –0,07 0,11 0,17 0,19 –0,31 –0,22 –0,43 Wiek –0,62 0,03 –0,19 –0,29 –0,56 –0,36 –0,39 –0,31 –0,22 –0,05 Staż I BADANIE –0,45 –0,11 0,04 0,01 –0,3 –0,29 –0,4 Staż I BADANIE –0,11 0,35 –0,31 0,37 0,18 0,34 –0,08 –0,16 0,45 0,44 –0,46 0,33 0,1 –0,01 –0,46 –0,4 –0,52 Wiek –0,52 –0,41 0,49 –0,37 –0,48 –0,48 –0,48 –0,65 –0,18 –0,3 Wiek MĘŻCZYŹNI Objętość –0,43 –0,43 –0,2 –0,48 –0,44 –0,58 –0,34 Objętość MĘŻCZYŹNI Table 4. Simple correlation coefficients in the first and second series of measurements between the components of physical fitness and age, length and volume of training Tabela 4. Współczynniki korelacji prostej w I i II badaniu między komponentami sprawności fizycznej a wiekiem, stażem i objętością treningową –0,2 0,04 –0,29 –0,24 –0,23 –0,14 0,01 –0,11 –0,3 –0,12 Staż II BADANIE –0,21 0,19 0,04 0,24 –0,16 –0,14 0,39 Staż II BADANIE –0,46 0,52 0,19 0,24 –0,28 0,14 0,08 0,01 0,26 –0,22 Objętość –0,53 –0,34 –0,39 –0,52 –0,29 –0,54 –0,27 Objętość Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek Szczegółowa analiza wykazuje, iż oczekiwane i korzystne zmiany wystąpiły u badanych tylko częściowo. W obu grupach stwierdzono wzrost masy ciała (u kobiet istotność statystyczna wynosiła p ≤ 0,05) przy jednoczesnej redukcji masy ciała szczupłego u kobiet (FFM) i wzroście masy tłuszczu (FM) oraz wskaźnika BMI u obojga płci. Obecność drugiego z wymienionych efektów potreningowych trudno uznać za korzystne zjawisko. Zaznaczyła się też niepokojąca tendencja związana ze zwiększeniem obwodu bioder przy równoczesnej stabilizacji lub zwiększeniu się tłuszczu na biodrach. Analiza wyników wykazała kierunek niskiej i umiarkowanej siły związku między wiekiem „Mastersów”, ich stażem i obciążeniem treningowym a badanymi komponentami morfologicznymi (tab. 4). Bardzo wyraźnie zaznaczyła się odwrotnie proporcjonalna zależność między ilością kilometrów, które przebiegli uczestnicy, a poziomem badanych cech morfologicznych. W mniejszym stopniu na ten kierunek wpływał staż treningowy, co stwierdzono zwłaszcza u mężczyzn. U kobiet można było zauważyć rosnący z wiekiem dodatni kierunek korelacji, podczas gdy u mężczyzn był on różnokierunkowy. W obu grupach godna rozważenia była zwłaszcza ujemna korelacja między wiekiem a beztłuszczową masą ciała i dodatnia korelacja – wzrost wraz z wiekiem tkanki tłuszczowej w obwodach na brzuchu. B. K o m p o n e n t y krążeniowo-oddechowe W tabeli 3 zamieszczono podstawowe charakterystyki statystyczne wybranych komponentów krążeniowo-oddechowych sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia u krakowskich „Mastersów” oraz ich zmienność między I i II serią pomiarów. Jak wynika z tabeli 3, w drugiej serii pomiarów w obu grupach płci stwierdzono poprawę badanych wskaźników – większą w przypadku kobiet. Taki wynik nie może być zaskakujący, biorąc pod uwagę wcześniej scharakteryzowane wielkości obciążenia treningowego krakowskich klubowiczów, z którego wynika, iż kobiety realizowały większy objętościowo trening. Taką zależność między poziomem wydolności tlenowej a objętością treningu bardzo wyraźnie odzwierciedlają współczynniki korelacji prostej (tab. 4). Interesująca wydaje się tutaj obserwacja, że na siłę związku korelacyjnego u badanych obojga płci nie rzutował staż treningowy. U kobiet i mężczyzn uwidoczniła się w dużym stopniu odwrotnie proporcjonalna zależność między wiekiem a poziomem VO2 max . kg–1. C. K o m p o n e n t mięśniowo-szkieletowy Interpretacja danych z tabeli 3 sugeruje, iż w II badaniu wystąpiła poprawa wyników pomiarów w dwóch próbach, w których oceniano różne odmiany zdolności siłowych badanych „Mastersów” (próba siadu z leżenia i zwisu na drążku), przy czym większy postęp stwierdzono u reprezentantek płci żeńskiej. W przypadku testu „siady z leżenia” odnotowano u badanych kobiet statystycznie różnice (p ≤ 0,05). Pogorszenie się wyników wyskoku dosiężnego należy uznać za konsekwencję wdrożenia treningu wytrzymałościowego, który – co potwierdzają praktyczne obserwacje – nie koreluje dodatnio z rozwojem zdolności szybkościowych. Takiego wniosku nie może potwierdzać analiza korelacji statystycznej między objętością treningową a poziomem rozwoju wyskoku dosiężnego (tab. 4). Zwraca natomiast uwagę ujemna korelacja wieku i stażu treningowego mężczyzn w omawianych relacjach. Należy również zwrócić uwagę na pogorszenie się gibkości badanych – bardziej ewidentne u mężczyzn – które stwierdzono we wszystkich trzech pomiarach (w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej). Godny odnotowania wydaje się także kierunek korelacji między pomiarem omawianej cechy anatomiczno-funkcjonalnej a objętością treningu: nie ujawniono tu jednokierunkowych relacji, zauważono natomiast odwrotnie proporcjonalną zależność między wiekiem a poziomem gibkości. D. K o m p o n e n t m o t o r y c z n y W tabeli 3 zamieszczono wyniki pomiaru komponentu motorycznego, do którego zgodnie z przyjętą klasyfikacją sprawności ujętej w konwencji zdrowia (H-RF) zaliczono częstotliwość ruchów badanych testem plate tapping oraz równowagę mierzoną próbą flamingo balance. Porównanie zmienności wyników między I i II i serią wykazuje postęp w obu pomiarach zdolności motorycznych u kobiet, a u mężczyzn nieznaczne pogorszenie wyników w zakresie równowagi i nieco wyraźniejszy postęp w teście plate tapping. Analiza współczynników korelacji prostej między objętością a obu zdolnościami motorycznymi uzasadnia spostrzeżenie, że postęp wyników u kobiet, odnotowany na podstawie analizy rezultatów pomiaru częstotliwości ruchów (ocenianych za pomocą testu plate tapping), a także w zakresie równowagi (z wyjątkiem II badania) nie mógł powstać w konsekwencji stosowanego obciążenia (tab. 4). Wykazano bowiem ujemny kierunek – 42 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... korelacji. U mężczyzn trudno natomiast stwierdzić na podstawie kierunku współczynników korelacji wystąpienie określonej tendencji wpływu objętości treningu na poziom rozwoju omawianych zdolności motorycznych. Warto dodać, że potwierdzono wystąpienie wprost proporcjonalnej siły związku korelacyjnego między stażem treningowym a równowagą i wynikami testu plate tapping o małym stopniu. Poza tym u mężczyzn słabsze wyniki częściej uzyskiwały osoby starsze. Weryfikacja hipotez 1. Wyniki badań własnych tylko częściowo potwierdzają hipotezę dotyczącą sposobu intensyfikacji treningu badanych, w której zakładano, że: „Zgodnie z klasyczną polską koncepcją szkolenia biegaczy nieuprawiających sportu wyczynowo należy się spodziewać ekstensywnego wzrostu obciążenia treningowego u krakowskich »Mastersów«”. Jak bowiem wykazała analiza zebranych materiałów, w kilkunastomiesięcznym cyklu szkolenia tylko u badanych kobiet można było zgodnie z założeniem stwierdzić ekstensywny wzrost obciążenia treningowego. 2. Na podstawie wyników badań trudno jednoznacznie potwierdzić hipotezę o efektach szkoleniowych treningu krakowskich biegaczy, zgodnie z którą „można przyjąć, iż obciążenie treningowe, ukierunkowane docelowo na przygotowanie biegaczy do uczestnictwa w maratonie, będzie korzystnie wpływać tylko na takie cechy funkcjonalne i zdolności motoryczne, które są zaliczane do struktury amerykańskiej koncepcji sprawności fizycznej Health-Related Fitness (H-RF), a nie wywrze korzystnego wpływu na elementy sprawności sportowej (Motor Performance Fitness – M-PF)”. Po pierwsze, kilkunastomiesięczny trening krakowskich „Mastersów” nie skutkował korzystnymi zmianami w składzie tkanki tłuszczowej oraz beztłuszczowej masy ciała u kobiet, a w przypadku zdolności motorycznych zaliczanych do kompleksu H-RF nie we wszystkich próbach można było stwierdzić jego pożądane efekty. Po drugie, odnosząc się do współczynników korelacji między komponentami sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia (H-RF) a realizowaną objętością treningu, trzeba podkreślić, iż oczekiwanego związku nie stwierdzono we wszystkich przypadkach. Dostrzeżono natomiast obecność niezakładanej zależności między objętością tre- ningu a elementami struktury sportowej sprawności fizycznej (M-PF). Z powyższego wynika, iż realizowany trening był niewystarczający, aby dać pozytywne rezultaty i w konsekwencji przynieść oczekiwane efekty zdrowotne. Można mieć zatem wątpliwości, czy zaprojektowano go stosownie do ambicji sportowych krakowskich „Mastersów”, których spełnieniem były udane starty w biegu maratońskim. 3. Wyniki badań własnych przemawiają za tym, aby odrzucić założenie, iż brak podstaw do uznania za mało znaczące zmiennych pośredniczących z hipotezy, w której stwierdzono, że: „Uwzględniając zależność w procesach adaptacyjnych do obciążeń treningowych (dawka-odpowiedź) oraz rekreacyjny charakter obciążenia treningowego osób uprawiających biegi długie w średnim i starszym wieku można założyć, że takie zmienne pośredniczące, jak wiek i staż treningowy nie będą znacząco wpływać na wytrenowalność komponentów sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia (H-RF)”. Wyniki badań siły związku między wiekiem i stażem treningowym wskazują, że zwłaszcza wiek badanych jest ważną zmienną pośredniczącą w badaniach relacji między obciążeniem treningowym a poziomem rozwoju składowych sprawności sportowej (M-PF) oraz badanej w konwencji zdrowia (H-RF). Uzasadniony jest wobec tego postulat, aby w treningu biegaczy właściwie dostosować obciążenia do wieku badanych, zwłaszcza osób starszych, a także zakładać cele sportowe na miarę możliwości funkcjonalnych starzejącego się nieuchronnie organizmu człowieka. Dyskusja Komponent morfologiczny Wyniki badań własnych nie dały wystarczających przesłanek dla potwierdzenia hipotezy, w której zakładano, iż możliwe jest wykazanie po kilkunastomiesięcznym cyklu szkoleniowym korzystnych dla zdrowia człowieka zmian potreningowych w rozwoju podstawowych cech somatycznych, wchodzących w skład sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia (H-RF). Takie założenie o pozytywnym wpływie treningu wytrzymałościowego na rozwój somatyczny krakowskich „Mastersów”, jak i w innych analizowanych przypadkach, oparto na podstawach osadzonych w dobrze – 43 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek udokumentowanych wynikach badań z zakresu sportu wyczynowego i rekreacyjnego. Podobnymi przesłankami kierowali się zapewne eksperci z komisji rządowych i regionalnych opracowujący dyspozycje w amerykańskich i europejskich dokumentach, które powstały z myślą o uzyskaniu pożądanych efektów zdrowotnych przez osoby w różnych okresach rozwoju ontogenetycznego [12–16, 19–26, 28]. Rozpowszechniło się wprawdzie przekonanie, że u osób systematycznie uprawiających sport obciążenie wysiłkowe powinno prowadzić do wzrostu (lub przynajmniej stabilizacji) beztłuszczowej masy ciała i redukcji tkanki tłuszczowej (ewentualnie jej stabilizacji, podobnie jak poprzednim przypadku). Wyniki badań własnych, w których stwierdzono wzrost masy ciała przy podwyższeniu poziomu masy tłuszczu u obojga płci oraz redukcję beztłuszczowej masy ciała tylko u kobiet, uniemożliwiają jednak pozytywną weryfikację tak sformułowanej tezy. Jak wcześniej zaznaczono, interpretacja ww. wyników nie jest zadaniem prostym, jeśli wziąć pod uwagę nie tylko cel szkolenia sportowego, ale także cel kierunkowy promocji zdrowia, jakim niewątpliwie jest wdrażanie do profilaktyki zdrowotnej przez uczestnictwo w różnych formach kultury fizycznej. Celem zajęć sportowych krakowskich „Mastersów” było przygotowanie ich do uczestnictwa w biegach ulicznych i w maratonie. Między okresami badań większość z nich startowała, z różnymi rezultatami, nawet w biegu maratońskim. Można więc przyjąć, że cel sportowy został zrealizowany. Kontrowersyjna wydaje się jednak kwestia osiągnięcia przez „Mastersów” korzystnych wskaźników zdrowia fizycznego. Do takich bez wątpienia zaliczyć można poziom masy ciała i masy tłuszczu czy też wskaźnik proporcji ciała Queteleta II, nazywany wskaźnikiem otłuszczenia Body Mass Index (BMI), bądź wskaźnik dystrybucji tkanki tłuszczowej WHR. Większość z nich włączona jest też do komponentu morfologicznego sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia. Analiza zmienności ww. wskaźników między wybranymi okresami treningu biegowego nie przyniosła jednoznacznie pozytywnych rozstrzygnięć. Poziom większości branych pod uwagę wskaźników zdrowia obniżył się, chociaż ich wartości nie przekroczyły zakresu norm populacyjnych. Przed badaniami trudno było jednak przypuszczać, że efektem potreningowym będzie pogorszenie się wskaźników morfologicznych sprawności fizycznej ujętej w konwencji zdrowia (H-RF). Skłania to do przemyśleń nad przyczyną zaistniałej sy- tuacji i formułowania sugestii na temat dalszego postępowania praktycznego. Jak się wydaje, jest to problem godny uwagi w kontekście nieomal identycznych wyników obserwacji trenujących kobiet w Poznaniu [53, 54]. Warto też przypomnieć, że w skali globu do odosobnionych przypadków należy monitorowanie skuteczności proponowanych wytycznych dotyczących aktywności fizycznej, a także stanu wdrożenia urzędowych dyspozycji wspierających aktywność fizyczną jako czynnik prozdrowotny, które zamieszczono w ww. dokumentach rządowych i resortowych wydanych w różnych krajach świata już w naszym stuleciu. Nie sposób zapewne – bez poczynienia pewnych zastrzeżeń – przyjąć sugestię, że przyczyną braku pożądanych efektów potreningowych u kobiet może być specyfika treningu w różnych okresach szkolenia sportowego, którą bierze się pod rozwagę w interpretacji wyników (bardzo zbliżonych do uzyskanych w badaniach własnych) zmienności cech somatycznych, pochodzących z ciągłych badań dziesięciu mieszkanek Poznania – kobiet w średnim wieku 40–56 lat systematycznie uprawiających biegi wytrzymałościowe [53, 54]. Taki pogląd może się jednak okazać dyskusyjny. Z analizy zastosowanych w badaniu obciążeń treningowych w okresie poprzedzającym pierwszą [46] i drugą serię badań wynika, że były one podobne pod względem ilościowym i jakościowym. Warto zaznaczyć, że być może nie w pełni świadomie znacznie mniejszy nacisk położono na zalecenie redukcji masy ciała [55, 56]. W takim przypadku przyczyn wzrostu otłuszczenia należałoby też upatrywać w sposobie odżywiania się i w niezrównoważonym bilansie dobowego wydatku energetycznego (total daily energy expenditure – TDEE) uczestników. Na podstawie obserwacji można wykazać, że w nawykach dietetycznych badanych dominują wysokokaloryczne posiłki z dużym udziałem węglowodanów. W świetle oceny przeprowadzonej w Stanach Zjednoczonych [57, 58] nawyki te należy uznać za główną przyczynę tycia Amerykanów. Również w polskich opracowaniach podkreśla się znaczenie nadmiernej konsumpcji kalorii lub też, innymi słowy, znaczenie dodatniego bilansu energetycznego dla rozwoju masy tłuszczu [59, 60]. Jak się wydaje, problem ten nabiera kluczowego znaczenia w przypadku sportowców, jako osób szczególnie podatnych na niekontrolowany przyrost masy tłuszczu. Być może wynika to z szeroko omówionej podatności współczesnego człowieka na otłuszczenie, która ma swoje źródła w dobrze już poznanej determinacji genetycznej [61] i w ciągle jeszcze czekającej na potwierdzenie antropologicznej hipotezie – 44 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... „oszczędnego genotypu” (thrifty genotype), sformułowanej przez amerykańskiego fizjologa Jamesa Neela [62] w połowie ubiegłego stulecia. Według niej przeżycie osobnika w warunkach przewlekłego niedoboru żywności zależało od jego zdolności do gromadzenia energii w postaci zapasów. Genotypy o takich właściwościach byłyby faworyzowane w toku naturalnej selekcji, a więc przetrwałyby do czasów współczesnych. Współcześnie ten korzystny niegdyś mechanizm warunkujący przetrwanie powoduje nadmierne gromadzenie energii w postaci tłuszczu i tym samym predysponuje do podatności na choroby cywilizacyjne, między innymi na cukrzycę [63, 64]. W przypadku intensywnie trenujących sportowców dochodzi zapewne do wzmocnienia wyżej wymienionej podatności. Można przyjąć za uzasadnione przypuszczenie, że wyczerpanie organizmu sportowca w procesie treningowym i podczas startów w maratonie jest porównywalne ze stanem występującym u naszych przodków w okresie głodu. Trudno też nie zauważyć okresowo występującej wzmożonej i pojawiającej się bez uzasadnienia metabolicznego podaży kalorii w okresie tzw. roztrenowania. Z własnych doświadczeń wynika, że w takiej sytuacji następuje u sportowców często nieplanowana, szybka akumulacja tłuszczu. Taki proces można też zaobserwować u byłych mistrzów sportu po nagłej rezygnacji z kariery sportowej. Być może w tych okolicznościach dochodzi do wzmocnienia podatności na tycie, jako spuścizny po naszych przodkach, którzy przekazali nam geny determinujące skłonność do szybkiego odkładania zapasów tłuszczów w okresie dobrobytu po okresie wyczerpania organizmu wskutek głodu. Ze względu na brak informacji, w jaki sposób odżywiali się krakowscy „Mastersi” w okresach poprzedzających przeprowadzone obserwacje, trudno wyciągać daleko idące wnioski na podstawie analizy zebranych materiałów, opierając się przy tym na hipotezie ciągle jeszcze czekającej na weryfikację. Kolejną kwestią, która łączy się z wcześniej dyskutowanym zagadnieniem, jest stwierdzona tendencja do zwiększania się obwodów bioder i zmniejszania się obwodów pasa u systematycznie uprawiających biegi kobiet i mężczyzn. Na podstawie analizy zebranych materiałów można sądzić, że w obu grupach płci w większości przypadków nie wystąpiły niekorzystne tendencje zmian w zakresie rezerwuaru wisceralnego tkanki tłuszczowej (wewnątrzbrzusznej, VAT – visceral adipose tissue) [65]. Jedynie na podstawie kierunku siły związku między wiekiem a pomiarami obwodów współczynników korelacji można przyjąć, że u osób starszych tendencja do gromadzenia rezerwuaru wisceralnego tkanki tłuszczowej nasila się z wiekiem. Zauważony rozkład tkanki tłuszczowej podskórnej (subcutaneous adipose tissue – SAT) jest estetycznie niekorzystny, ale uznaje się go za mniej szkodliwy metabolicznie niż we wcześniej omówionej postaci [66]. Ponadto warto zaznaczyć, że wartość wskaźnika talia/ biodro (waist to hip ratio – WHR) nie daje jeszcze podstaw do stwierdzenia u badanych otyłości pośladkowo-udowej, przedstawianej obrazowo jako „figura gruszka” (typowej dla kobiet) w odróżnieniu od „figury jabłko”, występującej u osób z wymienionym otłuszczeniem VAT [56]. Zaznaczyła się tylko pewna tendencja do kształtowania się „figury gruszka”. Mimo to nie można wyniku badań własnych uznać za pożądany, tym bardziej, że z dobrze udokumentowanych obserwacji wynika, iż dystrybucja tłuszczu SAT jest bardzo stabilna, trudna do likwidacji nawet u aktywnych fizycznie osób [67]. W swoich wyjaśnieniach przyczyny powstawania ww. tendencji badacze opierają się często na wcześniej nakreślonej hipotezie „genotypu oszczędnego” [62], która zakłada możliwość odtwarzania u człowieka współczesnego materiału zapasowego w postaci tłuszczu na czas głodu, a u kobiet – na okres ciąży i laktacji i rozmieszczania go w określonych częściach ciała [68]. Interpretacja wyników badań własnych powinna, jak się wydaje, uwzględniać również inne specyficzne dla określonej niszy ekologicznej efekty adaptacji kobiet i mężczyzn, które mogą wpływać na procesy metaboliczne i tym samym wyznaczać tempo i rytm kształtowania się rozwoju masy ciała w toku ontogenezy pod wpływem czynników behawioralnych [69]. Trzeba wykazać ich znaczenie dla pokonywania tzw. tarczy kulturowej, której obecność potwierdzona została w badaniach szwedzkich w ostatnich dekadach XX wieku [70, 71], a także udokumentowana w badaniach sprawności fizycznej kobiet poznańskich [53, 54]. Biorąc pod uwagę wiek badanych oraz wyniki wykazujące zmniejszanie się w drugim badaniu masy ciała szczupłego przy wzroście masy tłuszczu (zwłaszcza u kobiet), należałoby odrzucić jako mało prawdopodobną nasuwającą się intuicyjnie hipotezę, która postuluje uznanie przerostu funkcjonalnego intensywnie pracujących w biegu mięśni pośladkowych za przyczynę zwiększania się obwodów bioder u trenujących biegaczy. Poza tym współczynniki korelacji między wiekiem i FFM sugerują uwzględnienie innej przyczyny zauważonego zjawiska. – 45 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek Niewątpliwie może nią być zasygnalizowane wcześniej niezrównoważenie bilansu energetycznego krakowskich „Mastersów”. Jak wiadomo, zaznacza się tu wpływ nie tylko obciążenia treningowego, lecz również podaż kalorii w codziennej diecie. W związku z tym teoretycznie można założyć, że albo podaż była za wysoka (na co zwrócono uwagę wcześniej) lub też, co można uznać za ważniejsze, przy określonym wyżywieniu i predyspozycjach genetycznych aktywność fizyczna badanych była zbyt niska. W przypadku osób systematycznie uczestniczących w treningach należałoby zwrócić uwagę na drugą z wymienionych alternatyw. Co prawda konsumpcja kalorii u „Mastersów” przewyższała zdolność do ich zbilansowania w budżecie energetycznym, ale przecież nie mieli oni na to większego wpływu z racji swych nawyków żywieniowych, utrwalonych w kulturze środowiska życia oraz często bezzasadnie kształtowanych w ramach koncepcji treningowych. Na podstawie wyników badań można zatem dojść do wniosku, że całkowity wydatek energetyczny (total energy expenditure – TEE), albo inaczej całkowity dobowy wydatek energetyczny (total daily energy expenditure – TDEE), na który składa się podstawowy wydatek energetyczny – termogeneza okołoposiłkowa, powinien być większy. Szukając odpowiedzi na pytanie o jego granice, należy odwołać się do opracowania antropologa [59]. Można w nim znaleźć stwierdzenie, że współczesny człowiek, aby zapobiec odkładaniu się masy tłuszczu, musi utrzymać aktywność fizyczną na poziomie swego przodka z odległej przeszłości. Oszacowano, że wskaźnik obciążenia energetycznego człowieka wynosił wówczas 1,8.BMR (Basal Metabolic Rate), co odpowiada codziennemu wysiłkowi fizycznemu współczesnego biegacza pokonującego dystans 12 km truchtem [72]. W innym przypadku należy spodziewać się efektów identycznych ze stwierdzonymi w badaniach własnych. Potwierdzeniem tego może być koszt energetyczny osobnika tyjącego 1,3.BMR, oszacowany przez Cordaina i wsp. [72]. Z analizy obciążenia treningowego części krakowskich „Mastersów” wynika, że zwłaszcza jego jakość (szczególnie u kobiet) nie gwarantowała osiągnięcia pożądanego wskaźnika całkowitego dobowego wydatku energetycznego (1,8.BMR). Wyniki badań własnych można więc traktować jako kolejny dowód na potwierdzenie tezy o małej skuteczności proponowanych programów – zarówno amerykańskich, jak i europejskich – ukierunkowanych na zwiększenie aktywności fizycznej społeczeństw [73, 74, 75]. Warto również zaznaczyć, że ich rewizję postulują także najnowsze amerykańskie raporty oceniające skuteczność rządowych programów rozwoju aktywności fizycznej [12, 13, 14]. Przykładem skutecznego wdrażania w życie nowej idei kształtowania zdrowia przez aktywność fizyczną są programy kanadyjskie, między innymi Program Healthy Heart, prowadzony w prowincji Kolumbia Brytyjska przez St. Paul’s Hospital w Vancouver przy współudziale School of Human Kinetics University of British Columbia. Wyniki badań z realizacji programów [76, 77, 78] są często cytowane w piśmiennictwie światowym, a przy tym bardzo dobrze oceniane są efekty aplikacyjne kanadyjskich rozwiązań problemu aktywności fizycznej w tym kraju. Pomijając konsekwencje, które wynikają z błędu pomiaru przy zastosowaniu metod pośrednich FFM, należy zwrócić uwagę na skutki zdrowotne i sportowe zmniejszania się w krótkim czasie beztłuszczowej masy ciała – przede wszystkim u badanych kobiet. Z dotychczasowych obserwacji osób w różnych okresach ontogenezy wynika, że istnieje związek między poziomem wydatkowanej energii i oczekiwanymi zmianami tkanki tłuszczowej przy braku lub słabej dynamice zmian beztłuszczowej masy ciała [79]. Na tej podstawie sądzi się [60, 80], że zachowanie się obu składowych masy ciała są z sobą powiązane w większości okresów ontogenezy. Dopiero u ludzi starszych występują typowe dla okresu starzenia się człowieka ubytki zarówno masy tłuszczu, jak i beztłuszczowej masy ciała [81]. Nie jest to jednak reguła potwierdzona we wszystkich populacjach. Przykładowo w badaniach amerykańskich [82] stwierdzono, zwłaszcza u mężczyzn po 60. roku życia, niebiorących udziału w działalności rekreacyjnej i sportowej, zmniejszanie się beztłuszczowej masy ciała (FFM) w tempie 1–2% na dekadę i wzrost masy tłuszczu (FM) średnio 7,5% na dekadę. Najczęściej wzrostowi masy ciała towarzyszy wzrost zarówno masy tłuszczu, jak i beztłuszczowej masy ciała [60], a zwłaszcza masy mięśni. Na podstawie dobrze udokumentowanych badań składu ciała G. Forbesa [83] można dojść do zaskakującego wniosku, który wzięto też pod uwagę również w Fizjologii starzenia się [60], że redukcja masy ciała jest niekorzystna nawet w wieku średnim. W skrajnych przypadkach prowadzić może to do sarkopenii u osób starszych. Wyniki badań wspomnianego G. Forbesa [83] pozwalają sądzić, że sposobem uniknięcia strat FFM z wiekiem jest wolne przybieranie na masie ciała. Z wyżej wymienionych badań wynikało, że był to zakres 2,3 kg w ciągu 10 lat. Kwestią wciąż podlegającą dyskusji jest ustalenie, jak wyznaczyć granicę wieku, od którego rozpoczyna się proces sarkopenii i jak długo – 46 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... można skutecznie wpływać na beztłuszczową masę ciała za pomocą ćwiczeń fizycznych. Z rezultatów przeprowadzonego eksperymentu z seniorami wynika, że można skutecznie przeciwdziałać negatywnym skutkom wzrostu masy ciała przez stosowanie dłuższego spaceru (powyżej 45 min) 3–4 razy w tygodniu [84], pamiętając o tym, iż mogą to być środki tylko częściowo kompensujące naturalny proces starzenia się mięśni. Przegląd danych nt. aktywnych fizycznie byłych sportowców skłania do konkluzji, że proces degradacji włókien tkanki mięśniowej i obniżania się masy mięśni (ważnej składowej FFM) postępuje już od drugiej dekady życia [85] i ze szczególną siłą zaznacza się u osób starszych [86]. Do tej pory za najskuteczniejszy sposób zmniejszania negatywnych skutków postępującej degradacji włókien mięśniowych uważano stosowanie ćwiczeń [87]. Na podstawie dotychczasowych rozważań wypada uznać zauważony efekt zmian potreningowych w zakresie redukcji beztłuszczowej masy ciała (FFM) za niekorzystny dla zdrowia. Można też mieć wątpliwości, czy był korzystny do osiągnięcia wyników sportowych. Wiadomo, że beztłuszczowa masa ciała (fat-free-mass), jest teoretycznym tworem [60], w którego skład wchodzi masa: mózgu, przewodu pokarmowego i narządów wolnego metabolizmu (kości i mięśni). Zmniejszenie się masy mięśni prowadzi do zmniejszenia siły. W przypadku jej redukcji u osób starszych istnieją poważne niekorzystne konsekwencje dla zdrowia [89]. Opierając się na wynikach badań własnych nie można wyciągać daleko idących wniosków i diagnozować zaistnienie np. początków sarkopenii u kobiet trenujących na krakowskich ścieżkach biegowych. Pomimo zauważonych strat w zakresie beztłuszczowej masy ciała można mieć nadzieję jej powrotu do stanu wyjściowego, co poświadczają nowsze wyniki badań osób starszych Lee i wsp. [86]. Niewątpliwie zjawisko to mogło prowadzić do pogorszenia się sprawności funkcjonalnej kończyn dolnych badanych biegaczek. W świetle zaprezentowanych wcześniej wyników badań należy przyjąć, że zasygnalizowany problem jest interesujący do rozważenia nie tylko w sensie aplikacyjnym, ale także poznawczym. Trudno jednak podjąć się takiego zadania mając do dyspozycji dostępne materiały. W związku z tym zasygnalizowany problem powinien stać się przedmiotem dalszych badań. Komponent krążeniowo-oddechowy W badaniach własnych zgodnie z nowszymi tendencjami pomiaru sprawności fizycznej dorosłych w wieku średnim i starszym w ujęciu Health-Related Fitness (H-RF) [90, 28] poszerzono zakres komponentów krążeniowo-oddechowych zamieszczonych w pierwszej wersji Eurofitu dla dorosłych Eurofit for Adults [47] o takie składowe, jak: maksymalny minutowy pobór tlenu, maksymalna praca anaerobowa (MPA), zdolności wytrzymałościowe w biegu na 12 min (wynik testu Coopera). Zgodnie z oczekiwaniami stwierdzono pozytywny wpływ treningu realizowanego przez biegaczy z Klubu „Masters” AZS AWF Kraków na ich poziom komponentów krążeniowo-oddechowych sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia. Warto również zwrócić uwagę, że ich poziom, zwłaszcza VO2max · kg–1, był znacznie wyższy niż stwierdzony w porównywalnym wieku w innych badaniach [52, 91, 92, 93, 94, 95, 96]. Z analizy porównawczej wynika, że średnia arytmetyczna maksymalnego poboru tlenu krakowskich „Mastersów” w obu pomiarach (♂x– = 54,4–54,9 45 ml · kg–1 i ♀x– = 47,2–48,3 ml · kg–1) mieściły się w górnych zakresach wielkości VO2 ml · kg–1, zbadanych w wieku 20–25 lat u nietrenujacych kobiet (32–45 ml · kg–1) i mężczyzn (45–55 ml · kg–1) [92, 96]. Średnie arytmetyczne maksymalnego minutowego poboru tlenu badanych odpowiadały również normom dla określonych grup wieku (20–75 lat), jakie można wyliczyć z równań regresji zaproponowanych przez Hossacha i Bruce’a [97]. Przykładowo w chorwackich ogólnokrajowych badaniach populacyjnych kobiet i mężczyzn między 20. a 65. rokiem życia zanotowano nie tylko niski poziom omawianego wskaźnika wydolności u dwudziestolatków, ale również duży jego spadek wraz z wiekiem (x–min – max ♀ 30,89–21,85 i ♂ 34,00–24,8) [94]. Należy podkreślić, że reprezentowany poziom wydolności badanych, mieszczący się w zakresach zmienności u mężczyzn 40,1–69,9 ml · kg–1 i u kobiet 39,2–53,6 ml · kg–1, znacznie odbiegał od potencjału kondycyjnego mistrzów w biegach długich (♂ 85 ml · kg–1 i ♀ 75ml · kg–1), który jest udokumentowany w niebudzących wątpliwości badaniach naukowych [95, 98, 96]. W większości przypadków pozwalał on jednak uprawiać w określonych kategoriach wieku amatorsko biegi długie na dobrym poziomie [85]. Świadczą też o tym wyniki testu Coopera w pierwszym i drugim badaniu (x– =♀2617–2666 m i ♂ 2939– 2961). Przy niezbyt dużej dyspersji wyników (min–max: ♂ 2300–3600 i ♀ 2230–2900) mieszczą się one w zakresie doskonałych i bardzo dobrych norm ustalonych przez Coopera dla nietrenujących [52] (wynik bdb: ♂ 2800–2400 i ♀ 2400–1900 m). Trudno byłoby tak samo ocenić wyniki badanych, uwzględniając surowe – 47 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek wymagania stawiane w teście Coopera uprawiającym sport wyczynowo [52] (♂ norma bdb powyżej 3700, średnia 3399–3100 m oraz ♀ bdb powyżej 3000 m i średnia 2400–2699 m). W takim przypadku tylko w skrajnych wielkościach można poziom sportowy wyników badanych w teście Coopera ocenić jako ponadprzeciętny. Średnio w obu kategoriach płci poziom wyników lokuje się poniżej przeciętnej normy sportowej (♂ 2800– –3099 m i ♀2100–2399 m). Zwraca uwagę jedynie najsłabszy wynik (2300 m) uzyskany przez jednego z badanych biegaczy. Jak już wcześniej zaznaczono, zmienność wyników pomiaru komponentów krążeniowo-oddechowych sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia (H-RF) u krakowskich „Mastersów” może świadczyć o korzystnym wpływie stosowanego obciążenia treningowego na ich poziom. Warto jednak zauważyć, że ujemne współczynniki korelacji bezwzględnie potwierdzają wykazaną w licznych badaniach tendencję do obniżania się wraz z wiekiem wydolności biegaczy amatorów [85, 95, 96]. Odnosząc się do wcześniej omówionej tendencji do tycia krakowskich „Mastersów” należy podkreślić, że nie są od niej wolni nawet byli sportowcy [96]. Trzeba również przypomnieć, że w każdym przedziale wieku u sportowców tendencja spadkowa wydolności tlenowej przebiega na wyższym poziomie niż u osób nieuprawiających sportu [85]. Należy również dodać, że konieczność uwzględnienia tendencji spadkowej wydolności została podkreślona w normach testu Coopera, opracowanych przez jego autora [52, 91], w których występuje relatywna ocena wyników ze względu na wiek badanego. Zmniejszenie możliwości wysiłkowych człowieka w wieku średnim i starszym jest prawidłowością biologiczną. Z badań fizjologicznych wynika, że tempo spadku z wiekiem maksymalnego poboru tlenu jest u trenujących nieco mniejsze. Szacuje się je na około 5–6% na dekadę [99], przy średniej w granicach 9%. Nie dotyczy to byłych sportowców uprawiających konkurencje wytrzymałościowe, u których spadek wydolności jest ustalony nawet na 15% na dekadę [99, 96]. Podobnie spada prędkość rekordowych biegów lekkoatletycznych uprawianych przez osoby w średnim i starszym wieku w porównaniu do ich rekordów życiowych (1500 m – 9% na dekadę, maraton – 10% na dekadę) [96]. Jak dowodzi praktyka, w tym również osiągnięcia krakowskich „Mastersów”, swoje rekordy życiowe można w każdym wieku poprawiać… ale do pewnych granic VO2max [85]. Warto jednak pamiętać, że w wieku średnim i starszym taki efekt można osiągnąć przez wzrost wydolności mięśni szkieletowych, a nie pojemności minutowej serca Qmax, która w głównej mierze jest czynnikiem sprawczym poprawy maksymalnego minutowego poboru tlenu w wieku młodzieńczym [96]. Ważne jest również, aby do swoich szczytowych możliwości w każdym wieku dochodzić rozważnie i bezpiecznie. Przyczyną większości wypadków śmiertelnych w biegu maratońskim i na treningach [100–107] jest przekraczanie indywidualnej możliwości adaptacyjnej przez biegaczy. Aby nie dopuścić do takich zagrożeń, trenujący „Mastersi” powinni poprawiać swoje możliwości funkcjonalne i rekordy sportowe, stosując w praktyce wiedzę na temat bezpiecznego i skutecznego wykorzystywania aktywności fizycznej. Komponent mięśniowo-szkieletowy Podobnie jak w przypadku komponentu krążeniowo-odechowego, w pomiarach sprawności fizycznej krakowskich „Mastersów” ujętej w konwencji zdrowia, uwzględniono trzy próby siłowe zaliczane do komponentu mięśniowo-szkieletowego w teście Eurofit for Adults [47] i poszerzono je o wynik testu wyskoku dosiężnego, wyrażony w wartościach względnych. W tym przypadku za punkt odniesienia przyjęto masę ciała. W ten sposób można było scharakteryzować maksymalną pracę anaerobową w [J] jako ważny komponent zdolności siłowych. Z kolei pomiar gibkości ograniczono do badania zakresu zaproponowanego w baterii testów opracowanych przez Oję i Tuxworda [47] oraz w nowej jej wersji fińskiej [28], a także testu Eurofit dla dzieci i młodzieży [48]. Jak wynika z wcześniej scharakteryzowanych (z konieczności skrótowo) zaleceń i programów działania, ukierunkowanych na zwiększenie aktywności fizycznej populacji prowadzącej w XX i XXI wieku sedenteryjny tryb życia, przywiązuje się dużą wagę do kształtowania siły mięśni szkieletowych. W propozycjach kształtowania i pomiaru sprawności fizycznej w myśl koncepcji Health Related Fitness (H-RF) zrównano jej znaczenie z potencjałem wytrzymałościowym [2, 108]. Oceniając poziom rozwoju niektórych wyznaczników zdolności siłowych, zaliczanych umownie do komponentu mięśniowo-szkieletowego struktury ww. sprawności fizycznej w ujęciu H-RF, zgodnie z testem Eurofit for Adults [47] należy przyjąć, że był on u badanych „Mastersów” zadawalający. Krakowscy biegacze osiągali lepsze wyniki niż osoby nietrenujące z polskich i zagranicznych populacji, zwłaszcza w zakresie wytrzymałości siłowej mięśni brzucha [90, 94, 109, 110, 54, 111]. – 48 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... Trudno w podobnie jednoznaczny sposób ocenić efekt kilkunastomiesięcznego treningu w zakresie poprawy zdolności siłowych badanych. Opierając się na wielkościach różnic między pierwszym a drugim badaniem trudno stwierdzić statystycznie istotne różnice. Na pewno wynika to z liczby uczestników. Należy więc skoncentrować uwagę w tym przypadku tylko na zakresie i kierunku unormowanych różnic. Ich analiza pozwala stwierdzić, że u obojga płci tylko w zwisie na drążku zanotowano wyraźniejszy postęp. Podobna sytuacja wystąpiła u kobiet w siadach z leżenia tyłem. Do tego należałoby dodać bardzo słabą i tylko sporadycznie występującą korelację między stosowanym obciążeniem treningowym a poziomem rozwoju badanych komponentów mięśniowo-szkieletowych sprawności fizycznej. Oceniając siłę związku międzycechowego w pierwszej i drugiej serii pomiaru można dojść do wniosku, że z wyjątkiem pomiarów wytrzymałości siły mięśni brzucha, tylko u kobiet wystąpiła większa korelacja między obciążeniem a badanymi zdolnościami siłowymi kończyn górnych (zwis na drążku) i dolnych (wyskok dosiężny). Trudno też jednoznacznie stwierdzić, czy na poziom branych pod uwagę zdolności siłowych miał wpływ staż treningowy. W tym przypadku nie wystąpiła jednoznacznie kierunkowa siła związków korelacyjnych. Godny rozważenia wydaje się kierunek ujemny oraz wyraźna i umiarkowana siła związków korelacyjnych między wiekiem badanych a pomiarami wszystkich komponentów mięśniowo-szkieletowych. Na tej podstawie można by sądzić, że niższe wyniki uzyskiwali starsi badani. Warto przypomnieć, że podobny kierunek korelacji wystąpił, zwłaszcza u mężczyzn, w relacjach między wiekiem krakowskich „Mastersów” a masą ciała (BM) i beztłuszczową masą ciała (FFM). Jak się wydaje, na tej postawie należy przyjąć, iż czynnikiem, który wpływał na zmianę poziomu zdolności siłowych u badanych – oprócz jakości treningu – mogło być zmniejszanie się wraz wiekiem zarówno masy mięśniowej, jak i beztłuszczowej masy ciała, której ważną składową jest masa mięśni. Siła mięśniowa zależy przecież właśnie od wymienionego komponentu anatomicznego, a ściślej – od przekroju poprzecznego mięśnia [80]. W aktywności fizycznej człowieka ważną rolę odgrywa również moc mięśni, która jest zależna zarówno od siły mięśniowej, jak i szybkości skracania się włókien mięśniowych. W dotychczasowych badaniach anatomicznych podjęto się rozwiązania kwestii zmiany z wiekiem liczby włókien mięśniowych oraz jednostek motorycznych wpływających na szybkość i jakość skracania się mięśni [85]. Okazuje się, że śred- nia liczba jednostek motorycznych i włókien wybranej grupy mięśniowej nie zmienia się do wejścia w piątą dekadę życia, ale później spada liniowo [112, 113]. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie budowy mięśni, które wynika z ich determinacji genetycznej, przyjmuje się, że liczba włókien mięśniowych u dorosłego człowieka w wieku 20–50 lat waha się od 400000 do 900000, a liczba jednostek motorycznych – tylko od 125 do 325. Interesujące jest to, że u człowieka w wieku 80 lat stwierdzono spadek liczby włókien mięśniowych o 50%, a u seniorów ich liczba wahała się od 200000 do 350000, zaś liczba jednostek motorycznych mieściła się w przedziale 1 – 125 [112, 114, 115]. Za ważne spostrzeżenie należy uznać obserwację, że wraz z zanikiem jednostek motorycznych następuje spadek włókien mięśniowych [112, 116], jak również stwierdzenie, że w określonych sytuacjach jednostka motoryczna włókien wolnych (typ I) może przyjąć funkcję jednostki motorycznej szybkiej [112, 113, 114]. W związku ze zmianami w toku ontogenezy liczby włókien mięśniowych oraz jednostek motorycznych dochodzi do spadku maksymalnej szybkości skracania się włókien mięśniowych, co prowadzi do zmniejszenia się z wiekiem u człowieka zarówno siły, jak i mocy mięśniowej. Jak wynika z danych przestawionych w Fizjologii starzenia się [96], obliczono już poziom spadku sprawności włókien typu I (–28%) i typu IIA (–30%). Po dziś dzień, o czym już wspomniano wcześniej, jedyną skuteczną metodą wzrostu siły mięśniowej w okresie naturalnego procesu zaniku mięśni i jednostek motorycznych jest trening siłowy. Na jego skuteczność w zakresie poprawy funkcjonalnej mięśni, jak również treningu wytrzymałościowego [118], wskazują m.in. nowsze badania duńskie [119, 120]. Biorąc pod uwagę zmienność w czasie potencjału siłowego badanych mężczyzn trudno byłoby wykluczyć zmniejszanie się u nich po 50. roku życia możliwości rozwoju zdolności siłowych przez stosowany trening. W młodszych grupach wiekowych brak efektów w zakresie poprawy siły i mocy mięśni należy upatrywać w jakości stosownego treningu biegowego [121]. W badaniach uwzględniono też pomiar gibkości zgodnie z metodyką testu Eurofit for Adults [47] oraz Eurofit. Experimental Test Bartery [48]. Porównanie materiałów pochodzących z badań własnych oraz licznych badań polskich sportowców w wieku 15–19 lat, uprawiających różne dyscypliny sportu [122] uzmysławia, że poziom rozwoju gibkości kobiet był porównywalny, a tylko u mężczyzn znacznie się różnił. U obojga – 49 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek płci wynik testu skłon w przód był znacznie lepszy niż stwierdzony w badaniach populacyjnych prowadzonych w Chorwacji [94]. Na podstawie analizy porównawczej zebranych materiałów należy sądzić, że w drugim badaniu krakowscy „Mastersi” uzyskali średnio niższe wyniki. Poza tym tylko u kobiet można było stwierdzić słabą siłę związku między objętością stosowanego treningu a poziomem gibkości ich kończyn i grzbietu. Ujemna korelacja uwidoczniła się najsilniej między wiekiem, szczególnie u kobiet, a pomiarem skłonów. Zebrany materiał nie daje podstaw do rozstrzygnięcia, czy przyczyną tego stanu rzeczy mogły być zmiany zwyrodnieniowe stawów badanych osób w średnim i starszym wieku [123], czy też zauważone zjawisko było wynikiem specyfiki ćwiczeń stosowanych przez biegaczy. Przypuszczalnie nie można uważać tego zjawiska za niepokojące, ale należałoby je poddać dalszym obserwacjom. Komponent motoryczny W nowych zaleceniach programów poprawy kondycji zdrowotnej społeczeństwa w różnych populacjach podkreśla się dużą rolę ćwiczeń koordynacyjnych dla poprawy zdolności do zachowania równowagi ciała. Upadki są jedną z najczęstszych przyczyn śmiertelności osób w starszym wieku. W związku z tym w zestawie testów sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia oprócz testu mierzącego, stosownie do zaleceń koncepcji badania sprawności fizycznej w ujęciu zdrowia (H-RF), do grupy pomiarów na potrzeby sportu (motor performance) dołączono także test równowagi ciała flamingo balance [48], brany pod uwagę w badaniach własnych. Zastosowana metodyka pomiaru obu zdolności koordynacyjnych nie pozwala na dokonanie analizy porównawczej. Wydaje się, że również brak przyczyn małej skuteczności treningu krakowskich „Mastersów” w zakresie poprawy zdolności koordynacyjnych, zwłaszcza u mężczyzn (na co wskazuje siła i kierunek związków korelacyjnych), należałoby rozważać w kontekście zasygnalizowanego już wcześniej problemu zaniku jednostek motorycznych oraz pogarszania się szybkości skracania włókien mięśniowych [85]. Tymczasem zauważoną w badaniach własnych poprawę szybkości ruchów trzeba by interpretować w świetle możliwości „wyuczenia się” zastosowanego testu, na co wskazują najnowsze badania psychologiczne [124, 125, 126]. Należy podkreślić – biorąc nawet pod uwagę kwestię rzetelności testów psychomotorycznych [127, 128] – że gorsze wyniki we wszystkich próbach uzyskiwali starsi mężczyźni. Współczynniki korelacji prostej sugerują ponadto małą zależność poprawy zdolności koordynacyjnych od zastosowanej objętości treningu biegowego, co było zapewne konsekwencją specyfiki obciążenia treningowego krakowskich „Mastersów”. Podsumowanie W pracy przedstawiono wyniki przeprowadzonych badań, które miały na celu poznanie skuteczności wdrożenia do praktyki w polskiej populacji miejskiej jednej z wielu szeroko rozpowszechnionych form zwiększania aktywności fizycznej, która wykorzystywała doświadczenia amerykańskich i europejskich rządowych programów działania, opracowanych z myślą o poprawie kondycji zdrowotnej społeczeństw prowadzących sedenteryjny tryb życia. Jako wyznacznik efektywności krakowskiej inicjatywy przyjęto wyniki dwukrotnego pomiaru sprawności fizycznej w myśl amerykańskiej koncepcji Health-Related Fitness (H-RF), z wykorzystaniem zmodyfikowanego testu Eurofit for Adults [47]. Przedmiotem obserwacji byli biegacze Klubu „Masters” AZS AWF Kraków. W interpretacji zebranych materiałów położono nacisk głównie na biologiczne uwarunkowania rozwoju wziętych pod uwagę komponentów sprawności fizycznej ze szczególnym uwzględnieniem ograniczeń rozwoju sportowego wynikających z nieuchronnych procesów starzenia się organizmu człowieka. Wyniki badań przemawiają za słusznością włączania ćwiczeń aerobowych do programów poprawy kondycji społeczeństwa prowadzącego sedenteryjny styl życia w społeczności krakowskiej. W konsekwencji potwierdzają też słuszność włączania ich do programów działania takich instytucji, jak Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne i Amerykańskie Towarzystwo Medycyny Sportowej [4–10], jak również do programów działania (wymienionych we wstępie), np. Amerykańskiego Departamentu Zdrowia i Opieki Społecznej [15] czy też Komisji Unii Europejskiej [22, 23, 24, 40]. Warto jednak podkreślić, że w proponowanych współcześnie koncepcjach poprawy kondycji zdrowotnej przez ćwiczenia aerobowe bieg jest tylko jedną z wielu możliwych do wyboru form czynności ruchowych, które skutecznie kształtują zdrowie człowieka w okresie starości. Świadczy o tym zaproponowany w Finlandii (a wymieniony już wcześniej) program cyklicznych zajęć dla osób w średnim wieku pn. Weekly Physical Activity Pie [28]. W większym niż dotąd stop- – 50 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... niu akcentuje się w nim rolę ćwiczeń siłowych i równoważnych. Traci na znaczeniu bardzo mocno propagowana do niedawna rola ćwiczeń rozciągających mięśnie. Proponuje się inne niż zasugerowane w teście Coopera prowadzenie w sposób pośredni pomiaru wydolności fizycznej i zdolności wytrzymałościowych ćwiczących. Coraz większą popularnością cieszy się też w wielu krajach zainicjowany w Finlandii dwukilometrowy – 2 km Walking Test [28]. Wydaje się zatem słuszne, aby trening krakowskich „Mastersów” ukierunkować w większym stopniu na realizację tychże zadań. Warto też rozważyć możliwość wprowadzenia innych niż te, które dotychczas stosowano narzędzi do badania jego efektywności treningowej. Taka modyfikacja nie powinna prowadzić do likwidacji lub ograniczania podjętej w Krakowie akcji badania skuteczności promocji zdrowia przez udział w zajęciach na krakowskich ścieżkach zdrowia, z czym łączy się przygotowanie ich uczestników do udziału w zawodach sportowych, w tym także w maratonie. Podjęte badania powinny być również wykorzystywane do realizacji celów sportowych biegaczy trenujących na krakowskich ścieżkach biegowych, pomimo okresowo wzmacnianej krytyki wprowadzania treningu sportowego u osób w wieku średnim i starszym po zdarzających się z przyczyn obiektywnych wypadkach śmiertelnych w ich trakcie, a także podczas zawodów maratońskich [100–107]. Uważa się, że aspekt sportowy akcji prowadzonych na krakowskich ścieżkach biegowych wzmacnia motywację do udziału w zajęciach fizycznych i jest nadal atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu. Trzeba też żywić nadzieję, że jeżeli będzie na nich właściwie realizowany trening, wtedy można będzie liczyć nie tylko na doraźne efekty sportowe, ale nade wszystko na odroczone w czasie efekty zdrowotne. Wskazują na to ostatnie dwudziestojednoletnie badania ciągłe uczestników biegów maratońskich [129]. Wyniki badań własnych zaprezentowane w niniejszym opracowaniu, jak również we wcześniejszych publikacjach [130, 46], tylko częściowo potwierdzają słuszność przyjętej drogi bezpiecznego przygotowania krakowskich „Mastersów” do uczestnictwa w biegach maratońskich. Proponuje się więc, aby w opracowaniu koncepcji szkoleniowych dla trenujących „Mastersów” w większym stopniu wykorzystywać poznane już prawidłowości i możliwości adaptacji człowieka w okresie wchodzenia jego organizmu w nieuchronny proces starzenia się. Na podstawie analizy wyników ostatnich długookresowych obserwacji uczestników biegów maratońskich [129, 131] należy przypuszczać, że tylko taka droga przygotowania do uczestnictwa w rywalizacji sportowej w średnim i starszym wieku może dać doraźne efekty zdrowotne i opóźnić w przyszłości wejście w okres niedołężności starczej, a także przyczyniać się do przedłużenia o kilka lat życia w dobrej kondycji fizycznej. PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Bouchard C, Shephard RJ, Stephens T, Sutton JR, McPherson BD: Exercise, fitness, and health: the consensus statement; w: Bouchard C, Shephard RJ, Stephens T, Sutton JR, McPherson BD (red.): Exercise, fitness, and health. Champaign, IL, Human Kinetics, 1990: 4–28. [2] Bouchard C, Shephard RJ, Stephens T (red.): Physical activity, fitness, and health: international proceeding sand consensus statement. Champaign, IL, Human Kinetics, 1994. [3] President’s Council on Physical Fitness. Adult physical fitness: a program for men and women. Washington, DC, U.S. Government Printing Office, 1965. [4] American Heart Association. Exercise testing and training of apparently healthy individuals: a handbook for physicians. Dallas, American Heart Association, 1972. [5] American Heart Association. Exercise testing and training of individuals with heart disease or at high risk for its development: a handbook for physicians. Dallas, American Heart Association, 1975. [6] American College of Sports Medicine. Guidelines for graded exercise testing and exercise prescription. Philadelphia, Lea and Febiger, 1975. [7] American College of Sports Medicine. Position Stand. The recommended quantity and quality of exercise for developing and maintaining fitness in healthy adults. Med Sci Sports Exerc, 1978; 10. [8] Haskell WL, Lee I-M, Pate RR i wsp.: Physical activity and public health: Updated recommendation for adults from the American College of Sports Medicine and th American Heart Association. Med. Sci. Sports Exerc. 2007; 39(8): 1423–1434. [9] Nelson ME, Rejeski WJ, Blair SN i wsp.: Physical activity and public health in older adults: Recommendation from the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Med. Sci. Sports Exerc. 2007; 39(8): 1435–1445. [10] U.S. Department of Health and Human Services. Healthy people 2000: midcourse review and 1995 revisions. Washington, DC, U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, 1995. [11] Buchner DM (red.): Physical activity guidelines for Americans. Be active, healthy, and happy! U.S. Department of Health and Human Services. USGPO. Washington 2008 [www.health.gov/paquidelines]. – 51 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek [12] Khan LK, Sobush K, Keener D, Goodman K, Lowry A, Kakietek J, Zaro S: Recommended Community Strategies and Measurements to Prevent Obesity in the United States. Centers for Disease Control and Prevention. Atlanta. Morbidity and Mortality Weekly Report (MMWR), July 24, 2009; 58(RR07): 1–26 [13] Keener D., Goodman K., Lowry A., Zaro S, Kettel Khan L: Recommended community strategies and measurements to prevent obesity in the United States: Implementation and measurement guide Atlanta, GA, U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, 2009. [14] Brees D, Dawes D (red.): Physical Activity Guidelines for Americans Mid-course Report: Strategies to Increase Physical Activity Among Youth, U.S. Department of Health and Human Services Staff. 2008 www.health.gov/ PAguidelines. [15] U.S. Department of Health and Human Services (red.): Physical activity guidelines for Americans be active, healthy, and happy! U.S. Dept. of Health and Human Services: For sale by the Supt. of Docs., USGPO. Washington, D.C, 2008. [16] Pate RR, Pratt M, Blair SN i wsp.: Physical activity and public health: a recommendation from the Centres for Disease Control and Prevention and the American College of Sports Medicine. J. Am. Med. Assoc., 1995; 273: 402–407. [17] Globalna Strategia dotycząca Żywienia, Aktywności Fizycznej i Zdrowia. 57. Światowe Zgromadzenie Zdrowia w dniu 22 maja 2004 r. Sygnatura: KE nr COM (2005)637; Rada UE nr 15700/005, Bruksela 2005. [18] Zielona Księga. Promowanie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej: europejski wymiar zapobiegania nadwadze, otyłości i chorobom przewlekły. Bruksela, Komisja Wspólnot Europejskich, COM(2005), 2005. [19] World Health Organisation. Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health. 2004 www.who.int/dietphysicalactivity/strategy/eb11344/strategy/. [20] World Health Organisation, Regional Office for Europe European Charter on Counteracting Obesity. 2006. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, Denmark. (http://www.euro.who.int/Document/E89567.pdf). [21] White Paper on Nutrition (Biała ksiega w sprawie żywienia) http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_style/ nutrition/keydocs_nutrition_en.htm [22] Biała księga. Biała księga na temat sportu. Komisja Wspólnot Europejskich. Com (2007) 391 wersja ostateczna. Bruksela, dnia 11.7.2007. [23] Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej. Zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie. [24] Czwarty projekt skonsolidowany. Zatwierdzony przez Grupę Roboczą UE „Sport i Zdrowie” na zebraniu w dniu 25 września 2008 r. Bruksela, 10 października 2008. [25] Swiss Federal Office of Sports. Health Enhancing Physical Activity Recommendations.2004; http://www.hepa.ch/gf/ gf_baspo/HEPA_recommendations_e.pdf]. [26] World Health Organisation, Regional Office for Europe Steps to Health. A European Framework to Promote [27] [28] [29] [30] [31] [32] [33] [34] [35] [36] [37] [38] [39] [40] [41] [42] [43] – 52 – Physical Activity for Health. WHO Regional Office for Europe, 2007. Copenhagen, Denmark. Kokko S, Koski P, Savola J, Oja MA: Klub sportowy dla zdrowia. II Międzynarodowe Warsztaty TAFISA-ESFAN. Sports Club for Health, Helsinki, 2008: 1–20. Suni J, Husu P, Rinne M: Fitness for Health: The ALPHAFIT Test Battery for Adults Aged 18–69. Tester’s Manual. Published by European Union, DG SANCO, the UKK Institute for Health Promotion Research, Tampere, FINLAND, 2009. Ruszkowska-Majzel J, Drygas W: Skuteczne metody promowania aktywnego trybu życia jako wyzwanie dla światowych działań z dziedziny zdrowia publicznego. Zdrowie Publiczne, 2007; 117 (2): 225–231 Iverson DC, Fielding JE, Crow RS, Christenson GM: The promotion of physical activity in the United States population: the status of programs in medical, worksite, community, and school settings. Public Health Rep 1985; 100 (2): 212–224. NSW Health. The Active Practice Project: A controlled trial of physical activity promotion in general practice.1999; www.health.nsw.gov.au. Smith BJ: Promotion of physical activity in primary health care: update of the evidence on interventions. J Sci Med Sport, 2004; 7 (Suppl 1): 67–73. Elley CR, Kerze N, Arroll B, Robinson E: Effectiveness of counseling patients on physical activity in general practice cluster randomized controlled trial. BMJ, 2003; 326: 793. Marshall AL: Challenges and opportunities for promoting physical activity in the workplace. J Sci Med Sport 2004; 7 (Suppl 1): 60–66. Centers for Disease Control and Prevention. Increasing physical activity: a report on recommendation of Task Force on Community Preventive Services. MMWR, 2001; 50 (No. RR–18). Hillsdon M, Thorogood M: A systematic review of physical activity promotion strategies. Br J Sports Med 1996; 30(2): 84–89. NSW Health. Walk It: Active Local Parks. Summary Report, 2002; www.health.nsw.gov.au. Merom D, Bauman A, Vita P, Close G: An environmental intervention to promote walking and cycling – the impact of a newly constructed Rail Trail in Western Sydney. Prev Med, 2003; 36 (2): 235–242. Karski J. (red.): Promocja zdrowia, Warszawa, Ignis, 1999. Global Advocacy for Physical Activity/Advocacy Council of International Society for Physical Activity and Health. The Toronto Charter for Physical Activity: A Global Call for Action. http://www.globalpa.org.uk/charter/download. php (styczeń 2012). Recommendation to increase physical activity in communities. Am J Prev Med 2, 2002; 22(4S): 67–72. WHO Workshop on Physical Activity and Public Health. World Heath Organization, Beijing, China 2005. Drygas W: Wielka Ogólnopolska Kampania na Rzecz Aktywności Fizycznej Programu CINDI WHO – uzasadnienie celowości Kampanii. Med. Sport Pract, 2001; 2(1). Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... [44] Ruszkowska-Majzel J, Drygas W: Wielka Ogólnopolska Kampania na rzecz Aktywności Fizycznej „Postaw Serce na Nogi” jako skuteczna metoda promowania aktywnego trybu życia w Polsce. Przegl Lek, 2005; 62(Supl 3): 23–26. [45] Ruszkowska-Majzel J, Kwaśniewska M, Bednarek-Gejo A, Drygas W: Evaluation of the Great Nationwide Physical Activity Campaign in Poland: the „Revitalize Your Heart” experience. Medicina Sportiva, 2005; 9(4): 117–122. [46] Gradek J, Mleczko E, Swoboda S: Trening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn a niektóre wskaźniki zdrowia. Antropomotoryka, 2011; 54: 35–49. [47] Oja P, Tuxworth B (red.): Eurofit for Adults. Assessment of Health-Related Fitness. Strasbourg, Council of Europe, 1995. [48] Eurofit. Experimental Test Battery. Strasbourg, 1989; w: Grabowski H, Szopa (przekł.): Eurofit. Europejski test sprawności fizycznej. Kraków, AWF, 1991. [49] Gołąb S, Chrzanowska M (red.): Przewodnik do ćwiczeń z antropologii. Podręczniki i Skrypty, Kraków, AWF, 2002; 2. [50] Slaughter MH, Lohman TG, Boileau RA. i wsp.: Skinfold Equations for Estimation of Body Fatness in Children and Youth. Hum. Biology, 1988; vol. 60, 5, s. 709–723. [51] Januszewski J: Propozycja nowego podejścia do relatywnej oceny sprawności motorycznej. Antropomotoryka, 1998; 17: 163–173. [52] Cooper KH: Aerobic. New York, Bantam Books USA, 1968. [53] Kusy K: Changes in some parameters of health-related fitness in middle-aged women participating in recreational training; w Osiński W (red.): New ideas in sport sciences: current issues and perspectives. Part 2 International Association of Sport Kinetics. Library series, Warszawa – Poznań – Leszno, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. J.A. Komeńskiego w Lesznie, 2003; 15: 152–156. [54] Kusy K, Zieliński J, Król-Zielinska M: Seasonal variation of some indicators of health-related fitness in middle-aged women participating in recreational training. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio D. Medicina 2005; 60(3 Suppl.16): 207–211. [55] Tatoń J: Związki między otyłością i cukrzycą typu 2. Pol Tyg Lek, 1995; Supl 1: 56–62. [56] Czyżyk A: Patofizjologia i klinika cukrzycy. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. [57] Taubes G: Good Calories, Bad Calories: Fats, Carbs, and the Controversial Science of Diet and Health. New York, First Anchor Books Edition, 2008. [58] Rolik M, Gabiś T, Rozwadowski D: Dlaczego apetyt rośnie w miarę jedzenia? Omówienie: Good Calories, Bad Calories: Fats, Carbs, and the Controversial Science of Diet and Health. Gary Tabubes. Nowa Debata. www. nowadebata.pl. [59] Konarzewski M: Ewolucja otyłości. Nauka; 4; 85–96. [60] Duda K: Budowa i skład ciała człowieka w aspekcie starzenia; w: Marchewka A, Dąbrowski Z, Żołądź JA (red.): Fizjologia starzenia się. Profilaktyka i rehabilitacja. Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012: 60–86. [61] Perusse L, Rankinen T, Zuberi A, Chagnon YC, Weisnagel SJ, Argyropoulos G, Walts B, Snyder EE, Bouchard C: The human obesity gene map: the 2004 update. Obesity Res, 2005; 13: 381–490. [62] Neel JV: Diabetes mellitus: a “thrifty” genotype rendered detrimental by „progess”? Am. J. Hum. Genet., 1962, 14: 353–362. [63] Diamond J: The double puzzle of diabetes. Nature, 2003; 423: 599–602. [64] Lazar M.A: How obesity causes diabetes: not a tall tale. Nature, 2005: 307; 373–375. [65] Smith S R i wsp.: Contributions of total body fat, abdominal subcutaneous adipose tissue compartments, and visceral adipose tissue to the metabolic complications of obesity. Metabolism, 2001: 425–35. [66] Björntorp P: The regulation of adipose tissue distribution in humans. Int J Obes Relat Metab Disord, 1996: 291–302. [67] Jawień B: Styl życia a dystrybucja tkanki tłuszczowej – przegląd literatury. Annales. Universitatis Mariae CurieSkłodowska, Lublin, 2003 LVIIII (suppl. XIII, 100 SECTIO D): 534–646. [68] Lev-Ran A: Human obesity: an evolutionary approach to understanding our bulging waistline. Diabetes Metab Res Rev, 2001: 347–362. [69] Otten JJ, Helwig JP, Meyers LD: Dri. Dietary Reference Intakes . The essential guide to nut requirements. Washington, Institute of Medicine of the National Academy, 2006: 475–556. [70] Van Staveren WA, Deurenberg P, Burema J, De Groot LC Hautvast JG: Seasonal variation in food intake, pattern of physical activity and change in body weight in a group of young adult Dutch women consuming self-selected diets. Journal of Obesity, 1986; 10; 133–145. [71] Van Staveren WA, Groot LC, Blauw YH, Van der Wielen RPJ: Assessing diets of elderly people: Problems and approaches. AmJ Cli Nutr 1994: 221–223. [72] Cordain L, Gotshall RW, Eaton SB: Physical activity, energy and fitness: an evolutionary perspective. Int. J. Sports Med, 1998; 19: 328–335. [73] Blair SN, LaMonte MJ, Znichman MZ: The evolution of physical activity recommendations:how much is enough? Am. J. Clin. Nutr, 2004; 79: 913–920. [74] Eaton SB, Lindeberg S, Konner MJ, Mysteroud I, Cordain L: Evolutionary health promotion. Prev Med, 2002a; 34: 109–118. [75] Eaton SB, Cordain L, Lindeberg S: Evolutionary health promotion: a consideration of common counterarguments. Prev Med, 2002b; 34: 119–123. [76] Warburton DE, Nicol CW, Bredin SS: Health benefits of physical activity: the evidence. CMAJ, 2006 Mar 14; 174(6): 801–809. [77] Warburton DER, Nicol CW, Bredin SSD: Prescribing exercise as preventive therapy. Canadian Medical Association Journal, 2006; 174(7): 961–997. [78] Warburton DER, Katzmarzyk PT, Rhodes RE, Shephard RJ: Evidence-Informed Physical Activity Guidelines for Canadian Adults Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism, 2007; 32(S2E): 16–68. – 53 – Joanna Gradek, Edward Mleczko, Józef Bergier, Wacław Mirek, Konrad Rembiasz, Agnieszka Płatek [79] Jung Sun Lee SJ, Visser M, Tylavsky FA, Kritchevsky SB, Schwartz AV, Sahyoun N, Harris TB, Newman Anne B: Weight Loss and Regain and Effects on Body Composition: The Health, Aging, and Body Composition Study. J Gerontol A Biol Sci Med Sci, 2010; 65A(1): 78–83. [80] Majerczak J, Żołądź JA: Starzenie się mięśni szkieletowych człowieka; w: Marchewka A, Dąbrowski Z, Żołądź JA (red.): Fizjologia starzenia się. Profilaktyka i rehabilitacja, Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012: 243–258. [81] Ekelund U, Brange S, Franks PW i wsp.: Physiological activity energy expediture predictis changes in body compositiion in middle-aged healthy whites effect modification by age. Am J Clin Nutr; 2005, 81: 964–969. [82] Ohtani J, Hermandes RA, Sangawa H: A newly developed snack effective for enhancing bone volume. Nutr. Journal, 2009; 3:30 [83] Forbes GB: Longitudinal changes in edultfat-free: influence of body weight. The American Journal of Clinical Nutrition, 1999; 70: 1025–1031. [84] Chomentowski P, Dube JJ, Amati F, Stefanovic-Ratc, Zhu S, Toledo FGS, Goodpaster BH: Moderate exercise attenuates the los sof skelet muscle mass that occurs with intentional caloric restriction-induced weight loss in older overweight to obese adults. J Geront A Biol Sci Med. Sci, 64A: 575–580. [85] Faulkner JA, Davis S, BS, Mendias ChL, Brooks SV: The Aging of Elite Male Athletes: Age-Related Changes in Performance and Skeletal Muscle Structure and Function, Clin J Sport Med, 2008; 18: 501–507. [86] Lee SJ, Visser M, Tylavsky FA, Kritchevsky SB, Schwartz AV, Sahyoun N, Harris TB, Newman Anne B: Weight Loss and Regain and Effects on Body Composition: The Health, Aging, and Body Composition Study; J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2010; 65A(1): 78–83. [87] Marchewka A: Aktywność fizyczna – oręż przeciw niepełnosprawności osób w wieku starszymi; w: Marchewka A, Dąbrowski Z, Żołądź JA (red.): Fizjologia starzenia się. Profilaktyka i rehabilitacja. Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012: 386–429. [88] Arnold A-S, Egger A, Handschin Ch: PGC1α i Myokines w mięśniach Aging – Mini-Review. Gerontology, 2011; 57: 37–43. [89] Clark BC, Manini TM: Functional consequences of sarcopenia and dynapenia in the elderly. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care, 2010; 13: 271–276. [90] Suni JH, Oja P, Miilunpalo SI, Pasanen ME, Vuori IM, Bös K: Health–related fitness test battery for adults: associations with perceived health, mobility, and back function and symptoms. Arch Phys Med Rehabil, 1998; 79: 559–569. [91] Cooper KH: A means of assessing maximal oxygen intake: Correlation between field and treadmill testing. Journal of the American Medical Association 1968; 203: 201–204. [92] Szopa J, Mleczko E, Cempla J: Zmienność oraz genetyczne i środowiskowe uwarunkowanie podstawowych cech psychomotorycznych i fizjologicznych w populacji wielkomiejskiej, w przedziale wieku 7–62 lat. Wydawnictwo Monograficzne, AWF, Kraków 1985; 25. [93] Jopkiewicz A: Zmienność sprawności fizycznej oraz genetyczne i środowiskowe jej uwarunkowania. Kielce – Radom, Wydział Pedagogiczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach – Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr Instytutu Technologii Eksploatacji w Radomiu, 1998. [94] Heimer S, Mišigoj-Duraković M, Ružić L, Matković B, Prskalo I, Berić S, Tonković-Lojović M: Fitness Level of Adult Economically Active Population in the Republic of Croatia Estimated by EUROFIT System. Coll. Antropol. 2004; 28(1): 223–233. [95] Żołądź JA: Wydolność fizyczna człowieka; w Górski J (red.) Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie, PZWL, 2006. [96] Żołądź JA, Majerczak J: Wpływ starzenia się na wydolność fizyczną człowieka; w: Marchewka A, Dąbrowski Z, Żołądź JA (red.): Fizjologia starzenia się. Profilaktyka i rehabilitacja. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012: 349–330. [97] Hossach KF, Bruce RA: Maximal cardiac function sedentary normal men and women; comparison of age-related changes. J. Appl. Physiol; 53: 799–804. [98] Zatoń M, Jastrzębska A: Testy fizjologiczne w ocenie wydolności fizycznej. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010. [99] Kenney WL, Wilmore JH, Costill DL: Physiology of Sport and Exercise. 5th ed. Champaign, IL, Human Kinetics, 2012. [100] Siscovick DS, Weiss NS, Fletcher RH, Lasky T: The incidence of primary cardiac arrest during vigorous exercise. N Engl J Med. 1984; 311: 874–877. [101] Nieman DC, Henson DA, Smith LL, Utter AC, Vinci DM, Davis JM, Kaminsky DE, Shute M: Cytokine changes after a marathon race. Journal of Applied Physiology, 2001; 91: 109–114. [102] Simon PRJ: Sport Science Handbook. The Essetial Giud to Kinesiology Sport and Exercise; 2: I-Z. Brentwood. Multi-Science Publishing, 2005. [103] Maron BJ, Poliac LC, Roberts WO: Risk for sudden cardiac death associated with marathon running. J Am Coll Cardiol., 1996; 28: 428–431. [104] Maron BJ, Shirani J, Poliac LC, Mathenge R, Roberts WC, Mueller FO: Sudden death in young competitive athletes: clinical, demographic, and pathological profiles. JAMA, 1996; 276: 199–204. [105] Maron BJ, Doerer JJ, Haas TS, Tierney DM, Mueller FO: Sudden deaths in young competitive athletes: analysis of 1866 deaths in the United States, 1980–2006. Circulation, 2009; 119: 1085–1092. [106] Day SM, Paul D. Thompson PD: Cardiac Risks Associated with Marathon Running Sports Health. 2010 July; 2(4): 301–306. [107] O’Keefe J H, Patil HR, Lavie CJ, Magalski A, Vogel RA, Cullough PA: Potential Adverse Cardiovascular Effects From Excessive Endurance Exercise. Mayo Clinic Proceedings, 2012; 87(6): 587–595. [108] Osiński W: Antropmotoryka. Poznań, AWF, 2003. [109] Cauley, J.A, Petrini AM, LaPorte RE, Sandler RB, Bayles CM, Robertson RJ, Slemenda CW: The Decline of Grip Strength in the Menopause: Relationship to Physical – 54 – Trening biegowy kobiet i mężczyzn po 25. roku życia a wskaźniki sprawności fizycznej badanej... [110] [111] [112] [113] [114] [115] [116] [117] [118] [119] [120] [121] Activity, Estrogen Use and Anthropometric Factors. J. Chron Dis 1987; 40; 115–120. Knapik A, Plinta R, Saulicz E, Kuszewski M: Znaczenie aktywności ruchowej w profilaktyce zdrowotnej. Zdrowie Publiczne, 2004; 114(3): 331–337, Vainoras A, Siupsinkas L: European Union Study EFX Research Report. Sumary. Lithnania University of Health Science Medical Academy. Departament of Kinesiology and Sport Medicine, 2012. Campbell MJ, McComas AJ, Petito F: Physiological changes in ageing muscles. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 1973;36:174–182. Lexell J, Taylor CC, Sjostrom M: What is the cause of the ageing atrophy? Total number, size and proportion of different fiber types studied in whole vastus lateralis muscle from 15- to 83-year-old men. J Neurol Sci., 1988; 84:275–294. Doherty TJ, Brown WF: The estimated numbers and relative sizes of thenar motor units as selected by multiple point stimulation in young and older adults. Muscle Nerve, 1993;16: 355–366; 31. Kadhiresan VA, Hassett CA, Faulkner JA: Properties of single motor units in medial gastrocnemius muscles of adult and old rats. J Physiol (Lond). 1996; 493(Pt 2): 543–552. Kanda K, Hashizume K, Nomoto E, i wsp.: The effects of aging on physiological properties of fast and slow twitch motor units in the rat gastrocnemius. Neurosci. Res., 1986; 3: 242–246 Brown MC, Holland RL, Hopkins WG: Motor nerve sprouting. Annu Rev Neurosci. 1981; 4:1 7–42. Aagaard P, Magnusson PS, Larsson B, Kjaer M, Krustrup P: Mechanical muscle function, morphology, and fiber type in lifelong trained elderly. Med Sci Sports Exerc. 2007; 39(11): 1989–1996. Pedersen AMW, Petersen BK: The anti-inflammatory effect of exercise. Journal of Applied Physiology, 2005; 98(4): 1154–1162. Pedersen BK: The diseasome of physical inactivity – and the role of myokines in muscle-fat cross talk. The Journal of Physiology, 2009; 587. Wilmore JH, Costill DL. Kennedy WL: Physiology of sport and exercise. Champaign, IL, Human Kinetics, 2008. [122] Ozimek M: Sprawność motoryczna zawodników i zawodniczek w wieku 15–19 lat różnych dyscyplin sportowych na tle wybranych populacji w świetle badań testem Eurofit. Rzeszów, Podkarpackie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, 2007. [123] Niedźwiedzki T: Kości – procesy starzenia; w Marchewka A, Dąbrowski Z, Żołądź JA (red,): Fizjologia starzenia się. Profilaktyka i rehabilitacja, Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012: 219–242. [124] Chaddock L, Voss MW, Kramer AF: Physical activity and fitness effects on cognition and brain health in children and older adults. Kinesiology Review, 2012; 1: 37–45. [125] Theeuwes J, Kramer AF, Irwin DE: Attention on our mind: The role of spatial attention in visual working memory. Acta Psychologica, 2011; 137: 248–251. [126] Vo L, Walther D, Kramer AF, Erickson K, Boot W, Voss M, Prakash R, Lee H, Fabiani M, Gratton GM, Chaddock L, Kim J, VanPatter M, Pontifex M, Raine L, Cohen N, Hillman CH, Kramer AF: Aerobic fitness is associated with greater efficiency of the network underlying cognitive control in preadolescent children. Neuroscience, 2011; 199: 166–176. [127] Simons D, Sutton B, Wang M: Predicting Individuals’ Learning Success from Patterns of Prelearning MRI Activity. PLoS One, 2011; 6(1): 1–9. [128] Voss M, Nagamatsu L, Liu-Ambrose T, Kramer AF: Exercise, brain, and cognition across the lifespan. Journal of Applied Physiology, 2011; 111: 1505–1513. [129] Chakravarty EF, Hubert HB, Lingala VB, Fries JF: Reduced disability and mortality among aging runners: a 21–year longitudinal study. Arch Intern Med. 2008; 168 (15): 1638–1646. [130] Rembiasz K, Mirek W, Mleczko E: Parametry kinematyczne i fizjologiczne na poziomie progu mleczanowego oraz staż uprawiania joggingu przez mężczyzn po czterdziestym roku życia a ich taktyka biegu i efekt startu w maratonie, Antropomotoryka, 2009; 9(48): 33–45. [131] Bruce B, Fries JF, Hubert H: Regular vigorous physical activity and disability development in healthy overweight and normal–weight seniors: a 13-year study. Am J Public Health, 2008; 98(7): 1294–1299. – 55 – NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA MĘŻCZYZN OCENIANA ZA POMOCĄ MIĘDZYNARODOWEGO KWESTIONARIUSZA AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ IPAQ – WERSJA DŁUGA PHYSICAL ACTIVITY OF MEN ASSESSED THROUGH THE USE OF INTERNATIONAL PHYSICAL ACTIVITY QUESTIONNAIRE – LONG VERSION Kamil Sławecki* * mgr, studia doktoranckie, Akademia Wychowania Fizycznego, al. Jana Pawła II 78, Kraków Słowa kluczowe: mężczyźni, aktywność fizyczna, IPAQ, wiek, wykształcenie Key words: men, physical activity, IPAQ, age, educational background STRESZCZENIE • SUMMARY Cel pracy. W pracy podjęto próbę przedstawienia zróżnicowania poziomu aktywności fizycznej badanych mężczyzn w czterech istotnych dla życia człowieka dziedzinach, tj. w pracy zawodowej, aktywnym transporcie, pracach domowych oraz w czasie wolnym – w zależności od wieku i poziomu wykształcenia uczestników badania. Materiał i metody badań. Punktem wyjścia analizy są wyniki badań ankietowych, którymi objęto grupę 113 zdrowych mężczyzn w wieku 20–49 lat, pracowników firmy produkcyjnej z województwa małopolskiego. Narzędziem badawczym była długa wersja Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire – IPAQ). W opracowaniu analizowano wysiłek fizyczny, wyrażony w jednostkach MET-min/tydzień, w trzech grupach wieku respondentów: 20–29 lat, 30–39 lat i 40–49 lat, w kontekście jego zależności od poziomu ich wykształcenia. Na podstawie uzyskanych wyników przyporządkowano badanych mężczyzn do jednej z trzech kategorii aktywności: wysokiej, umiarkowanej lub niewystarczającej. Wyniki. Przedstawione w opracowaniu wyniki badań ukazują zróżnicowanie poziomu aktywności fizycznej związanej z czterema dziedzinami życia badanych mężczyzn w zależności od ich wieku i wykształcenia. Wartości MET-min/tydzień, obliczone dla aktywności fizycznej w obszarach związanych z pracą zawodową i aktywnością w czasie wolnym, różniły istotnie statystycznie (p < 0,5) respondentów w grupach wiekowych. Mężczyźni w wieku 30–39 lat byli najbardziej aktywni w pracy zawodowej. Najniższą aktywność w tej dziedzinie przejawiali zaś mężczyźni w wieku 20–29 lat. Odwrotny kierunek zróżnicowania zaobserwowano natomiast dla poziomu aktywności w czasie wolnym. Najchętniej aktywność fizyczną związaną z rekreacją i sportem podejmowali mężczyźni w wieku 20–29 lat, podczas gdy osobami najmniej aktywnymi byli mężczyźni w wieku 30–39 lat. Wartości MET-min/tydzień, analizowane w kategoriach wykształcenia, wykazały, że mężczyźni z wykształceniem zasadniczym zawodowym byli najbardziej aktywni w pracy zawodowej, gdy tymczasem najniższe wartości MET na tym polu odnotowano u mężczyzn posiadających wyższe wykształcenie. Wiek i wykształcenie nie różnicowały statystycznie istotnie aktywności związanej z przemieszczaniem się oraz pracami domowymi. Wnioski. Wiek i wykształcenie różnicują istotnie poziom aktywności fizycznej związanej z pracą zawodową i czasem wolnym. Dalsza analiza tego problemu badawczego może dostarczyć nowych informacji i poszerzyć stan wiedzy na temat różnych rodzajów aktywności fizycznej podejmowanej w życiu codziennym, które wywierają znaczący wpływ na ogólną aktywność fizyczną. – 57 – Kamil Sławecki Aim of the study. The study was aimed at measuring the diversification in physical activity level of researched men in four important for human life areas: professional activity, active transport, housework and leisure time in accordance with the age and educational backgrounds of participants. Material and methods. The research sample consisted of 113 healthy men, employed in an industrial plant in the Lesser Poland, aged 20–49 years. As a research tool served long version of International Physical Activity Questionnaire (International Physical Activity Questionnaire – IPAQ). For the purposes of this study physical exertion in MET-min per week was determined in accordance with the subjects’ affiliation to one of three age groups: 20–29, 30–39 and 40–49 years of age, and their educational backgrounds. On the basis of obtained results the participants were assigned to one of three categories due to the level of physical activity (high, moderate and insufficient) they went in for. Results. MET-min per week values calculated for the level of physical activity in four above-mentioned areas statistically significantly differentiated (p < 0.05) the participants in three examined age groups. Men at the age of 30–39 were most active in the sphere of professional work. In this area men at the age of 20–29 were the least active. However the opposite direction of diversification was observed in leisure time. Men at 20–29 years of age took physical activity connected with the item: recreation and sport most willingly, and the least active in this field were the participants grouped in the age brackets of 30–39 years. Considered from the educational perspective, the values we obtained in MET-min per week have revealed that holders of secondary vocational qualifications were most active in the area of professional activity however the lowest MET values in this field were observed in the group of university degree holders. In two items: migration and housework statistical differences between the participants concerning their age and education level practically did not occur. Conclusions. Age and educational backgrounds of participants significantly differentiated the level of physical activity associated with work and leisure time. In general, the importance of broadly considered physical activity in areas such as professional work, active migration and housework should be stressed. Further analyses of this problem can deliver more detailed information, helping to expand the existing scope of knowledge about the influence that physical activity as such exerts on important areas of human lifestyle. Wstęp Aktywność fizyczna uważana jest za jeden z tych czynników, które wywierają decydujący wpływ na zdrowie populacji. Gwałtowny postęp cywilizacji, rozwój techniki wprowadzającej wiele udogodnień w życiu codziennym, lokomocja za pomocą samochodów, a także spędzanie wielu godzin w pracy w pozycji siedzącej i bierny wypoczynek w czasie wolnym – to główne przyczyny szerokiego upowszechniania się sedenteryjnego stylu życia, a w konsekwencji – postępującej hipokinezji społeczeństwa [1]. Jak wykazały badania, brak aktywności fizycznej jest jedną z przyczyn szybkiego starzenia się, utraty zdrowia i występowania wielu chorób cywilizacyjnych, takich jak choroby układu krążenia, nowotwory, cukrzyca typu II, otyłość i osteoporoza [2, 3, 4]. Tymczasem aktywność fizyczna zwiększa wydatek energetyczny, prowadzący do redukcji masy tkanki tłuszczowej i wzrostu masy mięśni oraz kości [5]. Z dostępnych badań wynika, że aktywność fizyczna łącząca się z wydatkiem energetycznym powyżej 4200 kJ/tydz (tj. > 1000 kcal /tydz.) wiąże się z około trzydziestoprocentową redukcją umieralności ogólnej, a ryzyko choroby niedokrwiennej serca zmniejsza się dzięki niej o 30–50%. Należy także podkreślić, że regularny wysiłek fizyczny jest czynnikiem istotnym w profilaktyce niektórych chorób nowotworowych (m.in. nowotworów jelita grubego, sutka i prawdopodobnie gruczołu krokowego), a obok tego – osteoporozy, nadwagi i otyłości, cukrzycy typu II, hiperlipidemii [6]. Jak wykazują liczne badania, istnieje także związek między podejmowaniem aktywności fizycznej a poprawą nastroju, lepszą samooceną i zapobieganiem stanom depresyjnym [7]. Zgodnie z wytycznymi Międzynarodowej Organizacji Zdrowia państwa powinny dążyć do zwiększenia poziomu aktywności fizycznej populacji, traktując aktywność fizyczną jako jeden ze strategicznych problemów zdrowotnych [8]. W literaturze dotyczącej uczestnictwa w kulturze fizycznej za istotny czynnik, który podkreśla rolę aktywności fizycznej w stylu życia, uważa się m.in. – 58 – Aktywność fizyczna mężczyzn oceniana za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności... stopień urbanizacji, miejsce stałego zamieszkania, poziom wykształcenia, miejsce w hierarchii społeczno-zawodowej [9]. Znaczenie aktywności fizycznej w życiu człowieka narzuciło wymóg stworzenia rzetelnych narzędzi do jej pomiaru. O ile w badaniach małej populacji można korzystać z droższych rozwiązań, o tyle w badaniach zakrojonych na szerszą skalę stosuje się jednak kwestionariusze, które są tańsze i łatwiejsze w użyciu. W Polsce w problematykę badawczą oceny aktywności fizycznej zaangażowanych jest wiele ośrodków naukowych oraz badaczy, którzy zajmują się uczestnictwem i poziomem aktywności fizycznej (m.in. Przewęda 1989, Charzewski 1997, Cybulska 2003, Derczyński 2001, Drygas i wsp, 2002, Drygas 2006, Biernat 2007). Należy zwrócić uwagę na fakt, że w większości opublikowanych dotąd prac badano aktywność w czasie wolnym, a pomijano wysiłki podejmowane w pracy zawodowej lub związane z aktywnym transportem czy też pracami domowymi [10, 11]. Taka jednostronna analiza może prowadzić do niedoszacowania ogólnego poziomu aktywności fizycznej, zwłaszcza u osób zajmujących niższe szczeble w hierarchii społeczno-ekonomicznej. Jednym z najlepszych i najczęściej rekomendowanych do oceny poziomu aktywności fizycznej narzędzi jest Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire – IPAQ), szczególnie zalecany przez takie międzynarodowe środowiska badawcze, jak European Physical Activity Surveyamce System (EUPASS) czy European Health Interviev Survey (EUROHIS). IPAQ umożliwia uzyskanie wszechstronnego (całościowego) obrazu aktywności fizycznej respondenta, a nie tylko informacji na temat jego udziału w zajęciach sportowo-rekreacyjnych. Opracowane w 2004 roku polskie wersje kwestionariusza – długa i krótka – zostały zatwierdzone przez Komitet IPAQ jako oficjalne wersje narodowe. W prezentowanej pracy posłużono się wersją długą IPAQ rekomendowaną w badaniach naukowych, w których analizuje jest aktywność fizyczną związaną z określoną dziedziną życia [12]. Celem pracy była próba przedstawienia zróżnicowania poziomu aktywności fizycznej badanych mężczyzn w czterech istotnych dla życia człowieka dziedzinach, tj. w pracy zawodowej, aktywnym transporcie, pracach domowych oraz w czasie wolnym – w zależności od wieku i poziomu wykształcenia. Materiał i metody badań Materiał analizowany w tej pracy stanowią dane ankietowe grupy 113 zdrowych mężczyzn w wieku 20–49 lat, pracowników firmy produkcyjnej z terenu województwa małopolskiego. W zakładzie produkcyjnym, w którym przeprowadzono badania, zatrudnionych było ogółem 1500 osób. Udział w ankiecie był dobrowolny i anonimowy, badania prowadzono równolegle z okresowymi badaniami lekarskimi pracowników. Wśród uczestników były osoby posiadające wykształcenie zasadnicze zawodowe (35%), średnie (40 %) oraz wyższe (25%). Większość, tj. 66% uczestniczących mężczyzn, deklarowała wykonywanie pracy fizycznej, a 34% badanych – pracy umysłowej. Narzędziem badawczym była długa wersja Mię dzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire – IPAQ). Kwestionariusz składa się z 27 pytań podzielonych na 5 grup, z których każda zawiera szczegółowe pytania dotyczące aktywności intensywnej, umiarkowanej i chodzenia, podejmowanych przez respondenta w ostatnim tygodniu, a związanych z jego pracą zawodową, aktywnym przemieszczaniem się, pracami domowymi, rekreacją i sportem; określa także czas spędzany siedząc podczas tygodnia i weekendów. Aktywność intensywna w kwestionariuszu [13] jest definiowana jako ciężki wysiłek, zmuszający do silnie wzmożonego oddychania i przyspieszonej akcji serca, występujący w takich czynnościach, jak podnoszenie ciężkich rzeczy, aerobik lub szybka jazda rowerem. Aktywność umiarkowana oznacza wysiłek przeciętny z nieco wzmożonym oddychaniem i nieco przyspieszoną akcją serca, występujący podczas noszenia lekkich przedmiotów, jazdy rowerem w normalnym tempie lub szybkiego marszu. Aby wysiłek mógł być uwzględniony w analizie – musi trwać bez przerwy przez co najmniej 10 minut. Zgodnie z wytycznymi IPAQ kwestionariusz jest przeznaczony dla osób w wieku 15–69 lat. Wśród objętych badaniem pracowników małopolskiego zakładu przemysłowego nie było osób, których całkowity deklarowany dzienny czas aktywności przekraczałby 16 godzin. Wytyczne komitetu IPAQ zakładają 8 godzin potrzebnych na sen, wskutek czego osoby deklarujące więcej niż 16 godzin należy wyłączyć z analizy. Badania prowadzono jesienią wg wskazań twórców polskiej wersji kwestionariusza (Biernat, Stupnicki 2008), co pozwoliło uniknąć przypadkowej aktywności fizycznej związanej z sezonem urlopowym. – 59 – Kamil Sławecki Osoby biorące udział w badaniach wypełniały kwestionariusz przy pomocy ankietera, przebywając w oddzielnym pomieszczeniu, które znajdowało się na terenie zakładu pracy. Przed rozpoczęciem badań kwestionariusz był dokładnie omawiany; a szczególną uwagę poświęcano wyjaśnieniu stosowanego w nim nazewnictwa oraz interpretacji wysiłków pod względem intensywności [14]. W przypadku każdej dziedziny badani określali oddzielnie liczbę dni i czas poświęcony na aktywność intensywną, umiarkowaną oraz chodzenie. IPAQ umożliwia przedstawienie aktywności fizycznej w jednostkach MET-min/tydzień (Metabolic Equivalent of Work), co wymaga pomnożenia współczynnika MET, przypisanego danej aktywności, przez średnią liczbę dni jej podejmowania oraz średni czas jej trwania w minutach na dzień. Jednostkę MET definiuje się jako wydatek energetyczny podczas spokojnego chodzenia. Dla przeciętnej dorosłej osoby wynosi on w przybliżeniu 3,5 ml tlenu/kilogram masy ciała na minutę. Kwestionariusz IPAQ umożliwia – przez sumowanie poszczególnych wysiłków – sklasyfikowanie respondentów pod względem poziomu podejmowanej przez nich aktywności fizycznej. Badanych przypisuje się do jednego z trzech zdefiniowanych poniżej poziomów aktywności fizycznej: • w y s o k i – do tej kategorii przynależą osoby, które spełniają jedno z poniższych kryteriów: – trzy lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych, łącznie co najmniej 1500 MET-min/ tydzień, – siedem lub więcej dni którejkolwiek kombinacji wysiłków (chodzenia, umiarkowanych lub intensywnych) przekraczających 3000 MET-min/ tydzień; • w y s t a r c z a j ą c y – obejmuje osoby, które spełniają jedno z trzech kryteriów, deklarując: – trzy lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych nie mniej niż 20 minut dziennie, – pięć lub więcej dni umiarkowanych wysiłków lub chodzenia nie mniej niż 30 minut dziennie, – pięć lub więcej dni którejkolwiek kombinacji aktywności fizycznej (chodzenia, umiarkowanych lub intensywnych wysiłków) przekraczających 600 MET-min/tydzień; • n i e w y s t a r c z a j ą c y – zalicza tu osoby, które bądź nie wykazały żadnej aktywności fizycznej, bądź nie spełniały warunków dla poziomu wystarczającego i wysokiego. W opracowaniu analizowano wysiłek fizyczny określany w jednostkach MET-min/tydzień w trzech grupach wieku: 20–29 lat, 30–39 lat i 40–49 lat oraz w zależności od poziomu wykształcenia (zasadnicze zawodowe, średnie i wyższe). Analizę przeprowadzono dla aktywności związanych z pracą zawodową, aktywnym transportem, pracami w domu i ogrodzie oraz z czasem wolnym. Porównano także średni czas spędzony dziennie w pozycji siedzącej w ciągu tygodnia oraz podczas weekendów. Opracowano podstawowe charakterystyki statystyczne do oceny poziomu przeciętnego i zmienności cech. Różnice wartości MET-min/tydzień badanych mężczyzn w grupach wieku oraz kategoriach wykształcenia poddano analizie statystycznej. Do oceny istotności różnic między porównywanymi grupami przeprowadzono analizę wariancji ANOVA. Analiza wyników 1. Aktywność fizyczna w zależności od wieku Wartości MET-min/tydzień, obliczone dla aktywności fizycznej w dziedzinach związanych z pracą zawodową i aktywnością w czasie wolnym, różniły istotnie statystycznie (p < 0,05) badanych w grupach wiekowych. Mężczyźni w wieku 30–39 lat byli najbardziej aktywni w pracy zawodowej (tab. 1.) Średnia wartość MET-min/ tydzień w tym przedziale wieku wynosiła 714. Najmniej aktywni w dziedzinie związanej z pracą zawodową byli mężczyźni w wieku 20–29 lat; w tym przedziale wieku badani uzyskali średnie wartości MET na poziomie 447. W pozycji pośredniej znaleźli się mężczyźni w wieku 40–49 lat ze średnią wartością 521 MET-min/tydzień. Odwrotny kierunek zróżnicowania zaobserwowano natomiast dla poziomu aktywności w czasie wolnym. Najchętniej aktywność fizyczną związaną z rekreacja i sportem podejmowali mężczyźni w wieku 20–29 lat, a najmniej aktywni byli mężczyźni 30–39-letni. Obydwie wcześniej wymienione grupy uzyskały średnie wartości MET-min/tydzień na poziomie odpowiednio: 516 i 251. Dla mężczyzn w wieku 40–49 lat średnia wartość MET wynosiła 459. Wartości MET-min/tydzień uzyskane w dziedzinach: „aktywny transport” i „prace domowe” nie różniły w sposób istotnie statystyczny badanych grup (p > 0,05). Podobnie nie różniła grup wieku wartość całkowitego MET-min/tydzień dla czterech dziedzin łącznie. W grupach mężczyzn w wieku 20–29, 30–39 i 40–49 lat średnie wartości całkowitego MET-min/tydzień wynosiły odpowiednio: 1915, 1767 i 1699. – 60 – Aktywność fizyczna mężczyzn oceniana za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności... Tabela 1. Poziom aktywności fizycznej w jednostkach MET – grupy wieku Table 1. Physical activity level in MET– age groups Dziedzina Domain Wiek Age 20–29 Wiek Age 30–39 Wiek Age 40–49 n = 50 n = 36 n = 27 p –x SD –x SD –x SD Praca zawodowa Professional activity 447,98 405,21 714,47 434,54 521,89 334,19 0,026 Aktywny transport Active transport 531,88 425,36 506,97 415,94 407,33 396,02 0,446 Prace domowe Housework 418,70 383,57 294,72 264,19 310,00 235,44 0,252 Aktywność w czasie wolnym Leisure time 516,46 385,85 251,25 182,39 459,85 330,76 0,005 Całkowita aktywność Total activity 1915,02 895,22 1767,42 807,54 1699,07 484,29 0,469 i czasie wolnym różni istotnie statystycznie analizowane grupy na poziomie (p < 0,05). Czas spędzony w pozycji siedzącej różnił natomiast istotnie statystycznie porównywane grupy wiekowe. Najwięcej czasu siedząc spędzały osoby w wieku 20–29 lat, średnio 213 minut dziennie, 264 minuty dziennie podczas weekendu, najmniej czasu w pozycji siedzącej spędzały osoby w wieku 30–39 lat; średni dzienny czas spędzony w pozycji siedzącej w tej grupie wynosił 145, a podczas weekendów – 191 minut. Analiza wariancji wykazała, że całkowity MET-min/ tydzień dla dziedzin aktywności w pracy zawodowej 2. Aktywność fizyczna w zależności od poziomu wykształcenia Średnie wartości MET-min/tydzień dla czterech dziedzin aktywności fizycznej analizowanej w grupach wykształcenia przedstawiono w tabeli 2. Mężczyźni z wykształceniem zasadniczym zawodowym byli najbardziej aktywni w pracy zawodowej; Tabela 2. Poziom aktywności fizycznej w jednostkach MET – grupy wykształcenia Table 2. Physical activity level in MET – educational background groups Dziedzina Domain Wykształcenie zawodowe Vocational education Wykształcenie średnie Secondary education Wykształcenie wyższe Higher education n = 40 n = 45 n = 28 p –x SD –x SD –x SD Praca zawodowa Professional activity 789,20 324,01 641,49 458,69 63,43 31,41 0,000 Aktywny transport Active transport 496,52 421,75 431,40 411,79 591,75 388,24 0,278 Prace domowe Housework 310,12 265,67 355,89 323,67 410,54 376,65 0,556 Aktywność w czasie wolnym Leisure time 275,18 224,32 468,62 429,89 542,46 343,82 0,009 Całkowita aktywność Total activity 1871,03 707,99 1897,40 869,27 1608,18 738,14 0,270 – 61 – Kamil Sławecki średnia wartość MET-min/tydzień wynosiła w tej grupie badanych 789, natomiast najniższymi wartościami MET dla aktywności w pracy zawodowej legitymowali się mężczyźni w grupie wyższego wykształcenia: 63 MET-min/tydzień. Badani ze średnim wykształceniem uzyskali 641 MET-min/tydzień. Przeciwny kierunek zróżnicowania dotyczył aktywności w czasie wolnym. Mężczyźni z wykształceniem zawodowym osiągnęli w zakresie aktywności fizycznej w czasie wolnym średnią wartość 275 MET-min/ tydzień i byli najmniej aktywni w tej dziedzinie z wszystkich porównywanych grup wykształcenia. Mężczyźni z wykształceniem wyższym byli najbardziej aktywni w czasie wolnym i osiągnęli średnią wartość 542 METmin/tydzień. W pośredniej strefie wyników znaleźli się badani z wykształceniem średnim, którzy w dziedzinie związanej z aktywnością w czasie wolnym uzyskali 468 MET-min/tydzień. Podobnie jak w przypadku kategorii wiekowych, nie zaobserwowano różnic w poziomie aktywności związanych z aktywnym transportem i pracami domowymi. Nie dostrzeżono również wpływu wykształcenia na aktywność fizyczną określoną dla czterech dziedzin łącznie. Całkowite MET-min/tydzień wynosiło dla grupy z wykształceniem zasadniczym zawodowym, średnim i wyższym odpowiednio: 1871, 1897 i 1608 MET-min/tydzień i nie różniło istotnie statystycznie badanych. Najwięcej czasu w pozycji siedzącej w ciągu tygodnia oraz weekendów spędzali mężczyźni z wykształ- ceniem średnim: 192 minuty dziennie w ciągu tygodnia i 253 minuty dziennie podczas weekendów. Najkrócej w pozycji siedzącej przebywali mężczyźni z wykształceniem zasadniczym zawodowym: średnio 158 minut dziennie w tygodniu. Mężczyźni z wykształceniem wyższym spędzali siedząc 185 minut, a podczas weekendów średnio 200 minut dziennie. Jak wykazała analiza, czas spędzany w pozycji siedzącej nie różnił istotnie statystycznie (p > 0, 05) badanych w grupach wykształcenia. 3. Aktywność intensywna, umiarkowana i chodzenie w grupach wieku i wykształcenia Dla każdej z grup wieku i wykształcenia przedstawiono także średnie wartości MET-min/tydzień dla aktywności intensywnej, umiarkowanej i chodzenia. Najwyższe wartości MET – zarówno dla wysiłków umiarkowanych, jak i intensywnych – uzyskali mężczyźni w grupie wieku 20–29 lat, odpowiednio: 1120 i 304. Najniższe wartości w przypadku dwóch wymienionych wcześniej aktywności odnotowano w grupie w wieku 40–49 lat. Średnie wartości całkowitego MET dla chodzenia wynosiły w grupie 20–29 lat 692, a w grupie 30–39 lat 567 oraz 507 w grupie mężczyzn 40–49-letnich. Poziom całkowitego MET dla wysiłków umiarkowanych był najwyższy w grupie mężczyzn deklarujących wykształcenie zasadnicze zawodowe i wynosił 1145 MET-min/tydzień, a najniższy – w grupie mężczyzn 80% 70% 60% Niewystarczająca AF Low PA 50% 40% Umiarkowana AF Moderate PA 30% Wysoka AF High PA 20% 10% 0% 20-29 29 Wiek / Age 30-39 Wiek / Age 40 40-49 Wiek / Age Rycina 1. Procent mężczyzn sklasyfikowanych w trzech kategoriach aktywności fizycznej – grupy wieku Figure 1. The percentage of men classified in accordance with their level of physical activity – age groups – 62 – Aktywność fizyczna mężczyzn oceniana za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności... 80% 70% 60% 50% Niewystarczająca AF Low PA 40% Umiarkowana AF Moderate PA 30% 20% Wysoka AF High PA 10% 0% Zawodowe Vocational education Średnie Secondary Wyższe education Higher education Rycina 2. Procent mężczyzn sklasyfikowanych w trzech kategoriach aktywności fizycznej – grupy wykształcenia Figure 2. The percentage of men classified in accordance with their level of physical activity – educational background groups z wykształceniem wyższym. Tymczasem w zakresie aktywności intensywnych mężczyźni z wykształceniem wyższym legitymowali się najwyższą wartością, wynoszącą 237 MET-min/tydzień. Średnie wartości MET dla chodzenia kształtowały się w badanych grupach na poziomie 607, 492 i 796 MET-min/tydzień, odpowiednio dla wykształcenia zawodowego, średniego i wyższego. Przeprowadzona analiza wariancji dla każdej intensywności w przypadku zmiennych: wiek i wykształce- nie wykazała, że całkowity MET-min/tydzień dla każdej z trzech intensywności wysiłku nie różnił istotnie statystycznie (p > 0,05) analizowanych grup. Kwestionariusz IPAQ, pozwala na klasyfikowanie badanych w kategoriach aktywności wysokiej, umiarkowanej i niewystarczającej. Podstawowym warunkiem określenia poziomu aktywności fizycznej na podstawie danych zebranych za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej jest regularność, a elementami 70% 60% 50% Niewystarczajaca AF Low PA 40% Umiarkowana AF Moderate PA 30% Wysoka AF High PA 20% 10% 0% Rycina 3. Procent wszystkich mężczyzn sklasyfikowanych w trzech kategoriach aktywności fizycznej Figure 3. Men assigned to one of three levels of physical activity – general classification [%] – 63 – Kamil Sławecki uzupełniającymi – intensywność wysiłku i czas jego trwania. Na podstawie analizy z uwzględnieniem wieku (ryc. 1) do wysokiej aktywności fizycznej zaklasyfikowano 8% badanych w wieku 20–29 lat oraz 3% mężczyzn w przedziale wiekowym 30–39 lat. W najstarszej grupie wieku nikt nie spełnił wymogów stawianych wysokiej aktywności fizycznej. Wysoki odsetek stanowili mężczyźni z grup 40–49 i 30–39 lat, którzy nie spełnili warunków aktywności wysokiej i umiarkowanej (odpowiednio: 30 i 33% badanych). W grupach wykształcenia (ryc. 2) żaden badany legitymujący się wyższym wykształceniem nie spełnił wymogu wysokiej aktywności fizycznej, 39% mężczyzn z wykształceniem wyższym nie spełniło także wymogu umiarkowanego poziomu aktywności fizycznej. Tylko 5 % mężczyzn z wykształceniem zawodowym i 7% mężczyzn z wykształceniem średnim – to osoby, które spełniły wymagania pozwalające na zaklasyfikowanie ich do grupy wysokiej aktywności fizycznej, w kategorii aktywności umiarkowanej znalazło się natomiast 70% mężczyzn z wykształceniem zasadniczym zawodowym i 73% z wykształceniem średnim. Procentowy udział wszystkich badanych mężczyzn w kategoriach aktywności fizycznej niewystarczającej, umiarkowanej i wysokiej przedstawiono na rycinie 3. Dyskusja W badaniach, które przeprowadzono do zrealizowania celu tej pracy, wykorzystano długą wersję Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fi zycznej IPAQ. Wersja ta jest niechętnie przyjmowana przez respondentów. Dużą zaletą długiej wersji IPAQ jest bardzo szerokie pole analizy aktywności fizycznej, co można jednak uważać za utrudnienie, gdyż w wielu pracach w różny sposób interpretuje się i przedstawia uzyskane wyniki. Badaną grupę stanowiły osoby o różnym poziomie wykształcenia i wieku. Jak wspomniano we wstępie, w wielu opracowaniach na temat poziomu aktywności fizycznej pomija się często analizę wysiłków podejmowanych w innych dziedzinach życia, analizując w większości przypadków tylko aktywność fizyczną w czasie wolnym. Przedstawione w opracowaniu wyniki badań pokazują zróżnicowanie poziomu aktywności fizycznej związanej z różnymi dziedzinami życia badanych mężczyzn w zależności od ich wieku i wykształcenia. Mężczyźni uzyskujący wyższe wartości MET-min/ tydzień, którzy byli bardziej aktywni w pracy zawodowej, nie odczuwali potrzeby podejmowania takiej aktywności w czasie wolnym. Diametralnie różną sytuację zaobserwowano u mężczyzn z wykształceniem wyższym. Zależność pomiędzy rodzajem pracy zawodowej a podejmowaniem aktywności fizycznej w czasie wolnym została już wykazana w wielu badaniach. Według badań CBOS najchętniej aktywność rekreacyjną i sportową w czasie wolnym podejmują osoby zajmujące wysokie pozycje w hierarchii zawodowej, najczęściej wykonujące pracę umysłową [15]. Na przykład Biernat w swoich badaniach nad aktywnością różnych grup zawodowych wykazała, iż pomimo mniejszej ilości wolnego czasu to mężczyźni z wykształceniem wyższym częściej podejmowali rekreację w czasie wolnym [16]. W przypadku aktywności związanej z przemieszczaniem się czy pracami domowymi w przedstawionych badaniach nie odnotowano statystycznie istotnych różnic pomiędzy badanymi zarówno ze względu na wiek, jak i wykształcenie. Wyższą całkowitą aktywność w grupach wykształcenia stwierdzono u mężczyzn posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe, natomiast najniższe MET odnotowano u mężczyzn z wykształceniem wyższym. Podobne wyniki uzyskano w badaniach przeprowadzonych w Norwegii [17]. Mężczyźni z niższym wykształceniem byli bardziej aktywni w pracy zawodowej, w mniejszym natomiast stopniu podejmowali aktywność związaną ze sportem czy też rekreacją ruchową. Mimo iż wyrażona globalnie w jednostkach MET aktywność mężczyzn z wykształceniem zawodowym i średnim, choć statystycznie nieistotna, jest wyższa niż u mężczyzn legitymujących wykształceniem wyższym, to jednak warto zauważyć, iż wykonując pracę fizyczną zaniedbują oni, niestety, aktywność w czasie wolnym. Bardzo ryzykowna może być próba traktowania przez badanych aktywności podejmowanej w pracy jako substytutu aktywności w czasie wolnym, związanym z uprawianiem sportu czy rekreacji. Jak wykazują liczne badania, nie każdy wysiłek podejmowany w pracy przynosi korzyści dla zdrowia [18]. Wysoki odsetek stanowili mężczyźni, którzy spełnili warunki stawiane aktywności umiarkowanej, a w grupie z aktywnością wysoką znalazło się zaledwie 4% respondentów. W innych badaniach prowadzonych w Polsce za pomocą krótkiej wersji IPAQ nie stwier- – 64 – Aktywność fizyczna mężczyzn oceniana za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności... dzono aż tak wysokiego odsetka osób w grupie aktywności wystarczającej. Badania pracowników banków i administracji lokalnej w Warszawie wykazały, że żaden z pracowników banków nie został zaklasyfikowany do kategorii wysokiej aktywności fizycznej, a w kategorii umiarkowanej znalazło się około 50% badanych. W tych samych badaniach dotyczących pracowników lokalnej administracji aż 70% respondentów nie spełniło kryterium ustalonego dla wysokiej i umiarkowanej aktywności [19]. Objęci badaniem własnym pracownicy zakładu produkcyjnego – w porównaniu do pracowników biurowych – są bardziej aktywni i częściej spełniają wymagania stawiane osobom o umiarkowanej aktywności fizycznej. Należy jednak podkreślić, iż według najnowszych zaleceń Komitetu Naukowego IPAQ tylko dolny pułap wysokiego poziomu aktywności fizycznej stanowi odzwierciedlenie prozdrowotnej dawki aktywności fizycznej HEPA (Health-Enhancing Physical Activity) i wywiera pozytywny wpływ na stan zdrowia [20]. Jak wynika z badań przeprowadzonych w ramach tej pracy, kluczową rolę w ogólnej aktywności fizycznej odgrywają dziedziny związane z pracą zawodową, aktywnym przemieszczaniem się i pracami domowymi. Dalsza analiza tego problemu może dostarczyć nowych danych i poszerzyć stan wiedzy na temat różnych rodzajów czynności podejmowanych w życiu codziennym, które mają wpływ na ogólną aktywność fizyczną człowieka. Podsumowanie wyników 1. Wysoki odsetek (65%) stanowili mężczyźni, którzy spełnili warunek umiarkowanego poziomu aktywności fizycznej. Warunek wysokiego poziomu aktywności spełniło tylko 4%, a aktywność niewystarczającą zaobserwowano u 31% biorących udział w badaniu mężczyzn. 2. Wiek badanych mężczyzn istotnie różnicował ich aktywność fizyczną w dziedzinach związanych z pracą zawodową oraz z rekreacją w czasie wolnym. Aktywność fizyczną związaną z rekreacją i sportem najchętniej podejmowali mężczyźni w wieku 20–29 lat, a najmniej aktywni byli w czasie wolnym mężczyźni w wieku 30–39 lat. 3. Mężczyźni z wykształceniem zasadniczym zawodowym byli najbardziej aktywni w pracy zawodowej, najniższą aktywnością w pracy zawodowej legitymowali się natomiast mężczyźni z wyższym wykształceniem. U mężczyzn posiadających wyższe wykształcenie stwierdzono najwyższy poziom aktywności fizycznej w czasie wolnym, a najniższym poziomem tej aktywności wykazywali się mężczyźni najsłabiej wykształceni. 4. Dziedziny aktywności fizycznej związane z pracami domowymi oraz aktywnym przemieszczaniem się nie różnicowały w sposób istotny statystycznie badanych mężczyzn porównywanych w grupach wieku i wykształcenia. PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Marchewka A, Jungiewicz M: Aktywność fizyczna w młodości a jakość życia w starszym wieku. Gerontologia Polska, 2008; 16(2): 127–130. [2] Parkkari J, Natri A, Kannus P, Manttari A, Laukkanen R, Haapasalo H, Nenonen A, Pasanen M, Oja P, Vuori I: A controlled trial of the health benefits of regular walking on a golf course. Am. J. Med., 2000; 109(2): 102–108. [3] Wannamethe GS, Shaper GA, Walker M: Physical activity and risk of cancer in middle-aged men. Br.J. Cancer, 2001; 85(9): 1311–1316. [4] Waxman A: WHO’s global strategy on diet, physical activity and health Response to a worldwide epidemic of non-communicable diseases. Scand J Nutrition, 2004; 48: 58–60. [5] Raglin J, Wilson GS, Galper D: Excercise and Its Effects on Mental Health; w Bouchard C, Blair SN, Haskell WL (red.): Physical Activity and Health. Champaign IL, Human Kinetics, 2007. [6] Abu-Omar K, Rutten A, Lahtinen V: Mental health and physical activity in the European Union. Soz.- Präventivmed, 2004; 49: 301–309. [7] Bauman A, Cora L Craig: The place of physical activity in the WHO Global Strategy on Diet and Physical Activity. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 2005. [8] Miązek U, Chrzanowska M, Miazek Z: Społeczne implikacje aktywności fizycznej krakowskich studentek. Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska Lublin – Polonia, 2005, Vol. LX, Suppl. XVI, 317 SECTIO D. [9] Piątkowska M: Uczestnictwo Polaków w aktywności fizycznej w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej. XIII Warsztaty Antropologiczne „Współczesne metody badań aktywności, sprawności i wydolności fizycznej człowieka”. Warszawa, 2010. [10] Franca Correia dos Reis H i wsp: Prevalence and variables associated with physical inactivity in individuals with high and low socioeconomic status. Arq Bras Cardiol, 2009; 92(3): 193–198. [11] Gajewski K, Biernat E: Zastosowanie Międzynarodowego kwestionariusza aktywności fizycznej (IPAQ) – Za i przeciw, czyli kilka rozważań metodycznych i ich konsekwencje. XIII Warsztaty Antropologiczne „Współczesne metody – 65 – Kamil Sławecki [12] [13] [14] [15] badań aktywności, sprawności i wydolności fizycznej człowieka”. Warszawa 2010. Guidelines for Data Processing and Analysis of the International Physical Activity Questionnaire (IPAQ) – Short and Long Forms 2005: www. Ipaq.ki.se. Biernat E, Stupnicki R, Lebiedzinski B, Janczewska L: Assessment of physical activity by applying IPAQ questionnaire. Physical Education and Sport, 2008; 52: 46–52. Cybulska A: O aktywności fizycznej Polaków. Komunikat z badan. Aktualne problemy i wydarzenia. Warszawa, CBOS, 2003. Biernat E: Aktywność fizyczna mieszkanców Warszawy. Warszawa, SGH, 2010. [16] Graff-Iversen S, Anderssen S, Holme I, Jenum A.K, Raastad T: An adapted version of the long International Physical Activity Questionnaire (IPAQ-L): construct validity in a low-income, multiethnic population study from Oslo, Norway. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2007. [17] Makowiecka-Dąbrowska T, Bortkiewicz A, Gadzicka E: Wysiłek fizyczny w pracy zawodowej – czynnik ryzyka czy ochrona przed chorobami układu krążenia. Medycyna pracy, 2007; 58(5):423–432. [18] Biernat E, Tomaszewski P, Milde K: Physical activity of office workers. Biol Sport, 2010; 27: 289–296. – 66 – NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 OCENA PRZYDATNOŚCI METOD OKREŚLANIA OTŁUSZCZENIA CIAŁA U MĘŻCZYZN W ŚWIETLE RELACJI ZE SPRAWNOŚCIĄ I WYDOLNOŚCIĄ FIZYCZNĄ EVALUATION OF THE USEFULNESS OF METHOD FOR DETERMINING BODY FAT IN MEN IN THE LIGHT OF THE RELATIONSHIP WITH THE PHYSICAL PERFORMANCE AND ENDURANCE FITNESS Stanisław Gołąb*, Agnieszka Woronkowicz**, Jan Sobiecki** * prof. dr hab., Katedra Antropologii, AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78 ** dr, Katedra Antropologii, AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78 Słowa kluczowe: miary otłuszczenia ciała, sprawność fizyczna, dorośli mężczyźni Key words: body fatness measure, physical fitness, men STRESZCZENIE • SUMMARY Wstęp. W badaniach antropologicznych kondycji fizycznej, jako głównej składowej zdrowia, bierze się pod uwagę zarówno stronę somatyczną (skład ciała), jak i sprawność oraz wydolność fizyczną. Nadmiar tkanki tłuszczowej wykazuje wyraźne powiązania z zagrożeniami zdrowotnymi oraz z niższą sprawnością i wydolnością fizyczną. Cel pracy. Ocena przydatności metod określania tkanki tłuszczowej w badaniach kondycji fizycznej dorosłych i dojrzałych mężczyzn. Za kryterium przydatności metody w badaniach liczniejszych grup przyjęto stopień powiązań miar otłuszczenia ze sprawnością i wydolnością fizyczną. Materiał i metody. Materiały pochodzą z badań antropometrycznych i sprawnościowych około 1400 mężczyzn w wieku 20–70 lat, reprezentujących środowisko pracowników przemysłowych. Zastosowano cztery sposoby oceny otłuszczenia: 1) wskaźnik otłuszczenia względnego [(suma 4 fałdów skórno-tłuszczowych/masa ciała) × × 100]; 2) BF% w składzie ciała na podstawie wskazań urządzenia pomiarowego Body Composition Analyzer (Tanita); 3) BF% wg równań Sirii (D – wg Durnina, Womersleya); 4) BF% z BMI wg Deurenberga. Zmienne sprawnościowe stanowiło pięć prób motorycznych z testu Eurofit: równowaga, szybkość ruchów ręki, gibkość tułowia, siła eksplozywna kończyn dolnych, siła zaciskania ręki. Wydolność fizyczną oceniano na podstawie step testu YMCA i %HRmax. Relacje pomiędzy miarami otłuszczenia a sprawnością i wydolnością fizyczną określano na podstawie korelacji liniowej. Wyniki i wnioski. Najwięcej istotnych współzależności wystąpiło u mężczyzn w wieku 30–39 lat. Dwie miary otłuszczenia – BF% wg Tanity oraz wskaźnik otłuszczenia względnego – najbardziej korelowały z wynikami sprawnościowymi i charakteryzowały się największą zmiennością wewnątrzgrupową. Poziom otłuszczenia określany za pomocą tych metod można traktować jako szczególnie trafny wyznacznik w diagnozowaniu kondycji fizycznej mężczyzn. Introduction. In research on physical anthropology as major components of health are taken into account physique (body composition) as well as fitness and physical efficiency. Excess body fat has clear links with health risks, lower productivity and physical performance. – 67 – Stanisław Gołąb, Agnieszka Woronkowicz, Jan Sobiecki Aim of the study. Assessing the usefulness of methods for determining body fat in research on physical condition of adult males. As a criterion for suitability of the above research method for studies, conducted on larger groups of subjects, we employed the relationship level between the measures of fatness and the functional efficiency of physical performance. Material and methods. The results of anthropometric and fitness tests, carried out on about 1400 male industrial workers aged 20–70, were examined with four methods of assessing body fat: 1) relative fatness index [(sum of 4 folds / body weight) × 100]; 2) BF% in body composition according to the Body Composition Analyzer (Tanita); 3) BF% by Siri equations (D – according to Durnin, Womersley); 4) BF% from BMI by Deurenberg. Fitness variables measurement consisted of five trials taken out of the Eurofit test: motor balance, plate tapping, sit and reach, standing board jump and hand grip strength. Physical capacity test was designed in accordance with the YMCA step-test and the %HRmax. The relationship between the measures of fatness, fitness and physical performance was determined by linear correlation. Results and conclusions. Most significant correlation occurred among the participants aged 30–39. Two measurements of body fat – by Tanita BF% and the index of relative fatness – were most correlated with the efficiency, having been characterized by the highest intragroup variability. The level of body fat determined by these methods can be considered as a particularly accurate measure of physical fitness in the diagnosis of men. Wstęp Badania antropometryczne oraz wyniki prób sprawności i wydolności fizycznej reprezentatywnych grup osobników dorosłych dostarczają ważnych informacji o poziomie kondycji fizycznej populacji. Za pozytywny miernik zdrowia, który warunkuje stopień ryzyka wystąpienia problemów zdrowotnych, uznawany jest stan rozwoju takich podstawowych cech somatycznych, jak wysokość, masa ciała, tkanka tłuszczowa, beztłuszczowa masa ciała oraz ich wzajemne proporcje (wyrażane w postaci wskaźników), a także rezultaty prób sprawności i wydolności fizycznej [1, 2, 3, 4]. Zjawisko narastania nadwagi i otyłości, które ujawnia się przede wszystkim w społeczeństwach krajów rozwiniętych (uprzemysłowionych) wskutek niewłaściwego stylu życia (zbyt kalorycznego odżywiania się i małej aktywności fizycznej) stanowi poważne zagrożenie zdrowotne dla ludności wielu bogatych państw. Dane z USA, pochodzące z narodowego programu badawczego (NHANES) z lat 1999–2000 [5], wykazały np. nadwagę lub otyłość u 65,7% populacji dorosłych Amerykanów (w tym u 30,6% z nich BMI ≥ 30). Otyłość brzuszna występowała u 38,3% mężczyzn i 59,9% kobiet. O podobnej sytuacji w państwach Europy Zachodniej na początku XXI wieku, szczególnie w Wielkiej Brytanii, informują raporty z badań epidemiologicznych. Stosunkowo mniejsze nasilenie nadwagi i otyłości odnotowano w Danii, Szwecji i Francji [6]. Obszerne ogólnopolskie badania reprezentatywnej próby dorosłych Polaków w wieku 18–94 lat, przeprowadzone w 2002 roku pod nazwą NATPOL PLUS (nadciśnienie tętnicze w Polsce plus zaburzenia lipidowe i cukrzyca), wykazały, że co drugi dorosły Polak ma nadwagę lub jest otyły [7]. Następstwem epidemii otyłości jest większa zachorowalność na wiele chorób, takich jak cukrzyca typu 2, miażdżyca, choroba niedokrwienna serca, choroba zwyrodnieniowej stawów, w których przebiegu otyłość jest udowodnionym już czynnikiem ryzyka. Nadwaga i otyłość stanowią drugi pod względem wielkości czynnik ryzyka chorób niedokrwiennych serca w Polsce. Podwyższone wartości wskaźnika BMI (BMI ≥ 25) charakteryzują ponad połowę społeczeństwa Polaków powyżej 40. roku życia [8]. Pomiary tkanki tłuszczowej, jako jednego z głównych składników ciała, uwzględniane są już rutynowo w ocenie poziomu rozwoju fizycznego oraz budowy ciała (typów somatycznych). W próbach losowych o znacznej liczebności osobników względy organizacyjne i finansowe utrudniają w praktyce stosowanie bardziej precyzyjnych metod określania składu ciała, np. rentgenograficznej, densytometrycznej, hydrometrycznej, platyzmograficznej czy absorpcjometrii fotonów. Większe zastosowanie znajdują natomiast metody pomiarów antropometrycznych, bioelektrycznej impedancji (BIA – za pomocą wagi Tanita, szczególnie przydatny ze względu na niewielki koszt eksploatacji i szybkość obsługi wagi) oraz metody szacowania wielkości otłuszczenia ciała na podstawie równań uwzględniających pomiary cech somatycznych: wysokości, masy ciała, obwodów i fałdów skórno-tłuszczowych. Analizy porównawcze dotyczące stosowania różnych sposobów szacowania stopnia otłuszczenia u dzieci i młodzieży, na przykład chłopców w fazie przedpokwitaniowej [9], wykazały duże korelacje dodatnie między wynikami uzyskiwanymi różnymi metodami (bioelektrycznej impedancji, odczytów z nomogramów fałdów skórno-tłuszczowych i równań – 68 – Ocena przydatności metod określania otłuszczenia ciała u mężczyzn w świetle relacji ze sprawnością... szacujących BF%). Mimo to jednak tendencje zmian zawartości tłuszczu z wiekiem, szacowane wg powyższych metod, nie były jednakowe. Spostrzeżenia te uzasadniają również potrzebę określania przydatności różnych metod szacowania wielkości tkanki tłuszczowej u osobników dorosłych, jako jednej z istotnych składowych ciała warunkujących stopień kondycji zdrowotnej [10, 11, 12]. W artykule przeprowadzono analizę przydatności wybranych metod, które stosuje się do określania tkanki tłuszczowej w badaniach antropologicznych, zmierzających do oceny kondycji fizycznej dorosłych i dojrzałych mężczyzn. Za główne kryterium przydatności danej metody (oprócz możliwości jej łatwego stosowania w różnych warunkach badań liczniejszych prób populacyjnych) przyjęto stopień powiązań miar otłuszczenia ze sprawnością i wydolnością fizyczną jako przejawami kondycji fizycznej. Materiał i metody Materiały pochodzą z badań prowadzonych w latach 2001–2002 przez zespół pracowników Katedry Antropologii AWF w Krakowie. Badaniami objęto ponad 1400-osobową grupę mężczyzn w wieku 20–70 lat, reprezentującą środowisko pracowników przemysłowych z populacji krakowskiej [13]. W opracowaniu wykorzystano pomiary wysokości i masy ciała oraz grubości fałdów skórno-tłuszczowych pod dolnym kątem łopatki (SSC), na ramieniu nad mięśniem trójgłowym (TRC), na brzuchu (ABD) oraz na podudziu (CLF). Uwzględniono cztery sposoby określania wielkości otłuszczenia ciała: 1) wskaźnik otłuszczenia względnego: [suma 4 fałdów skórno-tłuszczowych (SSC + TRC + + ABD + CLF)/masa ciała]×100, 2) procent tłuszczu w masie ciała – BF%, wykorzystując do pomiaru technikę BIA (Bioelectrical Impedance Analysis) wg Body Composition Analyzer TBF 300, 3) procent tłuszczu w składzie ciała – BF%, wg równań Siri [14,15], w tym D (gęstość ciała) wg równań Durnina, Womersleya [16], 4) procent tłuszczu – BF%, wyliczany z BMI wg Deurenberga [17]. Grupę zmiennych sprawnościowych stanowiły wyniki pięciu prób motorycznych wg testu Eurofit [18]: 1) równowagi – czas stania na jednej nodze w pozycji flaminga (próba zmodyfikowana w porównaniu do Eurofitu), 2) szybkości ruchów ręki – plate tapping, 3) gibkości tułowia – w siadzie skłon dosiężny w przód, 4) siły eksplozywnej kończyn dolnych – skok w dal z miejsca, 5) siły statycznej – zaciskania ręki – dynamometr dłoniowy. Ocenę wydolności fizycznej (sercowo-naczyniowej) przeprowadzono na podstawie wyników step testu YMCA [19] i procentu wykorzystania tętna maksymalnego – %HRmax. Stopień powiązań miar otłuszczenia ze sprawnością i wydolnością fizyczną oceniano za pomocą współczynników korelacji liniowej po wcześniejszych analizach charakteru rozkładów rozważanych miar oraz kierunku zmian wielkości przeciętnych z wiekiem. Wyniki badań Ogólna charakterystyka liczbowa zastosowanych miar otłuszczenia (tab. 1) wskazała, że wyniki z pomiarów BF% wagą Tanita mają rozkłady normalne z wyjątkiem grupy dwudziestolatków. Przy szacowaniu procentu otłuszczenia na podstawie równań rozkłady normalne uzyskano natomiast tylko dla dwudziesto- i trzydziestolatków, a w pozostałych grupach wiekowych wystąpiły rozkłady o asymetrii ujemnej. Biorąc pod uwagę wszystkie zastosowane metody, w większości grup wiekowych odnotowano jednak rozkłady o asymetrii dodatniej, co jest cechą charakterystyczną dla zmienności wymiarów otłuszczenia. W związku z powyższymi spostrzeżeniami na rycinie 1 przedstawiono wielkość median jako estymatora wielkości przeciętnych. We wszystkich miarach zaznacza się wzrost wartości przeciętnych z wiekiem. Istotne różnice między kolejnymi grupami wieku, oceniane na podstawie 95% przedziału ufności oraz granic QI i QIII, stwierdzono w przypadku pomiarów za pomocą wagi Tanita i wyliczeń BF% z BMI (ryc. 2 i 3). Efekty wieku w wielkości otłuszczenia są więc w tym przypadku najwyraźniejsze, mimo zachowania podobnych rozstępów /xmin. – xmax./ (ryc. 4). Tymczasem BF% wg równań Siri znamiennie różni głównie skrajne grupy wieku, a wskaźnik otłuszczenia względnego jest istotnie niższy tylko dla najmłodszej grupy wiekowej (ryc. 1B). Zmiany wyników prób motorycznych i wydolności sercowo-naczyniowej mężczyzn z wiekiem [12] wskazują, że regres wyników sprawnościowych między 20. a 70. rokiem życia (ryc. 5) jest zróżnicowany: – 69 – Stanisław Gołąb, Agnieszka Woronkowicz, Jan Sobiecki Tabela 1. Charakterystyki statystyczne miar otłuszczenia mężczyzn w grupach wiekowych Table 1. Statistical characteristics of fat measurement in the men’s age groups Zmienna/ analysed variables Wskaźnik otłuszczenia względnego/ skinfold-based fat index (SBFI) Tanita BF % BF% wg równań Siri/ BF% – Siri method BF% z BMI/ BF% from BMI – Deurenberg method Wiek/age N –x Sx– SD Me V Xmin Xmax Skośność/ sekwenss 20–29 194 6,49 0,16 2,21 6,15 34,05 2,48 14,38 0,70 30–39 369 7,09 0,11 2,20 7,00 31,02 2,55 16,12 0,75 40–49 516 7,36 0,11 2,58 7,09 35,05 3,26 32,35 3,58 50–59 295 7,32 0,11 1,91 7,32 26,09 3,07 14,30 0,48 > 60 46 7,72 0,49 3,29 6,94 42,61 3,90 26,66 4,35 20–29 194 16,70 0,43 6,03 15,75 36,10 4,00 50,00 1,24 30–39 368 19,34 0,29 5,54 19,30 28,60 6,30 39,20 0,17 40–49 516 21,95 0,25 5,72 21,80 26,05 8,30 39,00 0,16 50–59 294 23,89 0,33 5,71 24,00 23,90 8,20 45,30 0,18 > 60 46 25,07 1,04 7,07 25,40 28,20 8,20 42,80 0,28 20–29 194 17,52 0,39 5,39 17,21 30,76 2,78 29,08 0,03 30–39 369 21,50 0,24 4,63 21,95 21,53 8,88 32,36 –0,32 40–49 516 25,20 0,24 5,53 25,41 21,94 9,13 57,40 0,16 50–59 295 27,03 0,33 5,67 27,59 20,97 7,81 41,25 –0,52 > 60 46 26,87 0,80 5,44 26,72 20,24 13,21 36,51 –0,34 20–29 194 19,32 0,32 4,52 18,59 23,40 9,65 41,85 0,90 30–39 369 22,62 0,23 4,38 22,34 20,00 12,17 39,37 0,39 40–49 516 26,05 0,20 4,46 25,73 17,10 15,87 41,69 0,47 50–59 295 28,67 0,28 4,49 28,57 17,02 18,69 50,56 0,46 > 60 46 32,25 0,75 5,08 31,09 15,08 22,46 43,23 0,33 – największy dotyczy siły eksplozywnej, gibkości i równowagi (40%), – pośredni – wskaźnika wykorzystania tętna maksymalnego (%HRmax), siły względnej i tappingu ręką (ponad 20%), – najmniejszy charakteryzuje częstość tętna powysiłkowego w teście YMCA (ok. 6%). Obserwujemy znaczne powiększenie regresu wyników wszystkich prób już po 35. roku życia. W analizowanym materiale przekrojowym, obejmującym mężczyzn dorosłych, dojrzałych i w pierwszym podokresie starości, obniżenie sprawności i wydolności fizycznej współwystępuje z powiększaniem się otłuszczenia według omawianych miar. Prostą oceną tych powiązań są współczynniki korelacji liniowej. Wartości współczynników korelacji (tab. 2) wskazują na różną częstość statystycznie istotnych powiązań miar otłuszczenia ze sprawnością i wydolnością fizyczną w zależności od wieku mężczyzn. Najwięcej współzależności istotnych występuje u osób w wieku 30–39 lat, a zdecydowanie najmniej – po 60. roku życia. Pomiary przy użyciu wagi Tanita oraz prosty wskaźnik otłuszczenia względnego są najczęściej znamiennie skorelowane z wynikami motorycznymi oraz wydolnością fizyczną, z wyjątkiem tappingu i równowagi. Wszystkie relacje mają merytorycznie kierunek ujemny. Najmocniejsze i najliczniejsze związki z poziomem otłuszczenia wykazuje siła względna, a następnie siła eksplozywna kończyn dolnych. Stosunkowo niewiele związków z otłuszczeniem odnotowano w przypadku wyników równowagi, a sporadycznie – z szybkością ruchów ręki. – 70 – Ocena przydatności metod określania otłuszczenia ciała u mężczyzn w świetle relacji ze sprawnością... Tanita BF % BF% wg równań Siri/ BF% – Siri method BF% z BMI/ BF% from BMI – Deurenberg method 35 30 25 20 15 10 20–29 30–39 40–49 50–59 ≥ 60 kategorie wieku/ age categories wskaźnik otłuszczenia względnego/ skinfoldbased fat index(SBFI) 7,5 7 6,5 6 5,5 2029 3039 4049 5059 ≥ 60 kategorie wieku/ age categories Rycina 1. Mediany miar otłuszczenia w grupach wiekowych: A) Tanita BF%, BF% z równań, BF% z BMI; B) wskaźnik otłuszczenia względnego Figure 1. The medians of BF in analyzed variables Dwie miary otłuszczenia, najbardziej skorelowane z wynikami sprawnościowymi (Tanita BF% i wskaźnik otłuszczenia względnego), charakteryzuje również naj- większa zmienność wewnątrzgrupowa – wyraźnie różnicująca osobników w kolejnych grupach wiekowych (ryc. 6). – 71 – Stanisław Gołąb, Agnieszka Woronkowicz, Jan Sobiecki 28 26 Średnia Średnia±Błąd std Średnia±0,95 Przedz. ufn. Tanita BF% 24 22 20 18 16 14 20 30 40 50 60 kategorie w ieku/ age categories Rycina 2. Średnie arytmetyczne i 95% przedziały ufności BF% w masie ciała (pomiary Tanitą) Figure 2. The arithmetic means and 95% confidence intervals of BF% by Tanita BF% z BMI/ BF% from BMI -Deurenberg method 45 40 Mediana 25%75% Zakres nieodstających 35 30 25 20 15 10 5 20 30 40 kategorie wieku/ age categories Rycina 3. Mediany oraz wielkości Q1 i Q3 dla BF% wyliczonego z BMI Figure 3. The medians, Q1 i Q3 for BF% from BMI (Deurenberg method) – 72 – 50 60 Ocena przydatności metod określania otłuszczenia ciała u mężczyzn w świetle relacji ze sprawnością... kategorie wieku/age categories 2029 25 3039 4049 5059 ≥ 60 20 15 10 5 0 A 2 5 8 11 14 17 20 23 26 29 32 35 38 41 Tanita BF% kategorie wieku/ age categories 25 2029 3039 4049 5059 ≥ 60 20 15 10 5 0 B 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 44 BF% z BMI/ BF% from BMI Rycina 4. Rozkłady częstości wielkości otłuszczenia w grupach wiekowych wg pomiarów wagą Tanita (A) i wyliczonych z BMI (B) Figure 4. Distributions of fatness in age groups for measurements of Tanita (A) and calculated from BMI Stosunkowo dużej zmienności wewnątrzgrupowej wyników prób równowagi i tappingu (ryc. 7.) nie towarzyszy natomiast większa korelacja z miarami otłuszczenia z wyjątkiem równowagi wśród trzydziestolatków. Zakres zmienności większości prób sprawnościowych (ryc. 7) mieści się w granicach 15–30%, a w przypadku równowagi – pomiędzy 40 a 90%, przy równoczesnym zmniejszaniu się jej z wiekiem. Obserwowane – 73 – Stanisław Gołąb, Agnieszka Woronkowicz, Jan Sobiecki Tabela 2. Współczynniki korelacji liniowej miar otłuszczenia z wynikami prób motorycznych i wydolności fizycznej w grupach wiekowych mężczyzn Table 2. Correlation coefficients and level of statistical significance between measures of body fatness results of motor and endurance fitness test równowaga/ balance test tapping ręką/ plate tapping gibkość tułowia/ sit and each siła eksplozywna k. dolnych/ standing board jump siła wzgl. ręki/ relative hand grip strength step-test YMCA (HR)/ YMCA steptest (HR) %HR max 20–29 lat/years Wskaźnik tłuszczenia względnego/ skinfold-based fat index(SBFI) Tanita BF % BF% wg równań Siri/ BF% – Siri method BF% z BMI/ BF% from BMI –Deurenberg method –0,18* 0,11 –0,23** –0,27*** –0,47*** 0,05 0,06 –0,10 0,11 –0,12 –0,30*** –0,42*** 0,18* 0,18* –0,15 –0,07 –0,21** –0,28*** –0,55*** 0,10 0,12 –0,13 0,01 –0,06 –0,19* –0,51*** 0,15 0,16* 30–39 lat/years Wskaźnik tłuszczenia względnego/ skinfold-based fat index(SBFI) Tanita BF % BF% wg równań Siri/ BF% – Siri method BF% z BMI/ BF% from BMI –Deurenberg method Wskaźnik tłuszczenia względnego/ skinfold-based fat index(SBFI) Tanita BF % BF% wg równań Siri/ BF% – Siri method BF% z BMI/ BF% from BMI –Deurenberg method Wskaźnik tłuszczenia względnego/ skinfold-based fat index(SBFI) Tanita BF % BF% wg równań Siri/ BF% – Siri method BF% z BMI/ BF% from BMI –Deurenberg method Wskaźnik tłuszczenia względnego/ skinfold-based fat index(SBFI) Tanita BF % BF% wg równań Siri/ BF% – Siri method BF% z BMI/ BF% from BMI –Deurenberg method * p ≤ 0,05; –0,18** 0,15* –0,20*** –0,20*** –0,43*** 0,18** 0,18** –0,20*** 0,04 –0,18** –0,24*** –0,51*** 0,26*** 0,27*** –0,18** –0,05 –0,17** –0,26*** –0,51*** 0,26*** 0,27*** –0,22*** 0,06 –0,15* –0,25*** –0,53*** 0,19*** 0,21*** 40–49 lat/years –0,03 –0,01 –0,11* –0,17** –0,32*** 0,17** 0,17** –0,12* –0,03 –0,17** –0,14** –0,51*** 0,21*** 0,20*** –0,13* 0,02 –0,17** –0,18*** –0,53*** 0,21*** 0,22*** –0,08 –0,07 –0,08 –0,10 –0,51*** 0,19*** 0,19*** 50–59 lat/years –0,02 –0,06 –0,21** –0,18* –0,40*** 0,01 –0,01 –0,12 0,00 –0,21** –0,17* –0,54*** 0,07 0,08 –0,13 0,01 –0,21** –0,17* –0,55*** 0,07 0,08 –0,07 –0,03 –0,19** –0,15* –0,54*** 0,03 0,05 ≥ 60 lat/years 0,00 0,06 0,05 0,08 0,05 0,44* 0,29 0,04 0,03 0,04 0,03 –0,43* 0,21 0,03 –0,13 0,31 0,08 –0,11 –0,60** 0,16 0,11 –0,11 0,05 –0,01 –0,11 –0,50* 0,03 –0,16 ** p ≤ 0,01; *** p ≤ 0,001 – 74 – Ocena przydatności metod określania otłuszczenia ciała u mężczyzn w świetle relacji ze sprawnością... równowaga/ balance test tapping ręką/ plate tapping gibkość tułowia/ sitandreach siła eksplozywna k.dolnych/ standing board jump siła wzgl. ręki/ relative hand grip strength steptest YMCA %HR max 160 140 120 % 100 80 60 40 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 ≥ 60 kategorie wieku/ age categories Rycina 5. Procentowe zmiany median wyników prób sprawnościowych z wiekiem (wielkość median w wieku 20 – 24 lat = 100%) – za Gołąbem i wsp. [12] Figure 5. Medians of fitness and endurance tests results in age groups (100% in age group 20–24) according to Gołąb and co-authors [12] Wskaźnik otłuszczenia względnego/ skinfoldbased fat index(SBFI) Tanita BF% BF% wg równań Siri/ BF% Siri method BF% z BMI/ BF% from BMI 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2029 3039 4049 5059 kategorie wieku/ age categories Rycina 6. Współczynniki zmienności miar otłuszczenia (V) Figure 6. Coefficient of variability of body fat variables – 75 – ≥ 60 Stanisław Gołąb, Agnieszka Woronkowicz, Jan Sobiecki równowaga/ balance test tapping ręką/ plate tapping gibkość tułowia/ sit and reach siła eksplozywna k.dolnych/ standing board jump siła wzgl. ręki/ relative hand grip strength steptest YMCA (HR)/ YMCA steptest (HR) % HR max 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2029 3039 4049 5059 kategorie wieku/ age categories ≥ 60 Rycina 7. Współczynniki zmienności wyników prób motorycznych i wydolności sercowo-naczyniowej Figure 7. Coefficient of variability of motor and endurance test results zwiększenie zróżnicowania wyników niektórych prób sprawnościowych w grupach najstarszych mężczyzn nie wpływa na zwiększenie korelacji z otłuszczeniem, które są tu przeważnie nieistotne z wyjątkiem powiązań z siłą względną ręki. Dyskusja i wnioski Powszechnie opisywane relacje pomiędzy wielkością tkanki tłuszczowej w składzie ciała a sprawnością i wydolnością fizyczną organizmu mają istotne – 76 – Ocena przydatności metod określania otłuszczenia ciała u mężczyzn w świetle relacji ze sprawnością... znaczenie dla oceny kondycji fizycznej, a tym samym i zdrowotnej człowieka w kolejnych fazach ontogenezy. Postępowania zmierzające do uzyskania i utrzymywania sylwetki somatycznej sprzyjającej zdrowiu mieszczą się zazwyczaj w głównych składowych stylu życia – w żywieniu i aktywności fizycznej [20, 21]. W związku z powyższym większego znaczenia nabiera wybór metody pomiaru tkanki tłuszczowej w badaniach liczniejszych prób populacyjnych. Przyjmując prezentowane w pracy rozważania i ujęcia statystyczne za podstawę do uzasadnienia wyboru danej metody określania tkanki tłuszczowej u mężczyzn uznać należy, że pomiary uzyskane z zastosowania Body Composition Analyzer TBF 300 (waga Tanita) oraz prostego wskaźnika otłuszczenia (suma 4 f. tł. : (masa ciała) × 100) można polecić, jako metody pomiarowe szczególnie przydatne do badań populacyjnych o charakterze przekrojowym. Głównymi argumentami przemawiającymi za taką oceną są: – najwyraźniejsze zróżnicowanie międzyosobnicze otłuszczenia w kolejnych grupach wiekowych, – konsekwentne ukierunkowanie zmian otłuszczenia mężczyzn z wiekiem zgodne z wynikami badań ogólnopolskich [7, 8], – najliczniejsze, istotne związki korelacyjne pomiarów pośrednich tkanki tłuszczowej (BF% z Tanity i wskaźnik otłuszczenia względnego) z rezultatami powszechnie stosowanych prób sprawności motorycznej i wydolności fizycznej, – możliwość określenia typu otłuszczenia (dystrybucji tkanki tłuszczowej) w wyniku uwzględnienia fałdów skórno-tłuszczowych na tułowiu i kończynach. Poziom otłuszczenia oceniany za pomocą tych metod można traktować jako pośredni wyznacznik, ważny w diagnozowaniu kondycji fizycznej (z wyjątkiem zdolności koordynacyjnych) mężczyzn w wieku dorosłym i dojrzałym. PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Despers JP: Grouping of risk factors for cardiovascular diseases in visceral obesity. Therapeutic implications. Ann Endocrinol (Paris), 1995; 56(2): 101–105. [2] Drabik J, Drabik P: Wydolność i aktywność fizyczna osób w starszym wieku. Wych. Fiz. i Sport, 1997; 3, 47–54. [3] Przewęda R: Testowanie sprawności fizycznej jako element promocji zdrowia; w Aktywność fizyczna. Drugie warsztaty antropologiczne. Komitet Antropologii PAN, Zakład Antropologii AWF w Warszawie. Warszawa, AWF, 1999: 39–47. [4] Nazar K, Kociuba-Uściłko H: Znaczenie aktywności ruchowej w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym; w Górski J (red.): Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. Warszawa, PZWL 2001–2002; 532–543. [5] Hedley A, Ogden C, Johnson C, Carrol M, Curtina L, Flegal K: Prevalence of overweight and obesity among US children, adolescents, and adults, 1999–2002. JAMA, 2004; 291(23): 2847–2850. [6] World Health Organization. Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO Consultation presented at: the World Health Organization. June 3–5, 1997. Geneva, Switzerland, 1997. [7] Zdrojewski T, Babińska Z, Bandosz P, Kąkol M, Szpakowski P, Gnacińska M, Krupa- Wojciechowska B, Wyrzykowski B: Związek nadwagi i otyłości z podwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczego w badaniach reprezentatywnych grup dorosłych Polaków w 1997 i 2002 r. (NATPOL II, NATPOL III). Med. Metabol., 2002; 4(Suppl.): 32. [8] Rywik S, Piotrowski W, Pająk A, Broda G, Rywik T: Nadwaga i otyłość a zaburzenia metaboliczne w losowych próbkach populacji polskiej w wieku 20–74 lat – program POL-MONICA Bis. Med. Metabol. 2003; 7(2): 16–24. [9] Gradek J, Cempla J: Porównanie różnych sposobów szacowania otłuszczenia u chłopców w przedpokwitaniowej fazie rozwoju. Nowiny Lekarskie, 2002; 71(2–3): 137–141. [10] Oja P, Tuxworth B (ed.): Eurofit for adults. Assessment of health-related fitness. Council of Europe, 1995. [11] Socha M: Correlations between selected fatness indices and total body fat estimated by means of the impedance method. Prz. Antropol., 1999; 62: 25–34. [12] Gołąb S, Sobiecki J, Brudecki J: Social and somatic determinations of physical fitness in men aged 20–70 years from Cracow. Hum Mov., 2009; 10/2: 116–125. [13] Gołąb S, Chrzanowska M, Sobiecki J, Żarów R, Woronkowicz A, Brudecki J: Cechy somatyczne i sprawność motoryczna mężczyzn z populacji krakowskiej. Studia i Monografie, Kraków, AWF 2004; 30. [14] Siri WE: The gross composition of the body; w Lawrence JH, Tobias CS (eds): Biological and Medical Physics. New York, Academic Press, 1956. [15] Jakson AS, Pollock ML: Generalized equations for predicting body density of men. Br J Nutr., 1978; 40: 497–504. [16] Durnin J, Womersley J: Body fat assessed from total body density and its estimation from skinfold thickeness: measurementr on 481 men and women aged from 16 to 72 years. Br J Nutr., 1974; 32: 77–97. [17] Deurenberg P, Weststrate JA, Seidell JC: Body mass index as a measure of body fatness: age-and sex-specific predictions formules. Br J Nutr., 1991; 65, 2: 105–114; [18] EUROFIT. European test of physical fitness. Council of Europe Committee for the Dewelopment of Sport. 1989; Edigrat Editionale Grafica, Roma. [19] Kuntzelman CT: Fitness discovery activities. 1990; AAHPERD, Reston. – 77 – Stanisław Gołąb, Agnieszka Woronkowicz, Jan Sobiecki [20] Jethon Z, Wierzbicka-Damska J: Możliwości przeciwdziałania powstawaniu nadwagi i otyłości za pomocą ćwiczeń fizycznych; w Murawska-Ciałowicz E, Zatoń M (red.): Znaczenie aktywności ruchowej dla zdrowia. Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 2005; 75: 83–103. [21] Skrzek A: Aktywność fizyczna kobiet w profilaktyce osteopenii i osteoporozy; w E. Murawska-Ciałowicz E, Zatoń M (red.): Znaczenie aktywności ruchowej dla zdrowia. Studia i Monografie AWF we Wrocławiu. 2005; 75: 47–66. – 78 – NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 OCENA DYMORFIZMU PŁCIOWEGO CECH SOMATYCZNYCH I SKŁADU CIAŁA MŁODZIEŻY TRENUJĄCEJ SPORTY WODNE THE EVALUATION OF SEXUAL DIMORPHISM OF SOMATIC FEATURES AND BODY COMPOSITION OF YOUNG PEOPLE DOING WATER SPORTS Ewa Ziółkowska-Łajp*, Anna Demuth**, Marek Drozdowski**, Urszula Czerniak**, Magdalena Krzykała** * dr hab., Katedra Antropologii i Biometrii, AWF Poznań ** dr, Katedra Antropologii i Biometrii, AWF Poznań Słowa kluczowe: cechy somatyczne, skład ciała, dymorfizm płciowy, sporty wodne, młodzież Key words: somatic features, body composition, sexual dimorphism, water sports, young people STRESZCZENIE • SUMMARY Wprowadzenie. Poglądy na temat maskulinizacji cech budowy ciała sportsmenek zostały częściowo zweryfikowana szeroko prowadzonymi badaniami z zakresu antropologii, jednak ze względu na ostrą rywalizację sportową problem wydaje się wciąż kontrowersyjny, przez co nadal otwarty i wymagający stałego monitorowania już na wstępnych etapach szkolenia sportowego dziewcząt. Cel pracy. Analiza porównawcza poziomu kształtowania się wybranych parametrów morfologicznych u chłopców i dziewcząt trenujących wioślarstwo, kajakarstwo i pływanie. Materiał i metody. W zespole 173 zawodników i zawodniczek w wieku 15 lat i 16 lat wykonano pomiary antropometryczne 12 cech somatycznych, a także wyznaczono skład ciała (procentową zawartość tłuszczu, wody i masy beztłuszczowej) metodą bioelektrycznej impedancji. Różnice w poziomie kształtowania się analizowanych cech między chłopcami a dziewczętami szacowano za pomocą wskaźnika Mollisona oraz testu t-Studenta dla grup niezależnych. Wyniki. W grupie piętnastoletnich dziewcząt najbardziej zbliżone do zespołu chłopców wielkością umięśnienia (wyrażoną obwodami analizowanych segmentów ciała) oraz rozmieszczeniem podściółki tłuszczowej są pływaczki, a wśród starszych szesnastoletnich zawodniczek – wioślarki. W badanych zespołach dziewcząt uprawiających tak różne dyscypliny sportów wodnych oraz u chłopców trenujących te same dyscypliny, a także w zespołach wydzielonych ze względu na wiek metrykalny odnotowano prawidłowe relacje zarówno zawartości masy tłuszczowej, jak i masy aktywnej. Niepokojące są jednak niskie wyniki oznaczeń udziału wody w składzie ciała u szesnastoletnich dziewcząt trenujących pływanie. Wnioski. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że czynne uprawianie sportu nie powoduje znaczących zaburzeń w kształtowaniu się cech diagnozowanych jako różnicujące dymorficznie. Introduction. The opinions on masculinisation of body build of female athletes have been partly reviewed with extensive studies in the area of anthropology, however due to intense sports competition the problem still seems controversial, and thus it remains open and requires constant monitoring already in the initial stages of sports training of girls. – 79 – Ewa Ziółkowska-Łajp, Anna Demuth, Marek Drozdowski, Urszula Czerniak, Magdalena Krzykała Aim of the work. The aim of the study is to analyse the differences in the levels of selected morphological parameters between boys and girls practicing rowing, canoeing and swimming. Material and methods. In the group of 173 male and female athletes aged 15 and 16 years anthropometric measures of 12 somatic features were carried out and the body composition was established using a bioelectric impedance method (a percentage content of fat, water and lean body mass). The differences in the level of analysed features between boys and girls were estimated using Mollison index and Student’s t-test for independent samples. Results. Among fifteen-year-old girls, the swimmers are most similar to boys in terms of size of musculature (expressed as circumferences of analysed body parts) and distribution of underlayer of fat tissue, and among older, sixteen-year-old female athletes – the rowers. In the studied groups of girls doing such different disciplines of water sports and in boys doing the same disciplines as the girls, as well as in groups formed on the basis of metrical age, correct relations of fat mass content and active mass content were noted. However, results indicating a low share of water in body composition in sixteen-year-old girls practicing swimming are worrying. Conclusions. The results lead to the conclusion that active participation in sport does not cause any significant disturbances in the features diagnosed as dimorphically differentiating. Wprowadzenie Specjalistyczny trening fizyczny, a szczególnie prowadzony w progresywnej fazie rozwoju ontogenetycznego, wpływa nie tylko na kształtowanie pożądanych, najbardziej korzystnych w określonej dyscyplinie sportu cech i zdolności motorycznych, na opanowanie umiejętności technicznych i taktycznych, ale działa także modyfikująco na strukturę morfologiczną młodego organizmu, powodując zmiany w budowie somatycznej i składzie tkankowym ciała [1, 2]. Jednocześnie, jak wynika z badań, specyfika parametrów morfologicznych, obok poziomu wytrenowania i właściwości psychicznych, jest jednym z warunków trafnego doboru kandydatów do sportu, selekcji i adaptacji [3, 4, 5, 6]. Nie tylko w powstałych dawniej opracowaniach [7, 8, 9], lecz również i we współczesnych, sugeruje się, że intensywny wysiłek fizyczny prowadzi do zacierania się różnic cech morfologicznych mężczyzn i kobiet, a męskie rozmiary i proporcje ciała zawodniczek wielu dyscyplin sportu są efektem selekcji prowadzonej pod kątem bardziej męskiej budowy ciała [10, 11]. Mimo że teoria o maskulinizacji cech budowy ciała sportsmenek została częściowo zweryfikowana za pomocą szeroko prowadzonych badań, w tym także z zakresu antropologii, problem ten wydaje się jednak wciąż kontrowersyjny, przez co nadal otwarty i wymagający stałego monitorowania na różnych etapach szkolenia sportowego [12, 13, 14]. Aktualność tej problematyki wynika między innymi z ostrej rywalizacji sportowej, co niejednokrotnie powoduje stosowanie w niektórych dyscyplinach i konkurencjach sportowych znacznych obciążeń treningowych, które mogą pozostawiać swój ślad na morfologicznych strukturach organizmu zawodniczek. Celem pracy była analiza porównawcza poziomu kształtowania się wybranych parametrów morfologicznych i komponentów ciała między chłopcami a dziewczętami trenującymi wioślarstwo, kajakarstwo i pływanie, zrzeszonymi w klubach sportowych działających w ramach Wielkopolskiego Stowarzyszenia Sportowego. Materiał i metody badań Materiał opracowania stanowią wyniki badań antropometrycznych 173 chłopców i dziewcząt w wieku 15 i 16 lat, reprezentujących kadrę młodzieżową makroregionu Wielkopolski, w trzech dyscyplinach sportu ściśle związanych ze środowiskiem wodnym (kajakarstwo, wioślarstwo i pływanie). Materiał ma charakter przekrojowy i gromadzony był w latach 2008–2009. Wykorzystany w przedstawianym opracowaniu, jest cząstką szerszych badań prowadzonych we współpracy z Wielkopolskim Stowarzyszeniem Sportowym, którymi objęto reprezentantów kilkunastu dyscyplin sportowych, a uwzględniających większą liczbę charakterystyk somatycznych. Badani, mimo młodego wieku, poddawani byli intensywnemu i ukierunkowanemu wysiłkowi fizycznemu, większość z nich (96%) trenowała systematycznie od co najmniej czterech lat, odnosząc znaczne sukcesy sportowe. Zarówno wspomniane sukcesy sportowe (jako reprezentanci kadry młodzieżowej regionu Wielkopolski), jak i staż treningowy były istotnym kryterium włączenia do badań. Posługując się klasycznym instrumentarium antropometrycznym (w skład którego wchodzą: antropometr, cyr- – 80 – Ocena dymorfizmu płciowego cech somatycznych i składu ciała młodzieży trenującej sporty wodne Tabela. 1. Liczebność badanych według płci, wieku i dyscyplin sportu Table 1. Number of subjects by sex, age and sport Płeć Sex Wiek w latach Age in years Wioślarstwo Rowing Kajakarstwo Canoeing Pływanie Swimming 15 23 18 10 16 14 14 12 15 12 21 14 16 13 14 8 Chłopcy Boys Dziewczęta Girls kiel kaliper, taśma centymetrowa) u wszystkich badanych – zgodnie z obowiązującymi w antropometrii zasadami [15, 16] – wykonano pomiary następujących cech morfologicznych: wysokość ciała, masa ciała, obwód: talii, bioder, ramienia, uda, podudzia. Zmierzono także grubość pięciu fałdów skórno-tłuszczowych: w okolicy dolnego kąta łopatki, na brzuchu (w ¼ odległości między punktami antropometrycznymi omphalion i iliospinale) i biodrze (nad górnym brzegiem grzebienia biodrowego w linii pachowej środkowej), nad mięśniem trójgłowym ramienia (w połowie jego długości) oraz na podudziu (nieco poniżej dołu podkolanowego). Skład ciała (procentową zawartość masy tłuszczowej, wody całkowitej i masy beztłuszczowej) oznaczono metodą bioelektrycznej impedancji [17, 18] za pomocą analizatora BIA Akern 110. Ponadto obliczono wskaźnik względnej masy ciała (BMI). Materiał analizowano w wydzielonych grupach wieku kalendarzowego, który ustalono z wyrażonej w systemie dziesiętnym różnicy między datą urodzenia a datą badania. Przyjęta, powszechnie stosowana procedura, jest zgodna z zaleceniami redakcji czasopisma „Annals of Human Biology”, jak też z podanymi przez Eveleth i Tannera (1976) zasadami obliczania wieku kalendarzowego i tworzenia klas wieku [19, 20]. Liczebność badanych według płci, wieku i dyscyplin sportu przedstawiono w tabeli 1. Uzyskane wyniki pomiarów antropometrycznych oraz składu ciała poddano opracowaniu, korzystając z pakietu Excel i obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne – średnią arytmetyczną (x–) oraz średnie odchylenie standardowe (s). Do określenia różnic dymorficznych w zakresie analizowanych cech somatycznych zastosowano tzw. wskaźnik dymorfizmu oparty na oryginalnej metodzie Mollisona [21], który obliczono wg wzoru [20]: WD = x–♀ – x♂ s♂ gdzie: WD– wskaźnik dymorfizmu płciowego, x–♀ – średnia arytmetyczna cech dziewcząt, x–♂ – średnia arytmetyczna cech chłopców, s♂ – odchylenie standardowe cech chłopców. Obliczony wskaźnik posłużył do wykreślenia profili biometrycznych, umożliwiających ocenę kształtowania się różnic dymorficznych, przy czym wartość bezwzględna wskaźnika określa stopień zróżnicowania, który jest tym większy, im wyższa jest jego wartość, a uzyskane dodatnie wartości są dowodem przewagi wielkości danej cechy u dziewcząt. Dodatkowo różnice średnich wybranych do badań cech analizowano za pomocą testu t-Studenta dla grup niezależnych na poziomie p ≤ 0,05. Wyniki Wstępna ocena wykazała występowanie pewnych prawidłowości w kształtowaniu się dymorficznych różnic analizowanych cech morfologicznych między dziewczętami i chłopcami podejmującymi karierę zawodniczą (ryc. 1, tab. 2). Dziewczęta w porównaniu do chłopców charakteryzują się statystycznie istotnie mniejszą wysokością ciała i masą ciała, mniejszym obwodem talii i spoczynkowym obwodem ramienia. Otłuszczenie ciała jest kolejnym przykładem wyraźnego dystansowania się zespołu dziewcząt. Średnie arytmetyczne wszystkich wybranych do analizy grubości fałdów skórno-tłuszczowych są większe u dziewcząt, a po normalizacji przyjmują wartości w granicach od s = 0,54 do s = 1,82. Nieistotne różnice stwierdzono w przypadku wskaźnika BMI, obwodu bioder i uda w obu grupach wieku oraz obwodu podudzia między zespołami szesnastolatków. W efekcie wdrożenia procedury unormowania cech z uwzględnieniem poszczególnych dyscyplin sportowych wykazano pewne różnice w charakterystykach zawodniczek i zawodników. Młodsze wioślarki nie różnią się istotne od wioślarzy ani grubością podściółki – 81 – Ewa Ziółkowska-Łajp, Anna Demuth, Marek Drozdowski, Urszula Czerniak, Magdalena Krzykała 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 -0,5 -1,0 -1,5 15 years 16 years BM I fe re nc ci e rc um ar fe m re nc ci rc e um fe ti g re h nc ci rc e um ca fe re lf ci nc rc e u m su fe bs r en ca ce pu la rs ki ab nf do ol d m en sk in fo ld hi p sk in fo ld ar m sk in fo ld ca lf sk in fo ld w hi p ai st c irc um bo dy bo dy he ig ht w ei gh t -2,0 -2,5 -3,0 Rycina 1. Profil średnich standaryzowanych cech ogółu badanych dziewcząt na tle chłopców Figure 1. The profile of mean standardised analysed features of the total number of studied girls compared to boys tłuszczowej zlokalizowanej w okolicach dolnego kąta łopatki, ani obwodem w podudziu. Także dziewczęta piętnastoletnie, trenujące kajakarstwo, nie odbiegają znacząco od rówieśników kajakarzy masą ciała, obwodem talii, bioder, ramienia, uda i podudzia, a ponadto ich wskaźnik względnej masy ciała nie wykazuje zna- 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 -1,0 female canoers female swimmers female rowers -2,0 fe re nc ci e rc um fe ar re m nc ci e rc um fe ti g re h nc ci e rc um fe ca re lf nc ci e rc um su fe re bs nc ca e pu la rs ki ab nf ol do d m en sk in fo ld hi p sk in fo ld ar m sk in fo ld ca lf sk in fo ld I BM hi p w ai st c irc um w ei gh t bo dy bo dy he ig ht -3,0 Rycina 2. Profil cech morfologicznych piętnastoletnich zawodniczek na tle piętnastoletnich l zawodników Figure 2. The profile of morphological features of fifteen-year-old female athletes compared to fifteen-year-old male athletes – 82 – – 83 – 70,53 21,87 74,33 93,14 26,90 53,59 36,41 10,31 11,47 10,88 8,86 9,02 13,68 86,32 65,00 masa ciała (kg) wskaźnik masy ciała (kg/m2) obwód talii (cm) obwód bioder (cm) obwód ramienia (cm) obwód uda (cm) obwód podudzia (cm) fałd pod dolnym kątem łopatki (mm) fałd brzucha (mm) fałd na biodrze (mm) fałd ramienia (mm) fałd podudzia (mm) masa tłuszczowa (%) masa beztłuszczowa (%) woda całkowita (%) 3,92 4,96 4,96 3,33 3,65 4,92 4,61 3,29 2,15 3,64 1,80 5,13 4,54 1,84 8,50 6,02 56,25 77,47 22,53 11,62 14,85 17,47 16,85 13,13 34,96 52,46 25,52 91,57 68,15 21,15 59,28 167,76 4,03 4,77 4,77 3,52 4,76 6,77 5,06 4,64 2,67 5,90 2,43 5,02 4,93 2,43 6,88 5,69 10,87 9,01 9,01 3,74 6,95 5,47 5,49 3,44 2,95 1,13 3,17 1,52 6,44 1,65 7,23 10,00 Test t-Studenta t-test 63,78 86,29 13,71 8,95 8,19 13,24 13,36 11,62 36,90 54,95 27,81 94,62 76,57 22,59 74,43 181,63 –x 3,46 4,42 4,42 3,83 3,01 6,18 5,85 4,91 2,57 3,97 1,62 6,03 3,91 1,82 8,45 5,54 s Chłopcy (16 lat) Boys (16 years) n = 35 55,64 76,75 23,25 12,34 13,69 18,91 17,49 14,26 35,94 55,29 26,89 94,60 70,14 22,26 62,88 168,17 –x 3,74 4,86 4,86 3,44 4,75 6,75 5,77 5,00 2,32 3,94 2,13 5,83 4,72 2,10 8,99 6,51 s Dziewczęta (16 lat) Girls (16 years) n = 40 9,79 8,90 8,90 4,01 6,06 3,80 3,07 2,30 1,69 0,36 2,13 0,01 6,44 0,72 5,73 9,68 Test t-Studenta t-test * Legenda do tabel 1–4: wysokość ciała / body height, masa ciała / body weight, wskaźnik masy ciała / BMI, obwód talii / waist circumference, obwód bioder / hip circumference, obwód ramienia / arm circumference, obwód uda / tigh circumference, obwód podudzia / calf circumference, fałd pod dolnym kątem łopatki / subscapular skinfold, fałd brzucha / abdomen skinfold, fałd na biodrze / hip skinfold, fałd ramienia / arm skinfold, fałd podudzia / calf skinfold, masa tłuszczowa / body fat, masa beztłuszczowa / LBM, woda całkowita / total body water – brak różnic statystycznych / no statistically significant differences 179,60 s –x s –x wysokość ciała (cm) Charakterystyki Characteristics Dziewczęta (15 lat) Girls (15 years) n = 47 Chłopcy (15 lat) Boys (15 years) n = 51 Table 2. The comparison of arithmetic means of analysed features of boys and girls using Student’s t-test Tabela 2. Porównanie średnich arytmetycznych analizowanych cech chłopców i dziewcząt testem t-Studenta* Ocena dymorfizmu płciowego cech somatycznych i składu ciała młodzieży trenującej sporty wodne 54,87 37,26 11,39 12,26 12,26 8,65 9,35 13,00 87,00 64,61 obwód podudzia (cm) fałd pod dolnym kątem łopatki (mm) fałd brzucha (mm) fałd na biodrze (mm) fałd ramienia (mm) fałd podudzia (mm) masa tłuszczowa (%) masa beztłuszczowa (%) woda całkowita (%) 95,61 obwód bioder (cm) obwód uda (cm) 75,87 obwód talii (cm) 27,22 22,50 wskaźnik masy ciała (kg/m2) obwód ramienia (cm) 75,89 masa ciała (kg) Boys 183,77 –x wysokość ciała (cm) Charakterystyki Characteristics – 84 – 3,90 5,23 5,23 3,08 3,05 4,58 4,83 3,46 2,20 4,27 3,47 1,12 4,27 4,51 1,81 6,94 s 56,05 77,63 22,38 11,75 15,50 18,00 15,58 13,00 34,00 50,25 24,33 90,50 66,58 20,15 60,13 173,10 –x Girls Wioślarstwo / Rowing 3,42 4,75 4,75 4,94 5,07 5,01 3,50 3,79 2,04 8,48 1,76 3,87 2,97 1,63 4,00 4,07 s –2,19 –1,79 1,79 0,78 2,24 1,25 0,69 0,46 –1,48 –1,33 –2,58 –1,20 –2,06 –1,30 –2,27 –2,50 Wsk. Mollis. Mollison Index Boys 66,56 87,43 12,57 8,78 8,44 8,22 9,56 9,28 35,75 51,94 26,56 90,06 72,78 21,23 65,37 175,58 –x 3,10 3,15 3,15 3,67 3,31 2,84 3,24 2,16 2,05 3,43 2,00 4,76 4,36 1,68 7,43 5,00 s 55,02 75,90 24,10 11,95 15,86 18,52 17,48 13,86 36,05 54,48 26,52 92,86 69,86 22,37 60,59 164,77 –x Girls Kajakarstwo / Canoeing Table 3. Statistical characteristics of analysed morphological features of fifteen-year-old male and female athletes Tabela 3. Charakterystyki statystyczne analizowanych cech morfologicznych piętnastoletnich zawodników i zawodniczek 4,05 4,59 4,59 3,06 4,93 8,29 5,72 5,53 2,93 4,85 2,54 5,03 5,91 2,66 8,07 5,16 s –3,72 –3,66 3,66 0,86 2,24 3,63 2,44 2,12 0,15 0,74 –0,02 0,59 –0,67 0,68 –0,64 –2,16 Wsk. Mollis. Mollison Index Boys 63,09 82,76 17,24 8,70 10,10 12,50 13,10 9,70 35,65 53,60 26,80 93,00 73,60 21,57 67,51 177,23 –x 4,56 5,77 5,77 3,53 5,32 6,79 5,45 4,06 1,60 3,53 2,62 4,90 4,20 1,87 6,55 5,13 s 58,27 79,68 20,32 11,00 12,79 15,43 17,00 12,14 34,14 51,32 25,04 90,57 66,93 20,16 56,59 167,68 –x Girls Pływanie / Swimming 3,92 4,43 4,43 2,88 3,79 5,37 5,26 3,88 2,26 3,68 2,28 5,73 4,05 1,83 6,50 4,35 s –1,06 –0,53 0.53 0,65 0,50 0,43 0,72 0,60 –0,94 –0,64 –0,67 –0,50 –1,59 –0,75 –1,67 –1,86 Wsk. Mollis. Mollison Index Ewa Ziółkowska-Łajp, Anna Demuth, Marek Drozdowski, Urszula Czerniak, Magdalena Krzykała Ocena dymorfizmu płciowego cech somatycznych i składu ciała młodzieży trenującej sporty wodne 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 femaale canoers -1,0 female swimmers -2,0 female rowers I fe re nc ci e rc um f ar er m en ci ce rc um fe ti g re h nc ci e rc um fe ca re lf nc ci rc e um su f e bs re ca nc pu e la rs ki ab nf ol do d m en sk in fo ld hi p sk in fo ld ar m sk in fo ld ca lf sk in fo ld BM hi p w ai st c irc um w ei gh t bo dy bo dy he ig ht -3,0 Rycina 3. Profil cech morfologicznych szesnastoletnich zawodniczek na tle szesnastoletnich zawodników Figure 3. The profile of morphological features of sixteen-year-old female athletes compared to sixteen-year-old male athletes mion istotności. Tymczasem pływaczki charakteryzuje istotnie mniejsza wysokość i masa ciała, a także istotnie mniejszy obwód talii w porównaniu do pływaków (ryc. 2, tab. 3). U starszych (szesnastoletnich) dziewcząt trenujących wioślarstwo istotne różnice w porównaniu z zespołem wioślarzy odnotowano tylko w wysokości ciała i masie ciała oraz w obwodzie talii i grubości podściółki Fat mass (%) 25,0 23,0 21,0 19,0 17,0 15,0 13,0 11,0 9,0 7,0 5,0 rowing canoeing swimming rowing 15 years canoeing 16 years Rycina 4. Zawartość masy tłuszczowej w zespołach sportowych w wydzielonych grupach wieku Figure 4. Fat mass content in sports teams in age groups – 85 – swimming boys girls 76,97 22,86 77,21 95,07 27,71 55,71 37,43 12,79 14,21 14,14 8,79 9,64 14,07 85,93 63,26 masa ciała (kg) wskaźnik masy ciała (kg/m2) obwód talii (cm) obwód bioder (cm) obwód ramienia (cm) obwód uda (cm) obwód podudzia (cm) – 86 – fałd pod dolnym kątem łopatki (mm) fałd brzucha (mm) fałd na biodrze (mm) fałd ramienia (mm) fałd podudzia (mm) masa tłuszczowa (%) masa beztłuszczowa (%) woda całkowita (%) 2,86 4,18 4,18 4,09 3,29 6,87 6,47 5,48 2,63 3,43 1,31 6,34 3,93 1,65 7,98 4,55 s 55,11 76,25 23,75 12,31 14,15 19,77 17,92 15,31 36,62 55,62 26,31 96,00 69,69 22,62 66,40 171,38 –x Girls Wioślarstwo / Rowing Boys 183,61 –x wysokość ciała (cm) Charakterystyki Characteristics 4,67 6,10 6,10 4,85 5,96 8,64 7,19 6,03 2,79 5,33 2,75 7,93 5,09 2,92 11,48 6,48 s –2,85 –2,32 2,32 0,65 1,63 0,82 0,57 0,46 –0,31 –0,03 –1,07 0,15 –1,92 –0,15 –1,32 –2,69 Wsk. Mollis. Mollison Index Boys 64,82 87,01 12,99 7,57 7,00 11,43 11,64 9,29 35,86 53,43 28,00 93,71 75,29 22,05 69,34 177,65 –x 4,44 5,10 5,10 3,13 2,18 4,57 4,41 2,70 2,28 4,73 2,18 5,73 3,85 2,14 7,47 5,45 s 56,69 77,92 22,08 12,50 14,29 17,36 15,00 13,64 35,00 54,07 26,79 92,57 69,50 21,86 59,11 164,63 –x Girls Kajakarstwo / Canoeing Table 4. Statistical characteristics of analysed morphological features of sixteen-year-old male and female athletes Tabela 4. Charakterystyki statystyczne analizowanych cech morfologicznych szesnastoletnich zawodników i zawodniczek 3,43 4,24 4,24 2,71 3,79 6,42 4,15 4,80 1,71 2,95 1,67 4,09 4,85 1,49 6,09 5,26 s –1,83 –1,78 1,78 1,57 3,34 1,30 0,76 1,61 –0,38 0,14 –0,56 –0,20 –1,50 –0,09 –1,37 –2,39 Wsk. Mollis. Mollison Index Boys 63,34 84,62 15,38 7,42 11,67 9,67 13,50 10,00 36,21 52,58 27,75 92,67 74,58 22,08 69,45 177,55 –x 3,43 3,88 3,88 1,51 4,64 4,68 4,70 3,02 1,80 3,92 2,60 3,92 4,36 2,03 7,10 3,91 s 54,69 75,50 24,50 12,13 11,88 20,25 21,13 13,63 36,50 56,88 28,00 95,88 72,00 22,38 63,75 169,13 –x Girls Pływanie / Swimming 2,23 3,55 3,55 1,81 4,12 2,96 3,64 3,58 2,12 2,10 1,34 3,56 3,89 1,43 6,72 6,09 s –2,52 –2,35 2,35 3,13 0,04 2,26 1,62 1,20 0,16 1,10 0,10 0,82 –0,59 0,14 –0,80 –2,15 Wsk. Mollis. Mollison Index Ewa Ziółkowska-Łajp, Anna Demuth, Marek Drozdowski, Urszula Czerniak, Magdalena Krzykała Ocena dymorfizmu płciowego cech somatycznych i składu ciała młodzieży trenującej sporty wodne LBM (%) 88,0 86,0 84,0 82,0 80,0 78,0 76,0 74,0 72,0 70,0 68,0 rowing canoeing swimming rowing 15 years canoeing swimming 16 years boys girls Rycina 5. Zawartość masy beztłuszczowej w zespołach sportowych w wydzielonych grupach wieku Figure 5. Lean body mass content in sports teams in age groups tłuszczowej mierzonej na ramieniu. Badane kajakarki od chłopców uprawiających tę samą dyscyplinę sportu różni większa grubość wszystkich fałdów skórno-tłusz- czowych, mniejsza wysokość i masa ciała, a w grupie obwodów ciała – mniejszy obwod talii. Pływaczki natomiast cechuje znacząco mniejsza wysokość ciała Total watera (%) 68,0 66,0 64,0 62,0 60,0 58,0 56,0 54,0 52,0 50,0 rowing canoeing swimming rowing 15 years canoeing swimming 16 years boys girls Rycina 6. Zawartość wody całkowitej w zespołach sportowych w wydzielonych grupach wieku Figure 6. Total water content in sports teams in age groups – 87 – – 88 – 25,83 74,17 54,42 Masa beztłuszczowa (%) Woda całkowita (%) Dziewczęta (15 l.) / Girls (15 yrs) (jeden wynik / one result) BMI = 21,15 Populacja / Population [17] dziewczęta (15 l.) / girls (15 yrs) BMI = 20,20 Masa tłuszczowa (%) 65,00 65,47 Woda całkowita (%) 56,25 77,47 22,53 86,32 84,45 Masa beztłuszczowa (%) 13,68 Chłopcy (15 l.) / Boys (15 yrs) (jeden wynik / one result) BMI = 21,87 15,71 Populacja / Population [17] chłopcy (15 l.) / boys (15 yrs) BMI = 19,90 Masa tłuszczowa (%) Skład ciała Body composition Table 5. The comparison of body composition of the studied male and female athletes compared to a non-training peer population Tabela 5. Zestawienie porównawcze składu ciała badanych zawodników i zawodniczek na tle populacji rówieśników nietrenujących 52,97 72,38 27,79 Populacja / Population [17] Dziewczęta (16 l.) / girls (16 yrs) BMI = 21,10 58,88 82,23 17,77 Populacja / Population [17] chłopcy (16 l.) / boys (16 yrs) BMI = 21,80 55,64 76,75 23,25 Dziewczęta (16 l.) / Girls (16 yrs) (jeden wynik / one result) BMI = 22,26 63,78 86,29 13,71 Chłopcy (16 l.) / Boys (16 yrs) (jeden wynik / one result) BMI = 22,59 Ewa Ziółkowska-Łajp, Anna Demuth, Marek Drozdowski, Urszula Czerniak, Magdalena Krzykała Ocena dymorfizmu płciowego cech somatycznych i składu ciała młodzieży trenującej sporty wodne i obwód mięśniowy uda oraz istotnie większa grubość podskórnej tkanki tłuszczowej z wyjątkiem ramienia (ryc. 3, tab. 4). Analiza wykonanych pomiarów składu tkankowego ciała pozwala stwierdzić w obu grupach wieku dziewcząt wyraźnie większy udział masy tłuszczowej w ogólnej masie ciała, w porównaniu do rówieśniczych grup chłopców (ryc. 4). Natomiast zarówno u piętnastoletnich, jak i szesnastoletnich dziewcząt trenujących wioślarstwo, kajakarstwo i pływanie – w porównaniu z chłopcami – odnotowano istotnie mniejszą zawartość masy beztłuszczowej (ryc. 5). U dziewcząt na relatywnie niższym poziomie w porównaniu do chłopców utrzymuje się zawartość wody całkowitej (ryc. 6). Na szczególną uwagę zasługuje małe uwodnienie ciała – zwłaszcza u młodszych i starszych kajakarek oraz u szesnastoletnich wioślarek. Podsumowanie i wnioski Trening fizyczny może w zróżnicowany sposób oddziaływać na organizm człowieka, na co wpływ mają liczne uwarunkowania, wśród których istotną rolę odgrywają: uprawiana dyscyplina sportu, wielkość stosowanych obciążeń, wiek rozpoczynania systematycznego treningu i staż treningowy. Wymieniono wprawdzie tylko kilka spośród wielu czynników, ale właśnie na ich podstawie można wysunąć przypuszczenie, że specjalistyczny trening fizyczny, któremu zostaje poddana młodzież, może powodować zmniejszanie się różnic cech somatycznych między zespołami chłopców i dziewcząt. Z punktu widzenia etapowości rozwoju można przyjąć, że badani piętnasto- i szesnastoletni zawodnicy oraz zawodniczki, poddawani w czterech poprzedzających badanie latach życia ukierunkowanemu treningowi fizycznemu, znajdowali się w fazie ekspansji związanej z bardzo intensywnymi przemianami, które prowadziły do osiągnięcia dojrzałości płciowej i nasilenia się różnic dymorficznych. Proces ten przebiega w różnym tempie u dziewcząt i chłopców, wykazuje także indywidualne zróżnicowanie [22]. W okresie tym wraz ze zmianami wymiarów kostnych i proporcji ciała (tj. z intensywniejszym zwiększaniem się u chłopców szerokości barków, a u dziewcząt – szerokości bioder) następują zmiany kształtu ciała, powodowane m.in. rozwojem układu mięśniowego i stopniowym zwiększaniem się przyrostów podściółki tłuszczowej [22, 23]. Regularny trening fizyczny (w omawianych dyscyplinach sportu w znacznej mierze o charakterze siłowym), a taki jest udziałem badanej młodzieży, w sferze morfologicznej przyczynia się do rozwoju wielu układów organizmu sportowca, najszybciej jednak ujawnia się jego wpływ na cechy bardziej podatne na oddziaływanie czynników egzogennych. Dlatego też w analizie uwzględniono poziom kształtowania się cech łatwo reagujących na zadawane zawodnikom obciążenia. Z drugiej strony, jednym z przejawów genetycznie zdeterminowanych różnic dymorficznych jest większa u mężczyzn masa mięśniowa, a u kobiet – większa zawartość masy tłuszczowej. Potwierdzeniem mogą być wyniki analizy porównawczej poziomu kształtowania się elementów składu ciała rówieśniczej populacji młodzieży nietrenującej [17] w odniesieniu do analizowanych tu zespołów (tab. 5). Z analizy wynika, że trening siłowy wykorzystywany w szkoleniu badanej młodzieży spowodował u obu płci zwiększenie masy ciała szczupłego (LBM), przy jednoczesnym zmniejszeniu udziału tłuszczu w masie ciała. Przeprowadzone badania traktowaliśmy jako próbę rejestracji wyników reakcji czułych na działanie procesu treningowego cech w zespołach chłopców i dziewcząt, obciążonych intensywnym, ukierunkowanym ze względu na uprawianą dyscyplinę sportu wysiłkiem fizycznym. Przedstawione charakterystyki skłaniają do sformułowania następujących wniosków: 1. Czteroletni okres szkolenia sportowego, któremu podlegali wszyscy badani i uwzględnieni w tym opracowaniu zawodnicy, należy uznać za wystarczająco długi przedział czasowy do ujawnienia efektów oddziaływania treningu na analizowane obwody mięśniowe, fałdy skórno-tłuszczowe oraz skład ciała. 2. Czynne uprawianie sportu nie powoduje znaczących zaburzeń w kształtowaniu się cech diagnozowanych jako różnicujące dymorficznie. W badanych zespołach dziewcząt uprawiających tak odmienne dyscypliny sportu, a także chłopców trenujących takie same jak dziewczęta dyscypliny, jak też w zespołach wydzielonych ze względu na wiek metrykalny, odnotowano prawidłowe relacje zarówno zawartości masy tłuszczowej, jak i masy aktywnej. Niskie wyniki oznaczeń udziału wody w składzie ciała stwierdzono u starszych zawodniczek trenujących pływanie, natomiast największe różnice w zawartości tej składowej ciała wystąpiły między piętnastoletnimi chłopcami a dziewczętami uprawiającymi kajakarstwo. 3. Zastosowana w opracowaniu jednocechowa analiza wykazała, że wśród piętnastoletnich dziewcząt – 89 – Ewa Ziółkowska-Łajp, Anna Demuth, Marek Drozdowski, Urszula Czerniak, Magdalena Krzykała podskórnej podściółki tłuszczowej są pływaczki, a w zespole starszych zawodniczek – wioślarki. najbardziej zbliżone do zespołu chłopców wielkością umięśnienia (wyrażoną obwodami analizowanych segmentów ciała) oraz rozmieszczeniem PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Pietraszewska J: Zróżnicowanie morfologiczne zawodników różnych dyscyplin sportowych. Studia i Monografie. Wrocław, 1998; 54. [2] Burdukiewicz A, Pietraszewska J: Skład tkankowy ciała młodych pływaków; w Jopkiewcz A (red.): Auxology and health promotion. 2007; 4;127–134. [3] Milicerowa H: Budowa ciała jako kryterium selekcji sportowej. Studia i Monografie AWF, Warszawa, 1973; 5. [4] Powolny L.: Czynnik somatyczny jako kryterium selekcji do sportu. Sport Wyczynowy, 1977; 7: 39-46. [5] Ziemilska A: Zasady i metody doboru w sporcie młodocianych. Warszawa, ed. RCM SKFiS. RCM SKFiS, Warszawa, 1988; 4: 4–26. [6] Kosendiak J: Nabór i selekcja do uprawiania sportu jako wieloletni proces. Sport Wyczynowy, 2008; 10–12: 62–67. [7] Gołąb S, Lachowicz W: Charakterystyka budowy ciała zawodników i zawodniczek w kajakarstwie górskim. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1978; 3: 23–42. [8] Skibińska A: Dymorfizm płciowy niektórych cech somatycznych dzieci i młodzieży (7–18 lat). Materiały i Prace Antropologiczne, 1969; 77: 165–186. [9] Jarosińska A, Janusz A: Zagadnienia maskulinizacji dziewcząt pod wpływem treningu siatkarskiego. Zeszyty Naukowe AWF, Wrocław, 1979; 24: 49–63. [10] Migasiewicz J: Zróżnicowanie dymorficzne wybranych cech morfofunkcjonalnych kobiet i mężczyzn uprawiających rzut dyskiem. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1999; 3: 111-120. [11] Łaska-Mierzejewska T., Rola dymorfizmu płciowego w sporcie; w Skierska E, (red.): Sport kobiet. Warszawa, 1996: 61–72. [12] Socha S: Sport kobiet – wyzwania dla nauki. Sport Wyczynowy, 2001, 3–4: 5–9. [13] Krawczyk B, Piotrowski J, Skład M i wsp.: Zróżnicowanie morfologiczne młodych zawodników i zawodniczek w wybranych dyscyplinach sportu. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1993; 3: 3–15. [14] Mleczko E, Ozimek M: Dymorfizm płciowy budowy somatycznej, predyspozycji koordynacyjnych I zdolności motorycznych zawodników kadry “c” Makroregionu Polski Południowo-Wschodniej w wybranych dyscyplinach sportu; w Socha S (red.): Problemy dymorfizmu płciowego w sporcie. Katowice, 1994: 225–234. [15] Malinowski A, Wolański N: Metody badań w biologii człowieka. Wybór metod antropologicznych. Warszawa, PWN, 1988. [16] Martin R, Saller K: Lehrbuch der Anthropologie. Stuttgart, G. Fischer Verlag, 1957–1959. [17] Wieliński D: Komponenty ciała człowieka w aspekcie tradycyjnych i najnowszych metod badawczych. Seria: Monografie AWF, Poznań, 2000; 338. [18] Lukaski HC: Methods for the assessment of human body compositio: traditional and new, A J Clin Nutr, 1987; 46: 537–556. [19] Gołąb S, Chrzanowska M, Sobiecki J i wsp.: Dziecko krakowskie 2000, poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Studia i Monografie, Kraków, AWF, 2003; 22. [20] Cieślik J, Kaczmarek M, Kaliszewska-Drozdowska M; Dziecko poznańskie ΄90. Wzrastanie, dojrzewanie, normy i metody oceny rozwoju. ed. Bogucki, Poznań 1994. [21] Stęślicka W, Krupiński T, Słociak J i wsp.: Wskaźniki dymorfizmu i ich zastosowanie. Materiały i Prace Antropologiczne, Wrocław, 1958, 45: 5–64. [22] Tanner JM: Rozwój w okresie pokwitania (Growth at adolescence), PZWL, Warszawa, 1963. [23] Wolański N: Rozwój biologiczny człowieka. Podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. [24] Malina RM: Physical growth and biological maturation of young athletes. Exerc. Sports Sci. Rev., 1994, 22: 389–433. – 90 – NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 Asymetryczność funkcji podporowej i stabilizującej kończyn dolnych u narciarzy zjazdowców asymmetry of supporting and stabilizing FUNCTION of the lower extremities in alpine skiers Przemysław Bujas*, Dariusz Tchórzewski**, Janusz Jaworski* * dr, Katedra Antropomotoryki, AWF Kraków ** dr, Katedra Teorii i Metodyki Sportów Zimowych, AWF Kraków Słowa kluczowe: asymetria, koordynacyjne zdolności motoryczne, równowaga Key words: asymmetry, coordination motor abilities, balance STRESZCZENIE • SUMMARY Wprowadzenie. Narciarstwo, podobnie jak każda dyscyplina sportu, stawia przed zawodnikami swoiste wymagania posturalne odnoszące się nie tylko do równowagi, ale także do asymetrii. Każda narciarska konkurencja wymaga bowiem od zawodnika sprawnych bilateralnych mechanizmów kontroli stabilności. Cel pracy. Zbadanie poziomu asymetrii funkcji stabilizacyjnej kończyn dolnych u narciarzy alpejczyków. Materiał i metody. Badania, którymi objęto 3 kobiety i 8 mężczyzn – zawodników obojga płci uprawiających narciarstwo alpejskie, służyły do określenia poziomu asymetrii funkcjonalnej w trakcie próby pomiaru stabilometrycznego za pomocą platformy stabilograficznej CQ Stab. Wyniki. Stwierdzono asymetrię zarówno w obrębie wskaźników częstotliwości korekcyjnego nacisku stóp oraz prędkości oscylacji COP, jak i pola powierzchni oraz przebytej drogi. Zarejestrowane wartości wskazują na dominację lewej kończyny dolnej w funkcji stabilizacyjnej. Asymetria ta nie przejawia się w dystrybucji masy, lecz w niższych wartościach wskaźników stabilności dla tej kończyny, zwłaszcza w płaszczyźnie ML. Wnioski. Stwierdzona u młodych narciarzy asymetria w zakresie funkcji stabilizacyjnej odpowiada obserwacjom poczynionym na nietrenującej młodzieży i dorosłych. Dalsze badania wymagają określenia relacji pomiędzy poziomem stwierdzonej asymetrii a skutecznością narciarza w trakcie zawodów. Introduction. Skiing like other sports has its own specific postural requirements for the competitor’s balance. The above specificity also refers to the asymmetry since each ski competition requires efficient mechanisms for bilateral control of athlete’s stability. Aim of the study. Investigating the asymmetry level of stabilizing function in lower extremities of alpine skiers. Material and methods. 11 participants, 3 women and 8 men – alpine skiers, were involved in the study aimed at identifying the level of functional asymmetry during stabilometric measurements performed with the use of stabliographic platform CQ Stab. Results. The measurements reveal asymmetry mainly within the indicators of the frequency of correction foot pressure, the speed of oscillation and the surface area, and distance travelled by COP. Recorded values indicate the predominance of the left lower limb in a stabilizing function. This asymmetry does not manifest itself in distribution of mass but in worse indicators of the stability for this limb, especially in ML plane. – 91 – Przemysław Bujas, Dariusz Tchórzewski, Janusz Jaworski Conclusions. Asymmetry in stabilizing function found in young skiers corresponds to the observation made on not practicing skiing youth and adults. Further studies need to determine the relationship between the level of asymmetry and the effectiveness of a skier during the competition. Wstęp Kontrola postawy odgrywa istotną rolę w wielu formach aktywności fizycznej, a w licznych dyscyplinach sportu wręcz determinuje sukces [1]. Każda dyscyplina stawia przy tym przed mechanizmami kontroli równowagi specyficzne wymagania, co wynika przede wszystkim ze znacznego zróżnicowania funkcji kończyn w trakcie ich uprawiania. Stwierdzenie to odnosi się zarówno do dyscyplin, w których dominującą rolę odgrywa swobodne stanie dwunożne w warunkach statyki, jak i do tych, w których obserwuje się znaczące zróżnicowanie bilateralne funkcji stabilizacyjnej i manipulacyjnej. Na podstawie danych z opublikowanych badań nie sposób jednoznacznie określić skali asymetrii wskaźników równowagi pomiędzy kończynami nawet w tych dyscyplinach, w których część zadań jest realizowana asymetrycznie [2]. Można natomiast wykazać, iż wypływa z nich zgodna konkluzja, że znaczna asymetria również w obszarze stabilności jest czynnikiem, który przyczynia się w istotny sposób do występowania kontuzji [2]. Narciarstwo zjazdowe jest dyscypliną wymagającą doskonałej kontroli postawy do utrzymania równowagi w zmieniających się warunkach [3, 4], lecz mimo to liczba prac poświęconych tej problematyce jest nie wielka. Rewolucja technologiczna, która dokonała się w ostatniej dekadzie, stała się impulsem do radykalnego przeobrażenia techniki jazdy w narciarstwie zjazdowym, wskutek czego zmianie uległy m.in. relacje pomiędzy funkcją kończyn dolnych w skręcie [5, 6, 7, 8, 9]. Obserwacje tych zmian wskazują, że w dobie dominacji techniki carvingowej zachowanie stabilności w różnych fazach skrętu nabiera nowego znaczenia. Zmienia się bezsprzecznie bilateralne zróżnicowanie kończyn, charakterystyczne dla techniki równoległej, na rzecz wzrastającego udziału nogi wewnętrznej w skręcie [5, 7]. W tym kontekście pojawia się pytanie o wpływ i skalę lateralnego zróżnicowania wskaźników stabilności kończyn u zawodników uprawiających tę dyscyplinę sportu. Ze względu na specyfikę narciarstwa zjazdowego w każdym momencie pokonywania trasy organizm narciarza zmaga się ze szczególnie nasilonymi czynnikami destabilizującymi. Zwłaszcza faza skrętu, będąca świadomym aktem utraty równowagi, wymaga od sportowca bardzo sprawnych mechanizmów kontroli postawy [5, 6, 10, 11, 12]. Technika skrętu wymusza celowe przemieszczenia rzutu środka ciężkości ciała głównie w płaszczyźnie czołowej (daleko poza pole powierzchni podstawy). Jednocześnie każda z faz skrętu wymaga jego znacznych przesunięć w płaszczyźnie strzałkowej (faza inicjowania skrętu, sterowania, końcowa) w kierunku dziobu lub piętki narty. Za takie reakcje odpowiadają mechanizmy antycypacyjne, obecne w wielu dyscyplinach sportu, w tym również w narciarstwie [6, 13]. Utrzymanie stabilnej postawy, które jest niezbędne do precyzyjnego sterowania skrętem, podlega różnorodnym zaburzeniom. Z powodu ogromnych przeciążeń, jakim poddawany jest organizm sportowca (zwłaszcza w dyscyplinach szybkościowych – zjeździe, supergigancie), kontrola równowagi po zakłóceniu systemu westybularnego, choćby wskutek pojawiających się przeciążeń, zmian położenia głowy względem podłoża i osi ciała, jest zadaniem trudnym i wymagającym kształtowania podczas treningu. Dynamika przejazdu narzuca również bardzo wysokie wymagania analizatorowi wzrokowemu. Czynnikami zaburzającymi kontrolę równowagi mogą być także wibracje, z którymi mamy do czynienia na silnie sztucznie utwardzanych trasach [6]. Wreszcie konstrukcja buta narciarskiego (kształt jego cholewki) wymusza przyjęcie pozycji, która wymaga od sportowca znacznego ugięcia w stawach kolanowych i biodrowych, co w dużym stopniu zmienia warunki kontroli stabilności [14, 4, 5]. Wymienione powyżej czynniki uzmysławiają nam, jak trudnym dla narciarza zadaniem jest kontrola równowagi ciała. Celem pracy było zbadanie lateralizacji funkcji podporowej i stabilizacyjnej kończyn dolnych u zawodników uprawiających narciarstwo alpejskie. Sformułowano następujące pytania badawcze: 1. Czy w swobodnym staniu funkcja stabilizacyjna kończyn cechuje się asymetrią? 2. Czy wskaźniki charakteryzujące przemieszczanie środka nacisku stóp (COP) są istotnie różne dla kierunku ruchu w poszczególnych płaszczyznach (czołowej i strzałkowej)? 3. Czy występują różnice w stopniu rozłożenia masy ciała pomiędzy kończynami dolnymi świadczące o preferowanym obciążeniu jednej z nich? – 92 – Asymetryczność funkcji podporowej i stabilizującej kończyn dolnych u narciarzy zjazdowców Materiał i metody SI = W badaniach wzięło udział 11 prawonożnych czynnych zawodników narciarstwa alpejskiego, posiadających klasę mistrzowską krajową, w tym 8 chłopców (wiek 15,33 ± 0,49 lat) i 3 dziewczęta (wiek 14,74 ± 0,50 lat). Do określenia zmian położenia środka nacisku stóp wykorzystano dwupłytowy posturograf CQ Stab 2P (CQ Elektronik System, Polska). Zastosowane urządzenie umożliwiło rejestrację ruchu punktu przyłożenia wypadkowej siły nacisku (COP) stóp badanego na podłoże, odrębnie dla kończyny dolnej lewej i prawej. Rejestruje ono położenia środka nacisku pionowego sił z sześciu sensorów zlokalizowanych po trzy w każdej trójkątnej płycie platformy. Próbkowanie wyniosło 200 Hz na każdy czujnik. Uzyskane dane przesyłano do komputera PC. Na podstawie wyników badania dołączone do urządzenia oprogramowanie wyliczyło następujące parametry: 1) długość statokinezjogramu zakreślonego przez centrum nacisku stóp (COP), czyli całkowitą drogę, którą przebył środek nacisku stóp badanego; 2) pole powierzchni zajmowanej przez wykres drogi COP, wykreślonej w czasie badania (mm2); 3) średnią prędkość, z jaką poruszał się środek nacisku stóp podczas badania (mm/s); 4) średnią częstotliwość wychwiań (Hz), 5) wyrażoną w procentach różnicę rozłożenia masy ciała przypadającą na kończynę dolną lewą i prawą. Podczas pojedynczej próby wszystkie przedstawione powyżej parametry były oddzielnie rejestrowane dla każdej z kończyn. Procedura badawcza polegała na staniu swobodnym badanego bez obuwia w pozycji wyprostowanej z rękami ułożonymi wzdłuż ciała, ze stopami ułożonymi na osobnych platformach i ustawionymi równolegle do siebie oraz rozstawionymi na szerokość bioder. W czasie próby badany stał nieruchomo, cały czas patrząc na punkt fiksacyjny, który był umieszczony w odległości 1 m na wysokości jego wzroku. Pomiar trwał 30 sekund i był wykonywany jednokrotnie. Do określenia lateralizacji kończyn dolnych posłużono się kwestionariuszem Waterloo Footedness Questionnaire Revised [17]. Następnie dla otrzymanych wskaźników wykonano podstawowe obliczenia statystyczne. Do stwierdzenia istotności różnic pomiędzy wynikami uzyskanymi dla lewej i prawej kończyny wykorzystano test Wilcoxona. Za istotne uznano te różnice, w przypadku których wartość p była mniejsza niż 0,05. Do wyrażenia asymetrii posłużono się wskaźnikiem asymetrii (SI) wyliczonym z wzoru [18]: R- L ´ 100 R +L 2 gdzie: R = wartość pomiaru kończyny prawej, L = wartość pomiaru kończyny lewej. Wyniki Spośród parametrów opisujących proces utrzymania równowagi w warunkach statycznych wybrano: długość drogi pokonywanej przez środek nacisku stóp (COP), prędkość jego przemieszczania się, pole powierzchni elipsy oraz średnią częstotliwość wychwiań. Zastosowana aparatura oraz oprogramowanie pozwoliły na wyliczenie analizowanych wskaźników drogi i szybkości przemieszczania się COP dla każdej kończyny oddzielnie wraz z dekompozycją na dwie płaszczyzny: czołową i strzałkową. Prędkość przemieszczania się COP istotnie różni się w wykonaniu kończyny prawej i kończyny lewej. Większa niestabilność tej ostatniej powiązana jest z szybszym przemieszczaniem centrum nacisku stóp w płaszczyźnie czołowej (por. tab. 1). Jednocześnie kończyna lewa u badanych zawodników wykonuje więcej przemieszczeń korekcyjnych punktu nacisku niż kończyna prawa. Potwierdzeniem mniejszej stabilności może być również większy obszar pola powierzchni elipsy (wykresu) właśnie dla tej kończyny, a także dłuższa droga pokonana przez środek nacisku lewej stopy. Porównując dane odnoszące się do lewej i prawej kończyny odnotowano statystycznie istotne różnice we wszystkich wskaźnikach opisujących przemieszczanie się COP w płaszczyźnie czołowej. Mniejsze i nieistotne statystycznie zróżnicowanie stwierdzono natomiast w przypadku wskaźników opisujących przemieszczenie punktu przyłożenia wypadkowej sił w płaszczyźnie strzałkowej. Wyniki testu T jednoznacznie potwierdzają asymetrię procesu utrzymania równowagi. Jej kierunek i wartość oznaczają większą stabilność prawej kończyny dolnej. Z przedstawionych na rycinie 1 danych wynika, że nie jest to powiązane ze znacząco większym obciążaniem którejkolwiek z kończyn w swobodnym staniu. Wartości indywidualne różnicy procentowej balansu, będącej w istocie wskaźnikiem asymetrii, sygnalizują w tym obszarze względną symetrię. W większości przypadków ich wartości nie przekraczają 4%. – 93 – Przemysław Bujas, Dariusz Tchórzewski, Janusz Jaworski Tabela 1. Statystyki opisowe parametrów charakteryzujących poziom stabilności oraz wskaźników asymetrii kończyn z zaznaczeniem istotności różnic między nimi Table 1. Descriptive statistics and the significance level of differences describing the level of balance and symmetry index Kończyna R Right leg Kończyna L Left leg Test Wilcoxona Wilcoxon test SI Średnia / Mean Średnia Mean p Średnia Mean długość ścieżki COP [mm] 255,27 322,91 0,000360 –26,58 długość ścieżki COP pł. strz. [mm] 199,36 214,73 0,189906 –11,48 długość ścieżki COP pł. czoł. [mm] 119,91 196,36 0,000000 –51,30 średnia prędkość przemieszczenia COP [mm/s] 8,51 10,76 0,000354 –23,41 średnia prędkość przemieszczenia COP pł. strz. [mm/s] 6,64 7,15 0,192375 –8,27 średnia prędkość przemieszczenia COP pł. czoł. [mm/s] 4,00 6,55 0,000000 –48,33 140,18 178,82 0,081794 –18,17 0,67 1,15 0,007415 –46,14 Parametr Variable powierzchnia elipsy [mm2] częstotliwość reakcji korekcyjnych MF [Hz] Legenda: pł. czoł. – płaszczyzna czołowa ruchu; pł. strz. – płaszczyzna strzałkowa ruchu, SI – wskaźnik asymetrii Legend: pł. czoł. – frontal plane of motion; pł. strz. – sagittal plane of motion, SI – asymmetry index róznica rozłoŜenia masy ciała [%] mean difference of balance 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 zawodnik skier Legenda: pł. czoł. – płaszczyzna czołowa ruchu; pł. strz. – płaszczyzna strzałkowa ruchu, SI – wskaźnik asymetrii Legend: pł. Czoł. – frontal plane of motion; pł. strz. – sagittal plane motion, SI – asymmetry index Rycina 1. Wyrażona w procentach różnica rozłożenia masy ciała przypadającego na kończynę dolną lewą i prawą w grupie narciarzy zjazdowców Figure 1. Percentage difference of the balance between lower limbs in the group of skiers – 94 – Asymetryczność funkcji podporowej i stabilizującej kończyn dolnych u narciarzy zjazdowców Informacji o skali bilateralnych różnic pomiędzy kończynami, które odzwierciedlone są we wszystkich opisywanych parametrach, dostarczają ponadto wyniki analizy wartości wskaźników asymetrii SI, z których wszystkie (por. tabela 1) potwierdzają mniejszą stabilność lewej kończyny dolnej. Dotyczy to zwłaszcza długości ścieżki statokinezjogramu oraz prędkości przemieszczenia COP w płaszczyźnie czołowej, których wartości są większe o prawie 40% w przypadku lewej kończyny. Podobnie znaczące różnice odnoszą się do częstotliwości zmian kierunku krzywej, wyższej o 46% w odniesieniu do lewej kończyny dolnej. Dyskusja Osoby deklarujące wysoką aktywność fizyczną, a zwłaszcza sportowcy, dysponują lepszą kontrolą postawy niż osoby nietrenujące [17, 18, 19]. Trening, którego są podmiotem, poprawia całą sferę koordynacji, a w obszarze równowagi wpływa na usprawnienie reakcji motorycznych, zwiększenie wrażliwości systemu przedsionkowego [13, 20] oraz lepsze wykorzystanie informacji propioceptywnych i taktylnych [21, 17, 20, 18]. Potwierdzenie przez badaczy i praktyków sportu, iż zdolność tę można wytrenować [13, 21], daje priorytet gromadzeniu w formie bazy danych wszelkich przydatnych doświadczeń, które w istocie decydują o możliwościach sterowania antycypacyjnego (feedforward). Ocena wskaźników stabilności u narciarzy alpejczyków nie jest zagadnieniem szeroko omawianym w literaturze przedmiotu. Niewielka liczba prac na ten temat otwiera dopiero nowy obszar penetracji naukowej [11, 12, 20, 4, 21]. Praktycznie brak przy tym doniesień ukierunkowanych na ocenę tego zjawiska w aspekcie asymetrii funkcjonalnej – lateralizacji. McCurdy i Langford [22], opierając się na badaniach studentów sugerują, że różnice wskaźników równowagi statycznej pomiędzy kończynami nie są determinowane przez dominację stronną. Podobnie wypowiadali się Gstöttner i wsp. [2], którzy badając równowagę i reakcję mięśni u piłkarzy nożnych, nie stwierdzili znaczących różnic pomiędzy nogą dominującą i niedominującą. Ich wnioski dotyczyły pomiarów wykonywanych zarówno w warunkach dynamicznych (system Biodex), jak i statycznych (system Tetrax). Jednocześnie zaobserwowali tendencję do utrzymywania się lepszych wskaźników stabilności nogi niedominującej, wskazując na powiększenie się tej różnicy w sytuacji wzrostu wymagań stawianych mechanizmom czucia proprioceptywnego, np. przez używanie niestabilnego podłoża. Uzyskane wyniki skonfrontowali z danymi pozyskanymi z badań narciarzy alpejczyków, u których stwierdzili znacząco lepsze wartości wskaźników stabilności w pomiarach w systemie Biodex. Wyjaśnieniem tego faktu może być położenie u alpejczyków znacznie większego akcentu niż u piłkarzy na kształtowanie koordynacji, w tym zwłaszcza równowagi. Autorzy dostrzegają związki pomiędzy treningiem równowagi a poprawą kontroli fazy sterowania i samego krawędziowania [23]. Stwierdzone różnice wskaźników stabilności pomiędzy kończyną wiodącą i niewiodącą – wraz ze stwierdzoną asymetrią w rozłożeniu sił generowanych w skręcie – mogą być przyczyną występowania preferowanej strony skrętu. W sposób bezpośredni powiązane są z tym różnice w technice i aspektach dynamicznych skrętu wykonywanego w kierunku przeciwnym do kończyny dominującej. Poczynione spostrzeżenia pozwalają na stwierdzenie, że trening narciarza alpejczyka poprawia w sposób znaczący stabilność, jednocześnie nie wyrównując deficytów pomiędzy kończynami. Odrębnym zagadnieniem jest określenie relacji pomiędzy dystrybucją masy a stabilnością posturalną. Anker i wsp. [24] stwierdzają, że wraz ze wzrostem asymetrii balansu (z 5 do 30 procent) profil równowagi zaczyna w większym stopniu przypominać stanie na jednej kończynie, podczas którego udział w utrzymaniu równowagi mechanizmów stawu biodrowego zastępowany jest mechanizmami korekcyjnymi działającymi w obrębie stawu skokowego. Skutkuje to wzrostem zakresu wychwiań kończyny obciążonej w płaszczyźnie ML [24], a jest spowodowane zmianami nacisku pomiędzy wewnętrzną i zewnętrzną krawędzią stopy, jak również większą częstotliwością reakcji o charakterze odruchowym [11]. Chociaż ani w ujęciu średnim, ani w indywidualnych przypadkach nie stwierdziliśmy tak silnej asymetrii dystrybucji masy, jak opisana przez Ankera i wsp., to jednak wyniki własne (średnia 0,167%, min = –7%, max = 8%) odpowiadają takiemu właśnie wyjaśnieniu problemu. Wskazują, iż nawet w przypadku względnie symetrycznego obciążenia każdej z nóg u osób prawonożnych lewa kończyna dolna w większym stopniu odpowiada za funkcję stabilizacyjną [24]. W literaturze przedmiotu spotyka się pozostające w sprzeczności z uzyskanymi przez nas wynikami doniesienia, które wskazują na większe wartości wskaźników amplitudowych prawej kończyny dolnej [25, 26], wskutek jej dominacji czynnościowej, a nawet takie publikacje, w których [27] stwierdzono wzrost omawianych wskaźników kończyny nieobciążonej. – 95 – Przemysław Bujas, Dariusz Tchórzewski, Janusz Jaworski Zróżnicowanie przemieszczenia COP w płaszczyźnie AP nie wykazuje znaczących rozbieżności pomiędzy kończynami. Jego wyższe wartości w porównaniu do przemieszczeń w płaszczyźnie ML zostały potwierdzone w licznych publikacjach [11, 24, 26]. Analiza wyników uzyskanych przez narciarzy prezentujących różny poziom sportowy wskazuje na wyraźne pogorszenie się wskaźników stabilności, głównie w płaszczyźnie AP, wraz ze wzrostem stażu zawodniczego [18]. Stąd też różnica pomiędzy wskaźnikami dla płaszczyzny AP i ML może być u nich większa niż u przedstawicieli innych dyscyplin sportu. Wynika to z używania w narciarstwie bardzo sztywnych butów, które ograniczają zakres ruchów w stawie skokowym i w związku z tym w pewien sposób upośledzają sprawność mechanizmów kontroli przemieszczeń w płaszczyźnie strzałkowej, związanych ze strategią stawu skokowego [4, 9]. Wnioski Badania potwierdziły istotną asymetrię funkcji stabilizacyjnych pomiędzy kończynami u badanych zawodników. Analizowane wskaźniki eksponują dominującą rolę nogi lewej w tym procesie. Słabo zaznaczona asymetria dystrybucji masy nie może być uznana za przyczynę wyjaśniającą skalę tego zjawiska. Potwierdzone w literaturze przedmiotu występowanie wiodącej strony skrętu wynika nie tylko z asymetrii dynamicznej, lecz również asymetrii w precyzji odbioru informacji somatosensorycznej, która stanowi dominujące podłoże stabilności w warunkach statycznych. Fakt, iż skręt w stronę przeciwną do nogi dominującej charakteryzuje się lepszymi parametrami (np. długością fazy sterowania) sugeruje, że przyczyn należy tu upatrywać w większej stabilności kończyny wraz z przewagą funkcjonalną narządu przedsionkowego po stronie dominującej. PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Adlerton AK, Moritz U, Moe-Nilssen R: Forceplate and accelerometer measures for evaluating the effect of muscle fatigue on postural control during one-legged stance. Physiotherapy Research International, 2003; 8(4): 187–199. [2] Gstöttner M, Neher A, Scholtz A, Millonig M, Lembert S, Raschner C: Balance ability and muscle response of the preferred and nonpreferred leg in soccer players. Motor Control, 2009; 13: 218–231. [3] Schaff P, Hauser W: Ski boots versus knee joint – a sports medicine, orthopaedic and biomechanical problem. Sportverltz Sportschaden 1989; 3:149–161. [4] Noe F i wsp.: How experienced alpine-skiers cope with restrictions of ankle degrees-of-freedom when wearing ski-boots in postural exercises. J. electromyogr Kinesiol 2007, doi:10.1016/j.jelekin.2007.09.003. [5] Vaverca F, Vodickova S: Laterality of the lower limbs and carving turns. Biol. Sport, 2010; 27: 129–134. [6] Lappi M: The kinetic characteristics in competitive slalom skiing. Norwegian School of Sport Science. Master theses. 2009 (pdf). [7] Müller E, Schwameder H: Biomechanical aspects of New techniques in alpine skiing and ski jumping. J. Sports Sci, 2003; 21: 679–692. [8] Klous M, Muller E, Schwameder H: Lower extremity joint loading in carved ski and snowboardd turns. XXV ISBS Symposium, Ouro Preto, Brazil, 2007. [9] Koyangi MSK, Yoshimoto Y, Inoue S, Sato M, Nakata K: Effects of changes in skiing posture on the kinetics of the knee joint. Knee Surg Sports Traumatol Arthrosc, 2006; 14: 88–93. [10] Zatoń M, Zatoń K, Zygadło A: Zmiany zdolności różnicowania kinestetycznego w procesie uczenia się narciarstwa. Antropomotoryka, 2008; 44: 37–47. [11] Golema M: Charakterystyka procesu utrzymania równowagi ciała człowieka w obrazie stabilograficznym. Wrocław, AWF, 2002. [12] Morawski JM: Prosty model skrętu narciarskiego. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1972; 2. [13] Juras G: Koordynacyjne uwarunkowania procesu uczenia się utrzymywania równowagi ciała. Katowice, AWF, 2003. [14] Spitzenpfeil P, Huber A, Waibel K: Mechanical load and muscular expenditure in alpine ski racing and implications for safety and material considerations; w Müller E, Lindinger S, Stoggl T (red.): Science and Skiing IV. Maidenhead, Meyer & Meyer Sport, 2009: 479–486. [15] Steenhuis RE, Bryden MP: Different dimensions of hand preference that relate to skilled and unskilled activities. Cortex, 1989; 25: 289–304. [16] Herzog W, Nigg BM, Read LJ, Olsson E: Asymmetries in ground reaction force patterns in normal human gait. Med Sci Sports Exerc, 1989; 21(1):110–144. [17] Perrin P, Deviterne D, Hugel F i wsp.: Judo, better than dance, develops sensorimotor adaptabilities involved in balance control. Gait Posture, 2002; 15: 187–194. [18] Noe F, Paillard T: Is postural control affected by expertise in alpine skiing? Br J Sports Med, 2005; 39: 835–837. [19] Era P, Konttinen N, Mehto P, Saarelas P, Lyytinen H: Postural stability and skilled performance – a study on top level and naive rifle shooters. J Biomech, 1996; 29: 301–306. [20] Bressel E,. Yonker JC, Kras J, Heath EM: Comparison of Static and Dynamic Balance in Female Collegiate Soccer, Basketball, and Gymnastics Athletes. Journal of Athletic Training, 2007; 42(1): 42–46. [21] Roth AE, Miller MG, Ricard M, Ritenour D, Chapman BL: Comparisons of Static and Dynamic Balance Following Training in Aquatic and Land Environments. Journal of Sport Rehabilitation, 2006; 15: 299–311. – 96 – Asymetryczność funkcji podporowej i stabilizującej kończyn dolnych u narciarzy zjazdowców [22] McCurdy K, Langford G: The relationship between maximum unilateral squat strength and balance in young adult men and women. Journal of Sports Science and Medicine, 2006; 5: 282–288. [23] Malliou P, Amoutzas K, Theodosiou A, Mantis K, Pylianidis T i wsp: Propioceptive training for learning downhill sking. Perceptual and Motor Skills, 2004; 99(1): 149–154. [24] Anker LC, Weerdesteyn V, van Nes IJW, Nienhuis B, Straatman H, Geurts ACH: The relation between postural stability and weight distribution in healthy subjects. Gait & Posture, 2008; 27: 471–477. [25] Gutnik B, Leaver J, Standen C, Longley C: Inferred influence of human lateral profile on limb load asymmetry during a quiet standing balance test. Acta Medica Okayama, 2008; (62)3: 175–184. [26] Sobera M: Charakterystyka procesu utrzymania równowagi ciała u dzieci w wieku 2–7 lat. Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 2010. [27] Genthon N, Rougier P: Influence of an asymmetrical body weight distribution on the control of undisturbed upright stance. J Biomech, 2005; 38: 2037–2049. – 97 – NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 ZWIĄZKI POMIĘDZY SKUTECZNOŚCIĄ DZIAŁAŃ MŁODYCH PIŁKARZY PODCZAS GIER ,,JEDEN PRZECIWKO JEDNEMU” A POZIOMEM WYBRANYCH KOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH RELATIONSHIP BETWEEN THE EFFECTIVENESS OF YOUNG PLAYERS ACTIVITY IN ONE-ON-ONE GAMES AND THE LEVEL OF SELECTED COORDINATION ABILITIES Władysław Machnacz *, Jarosław Nosal**, Andrzej Dudkowski**, Paweł Chmura***, Andrzej Rokita**** * dr, Katedra Motoryczności Sportowca, AWF Wrocław ** dr, Katedra Zespołowych Gier Sportowych, AWF Wrocław *** mgr, Katedra Zespołowych Gier Sportowych, AWF Wrocław **** dr hab. prof. nadzw. AWF, Katedra Zespołowych Gier Sportowych, AWF Wrocław Słowa kluczowe: piłka nożna, gra ,,jeden przeciwko jednemu” („1 × 1”), koordynacyjne zdolności motoryczne Key words: soccer, one-on-one game, motor coordination abilities STRESZCZENIE • SUMMARY Cel pracy. Jednym z ważniejszych, choć mało jeszcze poznanych zagadnień jest selekcja i kształcenie dzieci uzdolnionych sportowo. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera określenie predyktywności różnych parametrów motorycznych analizowane z perspektywy osiągnięć sportowych. Stąd celem pracy była empiryczna weryfikacja hipotezy dotyczącej wpływu wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych na sprawność gry w piłkę nożną dzieci na wstępnym etapie szkolenia. Materiał i metody. Badaniem objęto 18 chłopców uczestniczących w zajęciach Uczniowskiego Klubu Piłkarskiego „ODRA” Wrocław, którzy brali udział w rozgrywkach ligowych Wrocławskiej Ligi Młodzików, organizowanych przez Dolnośląski Związek Piłki Nożnej (DZPN). Badana grupa była jednolita pod względem wieku (12 ± 0,5 roku) i zasadniczej formy zainteresowania sportowego, jaką jest gra w piłkę nożną. Do diagnozy skuteczności działań młodych piłkarzy wykorzystano gry testowe ,,atakujący z piłką przeciwko obrońcy”. Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych (KZM) ustalono posługując się testami oceniającymi: 1) zdolność równowagi statycznej, 2) zdolność równowagi dynamicznej, 3) zdolność kinestetycznego różnicowania ruchów. Wyniki. Analizowane koordynacyjne zdolności motoryczne wpływają na skuteczność działań młodych piłkarzy w grach „jeden przeciwko jednemu”. Wszystkie zależności są istotne statystycznie (p ≤ 0,05). Wnioski. W treningu i selekcji dzieci do gry w piłkę nożną konieczne wydaje się uwzględnianie prób oceniających analizowane zdolności koordynacyjne oraz opracowanie bardziej użytecznej wersji testu do badania równowagi dynamicznej. – 99 – Władysław Machnacz, Jarosław Nosal, Andrzej Dudkowski, Paweł Chmura, Andrzej Rokita Aim of the study. Among most valid, however little known, aspects of sport studies are selection and training of talented children. From this viewpoint the assessment of sport achievement predictors of various motor fitness indices seems to be crucial. The study aims to verify a hypothesis about the impact of selected coordination abilities on playing effectiveness in children at the introductory training stage. Material and methods. The sample comprised 18 boys from the ODRA Schoolboys Football Club from Wroclaw, Poland, who took part in the Wroclaw Junior Football League organized by the Lower Silesian Football Association. The boys, all aged 12 years (± 0.5 year), were at similar sports and health level. Playing effectiveness was measured with the help of one-on-one games. The measured coordination motor abilities (CMAs) included: 1) static balance, 2) dynamic balance, 3) kinesthetic differentiation. Results. The levels of examined coordination motor abilities do affect the playing effectiveness of young football players in one-on-one games. All noted correlations were statistically significant (p ≤ 0.05). Conclusions. The tests of coordination abilities are important for training and selection of young football players however a new, more useful dynamic balance test should be developed. Wstęp W nowoczesnej piłce nożnej coraz częściej indywidualne akcje zawodników decydują o końcowym wyniku sportowym. Wygrywanie pojedynków „jeden przeciwko jednemu” („1 × 1”) zalicza się do najważniejszych umiejętności piłkarskich [1–3]. Dlatego też podejmowanie takich działań przez zawodników staje się koniecznością ze względu na coraz lepszą grę zespołów na najwyższym poziomie światowym [4]. Fundament modelu selekcji i klasyfikacji kandydatów do sportu opiera się na założeniu występowania indywidualnych różnic między nimi. Niektóre ujawniane przez potencjalnych zawodników w procesie szkoleniowym właściwości (tzw. predykatory) uznaje się za ważne do osiągnięcia sukcesu w ich środowisku sportowym. Stosując różnego rodzaju testy: koordynacyjne, kondycyjne, sprawnościowe, psychologiczne itp. badamy wpływ określonych dyspozycji osobniczych na sprawność działania [5, 6]. W grach zespołowych dwa zespoły sportowców współzawodniczą w osiąganiu niezgodnych (przeciwstawnych) celów, do których realizacji nie chcą dopuścić konkurenci. Założenie takie nie uwzględnia w dostatecznym stopniu wpływu wielu zjawisk, np. możliwości kooperacyjnych, dlatego nie da się go przedstawiać za pomocą prostej formuły. Przyjęcie zasady, iż za rezultat gry ponosi odpowiedzialność cały zespół, wymaga od zawodników m.in. zintegrowania dążeń, skoordynowania działań oraz tworzenia korzystnych warunków do współdziałania. Kluczem do zrozumienia każdej gry jest odpowiedź na pytanie: jak kształtują się relacje pomiędzy zawodnikiem z piłką a występującym przeciw niemu pojedynczym obrońcą? Dlatego najbardziej rzetelnym predykatorem sukcesów w grach jest umiejętność wygrywania rywalizacji według formuły „atakujący z piłką – obrońca”. Rywalizacja taka, jako pojedyncze narzędzie testowe, może mieć trafność prognostyczną porównywalną z bateriami metod sprawnościowych [1, 7–9]. Na wstępnym etapie kształcenia sportowego gry typu ,,atakujący z piłką przeciwko obrońcy” należy traktować jako szczególne zjawisko pedagogiczne, które umożliwia: • kształtowanie pożądanych standardów społeczno--kulturalnych u młodych sportowców, np. wpajanie im zasad fair play, respektowania reguł gry, tolerancji itd., • wzmacnianie dążenia do wykazywania się w sposób czynny osobistymi zaletami w sytuacjach bezwzględnie zależnych od działania konkurenta (samorealizacja), • inicjowanie procesu zmierzającego do samoistnego tworzenia się napięć emocjonalnych i tendencji rywalizacyjnych, • wprowadzanie oceny uzdolnienia dziecka do udziału w zespołowej grze sportowej. Według Naglaka [10] młody piłkarz, który dąży do skutecznej gry w sytuacjach ,,jeden przeciwko jednemu”, ,,poddawany ocenie, ujawnia swój indywidualny »model mistrza«, a zatem należy tylko rozpoznać hierarchiczny układ jego cech i zdolności”, a następnie poddać doskonaleniu te z nich, które w istotny sposób przyczyniają się do skutecznego działania. W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania problematyką zdolności koordynacyjnych postrzeganych w kontekście potrzeb sportu. Analiza literatury uprawnia do stwierdzenia, że wśród wielu różnych definicji, które w mniejszym lub większym stopniu porządkują problematykę tego obszaru motoryczności – 100 – Związki pomiędzy skutecznością działań młodych piłkarzy podczas gier ,,jeden przeciwko jednemu”... [11, 12] dominuje ujęcie, które pozwala zredukować ją bądź do procesu sterowania i regulacji czynności ruchowych, bądź też kompleksu specyficznych zdolności motorycznych. Za autorem testów, którymi posłużono się w trakcie badań, przyjęto, że koordynacyjne zdolności motoryczne (KZM) to „możliwości organizmu człowieka określające jego gotowość do optymalnego sterowania i regulacji czynności ruchowych” [13]. Jest to właściwość globalna, gdyż składa się ze zdolności, które chociaż nie w pełni niezależne, są jakościowo odróżnialne. Do podstawowych zalicza się siedem z nich, m.in. równowagę ciała, szybkość reakcji, rytmizację, różnicowanie kinestetyczne, orientację przestrzenną, sprzężenie ruchów i dostosowanie ruchów [14]. Pomiaru KZM nie można przeprowadzić w sposób bezpośredni, a jedynie pośrednio, mierząc zdolności za pomocą testów, czyli wykonania konkretnych zadań wymagających wykorzystania tych zdolności. Tradycyjna diagnostyka ukierunkowana jest na stwierdzenie różnic między osobnikami zgodnie z kanonem poszukiwania różnic indywidualnych przez porównywanie jednostki z grupą. Stosowane na potrzeby praktyki sportowej testowanie KZM jest podstawą korelacyjnego podejścia do diagnozy. Istotą tego podejścia jest założenie występowania interakcyjnej zależności między dyspozycją sportowca i wymogami środowiskowymi, w których przebiega współzawodnictwo. W interakcji dyspozycje i środowisko stanowią wymiary niezależne od siebie, ale jednocześnie wchodzące w sprzężenie zwrotne. Wielu autorów, m.in. Starosta [15], Lyakh i wsp. [16], Duda [17], Stępiński [18], zastanawiało się, które koordynacyjne zdolności są najważniejsze dla efektywnej gry w piłkę nożną. Wyniki badań nie pozwalają na jednoznaczne interpretacje. Najbardziej dyskusyjną zdolnością w kontekście skuteczności działania jest równowaga. U dzieci uprawiających piłkę nożną bardzo ważne jest zachowanie właściwej proporcji ćwiczeń między równowagą dynamiczną a statyczną. W czasie gry piłkarz działa w wychwianej pozycji, ze względu na presję przeciwnika (gra ciałem, walka w wyskoku z przeciwnikiem o górną piłkę, uderzenie piłki z półobrotu, przy podcięciu i popchnięciu zawodnika). Dlatego w projekcie badań poza różnicowaniem kinestetycznym uwzględniono również tę zdolność. Celem pracy jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: jaki jest poziom wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych: równowagi dynamicznej, statycznej i różnicowania kinestetycznego u młodych piłkarzy oraz czy mają one związek ze skutecznością działań w grach „jeden przeciwko jednemu”? Przyjęto następującą hipotezę roboczą: skuteczność działań dzieci w grach „jeden przeciwko jednemu” będzie tym wyższa, im wyższy będzie poziom ich analizowanych koordynacyjnych zdolności motorycznych. Materiał Badaniami objęto grupę 18 chłopców z Uczniowskiego Klubu Piłkarskiego „ODRA” Wrocław uczestniczących we Wrocławskiej Lidze Młodzików, organizowanej przez Dolnośląski Związek Piłki Nożnej (DZPN). Badana grupa była jednolita pod względem wieku (12 ± 0,5 roku) i zasadniczej formy zainteresowania sportowego, jaką jest gra w piłkę nożną. Kontrolowano również lateralizację kończyn dolnych badanych dzieci. Badania przeprowadzono w miesiącach maj i czerwiec 2010 r. na terenie obiektów należących do AWF Wrocław. Metody badań Przeprowadzone badania miały charakter weryfikacyjny. Empiryczne sprawdzenie założeń odbyło się na podstawie obserwacji pojedynków „jeden przeciwko jednemu”. Rywalizację pomiędzy uczestnikami analizowanej grupy sportowców prowadzono systemem rozgrywek ,,każdy z każdym”. Uznano go bowiem za najbardziej sprawiedliwy i precyzyjny sposób prowadzania rywalizacji sportowej, którego cechą jest bezpośrednia konfrontacja wszystkich zawodników. Diagnoza skuteczności działań piłkarzy Do diagnozy skuteczności działań młodych piłkarzy podczas gry wykorzystano gry testowe ,,atakujący z piłką przeciwko obrońcy” [19]. Wymiary boiska: 15 × 10 m z małymi bramkami (1 × 0,5 m). Czas każdego meczu wynosił 60 s. Badaniami objęto 153 pojedynki „jeden na jednego”, a następnie wyliczono: 1) wskaźnik skuteczności gry w ataku (Wa) – liczba zdobytych punktów (bramek); 2) wskaźnik skuteczności gry w obronie (Wo) – liczba straconych punktów (bramek); 3) wskaźnik skuteczności gry (Wsg) = Wa – Wo1. 1 W języku angielskim: 1) offensive playing effectiveness (Eo), i.e. number of scored golas; 2) defensive playing effectiveness (Ed), i.e. number of lost golas; 3) overall playing effectiveness (Ep) = Eo – Ed. – 101 – Władysław Machnacz, Jarosław Nosal, Andrzej Dudkowski, Paweł Chmura, Andrzej Rokita kąt uzyskuje się 1 punkt, za trafienie w linie wyznaczające okrąg – 2 punkty, za trafienie w pole między okręgiem a piłką – 3 punkty, a za trafienie w piłkę – 4 punkty. Wynikiem jest suma punktów uzyskanych z 10 uderzeń nogą wiodącą oraz suma punktów uzyskanych z 10 uderzeń nogą niewiodącą. W przeprowadzeniu testu uczestniczy pomocnik (może to być np. asystent trenera lub ktoś z badanych niewykonujący w danym momencie testu), który ustawia się za prostokątem naprzeciwko osoby badanej i podaje jej piłkę z powrotem po każdym uderzeniu do celu. Diagnoza poziomu KZM Do diagnozy poziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych (KZM) wykorzystano: 1. Test oceniający zdolność równowagi statycznej [16]. Badany stoi jednonóż z dłońmi na biodrach, druga stopa wyciągnięta w przód (na tej stopie badany ustawia piłkę). W momencie, gdy badany uzna, że jest gotowy do testu, sygnalizuje to słownie testującemu, który w tym momencie włącza stoper. Badany ma za zadanie jak najdłużej utrzymać piłkę na wyciągniętej stopie. W momencie oder wania rąk od bioder lub nogi postawnej od podłoża, jak też w razie upadku piłki, testujący przerywa test wyłączając stoper. Za wynik uznaje się lepszy czas z dwóch powtórzeń testu z dokładnością do 0,01 s. Każdy ćwiczący wykonuje po dwa powtórzenia dla nogi wiodącej i nogi niewiodącej. W momencie, gdy badany uzyska czas 2 min, test należy przerwać i wpisać mu maksymalny wynik: 120 s. 2. Test oceniający zdolność równowagi dynamicznej [16]. Badany, stojąc w pozycji stojąc „jedna stopa przed drugą stopą”, znajduje się na wąskiej listwie (o szerokości 10 cm) odwróconej ławeczki gimnastycznej. Testujący podaje najpierw komendę słowną „na miejsca”, a następnie komendę „hop”, włączając równocześnie stoper. Na komendę „hop” badany powinien w ciągu 20 sekund wykonać jak największą liczbę obrotów o 360° (w kolejności jeden obrót w lewo, drugi – w prawo itd. na zmianę), nie upadając na podłoże. Pojedynczy obrót uważa się za zakoń czony wtedy, gdy ćwiczący wróci do postawy wyjściowej „stopa przed stopą”. Po 20 sekundach testujący przerywa test wyłączając stoper. Wynik to liczba obrotów zaliczonych w czasie 20 s (z dokładnością do półobrotu – półobrót zalicza się, gdy badany odwróci się o 180°). Uwzględnia się lepszy rezultat z dwóch powtórzeń testu. W momencie utraty równowagi (zeskoczenie, spadnięcie z ławeczki) należy jak najszybciej przyjąć poprzednie położenie i kontynuować próbę. 3. Test oceniający zdolność kinestetycznego różnicowania ruchów [16]. Za pomocą kolorowej taśmy klejącej lub kredy wyznacza się na podłożu prostokąt o wymiarach 2 × 1 m, w środku prostokąta wyznacza się (kredą) okrąg o średnicy 80 cm, a w środku okręgu kładzie się piłkę. W odległości 10 m od przedniej, dłuższej krawędzi prostokąta wyznacza się linię, zza której badany wykonuje uderzenia piłki do celu z powietrza prostym podbiciem po własnym podrzucie piłki rękami (po 10 uderzeń nogą wiodącą i nogą niewiodącą na zmianę – w sumie 20 uderzeń). Za trafienie w prosto- Do statystycznej weryfikacji postawionej hipotezy posłużono się następującymi technikami oceny statystycznej: średnią arytmetyczną, odchyleniem standardowym i współczynnikiem zmienności oraz nieparametrycznym testem kolejności par Wilcoxona dla porównywania dwóch prób zależnych [20]. Przyjęty poziom istotności – to p ≤ 0,05. Obliczenia wykonano wykorzystując pakiet statystyczny StatSoft, Inc. (2009) STATISTICA wersja 9.0. Wyniki badań Skuteczność działań młodych piłkarzy podczas gier ,,jeden przeciwko jednemu” Zarejestrowane wyniki badań (tabela 1) wykazały, że zarówno suma wszystkich zdobytych bramek określonych przez wskaźnik skuteczności gry w ataku, jak i suma wszystkich straconych bramek wyrażonych wskaźnikiem gry w obronie przez badanych zawodników równa się 450. Każdy z piłkarzy w 153 meczach „jeden przeciwko jednemu” zdobył lub stracił średnio 25 bramek. Podczas pojedynczego meczu rozgrywanego w ramach eksperymentu badawczego wskaźnik Wa (gra w ataku) i Wo (gra w obronie) wyniósł średnio 2,94. Wskaźniki skuteczności zachowań podczas gry różnicują poszczególnych graczy. Najkorzystniejsze wartości wskaźnika Wa (36) stwierdzono u gracza z numerem 17, u niego też zaobserwowano najkorzystniejszą wartość wskaźnika Wo (6), w związku z czym jego współczynnik skuteczności gry (Wsg) wyniósł aż 30. Z kolei najniższe wartości badanych wskaźników uzyskał zawodnik z numerem 11: Wa (10), Wo (36), Wsg (–26). Poziom wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych (KZM) u obserwowanych piłkarzy Do porównania rozproszenia wyników średnich arytmetycznych KZM w badanej grupie sportowców posłu- – 102 – Związki pomiędzy skutecznością działań młodych piłkarzy podczas gier ,,jeden przeciwko jednemu”... Tabela 1. Lista rankingowa zawodników ze względu na uzyskane osiągnięcia sportowe w grach ,,jeden przeciwko jednemu” Table 1. Ranking of players according to their scores in one-on-one games Nr gracza Player’s number 17 2 13 1 18 7 10 14 9 12 6 4 15 8 3 5 16 11 Wa Eo 36 33 31 36 31 34 28 25 23 27 19 21 24 16 17 20 19 10 Wo Ed 6 10 15 23 19 28 25 24 27 31 25 28 31 26 29 33 34 36 Wsg Ep 30 23 16 13 12 6 3 1 –4 –4 –6 –7 –7 –10 –12 –13 –15 –26 Ranking Player’s rank 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Tabela 2. Poziom analizowanych koordynacyjnych zdolności motorycznych u obserwowanych sportowców (N = 18) Table 2. Levels of coordination motor abilities in studied football players Koordynacyjna zdolność motoryczna Coordination motor activity N –x SD V Równowaga statyczna (KD) Static balance (DF) 18 14,90 15,71 105,50 Równowaga statyczna (KS) Static balance (NDF) 18 4,56 5,12 112,28 Równowaga statyczna (ŚR) Static balance (mean) 18 9,67 8,96 92,61 Równowaga dynamiczna (KD) Dynamic balance (DF) 18 5,00 1,21 24,25 Równowaga dynamiczna (KS) Dynamic balance(NDF) 18 5,38 1,41 26,35 Równowaga dynamiczna (ŚR) Dynamic balance (mean) 18 5,19 1,19 23,03 Różnicowanie kinestetyczne (KD) Kinesthetic differentiation (DF) 18 3,72 2,29 61,68 Różnicowanie kinestetyczne (KS) Kinesthetic differentiation (NDF) 18 2,22 1,55 69,98 Różnicowanie kinestetyczne (ŚR) Kinesthetic differentiation (mean) 18 3,77 1,59 52,67 Oznaczenia: KD – kończyna dominująca, KS – kończyna słabsza, ŚR: (KD + KS)/2 Where: DF – dominant foot, NDF – non-dominant foot, mean: (KD + KS) / 2 żono się względną miarą rozproszenia – współczynnikiem zmienności V (tabela 2). Obserwowana grupa piłkarzy stanowi zbiorowość bardzo zróżnicowaną, o czym świadczą bardzo wysokie wartości wszystkich współczynników zmienności. Z porównania wartości średnich rozproszeń wynika, że największe z nich odnotowano w przypadku równowagi statycznej (92,61), a następnie różnicowania kinestetycznego (52,67), podczas gdy najmniejsze dotyczyły równowagi dynamicznej (23,03). – 103 – Władysław Machnacz, Jarosław Nosal, Andrzej Dudkowski, Paweł Chmura, Andrzej Rokita Zależność skuteczności działań młodych piłkarzy podczas gier ,,jeden przeciwko jednemu” i analizowanych koordynacyjnych zdolności motorycznych Uzyskane wyniki przedstawiono w postaci tabel korelacji. Związki między wskaźnikiem gry w ataku (Wa), wskaźni- kiem gry w obronie (Wo) i wskaźnikiem skuteczności gry (Wsg) a poziomem wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych przedstawiono w tabelach 3–6. Wszystkie analizowane koordynacyjne zdolności motoryczne korelują istotnie statystycznie (p ≤ 0,05) z jedną z miar efektywności zachowań zawodnika podczas gry, jaką jest umiejętność zdobywania bramek. Tabela 3. Poziom prawdopodobieństwa dla testu kolejności par Wilcoxona między wskaźnikiem gry w ataku (Wa) a analizowanymi koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi Table 3. Wilcoxon signed-rank test values for offensive playing effectiveness (Eo) and coordination motor abilities Test kolejności par Wilcoxona Zaznaczone wyniki są istotne z p ≤ 0,05 Wilcoxon test (p ≤ 0.05) Para zmiennych Paired difference N T Z p Wa i równowaga statyczna (średnia) Eo and static difference (mean) 18 0,00 3,72 0,00* Wa i równowaga dynamiczna (średnia) Eo and dynamic difference (mean) 18 0,00 3,72 0,00* Wa i różnicowanie kinestetyczne (średnia) Eo and kinesthetic differentiation (mean) 18 0,00 3,72 0,00* Tabela 4. Poziom prawdopodobieństwa dla testu kolejności par Wilcoxona między wskaźnikiem skuteczności gry w obronie (Wo) a analizowanymi koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi Table 4. Wilcoxon signed-rank test values for defensive playing effectiveness (Ed) and coordination motor abilities Test kolejności par Wilcoxona Zaznaczone wyniki są istotne z p ≤ 0,05 Wilcoxon test (p ≤ 0.05) Para zmiennych Paired difference N T Z p Wo i równowaga statyczna (średnia) Ed and static difference (mean) 18 18,00 2,93 0,003* Wo i równowaga dynamiczna (średnia) Ed and dynamic difference (mean) 18 1,00 3,68 0,000* Wo i różnicowanie kinestetyczne (średnia) Ed and kinesthetic differentiation (mean) 18 1,00 3,68 0,000* Tabela 5. Poziom prawdopodobieństwa dla testu kolejności par Wilcoxona między wskaźnikiem skuteczności gry (Wsg) a analizowanymi koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi Table 5. Wilcoxon signed-rank test values for overall playing effectiveness (Ep) and coordination motor abilities Test kolejności par Wilcoxona Zaznaczone wyniki są istotne z p ≤ 0,05 Wilcoxon test (p ≤ 0.05) Para zmiennych Paired difference N T Z p Wsg i równowaga statyczna (średnia) Ep and static difference (mean) 18 21,00 2,81 0,005* Wsg i równowaga dynamiczna (średnia) Ep and dynamic difference (mean) 18 50,00 1,55 0,122 Wsg i różnicowanie kinestetyczne (średnia) Ep and kinesthetic differentiation (mean) 17 57,00 0,92 0,365 – 104 – Związki pomiędzy skutecznością działań młodych piłkarzy podczas gier ,,jeden przeciwko jednemu”... Tabela 6. Poziom prawdopodobieństwa dla testu kolejności par Wilcoxona między różnymi wskaźnikami skuteczności działań zawodników podczas gry a analizowanymi koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi Table 6. Wilcoxon signed-rank test values for effectiveness indices and the sum of coordination motor abilities Test kolejności par Wilcoxona Zaznaczone wyniki są istotne z p ≤ 0,05 Wilcoxon test (p ≤ 0.05) Para zmiennych Paired difference N T Z p Wa i zsumowane zdolności koordynacyjnych Eo and the sum of coordination motor abilities 18 0,00 3,72 0,000* Wo i zsumowane zdolności koordynacyjnych Ed and the sum of coordination motor abilities 18 4,00 3,55 0,000* Wsg i zsumowane zdolności koordynacyjnych Ep and the sum of coordination motor abilities 18 39,00 2,03 0,043* Korelacje pomiędzy analizowanymi zdolnościami koordynacyjnymi i wskaźnikiem skuteczności gry w obronie (Wo) nie odbiegają od poprzedniego układu powiązań, co sugeruje istotne zależności pomiędzy tymi zmiennymi. Analiza wskaźnika skuteczności gry wykazała istotną korelację tylko z równowagą statyczną, podczas gdy równowaga dynamiczna i różnicowanie kinestetyczne nie były istotne statystyczne. Aby sprawdzić, czy ogół analizowanych zdolności koordynacyjnych wpływa na wskaźniki skuteczności działań młodych piłkarzy podczas gry, warto się przyjrzeć poziomom istotności tych związków, które zamieszczono w tabeli 6. Analizowane koordynacyjne zdolności motoryczne wpływają na skuteczność działań młodych piłkarzy, a wszystkie zależności są istotne statystycznie (p ≤ 0,05). Dyskusja Celem rekrutacji i selekcji jest wskazanie najlepszych kandydatów, tj. w większym stopniu niż inni dostosowanych do wymogów środowiskowych danej dyscypliny sportowej, w przypadku których prawdopodobieństwo odnoszenia sukcesu w grze w piłkę nożną jest większe niż w grupie kandydatów uzyskujących gorsze rezultaty. Stosując testy motoryczne i traktując zachowania testowe jako przejawy specyficznych dyspozycji, ułatwiających obserwowanym młodym piłkarzom skuteczne działania w określonej aktywności, badamy ich wpływ na sprawność działania. W grze ,,1 × 1” panuje ostra rywalizacja, a jej uczestnicy starają się wypaść jak najlepiej. Mamy tu do czynienia z dynami- zacją i ukierunkowaniem całej aktywności praktycznej, poznawczej i emocjonalnej. Koncentrując się z kolei na zdolnościach koordynacyjnych, jako zmiennych istotnie ważnych dla przebiegu i wyniku gier, należy zwrócić szczególną uwagę na równowagę statyczną i dynamiczną oraz kinestetyczne różnicowanie ruchów, rozpatrując te właściwości w stosunku do określonych wskaźników skuteczności działań. Wybrane koordynacyjne zdolności motoryczne mogą wywoływać pewne wątpliwości dotyczące roli i wpływu ich wykorzystywania w procesie gry w piłkę nożną. Jak jednak pisze Starosta [15], ,,kto widział, w zwolnionym tempie »slalom« D. Maradony między przeciwnikami w kierunku bramki podczas mistrzostw świata, nie może mieć wątpliwości co do znaczenia zdolności do zachowania równowagi w piłce nożnej”. Rozpatrując sformułowaną w pracy hipotezę należy stwierdzić, iż osiągnięte rezultaty są zasadniczo zgodne z oczekiwaniami. Uzyskane wyniki mogą bowiem wskazywać, że analizowane zdolności koordynacyjne istotnie wpływają na poziom skuteczności w grach „jeden przeciwko jednemu”, wyrażony wskaźnikami Wa, Wo i Wsg. Przedstawione wyniki należy jednak interpretować z pewną ostrożnością, ponieważ wbrew oczekiwaniom (związanym m.in. z potrzebami uczniowskich klubów i klas sportowych) ten obszar obserwacji był dotychczas niemal całkowicie pomijany w badaniach, stąd brak odniesień porównawczych. W przeprowadzonym eksperymencie nie stwierdzono występowania oczekiwanego związku pomiędzy równowagą dynamiczną a wskaźnikiem skuteczności gry (Wsg). Świadczy to zapewne nie tyle o braku wpływu, ile o nieskuteczności tej formy diagnozy, na podstawie której skonstruowano zadanie. Można – 105 – Władysław Machnacz, Jarosław Nosal, Andrzej Dudkowski, Paweł Chmura, Andrzej Rokita przypuszczać, że oceniana w ten sposób równowaga dynamiczna (przejścia z obrotami po wąskiej części ławeczki gimnastycznej) różni się od występującej w grze w piłkę nożną. W warunkach testu wymagano od młodych piłkarzy wykonywania w marszu prostych czynności lokomocyjnych, natomiast w grze występują czynności specyficzne – najczęściej w biegu i w sytuacjach, w których punkt podparcia ulega ciągłym zmianom. Wymienione rodzaje działań były więc faktycznie innymi formami równowagi dynamicznej. Zaznaczmy, iż jest to tylko przypuszczenie, które wymaga dalszej weryfikacji naukowej. Utworzony na podstawie wartości współczynnika skuteczności gry (Wsg) ranking pozwala wysunąć przypuszczenie o poziomie uzdolnienia do gry w piłkę nożną badanych osób. Biorąc pod uwagę średnie wartości wskaźnika Wsg młodych piłkarzy można podzielić ich na trzy grupy: utalentowanych (ranking od 1–5), przeciętnych (od 6–14), i mało zdolnych (od 15–18). Zaproponowany podział pozwala trenerowi na stosowanie odpowiednich środków treningowych w rozwoju badanych koordynacyjnych zdolności motorycznych. Uzyskane podczas badań dane potwierdzają w dużym stopniu spostrzeżenia innych autorów. Gargula [21], który analizował związki między zdolnościami koordynacyjnymi a umiejętnościami technicznymi, stwierdził, że z przyjętymi wskaźnikami przygotowania specjalnego najbardziej regularnie powiązane są takie KZM, jak różnicowanie kinestetyczne, równowaga i rytmizacja ruchów. Z 30 korelacji, obliczonych na sześciu etapach badań między wskaźnikiem różnicowania kinestetycznego i pięcioma wskaźnikami umiejętności technicznych, 6 (tj. 20%) okazało się istotnych statystycznie. W przypadku rytmizacji ruchów i równowagi stwierdzono po 5 (16,7%) istotnych korelacji ze wskaźnikami przygotowania specjalnego. Z przeprowadzonych przez Szwarca [22] badań wynika, że wysoki poziom dyspozycji szybkościowych i zwinnościowych u badanych zawodników, których oceniano w testach motorycznych, wpływał pozytywnie na skuteczność wykonywanych działań w grach „jeden przeciwko jednemu”. W innych badaniach Szwarc [2] stwierdza także, że u młodych piłkarzy nożnych istnieje wyraźna zależność między skutecznością działań w grach „1 × 1” a wygrywaniem w małych grach „2 × 2” oraz „4 × 4”. Sugeruje, że u gracza o wysokich umiejętnościach działania indywidualnego występują także nieprzeciętne dyspozycje warunkujące sprawne współdziałanie w grze kwalifikowanej. Badania Paluszka [3] oraz Dudy [17] dowodzą ponadto, że poziom innych dyspozycji motorycznych (wytrzymałościowych i koordynacyjnych) koreluje również ze skutecznością działania w małych grach symulacyjnych. Jest to zgodne z założeniami teoretycznymi i bieżącymi obserwacjami wskazującymi, że koordynacyjne zdolności są szczególnie ważne w zespołowych grach sportowych (m.in. w piłce nożnej) z tzw. nawykami otwartymi, tym samym wyższy potencjał koordynacyjny gracza powinien wyraźnie korelować ze wszystkimi aspektami skuteczności podczas gry. Wnioski Analiza wyników uzyskanych w toku badań empirycznych czyni zasadnym stwierdzenie, że analizowane koordynacyjne zdolności motoryczne wpływają na skuteczność działań młodych piłkarzy w grach testowych ,,atakujący z piłką przeciwko obrońcy”, co wyraża się m.in. tym, że wszystkie zależności pomiędzy wskaźnikami skuteczności gry (Wa, Wo i Wsg) a koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi (zdolności: równowaga statyczna i dynamiczna oraz kinestetyczne różnicowanie ruchów) są istotne statystycznie (p < 0,05). Wnioski praktyczne Do procesu nauczania gry w piłkę nożną należy wprowadzać testy koordynacyjne uwzględniające specyficzne dla niej czynności ruchowe, co może zwiększyć skuteczność zabiegów selekcyjnych i klasyfikacyjnych dla tej dyscypliny sportu. Pamiętając, że specyfika charakterystycznych dla gry w piłkę nożną umiejętności ruchowych – obok różnic na poziomie ilościowym – wykazuje także szereg istotnych zróżnicowań jakościowych odbiegających od tych, które zawarte są w próbie oceniającej zdolność równowagi dynamicznej, należałoby zastanowić się nad opracowaniem nowej wersji testu. Chodziłoby tutaj o ustalenie skuteczności lub efektywności określonych sposobów zachowania równowagi w sytuacjach typowych dla gry w piłkę nożną. Ponieważ metody diagnozowania zdolności zachowania równowagi są kontrowersyjne, należałoby się zastanowić nad opracowaniem takich, które byłyby zbliżone do warunków meczowych. – 106 – Związki pomiędzy skutecznością działań młodych piłkarzy podczas gier ,,jeden przeciwko jednemu”... PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Soroka A: The rank of one-on-one duels based on Women’s European Football Championschip – England 2005. Antropomotoryka, 2010; 51: 53–60. [2] Szwarc A: Relations between effectiveness in games one-to-one and achievements in games two-to-two and four-to-four for young soccer players; w Żak S, Spieszny M, Klocek T (red.): Team Games in Physical Education and Sport. Studia i Monografie, Kraków, AWF, 2005; 33: 120–122. [3] Paluszek K: Związek pomiędzy skutecznością w grze „jeden przeciwko jednemu” a zdolnościami kondycyjnymi i koordynacyjnymi; w Bergier J (red.): Sport dzieci i młodzieży na przełomie wieków. Biała Podlaska, IWFiS, 2000: 129–135. [4] Brzyski J: The assessment of the effectiveness of the football players’ play in „one-to-one” relation and „oneto-team” relation based upon the example of world championships – 2006 in Germany; w Żak S, Klocek T (red.): Recruitment, Selection and Training of Children and Teenagers in Sports Ball Games. Monografia, Wrocław, MTNGS, 2007; 9: 13–19. [5] Milanovic D, Jukic I, Vuleta D, Simek S: Diagnostic procedures in sport games. Research Yearbook, 2007; 13(1): 17–23. [6] Hirtz P, Starosta W: Sensitive and critical periods of motor co-ordination development and its relation to motor learning. Journal of Human Kinetics, 2002; 7: 19–28. [7] Naglak Z: Nauczanie i uczenie się wielopodmiotowej gry z piłką. Kształcenie gracza na wstępnym etapie. Wrocław, AWF, 2010. [8] Paluszek K, Panfil R: Diagnozowanie działań sportowców w grach symulacyjnych; w Naglak Z (red.): Zespołowe gry sportowe w wychowaniu fizycznym i sporcie. AWF, Wrocław 1994. [9] Bergier J: Związek specjalnych umiejętności ruchowych ze skutecznością działań w grze w piłkę nożną dzieci; w Bergier J (red.): Sport dzieci i młodzieży na przełomie wieków. Biała Podlaska, IWFiS, 2000: 63–67. [10] Naglak Z: Teoria zespołowej gry sportowej. Kształcenie gracza. Wrocław, AWF, 2001. [11] Raczek J, Mynarski W, Ljach [Lyakh] W: Teoretyczno--empiryczne podstawy kształtowania i diagnozowania [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] – 107 – koordynacyjnych zdolności motorycznych. Katowice, AWF, 1998. Raczek J, Mynarski W, Ljach [Lyakh] W: Kształtowanie i diagnozowanie koordynacyjnych zdolności motorycznych. Katowice, AWF, 2002. Ljach [Lyakh] W, Witkowski Z: Koordynacyjne zdolności motoryczne w piłce nożnej. COS, Warszawa, 2004. Blume DD: Kennzeichnung koordinativen Fähigkeiten und Möglichkeiten ihrer Herausbildung in Trainingprozess. Wissenschaftliche Zeitschrift der Deutschen Hochschule, 22, Leipzig, 1981. Starosta W: Zdolności koordynacyjne i kondycyjne w zespołowych grach sportowych. Rocznik Naukowy, t. V, Gdańsk, AWF, 1996. Ljach [Lyakh] W, Żmuda W, Witkowski Z: Testy motoryczne do oceny koordynacyjnego przygotowania piłkarzy nożnych. Trener, 2000; 2: 12–17. Duda H: Poziom rozwoju dyspozycji koordynacyjnych u piłkarzy nożnych a ich zachowania podczas gry. Sport Wyczynowy, 2003; 3–4: 60–65. Stępiński M: Koordynacja ruchowa i zasady jej kształtowania – uwagi teoretyczno-metodyczne na tle niemieckiej literatury fachowej. Trener, 2004, 2; 3–9. Nosal J: Poziomy kontroli i oceny sprawności zawodnika; w Talaga J (red.): Piłka nożna – sprawność fizyczna specjalna – testy. Poznań, Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2006: 58–62. Ferguson G, Takane Y: Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003. Gargula L: Correlations between the motor coordination indices and technical skills in soccer players aged 15–18 years during their specialist training phase; w Żak S, Klocek T (red.): Recruitment, Selection and Training of Children and Teenagers in Sports Ball Games. Monografia, Wrocław, MTNGS, 2007; 9: 17–38. Szwarc A: Effectiveness in one-on-one games and the level of the selected motorial dispositions in young soccer players; w Żak S, Klocek T (red.): Recruitment, Selection and Training of Children and Teenagers in Sports Ball Games. Monografia, Wrocław, MTNGS, 2007; 9: 109–112. NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 WPŁYW INTELEKTUALNEJ INSTRUKCJI USPRAWNIAJĄCEJ DZIAŁANIE Z PIŁKĄ NA SKUTECZNOŚĆ RUCHOWĄ GRACZA INFLUENCE OF INTELLECTUAL INSTRUCTION IN STREAMLINING THE PERFORMANCE WITH A BALL ON MOTOR EFFECTIVENESS IN A FOOTBALL PLAYER Henryk Duda* **dr hab. prof. nadzw., Katedra Teorii i Metodyki Gier Sportowych i Rekreacyjnych, Zakład Teorii i Metodyki Piłki Nożnej, AWF Kraków Słowa kluczowe: sprawność działania ruchowego, analiza mentalna, test działań kreatywnych, piłka nożna Key words: efficiency of motor action, mental analysis, test of creative actions, football STRESZCZENIE • SUMMARY Cel pracy. Zgłębienie istoty problemu przygotowania intelektualnego w grze sportowej, ukierunkowane na wykazanie wpływu intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie z piłką na skuteczność zadania ruchowego. Postawiono zasadnicze pytanie badawcze: czy proces intelektualnego szkolenia wpływa korzystnie na sprawność działania ruchowego gracza? Materiał i metody. Badaniem wpływu intelektualnej analizy na sprawność ruchową w działaniu, które prowadzono w latach 2009 i 2010, objęto 32 młodych graczy piłki nożnej (kategoria juniora starszego), uczniów szkoły sportowej w Krakowie. W badaniach zastosowano test ruchowy tzw. test działań kreatywnych, który uwzględniał działania umożliwiające skuteczne uderzenie piłki do bramki – po analizie wcześniejszego uderzenia. Rzetelność stosowanego testu wynosiła r = 0,89. Wyniki i wnioski. Wyniki badania wskazują, że intelektualizacja procesu szkolenia zwiększa skuteczność działania ruchowego graczy, a szukanie rezerw w sferze dyspozycji umysłowych piłkarzy nożnych może przyczynić się do zwiększenia efektywności ich szkolenia. Aim of the study. To explore the nature of the intellectual preparation in sports games with a view to evaluate the importance of intellectual (didactic) instruction in streamlining the effectiveness of motor performance with a ball in a football player accordingly to the basic research question: does the streamlining intellectual instruction exert a positive influence on motor effectiveness of a football player? Material and methods. In the study on evaluating the influence of intellectual analysis in action on motor skills, which was conducted in the years 2009 and 2010 in the Krakow’s Football School, a group of 32 young football players (in older junior age category) was involved. As a research tool so-called creative action test was used to measure the effectiveness of actions leading to goals striking in accordance with the previous impact analysis. The reliability of the test was r = 0.89. Results and conclusions. The obtained results have proved the increase in the effectiveness of the motor performance of football players that was caused by the intellectualization of training process. Simultaneously the usefulness of searching for the mental disposition reserves in football players aimed at improving the effectiveness of training has been indicated. – 109 – Henryk Duda Wstęp Sprawne działania w grze sportowej są oparte nie tylko na uaktywnianiu sfery fizycznej i ruchowej gracza, ale przede wszystkim na mentalizacji jego działań, co podkreśla już sama definicja gry sportowej wskazująca, iż „gra sportowa to sytuacja przeciwstawnych interesów, w której uczestnicy świadomie lub podświadomie dokonują wyboru celów i sposobów ich realizacji w zależności od posiadanej dyspozycyjnej i sytuacyjnej możliwości działania. Głównym celem gry sportowej jest wykazanie czasowej przewagi nad przeciwnikiem zgodnie z przyjętymi regułami. Cel ten osiągany jest przez realizację celów pośrednich w ofensywie i defensywie” [1, s. 73]. Ze szczegółowej analizy gry wynika, iż ze względu na rodzaj sytuacji zarówno indywidualne, jak i grupowe działania wykonywane są zgodnie z celem gry, do którego realizacji gracz musi się zaangażować umysłowo, ruchowo i fizycznie. Stąd też działanie gracza zdeterminowane jest przez sytuacyjną i dyspozycyjną możność działania (ryc. 1). Pojęcie „dyspozycyjna możność dzia- łania” odnosi się do potencjału gracza rozumianego jako możliwości. „Sytuacyjna możność działania” dotyczy natomiast okoliczności, w jakich działa gracz. Działania w grze obfitują w liczne dynamiczne okoliczności, które Tomaszewski [3] określa za pomocą terminu „sytuacje”; są to sytuacje proste lub złożone, pewne lub ryzykowne (ryc. 2) i aby je rozwiązać, gracz musi stale dokonywać percepcji składowych gry i podejmować decyzje o wyborze sposobu działania. Złożony charakter sytuacyjnego działania gracza wymaga od niego nie tylko sprawnego wykonywania czynności ruchowych, ale także – a nawet przede wszystkim – myślenia, które ma charakter reproduktywny, czyli polega na zastosowaniu uprzednio zdobytej wiedzy. Skuteczność działania gracza zależy więc od działania wewnętrznego (zdolności umysłowych) i zewnętrznego (celowego wykonania czynności ruchowych) [4]. Jak stąd wynika, sytuacyjne warunki gry wymagają od gracza odpowiedniego poziomu rozwoju i optymalnej aktywizacji procesów orientacyjno-poznawczych. To one decydują bowiem o poprawności odbioru i spraw- Rycina 1. Elementy warunkujące działania gracza wg Naglaka [2] Figure 1. Elements conditioning the operations of a player according to Naglak [2] – 110 – Wpływ intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie z piłką na skuteczność ruchową gracza Rycina 2. Charakterystyka dyspozycyjnej możliwości działania w grze wg Panfila [1] Figure 2. The profile of accessible possibility of action in the game according to Panfil [1] ności przetwarzania wszelkich informacji związanych z projektowaniem i przewidywaniem rozwoju sytuacji w grze. Zdobyta w tym procesie wiedza o celach, warunkach i prawdopodobnych efektach działania, a także o własnych możliwościach – to jedno z podstawowych źródeł powodzenia w grze [5], stąd też myślenie zawodnika pełni kluczową rolę w procesie skutecznego uczenia się i nauczania działań ruchowych w grze. Trzeba z całą mocą podkreślić, że sprawność umysłowa gracza decyduje o jego racjonalnym działaniu, jako nadrzędne ogniwo dyspozycyjnej możliwości działania w grze (ryc. 2) [1]. Powyższe konstatacje prowadzą do wniosku, iż aby sprostać wymogom edukacyjnym we współczesnej – 111 – Henryk Duda grze w piłkę nożną, należy w szkoleniu graczy preferować nauczanie oparte na intelektualizacji, czyli wdrażać uczenie się gry eksponujące znaczenie wiedzy o działaniu i świadomym uczestnictwie gracza w procesie treningu, jak również w warunkach walki sportowej [6, 4, 1, 7]. Pojęcia te akcentuje się wprawdzie dość często w teorii treningu, lecz w praktyce problematyka ta jest traktowana raczej hasłowo. Postępowania racjonalnego, celowego, a w konsekwencji – znacznej modyfikacji wymaga przede wszystkim kierowanie w ramach doskonalenia sprawności ruchowej i działań grupowych graczy. Rozwiązania tego problemu dostępne w opublikowanej dotychczas fachowej literaturze – to jedynie zestawy ukierunkowanych indywidualnych i grupowych ćwiczeń z piłkami, które pozwalają na doskonalenie organizacji działań zawodników w wybranych fragmentach gry, przy czym przedstawione sposoby organizacji gry opierają się na rozgrywaniu określonych schematów i prowadzą do doskonalenia szybkiego podejmowania w grze automatycznych, a przez to nie zawsze celowych decyzji [1]. Rozgrywanie schematów i przydzielanie zawodnikom określonych pozycji w grze (nauczanie mechaniczne) prowadzi do ich specjalizacji. Jest to niezgodne ze współczesnymi tendencjami rozwojowymi, które np. w grze w piłkę nożną wymagają od gracza sprawnego wykonywania działań uniwersalnych oraz umiejętności szybkiego rozwiązywania sytuacji w grze w sposób heurystyczny, oparty na świadomym działaniu [4, 1, 7, 8]. Uwzględnienie intelektualizacji w procesie dydaktycznym gracza wymaga modyfikacji metodyki nauczania, czynności ruchowych i sposobu przekazywania wiedzy o działaniu w grze. Podejście takie – ze względu na racjonalność i skuteczność procesu treningowego – jest w pełni uzasadnione, gdyż sytuacyjne warunki gry mają charakter działań alternatywnych, wymagają więc od zawodnika kreatywności [9]. Dlatego też w szkoleniu należy stosować takie środki, które niejako wymuszają na graczu dokonywanie świadomego wyboru i wdrażanie najbardziej celowego z kilku branych pod uwagę rozwiązań, z uwzględnieniem faktu, że decyzje muszą być podejmowane w bardzo krótkich odcinkach czasu. Biorąc to pod uwagę, w trakcie badań wykorzystano eksperymentalne rozwiązania odnoszące się do procesu mentalnego sterowania graczem. Próbowano wykazać, jak oddziaływanie mentalne wpływa na sprawność wykonania czynności ruchowej, w przekonaniu, iż lepsze rozpoznanie sfery umysłowej może znacznie zwiększyć skuteczność przygotowania gracza w trakcie zorganizowanego szkolenia. Cel badań Dostrzegając znaczenie wiedzy oraz istoty intelektualnego oddziaływania na sprawność ruchową z piłką w trakcie realizacji celu gry, posłużono się eksperymentem. Obejmował on działanie gracza piłki nożnej z wykorzystaniem intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie z piłką, ukierunkowanej na myślową analizę wykonywanej czynności ruchowej. Celem badania było wykazanie wpływu intelektualnej instrukcji usprawniającej na sprawność wykonania zadania ruchowego wśród młodych graczy. Pytania badawcze Czy intelektualna instrukcja usprawniająca działanie z piłką wpłynie na skuteczność ruchową młodych piłkarzy nożnych? Hipotezy badawcze Świadomy udział gracza w czynności ruchowej zwiększa skuteczność realizacji celu gry. Materiał i metody badań W procesie badawczym w wykonywaniu działań z piłką w warunkach wyboru rozwiązania zastosowano metodę twórczą z wykorzystaniem instrukcji usprawniającej działanie z piłką [6], opartą na świadomej analizie zadania ruchowego. Wybór działania uwzględniał realizację celu gry w ofensywie – zdobycie bramki. W badaniach zastosowano test ruchowy, tzw. test działań kreatywnych, który uwzględniał działania pomocnicze (niepodlegające ocenie): przyjęcie piłki, prowadzenie piłki slalomem oraz działanie główne (podlegające ocenie), tj. skuteczność uderzania piłki do bramki w obecności bramkarza (zdobycie bramki). Trafność stosowanego testu wynosiła r = 0,89, wartość ta zgodnie z założeniami Brzezińskiego [10] spełniała wymogi dla badań eksperymentalnych. Test przeprowadzono w polu karnym boiska piłkarskiego (ryc. 3), gdzie uczestniczący gracze wykonywali działania w wyznaczonym sektorze o promieniu kąta 45 stopni, którego wierzchołek znajdował się w punkcie środkowym bramki. W sektorze tym wyznaczono: • pole działania bramkarza, w którym poruszał się on na dwusiecznej kąta od linii bramkowej w kierunku narożnika pola bramkowego (długość odcinka: 7 m), – 112 – Wpływ intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie z piłką na skuteczność ruchową gracza Rycina 3. Schemat testu kreatywnego zastosowanego w badaniach Figure 3. Diagram of a creative test applied in the research series • pole działania testowanego gracza, który w wyznaczonym sektorze o długości 8 m (odległość liczona od linii końcowej sektora działania bramkarza) w czynnościach ruchowych miał oddać skuteczny strzał na bramkę. Bramkarz w momencie przekroczenia przez uderzającego gracza linii początkowej w jego sektorze mógł wykonać jedyną interwencję: wyjście obronne z rozłożonymi w bok rękami. W czynnościach obronnych (bramkarz–napastnik) nie dochodziło do bezpośredniego kontaktu. Ściśle określona interwencja bramkarza w powtarzanych próbach spełniała więc warunek identyczności zdarzeń. Uczestnik sprawdzianu (uderzający), przekraczając linię początkową swojego sektora działania, miał zrealizować cel, tj. zdobyć bramkę. Działanie to oceniano jako pozytywne (zdobyta bramka) lub negatywne (brak zdobycia bramki) [1]. Wcześniej uderzający gracz w określonym miejscu przyjmował piłkę i wprowadzał ją w sektor działania. Czynności te nie były oceniane, stanowiły one jedynie czynności tzw. adaptacyjne do działania. Badaniami ciągłymi, prowadzonymi w latach 2009– 2010, objęto uczniów SMS-PN w Krakowie, wiek badanych wynosił 18,5 lat (kategoria wiekowa juniora starszego). Ogółem przebadano 32 młodych uzdolnionych graczy. Wszyscy uczestnicy tworzyli jednorodną pod względem poziomu zdolności motorycznych, ruchowych i intelektualnych grupę, którą wyłoniono zgodnie z zasadami doboru zorganizowanego [7]. W celu określenia stopnia mentalizacji w działaniu gracza, badania wykonywano w dwóch grupach: eksperymentalnej (E) i kontrolnej (K), liczących po 16 graczy. Badania przeprowadzono dwukrotnie. Pierwsze badanie (w gr. E i K) polegało na pięciokrotnym wykonaniu uderzenia w celu zdobycia bramki (bez instrukcji intelektualnej usprawniającej działanie). Drugie badanie, które zostało powtórzone po 3 dniach, oparte było na wykonaniu identycznego zadania ruchowego, tym razem poprzedzonego intelektualną instrukcją usprawniającą działanie (bez instrukcji zwrotnej) u graczy z grupy E, po każdym uderzeniu na bramkę. Instrukcja ta, oparta na zasadzie skutecznego działania, uwzględ- – 113 – Henryk Duda niała: ocenę sytuacji (ustawienie bramkarza, analiza jego ruchu), moment uderzenia piłki (odległość od bramki, kąt uderzenia, siłę uderzenia, technikę uderzenia); w ten sposób uaktywniano jego sferę mentalną w działaniu. Potwierdzeniem, iż wystąpiła mentalizacja znaczenia sfery umysłowej w działaniu, była wartość zróżnicowania wyników uzyskanych w dwóch jednorodnych grupach (E i K) w pierwszym i drugim badaniu. Do porównania otrzymanych wyników zastosowano podstawowe obliczenia statystyczne: odchylenie standardowe, średnią arytmetyczną, a z testu t-Studenta określono poziom istotności różnic [11]. Podejmując się weryfikacji hipotez zakładano poziom istotności α = 0,05 (* – p < 0,05). Prezentacja i omówienie wyników badań Przystępując do badań nad oceną wpływu dydaktycznej instrukcji kreatywnej na sprawność działania ruchowego uczestniczących w badaniu graczy poszukiwano odpowiedzi na pytanie: czy proces intelektualnego szkolenia wpływa korzystnie na sprawność działania ruchowego? W tym celu poddano analizie badawczej ocenę tych działań graczy, których wykonanie wymagało dysponowania konkretnymi umiejętnościami z zakresu czynności ruchowych. Zdaniem Szewczuka [12] taki stan psychofizyczny to gotowość do skutecznego działania przy wykonaniu określonego typu zadań, z możliwością dostosowania się do zmiennych warunków. Zgodnie z tymi sugestiami podczas wyboru działania w ramach procedury badawczej należało wyselekcjonować takie zadanie, które wymagałoby od gracza nie tylko dużego zaangażowania emocjonalnego, ale przede wszystkim wysokiego stopnia zaawansowania myślowego (czynności kreatywnej). Takie założenie wynika z celu operacyjnego kształcenia gracza [13], który zakłada, że skuteczne działanie w realizacji celu gry wymaga nie tylko odpowiednich umiejętności ruchowych, ale także optymalnego nastawienia emocjonalnego (chęci wykonania) i świadomej kontroli ruchu. Badania oparto na wykonaniu zadania, które dotyczyło realizacji najwyższego celu w działaniu ofensywnym, tj. zdobycia bramki [1]. Czynności te były wykonywane w formie zadaniowej, maksymalnie zbliżonej do warunków gry, z dyrektywą praktyczną, która określała skuteczność realizacji zadania, jednak z możliwością wyboru decyzji dotyczących sposobu działania (instrukcja uświadamiająca możliwość wyboru). Aby skutecznie wykonać powierzone zadania, w badaniu eksperymentalnym gracz musiał przyjąć w działaniu postawę kreatywną. Określony cel realizacji zadania (zdobycie bramki) stanowił także czynnik motywacyjny (chęć sprawdzenia się) w realizacji najwyższego celu gry w działaniu ofensywnym. Eksperymentalne zadanie wymagało zatem od uczestników badania postawy twórczej, gdyż na podstawie skutecznych wytycznych w działaniu samodzielnie wpływali oni na przebieg realizacji wyznaczonego celu. Rozpatrując wyniki badań w płaszczyźnie intelektualnego sterowania czynnościami ruchowymi gracza, w pierwszej kolejności przedstawiono wartości wymierne skuteczności uderzeń do bramki, które były wykonywane w pierwszym badaniu. Porównanie parametrów badawczych charakteryzujących skuteczność uderzenia piłki do bramki wykazuje, iż zarówno gracze z grupy eksperymentalnej, jak i kontrolnej uzyskali zbliżone wyniki w wartościach wymiernych (tabela 1). Znalazło to odzwierciedlenie podczas analizy danych, która nie wykazała statystycznego zróżnicowania. Uzyskane wyniki skłaniają do konkluzji, iż wszyscy gracze, stosownie do zasad zorganizowanego doboru, a więc niezależnie od zakwalifikowania do określonej grupy, prezentowali umiejętności ruchowe i zdolności Tabela 1. Wartość zróżnicowania w kreatywnym teście działań piłkarza w pierwszym badaniu Table 1. The value of differentiation in the creative test of a football player’s action in research series no. 1 Grupa badana Grupa kontrolna (pkt) Grupa eksperymentalna (pkt) Średnia arytmetyczna 2,13 2,0 Odchylenie standardowe 0,64 0,65 Współczynnik zmienności 30,00 32,73 Parametry statystyczne Istotność różnic miedzy grupami 1,08 – 114 – Wpływ intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie z piłką na skuteczność ruchową gracza Tabela 2. Wartość zróżnicowania wyników badań w kreatywnym teście działań piłkarza w drugim badaniu Table 2. The value of differentiation in the creative test of a football player’s action in research series no. 2 Grupa badana Grupa kontrolna (pkt) Grupa eksperymentalna (pkt) Średnia arytmetyczna 2,53 3,07 Odchylenie standardowe 0,52 0,46 Współczynnik zmienności 20,38 14,93 Parametry statystyczne Istotność różnic między grupami 3,53*** Istotność różnic: *** α = 0,001 motoryczne zbliżonego zakresu, mogli wobec tego realizować wyznaczony cel badawczy na podobnym poziomie. Istotę intelektualnego sterowania ruchem w skutecznym działaniu oddają wyniki badań zebrane w tabeli 2, z których wynika, iż w grupie kontrolnej zadanie ruchowe w drugiej serii badań realizowano podobnie jak w pierwszej. Tymczasem w grupie eksperymentalnej uderzenia na bramkę, wykonywane po zastosowaniu dydaktycznej instrukcji kreatywnej (wykorzystanie logicznej analizy czynności ruchowej do skutecznego wykonania), dały lepsze rezultaty. Otrzymane dane potwierdzają, że wartości wymierne (ocena w punktach), określające stan badań, są wyraźnie wyższe dla działań wykonywanych z tzw. instrukcją mentalną, o czym świadczą różnice wartości otrzymanych przez grupę kontrolną i grupę eksperymentalną (wykonującą działania z tzw. instrukcją uświadamiającą możliwość wyboru działania). Analiza danych dokumentuje, iż otrzymane wartości wykazują wyraźne różnice statystyczne (poziom zróżnicowania α = 0,001). Potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest także znamienne zróżnicowanie danych badawczych w obu grupach dla pierwszego i drugiego badania (tabela 3). Analiza otrzymanych wartości eksponuje znaczne zróżnicowanie w pierwszym i drugim badaniu dla grupy kontrolnej (zróżnicowanie na poziomie α = 0,05) i grupy eksperymentalnej (zróżnicowanie na znacznie wyższym poziomie – α = 0,001) Fakt ten oznacza, że nawet krótkie instrukcje oddziałujące na procesy poznawcze pobudzają gracza do działania operacyjnego, które charakteryzuje się świadomą analizą i twórczym działaniem przy wykonywaniu czynności ruchowej. Można więc sądzić, że w przypadku grupy eksperymentalnej instrukcje intelektualne były podłożem efektywnego działania. Instrukcje te, oparte na zasadach sprawnego działania, zawierały dyrektywy praktyczne zalecające, „co robić, a czego robić nie należy”. Dyrektywy te pozostawały w związku z zadaniami pozwalającymi graczowi na przewidywanie i kontrolę wykonywanych czynności. Stąd też gracz, wprowadzając czynności ruchowe, zmuszony był do świadomej analizy zdarzeń, której konsekwencją było sprawne działanie. Tabela 3. Wartość zróżnicowania wyników badań w kreatywnym teście działań piłkarza w grupie kontrolnej i eksperymentalnej dla pierwszego i drugiego badania Table 3. The value of differentiation in the creative test of a football player’s action: control group vs. experimental group (research series no. 1 and 2) Parametry statystyczne Grupa badana, kolejność badań Grupa kontrolna Grupa eksperymentalna I badanie (pkt) II badanie (pkt) I badanie (pkt) II badanie (pkt) Średnia arytmetyczna 2,13 2,53 2,0 3,07 Odchylenie standardowe 0,64 0,52 0,65 0,46 Współczynnik zmienności 30,00 20,38 32,73 14,93 Poziom istotności różnic między pierwszym a drugim badaniem w danej grupie 2,18* – 115 – 5,48*** Henryk Duda Znaczenie intelektualizacji w procesie skutecznego działania mogą również potwierdzać wartości współczynników zmienności zamieszczone w tabelach 1–3. Analiza tych wartości wykazuje, że przy kolejnych powtórzeniach (drugie badanie w grupie kontrolnej i eksperymentalnej) wyniki w znacznym stopniu stabilizowały się (mniejsze wartości współczynnika zmienności). To sugeruje, iż każde następne próby uderzeń piłką do bramki wykonywane były i z większą skutecznością, i z mniejszą przypadkowością. Fakt ten potwierdza udział procesów mentalnych w działaniu. Uzyskane w badaniach wartości pozostają również w związku z poprzednimi badaniami autorów [14], w których otrzymano podobne zależności dla młodszych graczy (tj. juniorów młodszych) i wydaje się, iż taka prawidłowość może potwierdzać tendencjonalność działań graczy w grach zespołowych. Powyższe fakty mogą świadczyć o znamiennym wpływie sprawności procesów myślowych na skuteczność wykonania zadań ruchowych. Spostrzeżenia te potwierdzają także teorię działania i zachowania w grze, w której działanie – jako sprawniejsza forma realizacji zadania ruchowego – odbywa się z większą świadomością wyznaczonego celu [1]. Taki stan jest konieczny do zwiększenia skuteczności gry. Zdaniem Naglaka [4], działający gracz musi mieć świadomość w trakcie wykonywania ruchów, gdyż w przeciwnym razie występuje zachowanie bez wyraźnego celu (działanie nieukierunkowane), które niczemu nie służy. Według Naglaka [4, s. 45] „działanie gracza to zdawanie sobie sprawy z tego, jak toczy się gra (świadomość celu). Postępując świadomie zawodnik jest zaangażowany w grę zarówno umysłowo, jak i fizycznie. Jeżeli gracz świadomie powstrzymuje swój ruch, to również działa. Gdy gracz świadomie równoważnie (umysłowo i fizycznie) jest zaangażowany w grę, to ma zdolność do krytycznej, obiektywnej oceny swojego działania i wyciąga praktyczne wnioski”. Postawa taka zapewnia sprawniejsze i skuteczniejsze działanie. Tezę tę potwierdzają również badania Stronczyńskiego i Stuły [15], według których sprawność procesów myślowych pozwala skuteczniej rozwiązywać zadania ruchowe i taktyczne w działaniu wielopodmiotowym. Należy wobec tego przypuszczać, że działania zawodników podczas gry są efektem ciągłego uczenia się, czyli systematycznego odbioru, przetwarzania i wytwarzania informacji. Otrzymane dane, eksponujące istotę intelektualnego nauczania, są zgodne z założeniami gry ze zrozumieniem [16]. Sednem tych założeń jest fakt, iż aby gracz mógł działać skutecznie w warunkach gry, musi wiedzieć, co i jak ma wykonać. Wymaga to od niego optymalnej wiedzy o działaniu (znajomości celu gry) oraz prowadzenia gruntownej i w pełni świadomej analizy danej czynności ruchowej podczas jej wykonywania, co w warunkach gry nabiera znamion działania niestandardowego (działania operacyjnego) [17]. Słuszność tego spostrzeżenia potwierdza także wieloaspektowość sytuacyjnego działania gracza, wymagająca od niego sprawnego wykonywania czynności ruchowych, ale przede wszystkim myślenia, które ma charakter reproduktywny, bo polegający na zastosowaniu w praktyce uprzednio zdobytej wiedzy. Skuteczność gracza zależy więc od działania wewnętrznego (wykorzystanie zdolności umysłowych) i zewnętrznego (celowego wykonania czynności ruchowych). Działania wewnętrzne rozumie się jako stan umysłu gracza nastawiony na obmyślenie sposobów osiągania celu, a działania zewnętrzne – jako możliwości gracza w sferze sprawności motorycznej skierowanej na określony wynik i tak zorganizowane, aby ten wynik osiągnąć [2]. Tak więc, aby sprawnie działać, gracz musi na każdym etapie tego działania poddawać się samokontroli, która stanowi proces świadomego kierowania własnym postępowaniem na podstawie wcześniej zdobytych doświadczeń. Biorąc pod uwagę zakreślony tytułem cel niniejszej pracy, można stwierdzić, iż przeprowadzone badania udowodniły takie stanowisko, podkreślając jednoznacznie ważność intelektualizacji w skutecznym działaniu gracza. Wyniki badań akcentują istotę gry sportowej, która ma charakter działań tendencjonalnych [18]. Wykonywane działania wielopodmiotowe trzeba prowadzić z rozmysłem. Spostrzeżenia badawcze potwierdzają też prawidłowość dydaktyczną związaną z uczeniem się gry, iż aby skutecznie uczyć się gry należy wpierw uczyć się, kiedy i jak działać, a następnie, jakie umiejętności ruchowe wykorzystywać do tych celów [4]. Mając w pamięci, iż intelektualizacja procesu nauczania gry sportowej w rutynowym szkoleniu gracza traktowana jest hasłowo [2, 1, 7], a w praktyce uczenia się gier sportowych w większości wypadków stosuje się nauczanie „mechaniczne” [19], przeprowadzone badania, potwierdzające czołową rolę mentalizacji w szkoleniu, kładą nacisk na istotę tego zagadnienia, wytyczając kierunek skutecznych procedur dydaktycznych w procesie nauczania gry sportowej. – 116 – Wpływ intelektualnej instrukcji usprawniającej działanie z piłką na skuteczność ruchową gracza Wnioski 1. Świadomy udział gracza w realizacji działania z piłką zwiększa jego skuteczność. 2. Intelektualizacja procesu szkolenia przyczynia się do trafnego wyboru decyzji w sprawnym działaniu gracza. 3. Ze względu na ekwifinalny charakter działania w zespołowych grach sportowych, szukanie rezerw w sferze dyspozycji umysłowych graczy może przyczynić się do zwiększenia efektywności szkolenia. PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Panfil R: Prakseologia gier sportowych. Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 2006; 82. [2] Naglak Z: Teoria zespołowej gry sportowej. Kształcenie Gracza. Wrocław, AWF, 2001. [3] Tomaszewski T. (red.): Psychologia. Warszawa, PWN, 1979. [4] Naglak Z: Nauczanie i uczenie się wielopodmiotowej gry z piłką. Wrocław, AWF, 2005. [5] Gracz J: Psychospołeczne uwarunkowania aktywności sportowej człowieka. Studia i Monografie, Poznań, AWF, 1998; 332. [6] Bergier J: Wiedza dzieci o nauczanych czynnościach ruchowych a skuteczność działań w grze zespołowej. Warszawa, AWF, 1998. [7] Duda H: Intelektualizacja procesu nauczania a rozwój dyspozycji do gry sportowej (na przykładzie piłki nożnej). Studia i Monografie, Kraków, AWF, 2008; 50. [8] Nosal J: Poziom kontroli i oceny sprawności zawodnika w przygotowaniu do gry w piłkę nożną; w Stuła A (red.): Nowoczesna piłka nożna. Gorzów Wielkopolski, AWF, 1999: 99–111. [9] Paluszek K: Indywidualny awans sportowy jako kryterium selekcji dynamicznej do gry w piłkę nożną; w Stuła A (red.): Nowoczesna gra w piłkę nożną – teoria i praktyka. Gorzów Wielkopolski, AWF, 2003: 59–68. [10] Brzeziński J: Metodologia badań psychologicznych. Warszawa, PWN, 1996. [11] Arska-Kotlińska M, Bartz M: Wybrane zagadnienia statystyki dla studiujących wychowanie fizyczne. Poznań, AWF, 2002. [12] Szewczuk W: Psychologia. Warszawa, WSiP, 1990. [13] Davis RH, Aleksander L, Yelon ST: Konstruowanie systemu kształcenia. Warszawa, PWN, 1993. [14] Duda H, Basiaga-Pasternak J: Wpływ świadomej analizy zadania ruchowego na skuteczność działania piłkarzy nożnych; w Stuła A (red.): Teoretyczne i praktyczne aspekty nowoczesnej gry w piłkę nożną. Politechnika Opolska, 2009: 49–66. [15] Stronczyński W, Stuła A: Wpływ inteligencji i wybranych zdolności koordynacyjnych na skuteczność gry młodych piłkarzy nożnych; w Kuder A, Perkowski K, Śledziewski D (red.): Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka. T. 2, Warszawa, AWF, 2005; 2: 198–200. [16] Bunker D, Thorpe R: A model for the teaching of games in secondary school. Bulletin of Physical Education, 1982; 18(1): 5–8. [17] Panfil R: A paradigm for identifying ability competition (providing examples of sport game and fight), Human Movement, 2011; 12(1): 16–23. [18] Nitsch JR: The organization of motor behaviour: An action – theoretical perspective; w Nitsch JR, Seiler R (eds.): Movement and sport. Psychological foundations and effects. Sankt Augustin, Akademia Verlag, 1994; 2. [19] Duda H, Basiaga-Pasternak J: Realizacja szkolenia taktycznego w opinii zawodników drużyn piłki nożnej; w Żak S, Spieszny M (red.): Nabór i selekcja oraz szkolenie dzieci i młodzieży w zakresie sportowych gier z piłką. Monografia, Wrocław, MTNGS, 2007; 9: 27–31. – 117 – PRACE PRZEGLĄDOWE REVIEW PAPERS NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 EFEKTY TRENINGOWE W PRZYGOTOWANIU WYSOKO KWALIFIKOWANYCH PIŁKARZY NOŻNYCH: PRZEGLĄD THE EFFECTS OF TRAINING ON PREPARATION OF HIGHLY QUALIFIED FOOTBALL PLAYERS: REVIEW Vladimir Lyakh*, Przemysław Bujas**, Leszek Gargula** ** prof. dr hab., Katedra Antropomotoryki, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie ** dr, Katedra Antropomotoryki, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Słowa kluczowe: trening, efekt, piłkarze nożni Key words: training, effect, football player STRESZCZENIE • SUMMARY Wstęp. Gry zespołowe, w tym piłka nożna, należą do tych dyscyplin, w których ocena indywidualnej aktywności zawodnika jest utrudniona. Wynika to z niewymierności efektów – zwłaszcza w grach zespołowych. Staje się zatem ważne, aby wprowadzić bardziej stabilne kryteria i metody wspomagające zawodnika i trenera w ocenie skuteczności jego przygotowania. Współczesna nauka dostarcza wielu nowoczesnych sposobów monitorowania zmian po treningowych w obszarach psychologiczno-biochemicznym, mentalnym i motorycznym. Cel pracy. W artykule dokonano analizy nowoczesnego podejścia do szacowania kierunku i skuteczności treningu na przykładzie piłki nożnej. Aim of the study. Team games including football are among the disciplines in which the assessment of individual training activities of athlete is difficult. This follows from incommensurability of effects – especially the sports competition. Thus becomes important to introduce more stable criteria and methods supporting a player and coach in the evaluation of the effectiveness of its preparation. Current science provides us many modern methods to monitor the post-training changes in athletes in the physiological-biochemical, mental as well as motor adjustments. The article is an analysis of modern approach to assess the course and the effectiveness of training impact on the example of football. Material and methods. Analysis of selected contemporary literature. Results. On the basis of various criteria and the size of functional indicators, authors present modern structure of training effects beyond the most commonly cited direct, prolonged and cumulative effects, by introducing the concept of remote and final training effects. Remote training effects are manifested in the delayed accumulation of influences of training on the change of competition outcome. They are particularly important in exteriorizing the coordination abilities and the maximum speed for which the level of fatigue-rest affects particularly the neuromuscular coordination. The final effects of training state the period during which an increased level of physical capability remains above reached immediately after cessation of the impact of specialist training. Because of time of the post-training changes in the body there are two sub-effects: short-and long-term ultimate effect. Much of the first one is particularly important for the control of training process. Conclusions. These training effects govern the interaction of coach and athlete. Understanding of their characteristics is essential for planning and analysis of the training process, making its effects more controllable and predictable. – 121 – Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula Wstęp Efekty treningowe w sporcie – to następstwa działalności treningowej, które charakteryzują się krótkotrwałymi, o średnim czasie trwania i długotrwałymi reakcjami sportowca na obciążenia [1, 2, 3]. Reakcje te powinni umieć analizować trenerzy i piłkarze, aby w konsekwencji dojść do zaplanowanych efektów poszczególnych treningów, cyklów treningowych lub całych okresów treningowych. W związku z tym w artykule przedstawiony zostanie przegląd (wyodrębnionych) współczesnych koncepcji efektów treningowych, których poznanie jest niezbędne do lepszego zrozumienia, bardziej świadomego planowania i kontroli procesu treningowego piłkarza. Materiał i metody Analiza wybranej współczesnej literatury. Wyniki 1. Rodzaje i właściwości efektów treningowych Efekty treningowe (tab. 1) charakteryzują reakcje piłkarza na zastosowane obciążenia, określone przez zmiany w stanie organizmu zawodnika, a wywołane przez trening. Może się to manifestować np. poprawą lub pogorszeniem zdolności do pracy, ekonomizacją odpowiedzi na bodziec, obniżeniem zdolności wykona- nia ćwiczenia wskutek zmęczenia, podniesieniem poziomu specyficznych zdolności lub technicznych umiejętności, wreszcie w poprawieniu osobistych wyników lub wyników rywalizacji – zawodów. Relacje pomiędzy różnymi typami efektów treningowych przedstawiono na rycinie 1. Do głównych zjawisk zaliczamy następujące związki i zależności: – „bezpośrednie efekty”, powstające wskutek wykonania pojedynczych ćwiczeń, kształtują „przedłużony” efekt pojedynczego treningu lub dnia treningowego; – „przedłużone efekty” wskutek serii treningów prowadzą do „kumulatywnego efektu”; – „kumulatywny efekt” treningowy wyznacza poziom przygotowania piłkarza i realizacji zadania startowego (rezultat jego występu w meczu); – „oddalone efekty” treningowe przejawiają się opóźnionym nagromadzeniem wpływu oddziaływań treningowych na zmianę rezultatu współzawodnictwa; – „ostateczne” efekty treningowe wyznaczają okres, w czasie którego zwiększony poziom fizycznych możliwości pozostaje powyżej osiągniętego zaraz po zaprzestaniu specjalistycznego oddziaływania treningowego [3]. W kolejnych punktach, opierając się na opublikowanych danych naukowych, dokonamy charakterystyki wyróżnionych typów efektów treningowych i poprzemy ją przykładami. Tabela 1. Efekty treningowe [16] Table 1. Training effects [16] Typ efektu Określenie Przykłady Bezpośredni Zmiany w stanie organizmu zachodzące w czasie wykonania ćwiczenia Podwyższenie częstości skurczów serca; nagromadzenie kwasu mlekowego; obniżenie wydajności ćwiczenia w związku ze zmęczeniem itd. Przedłużony Zmiany w stanie organizmu wywołane pojedynczym treningiem i/lub pojedynczym dniem treningowym Podwyższenie częstości skurczów serca w spoczynku; poziomu mocznika i/lub kinazy fofokreatynowej w krwi; zmiany w poziomie siły dłoni, wyskoku dosiężnego itd. Kumulatywny Zmiany w stanie organizmu i poziomie rozwoju zdolności motorycznych, umiejętności technicznych wywołanych serią treningów Podwyższenie maksymalnego minutowego poboru tlenu (VO2max) i/lub progu anaerobowego; przyrost siły wytrzymałości i innych zdolności; podniesienie wyniku sportowego Oddalony Zmiany w stanie organizmu i poziomie rozwoju zdolności motorycznych, umiejętności technicznych wywołanych przez określony przedział czasu po wykonaniu specjalnego programu treningowego Przyrost siły eksplozywnej po dwóch tygodniach od zawieszenia intensywnego programu treningu siłowego Ostateczny Zachowanie zmian w stanie organizmu i rozwoju zdolności motorycznych przez określony przedział czasu po ustaniu wpływu treningu Zachowanie podwyższonego poziomu maksymalnej siły po miesiącu od zakończenia specjalistycznego programu treningowego – 122 – Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd Efekty treningowe Czynniki określające Bezpośredni efekt oddziaływania ćwiczenia Sumowanie określonej ilości bezpośrednich efektów w przedziałach treningu PrzedłuŜony efekt treningowy Sumowanie i współdziałanie określonych przedłuŜonych efektów treningowych w przedziałach cyklu treningowego Kumulatywny efekt treningowy Czasowe opóźnienie w przekształceniu efektu kumulatywnego Oddalony efekt treningowy Zachowanie osiągniętego efektu kumulatywnego ponad określony okres Ostateczny efekt treningowy Rycina 1. Współdziałanie efektów treningowych i czynników ich określających [3] Figure 1. The interaction between training effects and determining factors [3] wego, wskaźnikiem aktywacji glikolizy lub metabolizmu anaerobowego, częstością skurczów serca, ciśnieniem krwi, galwaniczną reakcją skóry, natężeniem uzyskiwanych obciążeń – np. według skali Borga [4] – zmianą temperatury ciała, intensywnością pocenia się, poziomem konsumpcji tlenu). 2. Bezpośredni efekt treningowy Bezpośrednie efekty treningowe są określone za pomocą dwu grup wskaźników: 1) wskaźników obciążeń treningowych (liczba powtórzeń, np. ćwiczenia dla rozwinięcia maksymalnej szybkości piłkarzy, treningi wytrzymałości z uwzględnieniem szybkości i tempa działania, wielkość pokonanego dystansu z maksymalną, średnią i małą szybkością, ilość pojedynków sam na sam, skoków, przyspieszeń, uderzeń na bramkę, podań) wykonanych dla rozwoju podstawowych zdolności motorycznych; 2) wskaźników fizjologicznych, charakteryzujących reakcje piłkarzy na zrealizowane obciążenia robocze (manifestujących się np. stężeniem kwasu mleko- Pierwszą grupę wskaźników szeroko wykorzystuje się od dłuższego czasu. Druga grupa wymaga użycia odpowiedniego oprzyrządowania (np. pulsometrów, aparatów do oceny stężenia kwasu mlekowego, galwanometrów i inne), które znajduje coraz większe zastosowanie w wielu dyscyplinach sportu, w tym również w piłce nożnej. Technologie te ułatwiają kierowanie obciążeniami na podstawie wskaźników fizjologicznych. – 123 – Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula Nadmierne obciążenie 3,8 3,7 Optymalne obciążenie Wyniki próby 3,6 3,5 3,4 3,3 3,2 3,1 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ilość powtórzeń Rycina 2. Wyniki wykonania interwałowej serii ćwiczeń na maksymalną szybkość przez kwalifikowanych piłkarzy nożnych [3] Figure 2. The results of the implementation of interval training series on the maximum rate for qualified football players [3] Przykład bezpośredniego efektu treningowego określanego za pomocą specyficznych dla piłki nożnej wskaźników przedstawiono na rycinie 2. Natomiast w poniższym akapicie posłużono się wskaźnikami psychofizycznymi, jako wyznacznikami omawianego efektu. W odróżnieniu od treningu kondycyjnego, w którym wysiłki piłkarzy skoncentrowane są na kształtowaniu zdolności kondycyjnych, obciążenia treningowe, ukierunkowane na doskonalenie technicznych lub techniczno-taktycznych nawyków, powodują nierzadko emocjonalne pobudzenie, wywołując specyficzny bezpośredni efekt. Pobudzenie emocjonalne można zmierzyć na podstawie reakcji skórno-galwanicznej, której normalne poziomy są znacznie zróżnicowane indywidualnie. Wysokie emocjonalne podniecenie obniża poziom GSR (ang. galvanic skin response), natomiast jej wzrost w procesie treningu lub w grze wskazuje na zmęczenie emocjonalne, które jest zjawiskiem typowym dla długotrwałych intensywnych treningów. Dlatego też przebieg realizacji zadań wymagających wysokiego poziomu pobudzenia można efektywnie kontrolować za jej pośrednictwem [3]. Wartości GSR zmierzono u wysoko kwalifikowanych piłkarzy w trakcie ciężkiego treningu. Emocjonalne pobudzenie wzrastało stopniowo podczas rozgrzewki i realizacji zadań techniczno-taktycznych, co zostało zilustrowane na rycinie 3 przez zmniejszenie wielkości GSR. Gra treningowa (pierwsza połowa) wyzwalała maksymalne pobudzenie emocjonalne, które obniżało się w trakcie przerwy i znowu wzrastało na początku drugiej części gry. Jednakże ten wysoki poziom napięcia emocjonalnego nie został podtrzymany do końca gry, a podniesienie się poziomu przewodnictwa skórnego świadczy o emocjonalnym zmęczeniu graczy. Obniżenie obciążenia powodowało dalsze zmniejszenie napięcia emocjonalnego, które osiągało normalny poziom w końcu treningu. Wniosek: „bezpośredni efekt” takiego treningu byłby wyższy, gdyby trener potrafił podtrzymać emocjonalne pobudzenie piłkarzy bliskie maksymalnemu dla tej gry treningowej przez dłuższy czas (do końca drugiej połowy). Trenerzy i naukowcy zadają pytania: „czy można w rzeczywistych warunkach treningu lub zawodów kierować «bezpośrednimi» efektami treningowymi?” lub, jak to formułuje Issurin [3], „czy reakcje sportowca na obciążenia treningowe są przewidywalne i sterowalne?”. W odpowiedzi autor informuje: „nie zawsze i nie w pełni”. Jego zdaniem, pełna kontrola na każdym treningu jest obecnie nieosiągalna, jakkolwiek formułowanie celów i systematyczna wymiana informacji z zawodnikiem („algorytm programowania”) ułatwia uzyskanie pożądanych „bezpośrednich” efektów tre- – 124 – Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd Wysoki poziom Zwykły stan Średnie emocjonalne napięcie Średni poziom Wysokie emocjonalne napięcie Niski poziom Ćwiczenia techniczno taktyczne Rozgrzewka Gra (I połowa) Przerwa Gra (II połowa) ObniŜenie obciąŜenia Rycina 3. Zmiany galwanicznej reakcji skóry jako wskaźnik emocjonalnego napięcia piłkarzy nożnych podczas gry kontrolnej [3] Figure 3. Changes in galvanic skin response as an indicator of emotional tension of football players during the game controls [3] ningowych. Przykład takiego programowania przedstawiono w tabeli 2. Zgodnie z przywołanymi w tabeli 3 danymi programowanie natychmiastowego efektu treningowego zakłada realizację takich działań, jak: określenie celu, warunków realizacji zadania, specyficznych wymagań, kontrolę wykonania i ocenę. Na wstępie należy jasno i krótko przekazać (zakomunikować) sportowcom cel ćwiczenia po to, aby wiedzieli, jakich rezultatów od nich się oczekuje. Następnie powinny zostać określone wa- runki wykonania zadania. Najlepiej dokonać tego posługując się obiektywnymi ilościowymi wskaźnikami (zaplanowana szybkość, tempo ćwiczenia, przewidywana częstość skurczów serca itp.). Potem istotne jest, aby skupić uwagę sportowców na jednym bądź dwóch specyficznych wymaganiach (jak dowiedziono, sportowcy nie mogą kontrolować zrealizowania więcej niż dwóch zadań). Można na przykład zwrócić uwagę piłkarza na ważny detal techniki przemieszczania się lub wykonania zadania z piłką, na poprawność i dokładność reali- Tabela 2. Planowanie bezpośredniego efektu treningowego [3] Table 2. Programming the acute training effect [3] Działanie Przykład Uwagi Określenie celu Rozwój szybkości maksymalnej Jest to najważniejsze ćwiczenie w treningu Określenie warunków wykonania celu Stosunek pracy i wypoczynku, ilość powtórzeń i serii, reżimy szybkościowe, warunki odpoczynku Krótkie i jasne wytłumaczenie, pożądane obiektywne wskaźniki pomiaru Koncentracja uwagi na specyficznych (indywidualnych) wymogach Wymagane tempo ruchu, zadania techniczne i/lub taktyczne Podkreśla się wymogi najbardziej istotne Kontrola wykonania zadania Wizualna i instrumentalna kontrola, korekta w trakcie wykonania zadania, motywacja Przestawienie najważniejszej informacji, która wpływa na proces wykonania zadania Ocena własna Zawodnik sprawdza własne rezerwy motoryczne Działanie to nie zawsze jest konieczne Ocena Zgodność wymogów, uwag indywidualnych Pożądana pozytywna emocjonalna ocena – 125 – Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula zacji zadań taktycznych. Wykorzystując odpowiednie instrumenty (pulsometry, tempometry, stopery) do kontroli realizacji zadania, trener może modyfikować zachowanie piłkarzy i eliminować ich błędy. Bieżące uwagi pomogą zachować wysoką motywację do wykonania czynności na najwyższym poziomie. Sprawozdania (autorelacje) po jego wykonaniu mogą usprawnić współdziałanie między trenerem a zawodnikami i zwiększyć dążenie do samokontroli u sportowców. Ostateczna ocena powinna być konkretna i ograniczać się do jednego-dwóch zadań. Pożądane jest, by miała ona pozytywny emocjonalny wpływ na sportowca [3]. 3. Przedłużony efekt treningowy Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1, „przedłużony” efekt treningowy – to zmiany w stanie organizmu, które zostały wywołane przez pojedynczy trening lub dzień treningowy. Powstaje on w wyniku zsumowania „bezpośrednich” efektów treningowych kilkukrotnych ćwiczeń. Zgodnie z koncepcją blokowej periodyzacji treningu sportowego zarówno jednostka treningowa, jak i jeden dzień treningowy u wysoko kwalifikowanych sportowców nastawione są na kształtowanie jednej-dwóch zdolności motorycznych. Przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, iż sportowcy nie mogą efektywnie reagować na liczne bodźce, nakierowane na poprawę wielu zdolności jednocześnie. Natomiast trening sportowców niskiej i średniej kwalifikacji może zawierać więcej różnorodnych programów. W związku z tym „przedłużony” efekt treningowy może być b a r d z i e j s e l e k t y w n y , kiedy obciążenia treningowe skoncentrowane są na rozwoju określonej zdolności, lub b a r d z i e j k o m p l e k s o w y , jeśli obciążenia treningowe ukierunkowane są na osiągnięcie licznych, różnych celów [3]. Wskaźniki efektu przedłużonego przedstawione są w tabeli 3. W rutynowej praktyce trenerskiej ocena opiera się na subiektywnym odczuciu sportowca, na zrealizowanym zadaniu, bieżących rezultatach niektórych pomiarów (czasu wykonania zadania, HR itp.), widocznych przejawach zmęczenia i gotowości do następnych treningów. Przeanalizujmy niektóre dane zawarte w ww. tabeli. Najbardziej dostępny, niedrogi i informatywny sposób określania przedłużonego efektu stanowi badanie subiektywnej reakcji piłkarzy. W przypadku tym najszerzej wykorzystuje się takie kryteria, jak: sen, apetyt, ogólna aktywność, gotowość treningowa, bolesne odczucia mięśniowe. Najczęściej jako obiektywne wskaźniki efektu przedłużonego (reakcji sportowca) uznaje się i wykorzystuje w praktyce tętno spoczynkowe, stężenie mocznika i fosfokinazy kreatynowej w krwi, zmiany wyników testów określających kondycyjne i koordynacyjne zdolności (siła dłoni, wysokość skoku wzwyż lub w dal, dokładności odtworzenia lub różnicowania mikrointerwałów czasu, siły, przestrzeni, szybkości i dokładności reakcji, równowagi, czucia rytmu i inne), masę ciała. Spoczynkowe HR mierzy się u wypoczętego sportowca w pozycji leżącej zaraz po obudzeniu. Jeśli odpowiada ona normalnym wartościom lub je przewyższa nie więcej niż o 6 uderzeń na min., wskazuje to na dobrą odnowę. Przekroczenie częstości skurczów o 11–16 ud/min mówi nam o wysokim poziomie zmęczenia, natomiast o więcej niż 16 ud/min – o nadmiernym zmęczeniu i powinno stanowić ono sygnał alarmowy [3]. Stężenie mocznika w krwi i fosfokinazy kreatynowej określa się poprzez próby krwi, pobranej od sportowca przed śniadaniem i po 12 godzinach nieprzyjmowania pokarmów. Wskaźniki poziomu mocznika we krwi wy- Tabela 3. Wskaźniki przedłużonego efektu treningowego [3] Table 3. The indicators of the immediate training effect [3] Charakterystyka Wskaźniki Ogólna objętość obciążenia jednostki treningowej / za dzień Ogólny pokonany dystans, w tym w różnych strefach intensywności; ilość podrzutów, uderzeń, podań i innych technicznych elementów; czas czystej gry itd. Subiektywna reakcja sportowca Sen, apetyt, ogólna aktywność, bolesne odczucia w mięśniach, poziom zmęczenia, gotowość do treningu itd. Reakcje sportowca na obiektywne pomiary Częstość skurczów serca po przebudzeniu; wyniki analizy biochemicznej (mocznik w krwi, kinaza fosofkreatynowa rano po dniu treningowym); zmiany w wynikach testów (siły dłoni, wyskoku dosiężnym itd.); masa ciała itd. Pedagogiczna ocena trenera Zgodność wykonanej pracy z programem treningu: całkowita zgodność, zgodność w większości treści treningowych, niepełna zgodność, niewykonanie założonego programu – 126 – Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd Tabela 4. Czteroelementowa skala kontroli przedłużonego efektu treningowego [3] Table 4. Four-component scale for monitoring immediate training effect [3] Element oceny Punkty Wyjaśnienie sensu oceny Częstotliwość skurczów serca po przebudzeniu 4 3 2 1 Podwyższenie częstotliwości skurczów serca o 0–6 ud./min Podwyższenie częstotliwości skurczów serca o 7–10 ud./min Podwyższenie częstotliwości skurczów serca o 11–16 ud./min Podwyższenie częstotliwości skurczów serca więcej niż 16 Relacja między zmęczeniem i odnową 4 3 2 1 Całkowita odnowa, brak zmęczenia Dostateczna odnowa, lekkie zmęczenie Częściowa odnowa, znaczne zmęczenie Niewystarczająca odnowa, duże zmęczenie Gotowość do treningu 4 3 2 1 Całkowita gotowość do treningu Średnia gotowość do treningu Słaba gotowość do treningu Brak gotowości do treningu Ocena dnia treningowego przez trenera 4 3 2 1 Całkowita zgodność z ustalonym programem Zgodność w większości treści treningowych Niewystarczająca zgodność Całkowity brak zgodności Ogólna ocena 4–16 Integralna ocena dnia treningowego korzystuje się do oceny metabolicznego zmęczenia i restytucji, a służą one jako indykatory przemian białkowych, powiększające się zwłaszcza po męczących ćwiczeniach wytrzymałościowych lub bardzo intensywnych siłowych [5, 6]. Norma koncentracji mocznika w krwi dorosłego człowieka jest zindywidualizowana i mieści się w przedziale 3,5–6,5 mmol/l. Przy wykonaniu męczących prac fizycznych może się podnosić nawet do wartości 9 mmol/l i więcej. Poziom fosfokinazy kreatynowej okazuje się wskaźnikiem wnoszącym najwięcej informacji, a jego wartość po bardzo intensywnych ćwiczeniach lub zawodach może przewyższać normę trzy- do czterokrotnie [3, 6]. Obok wyżej wymienionych obiektywnych fizjologicznych i biochemicznych wskaźników, wykorzystywanych jako kryterium efektu przedłużonego w trakcie działalności sportowca, istnieje mnogość innych biochemicznych parametrów (hemoglobina, glukoza, stężenie mleczanów, cholesterol, mioglobina, aktyna, hormony, witaminy, składniki mineralne) [6]. Pedagogiczna ocena trenera jest ostatnią z wymienionych metod służących weryfikacji „przedłużonego” efektu treningowego, lecz nie oznacza to marginalizacji jej znaczenia. Dzięki temu wykorzystanie obiektywnych naukowo potwierdzonych wskaźników ułatwia ocenę, i umożliwiając prowadzenie kontroli efektów treningowych. Po przeanalizowaniu przykładu praktycznej dzia- łalności treningowej, Issurin [3] opracował tabelę (tab. 4), która pozwala poprawić jakość takiej oceny, wspierając się na prostych wskaźnikach. Zgodnie z jego wskazaniami, każdego ranka sportowcy (np. podczas trzytygodniowego zgrupowania) zaraz po przebudzeniu mierzyli swoje tętno w pokoju, następnie w holu hotelu wypełniali ankiety samooceny, w których proszono ich o zdefiniowanie swojego stanu na skali „zmęczenie-wypoczynek” i „gotowość do podjęcia treningu”. Dawało to trenerowi zintegrowaną ocenę pracy z poprzedniego dnia treningowego w postaci czteroelementowej skali. Po uprzednim instruktażu i aprobacie, procedura oceny zajmowała w przypadku każdego sportowca jedną do dwóch minut. Indywidualne bieżące dane można było przedstawiać na codziennym wykresie. Kiedy cała ocena zmniejszała się do krytycznego poziomu (przeważnie jest to 7–8 punktów), wtedy należało skorygować indywidualne programy treningowe. 4. Kumulatywny efekt treningowy Właśnie od tego efektu zależy sukces sportowca na zawodach. Kumulatywny efekt treningowy opisuje się w literaturze z dziedziny sportu za pośrednictwem dwóch grup wskaźników: 1) fizjologicznych i biochemicznych przemian, które charakteryzują zmiany stanu sportowca; – 127 – Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula 2) wskaźników odzwierciedlających zmiany w przygotowaniu sportowca (specyficzne dla dyscypliny zdolności i rezultat sportowy). W dalszej części pracy przedstawimy wymienione wskaźniki, posługując się stosownymi przykładami. Dowiedziono, że różne fizjologiczne wskaźniki funkcjo- Enzymy anaerobowe Szczytowa tolerancja na zakwaszenie krwi Zapas fosfokreatyny Poziom wymiany tłuszczu Maksymalny minutowy pobór tlenu Kapilary mięśni Mioglobina Hemoglobina Objętość krwi Maksymalna częstotliwość skurczów serca Objętość wyrzutowa serca Pojemność minutowa serca Enzymy aerobowe Ilość mitochondriów Zapas glikogenu Wielkość (proporcje) włókien mięśniowych Masa mięśniowa 0 20 40 60 80 Wzrost wskaźników (%) Rycina 4. Zmiany różnych wskaźników fizjologicznych na przestrzeni długotrwałego systematycznego treningu [7, 21, 22, 23] Figure 4. Changes in various physiological indicators over the long-term systematic training [7, 21, 22, 23] – 128 – 100 120 Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd nalne układów w efekcie długotrwałego systematycznego treningu zwiększają się w pewnych zakresach stopniu niejednakowym (ryc. 4). Najbardziej widoczne zmiany zachodzą w rozwoju możliwości aerobowych, tam bowiem długotrwały proces treningowy, nakierowany na rozwój wytrzymałości (wydolności), może wyzwolić zwiększenie ilości enzymów metabolizmu aerobowego o 230% [7]. Oprócz tego liczba mitochondriów, zawartości hemoglobiny i poziomu kapilaryzacji tkanki mięśniowej zwiększa się znacząco (ryc. 4). W rezultacie maksymalny minutowy pobór tlenu (Vo2max) może wzrosnąć o 40%, i to niezależnie od faktu, iż wskaźnik ten znajduje się pod silną kontrolą genotypu. W odróżnieniu od aerobowych możliwości, wskaźniki metabolizmu anaerobowego poprawiają się w mniejszym stopniu (enzymy beztlenowe, tolerancja na zakwaszenie). Zapas fosfokreatyny, jako ważny czynnik maksymalnych możliwości szybkościowych, w rezultacie stosowania treningu wytrzymałościowego poprawia się o około 12%, a po długotrwałych sprinterskich obciążeniach może się powiększyć o 42% [3]. Pod wpływem konsekwentnie prowadzonych ćwiczeń aerobowych i anaerobowych wyraźnie zwiększają się możliwości układu sercowo-naczyniowego. Na przykład maksymalna objętość wyrzutowa serca poprawia się o 50–75% (ryc. 4). Dostrzegalne zmiany można również zaobsewować w aparacie ruchowo-oporowym, w którym masa tkanki aktywnej może zwiększać się o 10–40% (ryc. 4), przy czym włókna szybkokurczliwe – w odróżnieniu od wolnokurczliwych – podlegają większej hipertrofii [8]. Z drugiej jednak strony skutki długotrwałych efektów kumulatywnych zależą w znacznym stopniu od wieku, kwalifikacji, płci i różnic indywidualnych. W tabeli 5 zestawiono sezonowe zmiany wskaźników fizjologicznych dwóch grup piłkarzy nożnych: wysoko kwalifikowanych zawodowców i juniorów. Jak wynika z tabeli, u zawodników wysokiej klasy nie zanotowano żadnej poprawy poziomu wskaźników fizjologicznych, pomimo bardzo intensywnego profesjonalnego treningu. W tym samym czasie młodsi i mniej zaawansowani gracze znacząco powiększyli swoje funkcje fizjologiczne i stwierdzono u nich korzystniejszy poziom kumulatywnych efektów treningowych. Zdaniem Issurina [3], starsi sportowcy wysokiej klasy osiągają kres w rozwoju swoich fizjologicznych możliwości i – w dalszym ciągu trenując – znajdują się blisko swoich biologicznych szczytów. Jednakże efekt kumulatywny u takich sportowców może być znacznie wyższy za sprawą doskonalszej techniki, taktyki, poziomu rozwoju zdolności koordynacyjnych i przewagi intelektualnej [3, 9, 10]. W odróżnieniu od fizjologicznych i biochemicznych wskaźników, które wymagają do pomiaru użycia specjalnej aparatury i obsługi kwalifikowanego personelu, testowanie zdolności motorycznych może (i powinien!) przeprowadzać sam trener, traktując je jako część procesu treningowego. Zmienność rezultatów tych testów pozwalają oceniać kumulatywne efekty programu treningowego. Granice zmian, spowodowanych treningiem, zależą od takich czynników, jak wiek, płeć, indywidualne predyspozycje, poziom sportowy, zastosowane metody i środki. Jednak, przede wszystkim, skala zmienności zależy od biologicznej natury specyficznych zdolności motorycznych [2, 3, 10, 11]. Każdy trener wie oczywiście, że najmniejszy progres obserwuje się w doskonaleniu maksymalnych zdolności szybkościowych (szybkości reakcji, szybkości pojedynczego ruchu, częstotliwości ruchów, szybkości poruszania się). Dane naukowe informują, że główną przyczyną tego ograniczenia okazuje się niski poziom sprawności odpowiednich mechanizmów fizjologicznych (enzymów anaerobowych, zapasu fosfokreatyny i tolerancji na zakwaszenie) [12]. Poza tym maksymalna szybkość jest w istocie wyznaczona przez czyn- Tabela 5. Sezonowe zmiany fizjologicznych parametrów u sportowców różnej kwalifikacji [3] Table 5. Seasonal changes in physiological parameters in athletes of different qualifications [3] Grupa Ocena zmian i efekty Źródło Profesjonalni piłkarze brazylijscy (n =20) Maksymalne możliwości anaerobowe, wskaźniki antropometryczne i skład ciała nie uległy zmianie [24] Wysoko kwalifikowani juniorzy (n = 9) Maksymalny minutowy pobór tlenu, progowe możliwości anaerobowe i ekonomiczność realizacji działań fizycznych poprawiły się odpowiednio o 10,7; 15,9 i 6,7% [25] – 129 – Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula niki dziedziczne [13, 14, 15]. W rezultacie, jak zaznacza Issurin [3], każdy, nawet nieznaczny progres sprawności wykonywania ćwiczeń szybkościowych, zwłaszcza u wysoko kwalifikowanych sportowców, można rozpatrywać jako istotne osiągnięcie. Podwyższenie poziomu rozwoju w y t r z y m a ł o ś c i s i ł o w e j – za sprawą widocznych zmian w poziomie metabolizmu aerobowego i aparacie oporowo-ruchowym – oraz w y tr zymał ości tlenowej (ogólnej) – przez znaczne poprawienie aktywności enzymów aerobowych, poziomu hemoglobiny, liczby mitochondriów i poziomu kapilaryzacji mięśni – może być jednak znacząco większe (dwa lub więcej razy). Podniesienie poziomu rezultatów w ćwiczeniach wspierających się na opisywanych wskaźnikach związane jest także z większą ekonomicznością działania, lepszą techniką sportową i lepszym wydatkowaniem energii. Zwiększenie siły maksymalnej zależy od dwóch głównych czynników: doskonalenia neuronalnych mechanizmów koordynacji mięśniowej oraz hipertrofii mięśniowej [16]. Wkład tych dwóch czynników w kumulatywny efekt treningu siłowego wyraźnie różni się u doświadczonych sportowców i nowicjuszy. Ci drudzy mogą powiększać swoją siłę maksymalną stosunkowo szybko dzięki usprawnianiu mechanizmów neuronalnych i uczeniu się techniki ćwiczenia. Kwalifikowani sportowcy podnoszą natomiast możliwości siłowe głównie dzięki hipertrofii [16, 17]. Z obliczeń wynika, że masa względna mięśni może zostać istotnie powiększona (ryc. 4), a co za tym idzie – sportowcy obu płci mogą w ten właśnie sposób zwiększyć swoją siłę maksymalną [3]. Rozwój wskaźników siły zrywowej w procesie kumulatywnego efektu treningowego może zachodzić w mniejszym stopniu niż siły maksymalnej, z przyczyn przedstawionych powyżej. Progresja różnych wskaźników koordynacyjnych zdolności motorycznych w procesie przedłużonego kumulatywnego efektu treningowego piłkarzy nożnych może być ewidentna (rzędu 0,2–68,5%), co wyjaśnia się takimi czynnikami, jak: zwiększenie współdziałania między różnymi strukturami mózgu i właściwościami centralnego układu nerwowego, sprawniejszy i jakościowo lepszy przebieg psychofizjologicznych procesów i funkcji sportowca (sensomotorycznych, percepcyjnych, intelektualnych i innych) [9, 18]. Przez cały okres kariery zawodniczej sportowcy dążą do progresji swoich r e z u l t a t ó w s p o r t o w y c h . Poprawa ta okazuje się oczywiście konsekwencją kumulatywnych efektów poprzednich treningów. Trudno obecnie na każdym etapie kariery wykorzysty- wać je do obiektywnej oceny, gdyż nie zostały na razie opracowane normy i kryteria ich opisu. Odnosi się to nie tylko do dyscyplin, w których niełatwo obiektywnie określić osiągnięcia zawodników (zalicza się do nich piłka nożna), lecz również do tych z wymiernymi rezultatami (dokładnie mierzalnymi), w których osiągnięcia sportowców (w różnym wieku) mogą być łatwo zarejestrowane. Niezależnie od specyfiki różnych dyscyplin sportu, średnia poprawa rezultatu sportowego u dorosłych czołowych zawodników mieści się w bardzo wąskich przedziałach, a mianowicie w zakresie 1–1,07%, a u utalentowanej młodzieży 12–18-letniej przyrost wyników może zawierać się w przedziale 1,2–15% [3]. W piłce nożnej, jak zaznaczono powyżej, niemożliwe jest obiektywne zdiagnozowanie poprawy rezultatów na przestrzeni jednego roku. Niemożliwa jest również ocena takiego przyrostu także wtedy, gdy dorosły sportowiec zbliża się do swojego biologicznego szczytu. W tym przypadku oszacowanie kumulatywnego efektu treningowego należy opierać na zmianach wskaźników fizjologicznych i biochemicznych oraz prowadzić kontrolę parametrów sprawności motorycznej (zdolności kondycyjnych i koordynacyjnych). 5. Oddalony efekt treningowy Zazwyczaj po intensywnych obciążeniach sportowcy potrzebują odpoczynku. W tym przypadku rezultat sportowy poprawia się po pewnej zwłoce – o k r e s i e o p ó ź n i o n e j t r a n s f o r m a c j i . Kiedy opóźnienie jest stosunkowo krótkie (kilka dni), traktuje się je jako zwykłe kumulatywne zjawisko. W przypadku, gdy trwa ono tydzień lub dłużej – rezultat ten nazywamy oddalonym efektem treningowym [3, 19]. Zdaniem cytowanych uczonych, jest on uzależniony od kolejności dwóch stadiów treningu: 1) stadium różnorodnych obciążeń (zróżnicowanych objętością, intensywnością, długotrwałością, specyficznością), 2) stadium realizacji, w którego czasie tworzą się korzystne warunki do odbudowy i osiągnięcia nierzadko fazy superkompensacji (tab. 6). Oddalony efekt treningowy jest szczególnie ważny do maksymalnego uzewnętrzniania takich zdolności motorycznych, jak szybkościowe i koordynacyjne, siły maksymalnej i zrywowej. Inaczej mówiąc – tych zdolności, których przejawianie się w dużej mierze zależy od nasilenia zmęczenia i gdzie realizacja zadania startowego wymaga bardzo subtelnej i dokładnej koordynacji neuromięśniowej [3, 19]. Ogólnie rzecz biorąc, czasowy odstęp (oddalony efekt), niezbędny jest do zakończenia biologicznej ada- – 130 – Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd Tabela 6. Ogólne charakterystyki określające oddalony efekt treningowy [3] Table 6. General characteristics determining the delayed training effect [3] Charakterystyka Wysokość obciążeń Realizacja Objętość treningowa Znaczna Od średniej do niewielkiej Intensywność treningowa Od średniego do wysokiego Wysoka Obciążenia Specjalne o wysokiej koncentracji Specjalistyczna dla dyscypliny sportowej Stosunek zmęczenie – odpoczynek Niekorzystne, sportowcy przemęczeni Korzystna, sportowcy zwykle dobrze wypoczęci Czas trwania 4–8 tygodni 1–4 tygodni ptacji po ciężkim wysiłku, wykonanym przez sportowca w poprzedniej fazie treningu i mieści się w przedziale od 1–4 tygodni [3]. Znajomość tego zjawiska jest wyjątkowo ważna do zrozumienia sensu i planowania procesu treningowego przez trenera. 6. Ostateczny efekt treningowy Koncepcja wyróżnienia ostatecznego efektu treningowego jest nowa i zdecydowanie mniej znana trenerom oraz specjalistom niż wcześniej przedstawione [3]. Omówimy więc to zjawisko szczegółowo. Jak wiadomo, w procesie wieloletniego podejmowania fizycznych obciążeń w organizmie sportowca zachodzą odpowiednie zmiany na poziomach morfologicznym i fizjologicznym. W mięśniach, ścięgnach, tkance kostnej, aparacie sercowo-naczyniowym, oddechowym, nerwowym i innych układach zmiany te utrzymują się długotrwale. W związku z tym Profesor W.B. Issurin [3] powołuje się na dwa charakterystyczne przykłady. W pierwszym musimy wyobrazić sobie człowieka, kwalifikowanego ciężarowca, po dziesięciu latach. Czy możemy poznać w nim osobę uprawiającą podnoszenie ciężarów? Raczej tak. Morfologiczne zmiany, wywołane długoletnim treningiem z dużymi obciążeniami statycznymi, utrzymują się bardzo długo po tym, gdy sportowiec zakończy karierę, a zmiany w tkance kostnej pozostają na całe życie. Przykład drugi. Wysoko specjalistyczne obciążenia treningowe w sprincie są przyczyną znaczącego zwiększenia się zapasów fosfokreatyny, które utrzymują się na osiągniętym poziomie przez kilku dni po zakończeniu oddziaływania treningowego. Następnie w ciągu dwóch do trzech tygodni wskaźnik ten obniża się aż do poziomu wyjściowego. Te przykłady, zdaniem Issurina [3], demonstrują ostateczny efekt treningowy, z tym że pierwszy dotyczy długotrwałego, a drugi krótkotrwa- łego efektu. Pełna systematyka omawianego zjawiska została przedstawiona w tabeli 7. W planowaniu procesu treningowego podstawowe znaczenie mają efekty krótkotrwałe [3]. Zasadnicze jest przy tym ustalenie długotrwałości ich utrzymania, czyli wycinka czasu, w którego trakcie poziom odpowiedniej zdolności motorycznej pozostaje na pożądanym pułapie, a także informacja, kiedy po zaprzestaniu oddziaływania treningowego poziom ten zacznie się obniżać. Wszakże krótkotrwałe efekty treningowe zależą od mnóstwa czynników (tab. 8). P i e r w s z y c z y n n i k odnosi się do długotrwałości treningu przed jego zaprzestaniem. Jest on związany z długofalowym procesem adaptacji. Sportowcy niskiego i średniego poziomu nie osiągają wystarczających pułapów biochemicznych i morfofunkcjonalnych adaptacji, dlatego też krótkotrwałe ostateczne zjawiska zanikają u nich szybciej, niż u sportowców doświadczonych. D r u g i c z y n n i k dotyczy kumulacji obciążeń. Ma on szczególne znaczenie dla kwalifikowanych sportowców, których treningowe cykle obejmują wysoko skoncentrowane obciążenia, ukierunkowane na rozwój ograniczonej liczby zdolności motorycznych. Takie planowanie zapewnia bardziej wyrazisty efekt treningowy i wyższe tempo doskonalenia tych zdolności [3]. Jednak zaprzestanie (przerwanie) takiego skoncentrowanego obciążenia prowadzi do obniżenia wcześniej osiągniętego poziomu rozwoju zdolności motorycznych. Ustalono, że ostateczny efekt treningowy po bardzo skumulowanych obciążeniach jest krótszy, niż po kompleksowym oddziaływaniu treningowym, nakierowanym na wszechstronny rozwój zdolności motorycznych u sportowców z ich niskim poziomem. C z y n n i k t r z e c i odnosi się do wieku sportowców i czasu zajmowania się sportem (tab. 8). Inaczej mówiąc, jest on również związany – 131 – Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula Tabela 7. Ostateczne zjawiska (efekty) po zaprzestaniu oddziaływania treningowego: typy, obiekty, szybkość utraty [3] Table 7. Final phenomena (effects) after the cessation of the impact of exercise: types, objects, the rate of loss [3] Typy ostatecznych efektów Obiekt oddziaływania Układ kostno-ruchowy Długotrwałe Średnie Krótkotrwałe Zmiana w stanie sportowców Szybkość utraty Adaptacja tkanki kostnej: morfologiczne zmiany kości i stawów Ubytek niewidoczny (zmiany częściowo nieodwracalne) Widoczne zmiany somatyczne w mięśniach, kształtowanie specyficznych obszarów mięśniowych Kilka lat Układ mięśniowo-nerwowy Opanowanie ogólnych schematów koordynacyjnych, nawyków ruchowych i specyficznej dla danej dyscypliny sportu techniki Kilka lat Układ sercowo-naczyniowy Hipertrofia serca, jego rozmiarów i objętości, średnica aorty Kilka lat Układ sercowo-naczyniowy i oddechowy Podwyższenie gęstości kapilarów, objętości wyrzutowej w spoczynku, obniżenie częstości skurczów serca w spoczynku Kilka miesięcy Układ mięśniowo-nerwowy Doskonalenie regulacji wysiłku mięśniowego, powiększenie liczby włókien mięśniowych, podwyższenie dokładności różnicowania siły, specyficzne dla dyscypliny sportu czucie równowagi itd. Kilka tygodni Maksymalna wydajność procesów metabolicznych (aerobowych) Poprawienie mocy (szybkości) progu przemian anaerobowych, zwiększona ilości enzymów metabolizmu aerobowego i zwiększenie zapasu glikogenu w mięśniach Kilka tygodni Maksymalna wydajność procesów metabolicznych (anaerobowych) Poprawienie mocy anaerobowej alaktatycznej i glikogenowej, pojemności i efektywności Od kilku tygodni do kilku dni Układ mięśniowo-nerwowy Powiększenie siły, mocy i rozmiaru mięśni Kilka tygodni Powiększenie wytrzymałości mięśniowej Kilka tygodni Gibkość Kilka tygodni z długotrwałą adaptacją. U starszych i bardziej doświadczonych zawodników reakcja na obciążenia jest mniej wyrazista. Niższe jest u nich także tempo pod- noszenia się poziomu zdolności motorycznych i wyników sportowych niż u ich młodszych kolegów. Z drugiej jednak strony u bardziej doświadczonych i starszych Tabela 8. Czynniki wpływające na długość istnienia krótkotrwałych ostatecznych zjawisk treningowych [3, 16, 26, 27] Table 8. Factors affecting the length of the existence of short-term final training phenomena [3, 16, 26, 27] Lp. Factor (czynnik) Wpływ czynnika 1. Przedłużone oddziaływanie treningowe przed jego zaprzestaniem Długotrwały proces treningowy wywołuje bardziej długotrwałe ostateczne efekty 2. Poziom koncentracji obciążenia treningowego przed jego zaprzestaniem Obciążenie treningowe o wysokiej koncentracji wywołuje krótsze ostateczne zjawiska w porównaniu z kompleksowym różnorodnym programem treningowym 3. Wiek sportowców i kontynuacja uprawiania sportu U starszych i bardziej doświadczonych sportowców ostateczne efekty utrzymują się dłużej 4. Właściwości procesu treningowego po zakończeniu skoncentrowanego oddziaływania treningowego Wykorzystanie odpowiednich obciążeń stymulacyjnych pozwala na przedłużenie ostatecznych efektów treningowych i zapobiega szybkiej inwolucji 5. Zdolność – cel Zdolności związane z widocznymi morfologicznymi i biochemicznymi zmianami, wywołują bardziej długotrwałe ostateczne zjawiska – 132 – Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd sportowców występuje wyższy poziom długotrwałej adaptacji, który wyznacza z kolei niższe tempo regresu osiągniętego poziomu zdolności motorycznych. W rezultacie starsi i bardziej doświadczeni zawodnicy mogą realizować treningi objętości mniejszej o 20–25%, niż młodsi partnerzy, a mimo to osiągać zaplanowany poziom zdolności motorycznych. C z w a r t y c z y n n i k , zdaniem Issurina [3], odnosi się do umiejętnego sposobu planowania odpowiednich specjalistycznych obciążeń treningowych, które pomagają podtrzymać i zapobiec szybkiemu obniżeniu się poziomu przejawiania zdolności motorycznych. Ten sposób planowania jest ważny zwłaszcza dla wysoko kwalifikowanych sportowców, w których przypadku korzystniejsze jest kolejne a nie jednoczesne (jak u młodych zawodników) rozwijanie znaczących dla dyscypliny zdolności motorycznych. C z y n n i k p i ą t y dotyczy biologicznego charakteru różnych zdolności motorycznych i obniżenia się ich poziomu w rezultacie zaprzestania treningu. Ustalono, że szybkość regresu różnych zdolności motorycznych po zaprzestaniu oddziaływania treningowego u sportowców jest niejednakowa (tab. 9). Trzeba sobie to uświadamiać, gdy rozwijamy zdolności kolejno, a nie jednocześnie, jak w tradycyjnym systemie. Issurin [3] zauważa, że jeśli kształtujemy jedną zdolność i jednocześnie w tym samym czasie obniżamy poziom innej, to musimy brać pod uwagę długotrwałość pozytywnego efektu i szybkość utraty poziomu tej zdolności po zaprzestaniu treningu. Jak wynika z tabeli 9, wyższy poziom rozwoju cech aerobowych zależy więc od wyraźnych zmian morfologicznych i biochemicznych (powiększenie gęstości kapilarów, zapasu glikogenu, liczby aerobowych enzymów o 40–90%). Jednocześnie lokalna adaptacja po obciążeniach sprinterskich u sportowców przejawia się w mniejszym stopniu: zapas fosfokreatyny powiększa się o 2–55%, poziom tolerancji na zakwaszenie zwiększa się o 2–20%, a liczba enzymów anaerobowych o 2–20%. Zatem aerobowe zdolności, oparte na powyżej opisanych zmianach, pozostają na bez mała szczytowym poziomie przez wiele tygodni, podczas gdy zdolności anaerobowe, zwłaszcza w strefie obciążeń beztlenowych (kwasomlekowych), zachowują szczytowy poziom znacznie krócej (tab. 9). Podobnie do zdolności aerobowych, trening ukierunkowany na rozwój siły maksymalnej wywołuje odpowiednio długie ostateczne zmiany. Wyznaczone jest to wyraźnymi przekształceniami morfologicznymi, biochemicznymi i neuromięśniowymi: zwiększeniem poprzecznego przekroju włókien mięśniowych, ich liczby, włą- Tabela 9. Długość i tło fizjologiczne ostatecznych efektów treningowych dla różnych zdolności motorycznych po zakończeniu programu kształtującego [3, 9, 28] Table 9. The length and the background of the final physiological training effects for different motor abilities after the formative program [3, 9, 28] Zdolność motoryczna Długość efektu, dni Przesłanki fizjologiczne Wytrzymałość aerobowa 30 ± 5 Zwiększenie ilości aerobowych enzymów, mitochondriów, kapilarów mięśniowych; zwiększenie pojemności tlenowej krwi i zapasu glikogenu; wyższy poziom wymiany tłuszczu Maksymalna siła 30 ± 5 Udoskonalone mechanizmy nerwowe; hipertrofia mięśniowa głównie wskutek powiększenia się włókien mięśniowych Wytrzymałość anaerobowa (glikolityczna) 18 ± 4 Zwiększenie ilości enzymów anaerobowych; zwiększona zdolność buforowa i zapas glikogenu; możliwość większego nagromadzenia mleczanu Wytrzymałość siłowa 15 ± 5 Hipertrofia mięśniowa, głównie włókien wolnokurczliwych; zwiększona ilość enzymów aerobowych / anaerobowych, polepszona lokalna cyrkulacja krwi i odporność na zakwaszenie Szybkość maksymalna 5±3 Polepszone współdziałanie mięśniowo-nerwowe oraz kontrola ruchowa, podwyższony zapas fosfokreatyny Koordynacyjne zdolności motoryczne 5±3 Podwyższenie procesów regulacyjnych opartych o mechanizmy neurofizjologiczne odbierania, przetwarzania, przechowywania i odprowadzenia informacji; polepszenie psychicznych komponentów regulacji czynności ruchowych: aktywacyjnych, orientacyjnych (percepcyjnych, kognitywnych, mnemonicznych) oraz kontrolnych Gibkość 5±3 Polepszenie elastycznych właściwości aparatu więzadłowo-mięśniowego w powiązaniu ze zmianą formy kości – 133 – Vladimir Lyakh, Przemysław Bujas, Leszek Gargula czaniem wcześniej nieaktywnych jednostek ruchowych i synchronizacją ich działania, podniesieniem częstości impulsacji motoneuronów [16]. Wszystkie te procesy w efekcie długotrwałej adaptacji tworzą odpowiednio długi ostateczny efekt treningowy. Wytrzymałość siłowa, przeciwnie, obniża się znacznie szybciej po zakończenia działalności treningowej. Zwłaszcza rezultat sportowy w krótkotrwałych ćwiczeniach siłowych, który zależy od tolerancji na zakwaszenie, pozostaje na zadowalającym poziomie zaledwie przez dwa-trzy tygodnie i następnie szybko się pogarsza [3]. Zmiany wywołane treningiem ukierunkowanym na rozwój maksymalnych zdolności szybkościowych charakteryzują się mniejszymi postępami i krótszym efektem ostatecznym (tab. 9). Intensywne obciążenia sprinterskie wywołują niewielkie powiększenie szybko dostępnych źródeł energii (ATP i fosfokreatyny), a także enzymów, np. kreatynokinazy [8]. Oprócz tego maksymalne szybkościowe możliwości opierają się na bardzo subtelnych i precyzyjnych współdziałaniach neuromięśniowych, które są względnie niestabilne i bez specjalnie ukierunkowanego procesu treningowego nie mogą być długotrwale podtrzymywane na najwyższym poziomie [3]. Jest to również charakterystyczne dla ostatecznych efektów treningowych rozwoju wszystkich zdol- ności koordynacyjnych, które podobnie jak wcześniej omówione nie mogą pozostawać na szczytowym poziomie bez specjalnie ukierunkowanego treningu [9]. Podsumowując należy stwierdzić, że wiedza o ostatecznych efektach treningowych i przedziałach czasu, w których następuje utrata poziomu wytrenowania, jest istotna przy przejściu od koncepcji planowania równoległego [20] do koncepcji następującego po sobie kształtowania specyficznych dla dyscypliny komponentów przygotowania [3]. Zdaniem cytowanego wyżej Autora, gdy zaprzestaniemy rozwijania określonej zdolności, musimy przewidzieć, jak długo pozostanie ona na zadowalającym poziomie. Na podstawie tej informacji należy określać odpowiednią kolejność i skuteczność cykli treningowych. Podsumowanie Omawiane efekty treningowe wynikają ze współdziałania trenera i podejmującego systematyczne wysiłki sportowca. Zrozumienie ich ma kluczowe znaczenie dla planowania i analizy procesu treningowego, zwłaszcza gdy przyjmujemy blokowy podział, który podnosi skuteczność przygotowania sportowego i czyni efekty treningowe bardziej sterowalnymi i przewidywalnymi. PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Ważny Z: Modelowe wskaźniki cech mistrzostwa sportowego. Warszawa, RCMSzKFiS, 1989. [2] Sozański H i wsp.; Podstawy teorii treningu sportowego. Warszawa, Centralny Ośrodek Sportu, 1999: 1–360. [3] Issurin V: Blokowaja periodizacja sportiwnoj trenirowki. Moskwa, Sowietskij Sport, Izdatelstwo, 2010: 1–283. [4] Borg G: Perceived exertion: A note of «history» and method. Medicine and Science in Sport, 1973; 5: 90–93. [5] Viru A, Viru M: Biochemical monitoring of sport training. Champaign, IL, Human Kinetics, 2001. [6] Giliow GA i wsp: Farmakologiczeskaja podderżka trenirowocznogo processa sportsmenow. Moskwa, 2007: 1–223. [7] Wołkow NI: Biochimija sporta; w Mienszikow WW, Wołkow NI (red.): Biochimija. Moskwa, Fizkultura i Sport, 1986; 267–381. [8] Thorstensson A: Speed and acceleration; w Dirix A., Knuttgen HG, Tittel K (red.): The Olympic Book Of Sports Medicine – Encyclopedia Of Sports Medicine. Oxford, Blackwell Scientific Publications, 1988; 1: 218–229. [9] Lyakh V, Witkowski Z: Koordinacionnaja trenirowka w futbole. Moskwa, Sowietskij Sport, izdatelstwo, 2010: 1–215. [10] Guba WP i wsp.: Integralnaja podgotowka futbolistow. Sowietskij Sport, Moskwa, 2010; 1–207. [11] Naglak Z: Założenia dla projektowania programu procesu kształcenia uzdolnionego gracza (podstawowy etap); w Stuła A: Wybrane zagadnienia treningu sportowego piłkarzy nożnych. Gorzowie Wlkp., ZWKF w Gorzowie Wlkp., 2005: 9–22. [12] Chmura J: Szybkość w piłce nożnej. Katowice, AWF, 2001: 1–347. [13] Mleczko E: Przegląd poglądów na temat motoryczności człowieka. Antropomotoryka, 1992; 8: 109–140. [14] Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki. Kraków, AWF, 1999: 1–224. [15] Klissouras V: Heritability of adaptive variation: and old problem revisited. J. Sports. Med. Phys. Fitness, 1997; 37: 1–6. [16] Zatsiorsky VM: Science and practice of strength training. Champaign, IL, Human Kinetics, 1995. [17] Klausen K: Strength and weight-trainingI; w: Reilly T, Secher N, Snell P, Williams C (red.): Physiology of Sports. London, E. & F.N. Spon, 1991; 41–70. [18] Ljach W, Witkowski Z: Koordynacyjne zdolności motoryczne w piłce nożnej. COS, Warszawa, 2004. [19] Wierchoszanskij JW: Osnowy specjalnoj fiziczeskoj podgotowki sportsmenow. M.: Fizkultura i Sport, 1988. [20] Matwiejew LP: Osnowy sportiwnoj trenirowki. Moskwa, Progress, 1977. – 134 – Efekty treningowe w przygotowaniu wysoko kwalifikowanych piłkarzy nożnych: przegląd [21] McArdle WD, Katch F, Katch V: Exercise Physiology. Philadelphia – London, Lea & Febiger, 1991. [22] Fox LE, Bowers RW, Foss ML: The physiological basis for exercises and sport, Madison, Brown & Benchmark Publishers, 1993. [23] Wilmore JH, Costill DL: Training for sport and activity. The Physiological Basis of The Conditioning Process. Champaign, IL, Human Kinetics, 1993. [24] Da Silva SG, Osiecki R, Arruda M i wsp.: Changes in Anthropometric Variables and in Anaerobic Power and Capacity Due to Training Season in Professional Brazilian Soccer Players. Med. Sci. Sports Exerc., 2001; 33, Supplement abstracts: 890. [25] Helgerud J i wsp.: Aerobic endurance training improves soccer performance. Med. Sci. Sports Exerc., 2001; 33: 1925–1931. [26] Hettinger T: Isometrisches Muskeltraining. Stuttgart: Georg Thieme Verlag, 1966. [27] Counsilman BE, Counsilman JE: The residual effects of training. Journal of Swimming Research, 1991; 7(1): 5–12. [28] Issurin V, Lustig G: Klassification, Dauer und praktische Komponenten der Resteffekte von Training. Leistungsport, 2004; 34: 55–59. – 135 – POLEMIKI I DYSKUSJE DISCUSSIONS NR 59 ANT ROP OM OT OR YK A 2012 NOWOCZESNE ROZWIĄZANIA TECHNICZNE W REEDUKACJI CHODU NOVEL TECHNICAL SOLUTIONS IN GAIT RE-EDUCATION Emilia Mikołajewska*, Dariusz Mikołajewski** * dr, Klinika Rehabilitacji, 10. Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką SP ZOZ w Bydgoszczy ** mgr inż., Katedra Informatyki Stosowanej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Słowa kluczowe: rehabilitacja chodu, fizjoterapia chodu, reedukacja chodu, analiza chodu, roboty rehabilitacyjne, egzoszkielety Key words: gait rehabilitation, gait physiotherapy, gait re-education, gait analysis, rehabilitative robots, exoskeletons STRESZCZENIE • SUMMARY Schorzenia, urazy oraz inne zmiany patologiczne mogą zmieniać wzorce chodu, w tym czynniki biomechaniczne sterowane przez ośrodkowy układ nerwowy pod kątem zapewnienia ekonomiki i stabilności chodu. Artykuł zawiera przegląd podstawowych rozwiązań stosowanych w robotach rehabilitacyjnych i egzoszkieletach wykorzystywanych w reedukacji chodu, jak również podejmuje dyskusję na temat zasad stosowania ww. rozwiązań w klinicznej terapii patologii chodu. Diseases, injuries and other pathologies can alter gait patterns including biomechanical features, controlled by the central nervous system for economy and stability. This article reviews the basic solutions of rehabilitative robots and exoskeletons in gair re-education and then considers how the principles may be applied to use them in clinical gait pathologies therapy. Wprowadzenie Chód jest sprawnością funkcjonalną nabywaną podczas rozwoju osobniczego, która umożliwia człowiekowi przemieszczanie się (lokomocję). Jest on czynnością złożoną: chód fizjologiczny cechują skoordynowane, powtarzalne ruchy kończyn i tułowia, mające na celu przemieszczenie ciała w pozycji pionowej przy możliwe najmniejszym wydatku energetycznym. Poważne schorzenia oraz urazy traumatyczne mogą wpłynąć na różne elementy chodu, zmieniając go u danego pacjenta w jedną z odmian chodu patologicznego. Przywrócenie naturalnych dla danego pacjenta wzorców chodu umożliwia reedukacja chodu, która stanowi zindywidualizowane i kompleksowe podejście fizjoterapeutyczne do pacjenta. Ogólnie biorąc składają się na nią następujące elementy: − szczegółowe badania funkcjonalne, w tym jakościowa i ilościowa analiza chodu, − ocena fizjologii i patologii w chodzie, − ocena potencjału pacjenta w zakresie reedukacji chodu, − w miarę potrzeb – wdrożenie zaopatrzenia rehabilitacyjnego, czasowo lub na stałe, − planowanie terapii z uwzględnieniem możliwości oraz potrzeb pacjenta, jak również innych form terapii prowadzonych w ramach zespołu wielodyscyplinarnego, – 139 – Emilia Mikołajewska, Dariusz Mikołajewski − terapia z okresową ponowną oceną i zmianą strategii terapeutycznej (w tym zaopatrzenia rehabilitacyjnego), − stopniowe przywracanie prawidłowych wzorców chodu, zapewniających bezpieczeństwo i efektywność, − doprowadzenie pacjenta do maksymalnej dostępnej dla niego poprawy funkcji chodu, − wdrożenie ćwiczeń utrzymujących uzyskaną poprawę oraz przeciwdziałających możliwym zmianom wtórnym (przykurcze, odleżyny), również w ramach rehabilitacji ambulatoryjnej i domowej [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7], a docelowo – telerehabilitacji [8]. Reedukacja chodu jest przeważnie długotrwałym i złożonym procesem, którego wdrożenie wymaga nie tylko znacznych zasobów sprzętowych, ale także współdziałania specjalistów medycznych, pracujących w ramach zespołu wielodyscyplinarnego, ze szczególnym uwzględnieniem fizjoterapeutów. Tradycyjna reedukacja chodu w celu zapewnienia efektywności często wymaga bowiem zaangażowania jednocześnie kilku fizjoterapeutów przy jednym pacjencie. Jest to przy tym metoda żmudna, pracochłonna i czasochłonna. Nic zatem dziwnego, że coraz częściej szuka się rozwiązań technicznych ułatwiających ten proces i zwiększających efektywność wykorzystania ograniczonych zasobów ludzkich. Jest to szczególnie istotne w sytuacji zwiększenia przeżywalności ciężkich schorzeń i urazów, a także starzenia się społeczeństw krajów rozwiniętych, gdyż liczba specjalistów medycznych nie wzrośnie skokowo, a dostęp do ich usług będzie coraz bardziej utrudniony. Dokonano przeglądu publikacji dotyczących reedukacji chodu z wykorzystaniem robotów rehabilitacyjnych indeksowanych w czołowych medycznych bazach danych (PubMed – U.S. National Library of Medicine, PEDro – Physiotherapy Evidence Database, Health Source: Nursing/Academic Edition). Pomimo powstania wielu publikacji na temat analizy i oceny chodu, a także rehabilitacji i fizjoterapii chodu, liczba prac poświęconych nowoczesnym rozwiązaniom technicznym w rehabilitacji chodu, takim jak roboty rehabilitacyjne [10, 11, 12, 13, 14] i egzoszkielety [15, 16, 17, 18, 19], jest bardzo mała. Rycina 1 prezentuje charakterystykę publikacji przeglądowych dotyczących reedukacji chodu z wykorzystaniem robotów rehabilitacyjnych indeksowanych w bazie PubMed [9]. W ostatnich pięciu latach baza PubMed zaindeksowała jedynie 154 artykuły (z czego zaledwie 15, tj. 9,7%, stanowią artykuły przeglądowe) z zakresu zastosowań robotyki rehabilitacyjnej w reedukacji chodu. Wobec szybkiego postępu technicznego oraz wzrostu zapotrzebowania na usługi rehabilitacyjne, które wiążą się m.in. ze starzeniem się społeczeństwa, wydaje się, że liczba ta powinna być co najmniej kilkakrotnie większa. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie szans i zagrożeń związanych z szerszym wdrożeniem robotów rehabilitacyjnych przeznaczonych do reedukacji chodu, próba oceny, na ile już istniejące możliwości w tym zakresie zostały wykorzystane oraz określenie kierunku dalszych badań. Analiza chodu Jakkolwiek wiele schorzeń wpływa (bezpośrednio lub pośrednio) na aparat ruchu, dotychczas nie wypracowano jednolitego sposobu postępowania w przypadku analizy chodu (ang. gait analysis). Podstawowymi kryteriami wyboru narzędzia są bowiem: − choroba pacjenta i powodowane przez nią możliwe ograniczenia sprawności aparatu ruchu, − prostota badania, czas jego wykonywania, otrzymania wyników i łatwość ich analizy, − wiarygodność i powtarzalność, − możliwość porównywania pacjentów (np. przez stosowanie parametrów normalizowanych do długości kończyny dolnej), − stosunkowo niska cena, umożliwiająca włączenie analizy chodu do standardowej diagnostyki w wybranych schorzeniach. Wachlarz metod wykorzystywanych obecnie do diagnostyki jest bardzo szeroki, zaczynając od oceny wzrokowej w ramach diagnozy klinicznej, poprzez pomiar parametrów czasowo-przestrzennych chodu, kończąc na złożonych i kosztownych systemach mieszanych kinematyczno-kinetycznych [10, 11, 12]. Wskazane tu metody służą zarówno bezpośrednią pomocą w diagnostyce i terapii konkretnych pacjentów, jak również przyczyniają się do poprawy zrozumienia chodu człowieka zdrowego i chodu patologicznego. Roboty rehabilitacyjne Baza danych MeRoDa (ang. Medical Robotics Database) zawiera 46 projektów związanych z robotyką rehabilitacyjną. Wykaz projektów związanych z rehabilitacją chodu został przedstawiony w tabeli 1. – 140 – – 141 – gait analysis 9024 gait + gait + assessment rehabilitation 2910 5701 gait + physical therapy 3261 Figure 1. Wyniki wyszukiwania w bazie PubMed (U.S. National Library of Medicine) [9] gait + rehabilitation + orthosis 670 25 3 0 0 gait + gait + gait + gait + gait + rehabilitation rehabilitation reeducation + reeducation + reeducation + + robot + exoskeleton orthosis robot exoskeleton 77 Porównanie częstości występowania haseł gait + reeducation 44 Rycina 1. Results of investigation of the PubMed database (U.S. National Library of Medicine) [9] ilość artykułów nazwa hasła Nowoczesne rozwiązania techniczne w reedukacji chodu Emilia Mikołajewska, Dariusz Mikołajewski Tabela 1. Roboty związane z rehabilitacją chodu (kolejność alfabetyczna) [23] Table 1. Robots in gait rehabilitation (alphabetic order) [23] Nazwa / Name Wykonawca i rok / Producer and year Przeznaczenie / Purpose ARTHUR (Ambulation assisting Robotic Tool for HUman Rehabilitation) Department of Biomedical Engineering, University of California, Irvine, USA, 2002–2006 ruchy aktywne stóp pacjenta (o dwóch stopniach swobody) podczas ćwiczeń na bieżni, dostępnych jest kilka wzorców chodu, ale bez wspomagania utrzymywania równowagi przez pacjenta AUTOAMBULATOR (w USA) Healthsouth, Birmingham, USA, 1995–2002 ruchy aktywne nóg pacjenta podczas ćwiczeń na bieżni, ReoAmbulator jest dostępny w Polsce (szczegółowe parametry w tabeli 3) REOAMBULATOR (poza USA) Motorica Medical Inc., USA HAPTIC WALKER Fraunhofer IPK, Niemcy, 2004 mobilizacja kończyn dolnych, robot porusza stopami pacjenta (o trzech stopniach swobody) z zaprogramowanymi: siłą i trajektorią ruchu po bieżni, maksymalna szybkość bieżni: 3,5 m/s, dostępnych jest kilka wzorców chodu, ciekawostką jest możliwość ćwiczenia poruszania się po schodach LOKOMAT Automatic Control Laboratory, ETH Zürich, Szwajcaria, 2002 ruchy aktywne kończyn dolnych pacjenta podczas ćwiczeń, Lokomat Pro jest dostępny w Polsce (szczegółowe parametry zestawiono w tabeli 3) LOPES Laboratory of Biomechanical Engineering, University of Twente, Holandia, 2007 ćwiczenia bioder i nóg, reedukacja chodu, rozwiązanie zbliżone bardziej do egzoszkieletu niż do tradycyjnego robota rehabilitacyjnego, sześć stopni swobody, umożliwia wspomaganie ruchów miednicy, bioder i kolan MOTIONMAKER Fondation Suisse pour les Cybertheses, Szwajcaria, 1997–2004 rehabilitacja chodu u pacjentów parapelgicznych, zapewnia trzy stopnie swobody, wykorzystuje aktywne ortezy ze wspomaganiem NZ01 Department of Mechanical Enigneering, University of Auckland, Nowa Zelandia, 2007 rehabilitacja stawu skokowego, pneumatyczny system o trzech stopniach swobody, mocowany do ćwiczonej kończyny dolnej pacjenta PAM (Pelvic Assist Manipulator) Department of Biomedical Engineering, University of California, Irvine, USA, 2002 ruchy aktywne bioder pacjenta podczas ćwiczeń na bieżni, dostępne wsparcie utrzymania równowagi przez pacjenta RUTGERS ANKLE CAIP Center, Rutgers University, USA, 2004 rehabilitacja stawu skokowego, również w ramach telerehabilitacji, rozwiązanie oparte na siłownikach pneumatycznych (sześć stopni swobody), dostępne: dotykowy interfejs z funkcją rzeczywistości wirtualnej do zwiększenia motywacji pacjenta oraz zdalne monitorowanie ćwiczeń przez terapeutę TW05 Department of Electrical Engineering, National Chiao Tung University, Tajwan, 2009 rehabilitacja kończyn dolnych i chodu, urządzenie w formie robotycznej ramy do kroczenia, odciążającej idącego pacjenta, o trzech stopniach swobody USA27 Surgical Planning Lab, Brigham & Woman’s Hospital, Boston, USA, 2008 ruchy pasywne obu kończyn dolnych pacjenta, urządzenie składające się z dwóch niezależnych robotów (każdy o dwóch stopniach swobody), które współdziałają z sobą podczas ćwiczeń, wykorzystując do tego m.in. pomiary ciężaru oraz bezwładności kończyny dolnej USA31 Department of Radiology, Brigham and Women’s Hospital, and Harvard Medical School, USA aktywna orteza o trzech stopniach swobody w stawie biodrowym i jednym stopniu swobody w stawie kolanowym, z odciążeniem WALKTRAINER EPFL, LSRO/STI, Szwajcaria, 1999– 2007 ruchy pasywne i aktywne kończyn dolnych pacjenta, urządzenie zapewnia odciążenie oraz wspomaganie ruchu w stawach biodrowych, kolanowych i skokowych obu kończyn dolnych – 142 – Nowoczesne rozwiązania techniczne w reedukacji chodu a) b) Rycina 2. Wybrane roboty rehabilitacyjne: a) Lokomat Pro, b) ReoAmbulator Figure 2. Selected rehabiltiation robots: a) Lokomat Pro, b) ReoAmbulator Jak wynika z zawartego tabeli 1 wykazu, różnorodność funkcji i konstrukcji robotów przeznaczonych do usprawniania kończyn dolnych jest bardzo duża: od dość prostych urządzeń przeznaczonych do usprawniania pojedynczego stawu, aż po złożone systemy przeznaczone dla pacjentów po uszkodzeniu rdzenia kręgowego lub udarze, obejmujące wszystkie możliwe scenariusze ze wspomaganym przez robota wchodzeniem po schodach włącznie. Brak standaryzacji omawianych rozwiązań utrudnia ich porównanie, szczególnie w kwestii efektywności ich zastosowań klinicznych, nawet przy uwzględnieniu dotychczas wydanych publikacji. Wykorzystanie robota rehabilitacyjnego może znacznie zwiększyć precyzję ruchów, ich powtarzalność oraz pozwolić na zaprogramowanie złożonych sekwencji ruchów. Możliwe jest również powiązanie kierunku i stopnia zmian w parametrach ruchu stosownie do wyników pomiarów uzyskiwanych bezpośrednio od ćwiczącego pacjenta. Konstrukcja robotów zwykle pozwala przy tym na uniknięcie ryzyka związanego z upadkami pacjentów osłabionych, w zaawansowanym stadium części schorzeń czy też korzystających na codzień z lasek, kul itp. zaopatrzenia rehabilitacyjnego. W części przypadków może to przynieść zwiększenie efektywności i/lub skrócenie czasu terapii. Należy przy tym pamiętać, o następujących kwestiach: 1. Rehabilitacja z wykorzystaniem robotów może stanowić jedynie część postępowania fizjoterapeutycznego – zarówno jako metoda zasadnicza, jak i uzupełniająca. 2. Na wynik terapii ma wpływ współdziałanie fizjoterapii z całą gamą oddziaływań (również w ramach farmakoterapii czy interwencji chirurgicznych) zaordynowanych na danym etapie terapii przez cały terapeutyczny zespół wielospecjalistyczny. 3. Wynik terapii jest nie tylko wynikiem synergii szeregu oddziaływań terapeutycznych, lecz również możliwości, potrzeb i motywacji pacjenta. Obejmuje to również maksymalną osiąganą przez – 143 – Emilia Mikołajewska, Dariusz Mikołajewski Tabela 2. Zalety i wady robotów rehabilitacyjnych oraz szanse i zagrożenia z nimi związane Table 2. Advantages and disadvantages of rehabilitation robots and associated chances and threats Zalety i szanse / Advantages and chances Wady i zagrożenia / Disadvantages and threats − częściowa automatyzacja procesu terapeutycznego i diagnostycznego, − powtarzalne, wspomagane ćwiczenia, z wykorzystaniem systemów dynamicznego odciążenia, − możliwość współdziałania robota z zamiarem pacjenta (ang. bio-cooperative control concept), − torowanie ruchu chodu fizjologicznego lub zbliżonego do fizjologicznego (uwzględniającego ograniczenia pacjenta), − monitorowanie w czasie rzeczywistym ilości i jakości wykonywanych zadań oraz postępów pacjenta w ramach kolejnych sesji terapeutycznych, − wykorzystanie wbudowanych systemów analizy chodu, co daje ograniczenie liczby dodatkowych badań oraz zwiększa obiektywność oceny wyników terapii, − dobór parametrów terapii oraz ich korekta w miarę postępów, − biofeedback (np. z wykorzystaniem Virtual Reality) zapewnia zwiększoną motywację pacjenta, − bezpieczeństwo użytkownika i obsługi, również w przypadku np. zasłabnięcia pacjenta, − wykorzystanie w telerehabilitacji, − możliwość rozszerzenia terapii o interfejsy haptyczne (dotykowe), − możliwość wykorzystania u pacjentów z deficytami dotyczącymi tylko jednej kończyny dolnej (ang. asymmetric leg operation), − możliwość wykorzystania u pacjentów z zaburzeniami świadomości. − uznawanie robotyki rehabilitacyjnej za „terapię przyszłości” i odsuwanie w czasie jej wdrożenia, − wysoka cena części rozwiązań, szczególnie stacjonarnych, − w przypadku robotów stacjonarnych: znaczne rozmiary (niekiedy wymagania przestrzenne przekraczające np. wysokość standardowych pomieszczeń), terapia w miejscu, brak możliwości ćwiczenia chodu po schodach, − nie do końca poznane mechanizmy procesu samozdrowienia oraz plastyczności mózgu i ich efekty długoterminowe, − nie do końca zbadane długoterminowe skutki używania robotów rehabilitacyjnych, − niewystarczająca liczba wiarygodnych i powtarzalnych badań klinicznych na dużych grupach pacjentów, szczególnie w zakresie terapii łączących różne metody, co zmniejsza ich znaczenie przy zastosowaniu paradygmatu Medycyny Opartej na Faktach (ang. Evidence Based Medicine – EBM), − potencjalna potrzeba opracowania nowych, czulszych i skomputeryzowanych narzędzi diagnostycznych dedykowanych pacjentom usprawnianym z wykorzystaniem robotów rehabilitacyjnych, − potrzeba szkolenia personelu (zarówno specjalistów medycznych, jak i inżynierów), pacjentów oraz ich rodzin/opiekunów, − potrzeba stworzenia wytycznych klinicznych, − potrzeba stworzenia nowych regulacji prawnych, w tym w zakresie bezpieczeństwa wykorzystania robotów rehabilitacyjnych oraz ich stosowania w telerehabilitacji. danego pacjenta sprawność funkcjonalną, często niższą niż sprawność funkcjonalna zdrowego człowieka. Nie można zatem oczekiwać, że wprowadzenie robotów do rehabilitacji spowoduje nagły skokowy wzrost jej efektywności, a raczej przyjąć, iż wraz ze wzrostem wiedzy i doświadczenia personelu możliwe będzie stopniowe wyjście poza dotychczasowe granice poprawy motorycznej. Należy również pamiętać, że w przypadku projektowania robotów przeznaczonych do rehabilitacji funkcji motorycznych kluczową rolę odgrywa jak najpełniejsze zbadanie naturalnych mechanizmów nauki i kontroli ruchu, a następnie odtworzenie ich w postaci algorytmu działania robota. Doskonalenie ww. algorytmów oraz możliwość ich łączenia i zmiany parametrów pozwalają na odpowiedni dobór oraz wariantowanie ćwiczeń. Łączne uwzględnienie komponentów poznawczych, neurofizjologicznych (planowanie ruchu i sterowanie ruchem) oraz biomechanicznych (wykonanie ruchu) pozwala na równoczesne usprawnianie wszystkich z tym związanych aspektów funkcjonowania pacjenta. Nie znaleziono jednak jedynego słusznego rozwiązania tak postawionego problemu, stąd wiele obecnie współistniejących strategii i metod terapeutycznych, m.in. w obszarze usprawniania funkcji chodu. Co więcej, pomimo rozwoju robotów rehabilitacyjnych, narzędzi diagnostycznych i analitycznych oraz modeli obliczeniowych chodu ciągle nie wszystkie pytania znalazły swoje odpowiedzi – problemem jest np. zautomatyzowanie usprawniania czucia: w tym obszarze prowadzone są próby z wykorzystaniem urządzeń haptycznych (generujących wrażenie dotyku, m.in. kształtu i faktury powierzchni). W krajowej praktyce klinicznej wykorzystywane są już zagraniczne roboty rehabilitacyjne, takie jak Lokomat [14, 24] czy (prawdopodobnie od br.) ReoAmbulator (por. tabela 3). Egzoszkielety medyczne Egzoszkielet (od ang. exoskeleton – szkielet zewnętrzny) jest konstrukcją mechaniczno-elektryczną zakładaną na użytkownika na podobieństwo kombinezonu, mocowaną do określonych punktów jego ciała oraz wyposażoną we własne sensory, efektory (siłowniki itp.), zdublowane systemy sterowania i zasilania. Egzoszkielet uznaje się wprawdzie za odmianę – 144 – Nowoczesne rozwiązania techniczne w reedukacji chodu Tabela 3. Zasadnicze parametry robotów rehabilitacyjnych: ReoAmbulator oraz Lokomat Pro Table 3. Basic parameters of rehabilitation robots: ReoAmbulator and Lokomat Pro Parametr Parameter ReoAmbulator Motorika Medical Inc., USA Lokomat Pro Hocoma, Szwajcaria Wymiary Długość z rampą: 236 cm Szerokość: 122–223 cm (w zależności od położenia elementów roboczych) Wysokość: 183–259 cm Długość z rampą: 330–400 cm (w zależności od typu bieżni) Szerokość: 185 cm Wysokość: 259–279 cm (w zależności od wyposażenia) Waga urządzenia 794 kg 1100 kg Maksymalna waga pacjenta 136 kg, automatyczny pomiar wagi pacjenta, automatyczny pomiar obciążenia każdej z kończyn dolnych 135 kg Maksymalny wzrost pacjenta ok. 120–210 cm z dodatkowym modułem pediatrycznym ok. 200–205 cm Długość kości udowej od krętarza wielkiego do szpary stawu kolanowego: 350–470 mm Przy stosowaniu modułu pediatrycznego: długości kości udowej od krętarza wielkiego do szpary stawu kolanowego: 210–350 mm Zakres regulacji prędkości chodu 0,01–2,4 km/h (robot), 0,01–3,2 km/h (bieżnia) 1–3,2 km/h (robot), 0–5 km/h (bieżnia) System odciążenia – automatycznie: 0–80kg, możliwość zmiany na każdym etapie ćwiczeń – umożliwia automatyczne podciągnięcie pacjenta do góry (np. z wózka) i ustawienie go do zabiegu – ręcznie: zestaw obciążników (5–80 kg co 5 kg) – automatycznie: system LOKOLIFT Biofeedback – biofeedback wizualny (VR HD) dla dorosłych i dzieci – biofeedback wizualny (VR) dla dorosłych i dzieci Inne elementy wyposażenia (również opcjonalne) – bieżnia zintegrowana – oddzielne poręcze do wjeżdżania oraz do ćwiczeń – rampa podjazdowa dla wózków – wyłączniki bezpieczeństwa: automatyczne, – różne rodzaje kamizelek i uprzęży, – monitor z ekranem dotykowym i konfigurowalnym graficznym interfejsem operatora (GUI), – pilot zdalnego sterowania, – narzędzia do sterowania i analizy chodu ReoAmbulator Patient Progress Reports oraz Session Analysis Reports. – bieżnia (2 rodzaje, m.in. pas listwowy) – poręcze regulowane na szerokość i wysokość, – rampa podjazdowa dla wózków, – kamizelki i akcesoria, – system siedzisk dla terapeuty, – monitory i komputer PC, – wyłączniki bezpieczeństwa: automatyczne i grzybkowe – narzędzie do analizy chodu Lokocontrol. robota, lecz ze względu na rewolucyjność i szerokie spektrum zastosowania wyodrębnia się go zazwyczaj w opracowaniach spośród robotów rehabilitacyjnych. Najpoważniejsze, obok wojskowego, jest medyczne zastosowanie egzoszkieletów. Odnotować należy, iż obserwuje się dwa podejścia do wykorzystania egzoszkieletów medycznych: 1. Podejście eksponujące możliwości wykorzystania egzoszkieletów do lokomocji dwunożnej, zastępowania niesprawnych i wspomagania osłabionych mięśni pacjenta, dające nadzieję na samodzielne, zbliżone do naturalnego poruszanie się osób niepełnosprawnych lub w podeszłym wieku. Egzoszkielety traktowane są nie tylko jako urządzenia rehabilitacyjne, ale także stają się alternatywą dla wózków dla niepełnosprawnych. Zwiększają w nieosiągalny dotąd sposób możliwości lokomocyjnych osób niepełnosprawnych, zbliżając je do możliwości zdrowego człowieka (np. dzięki ułatwieniu przyjmowania w zasadzie wszystkich możliwych pozycji oraz wchodzenia po schodach itp.). 2. Podejście eksponujące zwielokrotnianie siły, a przez uznanie egzoszkieletów za istotne wsparcie dla personelu medycznego, szczególnie w terapii wymagającej znacznego wysiłku (pionizacja, „klasyczna” reedukacja chodu, przenoszenie czy zmiana pozycji chorego itp.). System sterowania egzoszkieletem, oparty na odczytywaniu zamiaru ruchu użytkownika za pomocą – 145 – Emilia Mikołajewska, Dariusz Mikołajewski Tabela 4. Egzoszkielety medyczne związane z rehabilitacją chodu (kolejność alfabetyczna) [23] Table 4. Medical exoskeletons in gait rehabilitation (alphabetic order) [23] Nazwa / Name Wykonawca i rok / Producer and year Przeznaczenie / Purpose eLegs Berkeley Bionics, USA, planowana sprzedaż komercyjna od 2012 alternatywa dla wózka inwalidzkiego, wsparcie rehabilitacji kończyn dolnych i chodu HAL 5 wersje dwu- i czterokończynowa Graduate School of Systems and information Engineering, University of Tsukuba, Japonia, od 2005 alternatywa dla wózka inwalidzkiego, wsparcie rehabilitacji kończyn dolnych i chodu RGTW Graduate School of Engineering, Shibaura Institute of Technology, Japonia, 2008 podwodna rehabilitacja kończyn dolnych i chodu WPAL Department of Mechanical Science and Engineering, Nagoya University, Japonia, 2009 rehabilitacja kończyn dolnych JAP54 Fundamental Technology Research Center, Honda R&D Co.Ltd., Japonia, 2008 rehabilitacja kończyn dolnych i chodu ReWalk wersje B1 i B2 Argo Medical Technologies, Izrael, od 2007 alternatywa dla wózka inwalidzkiego, wsparcie rehabilitacji kończyn dolnych i chodu czujników elektromiograficznych (EMG), mierników nacisku na podłoże, kątów w stawach, przyspieszeń itp., umożliwia wzmocnienie jego siły przez siłowniki egzoszkieletu. Wstępne dopasowanie i strojenie egzoszkieletu do konkretnego pacjenta pozwala na zapewnienie naturalnych lub zbliżonych do naturalnych wzorców ruchu. Jest to możliwe również w częściowym odciążeniu, czyniąc z egzoszkieletu idealne narzędziem reedukacji chodu, w którym rehabilitacja jest połączona z codziennym użytkowaniem. Nadzieję na stosowanie egzoszkieletów w najcięższych przypadkach (szczególnie neurologicznych) daje perspektywa sterowania nimi za pomocą i z wykorzystaniem interfejsów mózg-komputer (ang. brain-computer interface). Wyzwanie stanowi jednak ciągle czas trwania procesu dopasowania egzoszkieletu (zwany czasem jego uzbrajaniem) oraz konieczność wykonania szeregu badań klinicznych na pacjentach z różnymi schorzeniami, w tym przetestowanie bezpieczeństwa użytkowania egzoszkieletu. Może to doprowadzić wręcz do wypracowania nowego modelu rehabilitacji, szczególnie neurologicznej [19]. Z godnych odnotowania tematów poruszonych w literaturze przedmiotu można wskazać porównanie funkcjonalności robotów rehabilitacyjnych, zrobotyzowanych wózków dla niepełnosprawnych oraz egzoszkieletów w artykule Mikołajewskiej z 2010 r. [14]. Kierunki rozwoju Przedstawione w artykule możliwości reedukacji chodu z wykorzystaniem robotów rehabilitacyjnych i egzoszkieletów mogą być znacznie rozszerzone dzięki: 1) wykorzystaniu takich rozwiązań, jak biologiczne sprzężenie zwrotne (ang. biofeedback), rzeczywistość wirtualna (ang. virtual reality – VR) oraz rzeczywistość rozszerzona (ang. Augmented Reality), a także interfejsy haptyczne (dotykowe), 2) integracji robotów w obrębie większych środowisk, w tym w ramach: − funkcji dedykowanych osobom niepełnosprawnym w zakresie inteligentnego domu (ang. smart home) [25], inteligentnego otoczenia (ang. Ambient Intelligence – AmI) czy zintegrowanego środowiska osoby niepełnosprawnej [19, 26, 27], − systemów informatycznych funkcjonujących w placówkach służby zdrowia (szpitalne systemy informacyjne HIS, elektroniczna kartoteka pacjenta), jak i poza nimi (systemy telemedyczne i telerehabilitacyjne). Najważniejszym elementem szerszego wykorzystania robotów rehabilitacyjnych pozostają jednak wiarygodne i powtarzalne badania kliniczne, potwierdzające – 146 – Nowoczesne rozwiązania techniczne w reedukacji chodu ich efektywność w zastosowaniach klinicznych zgodnie z paradygmatem Medycyny Opartej na Faktach (ang. Evidence Based Medicine – EBM). Dyskusja i propozycje procedur Nie ulega wątpliwości, że reedukacja funkcji kończyn dolnych oraz chodu z wykorzystaniem najnowszych rozwiązań technicznych jest skuteczna, niemniej jednak ciągle trwają dyskusje koncentrujące się na porównywaniu terapii nazywanej umownie klasyczną z terapią z wykorzystaniem robotów rehabilitacyjnych czy egzoszkieletów. Liczba badań w tym obszarze penetracji naukowej jest ciągle zbyt mała, by przeważyć szalę zwycięstwa na jedną lub druga stronę. Obecnie wydaje się jednak, że w części schorzeń potwierdzi się niegorsza niż w ramach terapii klasycznej przydatność nowych (często tańszych) form terapii, lecz w części schorzeń (np. związanych z uszkodzeniami OUN) w dalszym ciągu nic nie zastąpi wiedzy, doświadczenia, oka i ręki fizjoterapeuty. Jednym z warunków stosowania rozwiązań wyposażonych w najnowocześniejsze nawet formy sztucznej inteligencji (ang. artificial intelligence – AI) jest stworzenie bazy wiedzy (systematycznie i na bieżąco aktualizowanej) oraz wypracowanie przez system pewnych, często trudno uchwytnych i niepodawanych bezpośrednio, zasad w przypadku powtarzalności pacjentów. Nieunikniona jest zatem pewna powtarzalność pacjentów, i w konsekwencji generalizacja form i wyników terapii. Niezbędne wydaje się zatem wypracowanie czytelnych procedur w odniesieniu do: − kryteriów podziału pacjentów na poddawanych terapii tzw. klasycznej i realizowanej przez roboty pod nadzorem fizjoterapeuty, − zasad oceny i porównania wyników obu terapii oraz przejścia od jednej do drugiej w przypadku braku postępów lub osiągnięcia w terapii klasycznej postępów umożliwiających przejście do terapii realizowanej przez roboty, − łącznego stosowania terapii klasycznej i zrobotyzowanej, − zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa przy korzystaniu z robotów, łącznie z alarmami i wyłącznikami awaryjnymi (w tym automatycznymi), − traktowanego jako cel perspektywiczny przejścia do telerehabilitacji. Wnioski 1. Rozwój robotów rehabilitacyjnych, egzoszkieletów i innych rozwiązań na przyszłość może, w wybranych przypadkach, uprościć oraz uczynić bardziej dostępną reedukację funkcji kończyn dolnych i chodu. 2. Obecnie mamy do czynienia z niewystarczającą liczbą badań i publikacji, choćby przeglądowych, z tej tematyki. 3. Istnienie ogromnych, dotąd niewykorzystanych i trudnych jeszcze do przewidywania możliwości tej gałęzi wiedzy. 4. Konieczność przygotowania i wdrożenia do nowych form terapii zarówno specjalistów medycznych, w tym fizjoterapeutów, jak i pacjentów oraz ich rodzin/opiekunów. PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] Kuo AD, Donelan JM: Dynamic principles of gait and their clinical implications. Phys Ther, 2010; 90: 157–174. [2] Eng JJ, Mulroy SJ: Stepping forward with gait rehabilitation. Phys Ther, 2010; 90: 146–148. [3] Yogev-Seligmann G, Rotem-Galili Y, Mirelman A. i wsp.: How does explicit prioritization alter walking during dual-task performance? Effects of age and sex on gait speed and variability. Phys Ther, 2010; 90: 177–186. [4] Reisman DS, Bastian AJ, Morton SM: Neurophysiologic and rehabilitation insights from the split-belt and other locomotor adaptation paradigms. Phys Ther, 2010; 90: 187–195. [5] Tilson JK, Sullivan KJ, Cen SY: Meaningful gait speed improvement during the first 60 days poststroke: minimal clinically important difference. Phys Ther, 2010; 90: 196–208. [6] Maloiun F, Richards CL: Mental practice for relearning locomotor skills. Phys Ther, 2010; 90: 240–251. [7] Damiano DL, Arnold AS, Steele KM i wsp.: Can strength training predictably improve gait kinematics? A pilot study on the effects of hip and knee extensor strengthening on lower-extremity alignment in cerebral palsy. Phys Ther, 2010; 90: 269–279. [8] Perry J. C., Ruiz-Ruano J. A., Keller T. Telerehabilitation: toward a cost-efficient platform for post-stroke neurorehabilitation. IEEE Int Conf Rehabil Robot. 2011; 2011: 5975413. [9] MEDLINE/PubMed (U.S. National Library of Medicine). [10] http://www.ncbi.nlm.noh.gov/pubmed – data pobrania 26.05.2011 r. [11] Mikołajewska E: Analiza chodu pacjentów po udarze mózgu – rozwiązanie własne. Udar Mózgu Problemy Interdyscyplinarne, 2010; 1–2: 1–7. – 147 – Emilia Mikołajewska, Dariusz Mikołajewski [12] Wall JC, Kirtley C: Strategies for clinical gait assessment. Orthop. Phys. Ther. Clin. North Am., 2001; 3: 35–54. [13] Whittle MW: Gait analysis: an introduction. Ed. III, Oxford, Butterworth Heinemann, 2002. [14] Mikołajewska E., Mikołajewski D: Roboty rehabilitacyjne. Rehabilitacja w Praktyce, 2010; 4: 49–53. [15] Mikołajewska E: Lokomat jako element nowoczesnej reedukacji chodu. Praktyczna Fizjoterapia i Rehabilitacja, 2010; 10: 15–18. [16] Mihelj M, Novak D, Ziherl J, Olenšek A, Munih M: Challenges in biocooperative rehabilitation robotics. IEEE Int Conf Rehabil Robot. 2011; 5975435. [17] Dindorf R: Rozwój i zastosowanie manipulatorów i robotów rehabilitacyjnych. Pomiary Automatyka Robotyka, 2004; 4: 5–9. [18] Klimasara W: Zrobotyzowane urządzenia rehabilitacyjne. Pomiary Automatyka Robotyka, 2003; 2: 23–24. [19] Mikołajewska E, Mikołajewski D: Zastosowania automatyki i robotyki w wózkach dla niepełnosprawnych i egzoszkieletach medycznych. Pomiary Automatyka Robotyka, 2011; 5: 58–64. [20] Mikołajewska E, Mikołajewski D: Exoskeletons in neurological diseases – current and potential future applications. Adv Clin Exp Med., 2011; 20, 2: 227–233. [21] Sale P, Franceschini M, Waldner A, Hesse S: Use of the robot assisted gait therapy in rehabilitation of patients with [22] [23] [24] [25] [26] [27] [28] [29] – 148 – stroke and spinal cord injury. Eur J Phys Rehabil Med. 2012; 48(1): 111–121. Mikołajewska E: Neurorehabilitacja. Zaopatrzenie ortopedyczne. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2009. Kawamoto H, Hayashi T, Sakurai T, Eguchi K, Sankai Y: Development of single leg version of HAL for hemiplegia. Conf Proc IEEE Eng Med Biol Soc. 2009; 2009: 5038–5043. Baza danych robotyki medycznej MeRoDa (ang. Medical Robotics Database). http://www.umm.uni-heidelberg.de/apps/ortho/meroda/ – data pobrania 26.05.2011 r. Żak E, Durmała J, Sobota G i wsp.: Trening z zastosowaniem zautomatyzowanej ortozy u dziecka z diplegią z zastosowaniem toksyny botulinowej – studium przypadku. Acta Bio Opt Inform Med., 2010; 3: 219–221. Gentry T: Smart homes for people with neurological disability: state of the art. NeuroRehabilitation. 2009; 25(3): 209–217. Mikołajewska E, Mikołajewski D: E-learning in the education of people with disabilities. Adv Clin Exp Med, 2011; 20, 1: 103–109. Mikołajewska E, Mikołajewski D: Wheelchair development from the perspective of physical therapists and biomedical engineers. Adv Clin Exp Med, 2010; 19(6): 771–776.
