Muzeum Karpia. Ochrona bioróżnorodności jako

Muzeum Karpia. Ochrona bioróżnorodności jako instrument
ekorozwoju Ziemi Zatorskiej. Społeczny model wdrażania
Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w Dolinie Karpia.
Imprint
Published in 2007 by:
Office of the Carinthian Government
Dept. 20 – Spatial Planning, Subsection Nature Conservation
Wulfengasse 13-15
9021 Klagenfurt
Austria
© Office of the Carinthian Government
Klagenfurt, December 2007
ISBN: 978-3-7084-0284-0
Editorial Board:
Bernhard Gutleb, Michael Jungmeier,
Sibylle Krassnitzer, Johann Wagner,
Sandra Wagenleitner, Daniel Zollner
Responsible for the content:
Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych
ul. Czysta 17/4, 31-121 Kraków
Design and Layout:
Verlag Heyn, www.verlagheyn.at
typedesign [email protected]
Co-financed by:
INTERREG IIIB CADSES
Project PANet 2010:
Protected Area Networks - Establishment and Management of
Corridors, Networks and Cooperation
Homepage: www.panet2010.info
Project management:
Community Initiative INTERREG III B (2000 – 2006)
CADSES
PANet
Protected Area Networks
Muzeum Karpia. Ochrona bioróżnorodności
jako instrument ekorozwoju Ziemi Zatorskiej.
Społeczny model wdrażania Europejskiej
Sieci Ekologicznej Natura 2000 w Dolinie Karpia.
Project
Management:
Processing:
Execution:
Anna Potaczek, Piotr Rymarowicz,
Tomasz Walkowicz
e-mail: [email protected]
www.fwie.eco.pl
Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych
Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych
ul. Czysta 17/4, 31-121 Kraków
tel./fax: 012/6315730, 6315731, 6315732
e-mail: [email protected]
www.fwie.eco.pl
ko-finanziert von der
Europäischen Union
INTERREG III B CADSES
Kraków, December 6, 2007
Spis treści
Summary .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Wstęp
. ...........................................................................................................................
6
Informacja o regionie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Referencje
02
. ...............................................................................................................
23
SUmmary
The Carp Museum. Biodiversity protection as an instrument of ecodevelopment of the Zatorska Land. Implementing a social model of
the Europe-wide network “Natura 2000” in the Carp Valley.
The Carp Valley covers the area of a historical carp husbandry centre,
famous since the Middle Ages. Fish-farming ponds cover an area
of hundreds of hectares, stretching along the Vistula, Skawa and
Wieprzówka rivers.
The Carp Valley project was initially started by the communities of
Zator, Przeciszów and Spytkowice, later joined by three others
communities – Brzeźnica, Polanka Wielka and Osiek. The six
communities decided to join forces in order to build a common
programme of development. The Carp Valley is also a programme
including a few inter-related enterprises aimed at creating an
attractive tourist invitation based on the available natural and
historical resources. The Carp Valley concept is based on a several
centuries-old tradition of carp breeding. The breeding technique
has not changed for a long time, which results in the unique taste of
the fish meat. The Zator Carp, better known as Royal Carp is widely
sought and valued by fish lovers from all over Poland. The fish has
been included on the List of Małopolska Food Delicacies.
For many years ecological organizations (mainly the Foundation for
the Support of Ecological Initiatives, the Association for the Earth
and the Ornithological Club of the Upper Vistula Valley “CZAPLON”this project’s partners) have been leading many actions for the ecodevelompent of the Zatorszczyzna region. Good connections with
the local society have been luckily achieved with their help, and led
to the setting up an informal Local Group for the Carp Valley formed
by 30 organizations (including local government, social, education,
fishermen groups, scientist organizations and representatives from
the media). Despite the dispute between the councilors and the
Ministry of the Environment concerning the boundaries of bird
sanctuaries in Skawa Valley within the frame of a Natura 2000 project,
the decision of Zator Community Council on 20th of December 2006
was a proof of successful actions conducted in this region.
03
The most important achievement of the social organizations in the
Carp Valley is an agreement on cooperation between the Fishing
Institute and the Foundation for the Support of Ecological Initiatives.
The fishermen realized that natural resources are not only a menace
and burden but also a chance to gain an increased income from
complementary sources. It’s one of the most unexpected situations
in our country: when environmentalists cooperate with fishermen,
without quarrelling as usual, and make common actions to maintain
the natural ponds’ resources.
The main goals of this agreement are:
04
•
Promotion of the fishery economy in the Carp Valley,
especially in the field of activity of the Fishing Institute,
•
Development of ecotourism in the Carp Valley,
•
Utilizing natural resources for sustainable development,
•
Creation of the best model of cooperation between
different organizations for local development and
preserving natural heritage.
Zator and it‘s surroundings.
Zator i okolice, fot. P. Rymarowicz.
Our actions are a response to the need to reallocate work resources
from the agriculture to the agro- and ecotourism sectors. This is a
unique situation when the protection of natural environment and
the preservation of natural heritage are bound together. This is also
linked with promotion and cultural heritage such as the 700-year-old
traditional fishing techniques and wicker handicrafts. The role of the
Zatorski ponds as an open ecological education centre for tourists
and locals, especially young people from local schools, will increase
after the realization of this project.
The ortophotomap of Przeręb ponds.
Ortofotomapa Stawów Przeręb, fot. Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji
Geodezyjnej i Kartograficznej w Krakowie.
05
Wstęp
Muzeum Karpia. Ochrona bioróżnorodności jako instrument ekorozwoju Ziemi Zatorskiej. Społeczny model wdrażania Europejskiej
Sieci Ekologicznej Natura 2000 w Dolinie Karpia.
•
informacja o działaniach pilotażowych w ramach projektu
PANet 2010 Protected Area Networks
Projekt jest nowatorską w skali kraju próbą – podjętą wspólnie przez
przyrodników, działaczy społecznych, rybaków i przedstawicieli
władz samorządowych - zachowania dziedzictwa przyrodniczego
(ochrony bioróżnorodności) poprzez jego wykorzystanie dla lokalnego ekorozwoju. Równocześnie ma być modelowym przykładem
„oddolnego” i bezkonfliktowego wdrożenia ochrony przyrody
w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, dzięki
uświadomieniu władzom i społeczności lokalnej znaczenia i szans,
jakie stanowi obecność na ich terenie obiektów o wysokich walorach
przyrodniczych.
INFORMACJA O REGIONIE
Początki gospodarki stawowej na Ziemi Oświęcimsko-Zatorskiej
sięgają XIII wieku. Jest to jeden z najstarszych i największych w naszym
kraju, ośrodków hodowli karpia. To właśnie z okolic Zatora pochodzi
słynny karp królewski. Łączna powierzchnia stawów na tym terenie
to około 3000 hektarów. Do największych, i zarazem najciekawszych
kompleksów stawowych, należą: Przeręb, Spytkowice, Bugaj, Grojec,
Stawy Monowskie oraz Brzeszcze-Nazieleńce. Duże zagęszczenie
zbiorników wodnych oraz fakt, że wiele z nich wpisanych jest w
tutejszy krajobraz już od kilku stuleci sprawia, że stanowią one ważną,
nie tylko w skali kraju, ale i kontynentu, ostoję dla licznych gatunków
zwierząt i roślin.
06
Obecność wielu rzadkich gatunków ptaków była podstawą
wytypowania w Kotlinie Oświęcimskiej trzech ostoi do systemu
Natura 2000 (system obszarów chronionych Unii Europejskiej), są to:
Dolina Dolnej Skawy, Dolina Dolnej Soły oraz Stawy w Brzeszczach.
Chlubą tego terenu jest ślepowron – ptak, którego niemal cała
populacja krajowa skupia się w okolicach Oświęcimia, Zatora oraz
Skoczowa. Innymi przedstawicielami awifauny zagrożonymi w
Europie, a gniazdującymi tutaj są m.in.: bąk, bączek, perkoz zausznik,
czapla purpurowa, podgorzałka (kaczka zagrożona w skali światowej),
hełmiatka, rycyk, krwawodziób, rybitwa białowąsa (najliczniejsze
stanowisko w kraju), rybitwa czarna, zielonka oraz podróżniczek.
Ostoje na stawach znalazły również wymierające w naszym kraju
gatunki roślin: nadwodniki, oczeret sztyletowaty, kotewka orzech
wodny (ok. 1/3 stanowisk w kraju) oraz grzybieńczyk wodny (także
ok. 1/3 stanowisk w kraju). Szczególnie dwie ostatnie z wymienionych
roślin występują tu bardzo licznie, stając się florystycznymi symbolami
Ziemi Oświęcimsko-Zatorskiej.
Stawy nie są dotychczas objęte ochroną prawną, choć ich walory
przyrodnicze są wyższe niż wielu obszarów chronionych w Polsce.
„Przyroda” na stawach stanowi jednak istotne obciążenie dla
gospodarki rybackiej, dlatego cały czas istnieje niebezpieczeństwo,
że albo zostanie z nich „wyeliminowana”, np. poprzez remont
stawów i intensyfikację produkcji, albo w końcu „pokona” rybaków i
gospodarka rybacka zostanie zaniechana, a stawy ulegną degradacji
(co byłoby katastrofą dla istniejącego ekosystemu). W tej sytuacji
należy szukać alternatywnych sposobów, które zapewnią zachowanie
walorów stawów rybnych dla przyszłych pokoleń.
View of Zator and Tatra mountains from Leliwa in Przeręb group of ponds.
Widok na Zator i Tatry znad stawu Leliwa w kompleksie Przeręb,
fot. P. Rymarowicz.
07
DOLINA KARPIA
Dolina Karpia – obejmuje obszar historycznego ośrodka hodowli
karpia znanego już w średniowieczu. Stawy hodowlane, z których
największym jest Pilawa położona w kompleksie stawów Przeręb,
zajmują obszary setek hektarów rozciągając się w dolinie Wisły,
Skawy i Wieprzówki.
Inicjatorami projektu „Dolina Karpia” były Gminy Zator, Przeciszów i
Spytkowice. Później do grupy, która chce budować wspólny program
rozwoju, dołączyły: Brzeźnica, Polanka Wielka i Osiek. Tych sześć
gmin położonych w południowej części doliny Wisły i na Pogórzu
Karpackim, postanowiło połączyć swoje siły i wspólnie promować
ten piękny zakątek naszego kraju.
„Dolina Karpia” to program, który obejmuje kilka połączonych ze
sobą działań, mających na celu stworzenie spójnej oferty turystycznej
opartej głównie na promocji walorów przyrodniczych i kulturowych
tego rejonu. Fundamentem Doliny Karpia są długowieczne tradycje
związane z hodowlą karpia królewskiego, którego sposób hodowli
został niewiele zmieniony i dzięki czemu ryba ta zachowuje
niepowtarzalne walory smakowe. Karp zatorski, zwany też karpiem
królewskim, jest rybą poszukiwaną i cenioną przez smakoszy ryb w
całej Polsce. Znalazł on też swoje miejsce na „Mapie małopolskich
przysmaków”. Najlepiej smakuje karp wędzony, karp w zalewie lub
„karp po zatorsku” – zapiekany w śmietanie. Palce lizać.
08
Produkcja karpia odbywa się w gospodarstwach rybackich, z których
największe to: Przeręb, Spytkowice, Bugaj i Rudze. Obok „karpia
królewskiego” prowadzi się także hodowlę innych gatunków ryb,
takich jak: lin, jaź, tołpyga, amur, karaś pospolity i złocisty, oraz ryb
drapieżnych: szczupak, sum i okoń.
Mieszkańcy Gminy Zator odnoszą się z szacunkiem do dokonań
swoich przodków. W ostatnim tygodniu czerwca, podkreślając
kilkusetletnie tradycje hodowli karpia, hucznie obchodzą każdego
roku Święto Karpia. Podczas corocznych obchodów goszczą
potrawami z karpia swoje rodziny, gości, znajomych oraz przyjaciół
z kraju i zagranicy.
Dolina Karpia stała się rajem dla wędkarzy z całej Polski, którzy wraz
z rodzinami spędzają tutaj wolne chwile i wakacje. Zaplecze dla
wędkarzy stanowią rzeki oraz zagospodarowane starorzecza i zbiorniki
wodne powstałe po wydobyciu żwiru. W długim sezonie – od marca
do października, są one świetnym miejscem wypoczynku wszystkich
miłośników wędkowania i odpoczynku na łonie przyrody.
Liczne gatunki ptaków występujące w „Dolinie Karpia”, w tym te
najrzadziej spotykane: ślepowron, podgorzałka, rybitwa białowąsa,
bąk i bączek przyciągają ornitologów i amatorów fotografowania
dziewiczej przyrody z całej Europy. Obszar dolnej części doliny
Skawy i dolina Wisły w rejonie Zatora znalazły się w europejskiej sieci
obszarów chronionych “Natura 2000”.
Lokalizacja w pobliżu Wadowic, Oświęcimia i dużych aglomeracji
miejskich Krakowa, Katowic, Bielska, to niewątpliwy atut tego
regionu. Obszar „Doliny Karpia” wyróżnia się nieprzeciętnym
krajobrazem naturalnym i kulturowymi tradycjami dzięki czemu
stanowi doskonałe miejsce do aktywnego wypoczynku połączonego
z krajoznawstwem. Spacery i przejażdżki rowerem wzdłuż Skawy,
wśród łęgowych zarośli i stawów zarośniętych szuwarami będącymi
siedliskami ptactwa wodnego, są świetną formą spędzania czasu.
Dolinę przecinają wytyczone szlaki rowerowe: Greenways - Zielony
Szlak Kraków - Morawy - Wiedeń (dziedzictwo przyrodniczokulturowe), EuroVelo R4, Szlak Zabytków Ziemi Oświęcimskiej oraz
Szlak Architektury Drewnianej.
Karp Królewski z Zatora – Absolutny fenomen i rekordzista pod
względem hodowli, bowiem początki rybactwa i hodowli karpia
w Zatorze sięgają czasów panowania Bolesława Krzywoustego.
W połowie XV wieku Księstwo Zatorskie przeszło do Korony
Polskiej i odtąd królowie polscy otoczyli tę krainę, a zwłaszcza
jej ryby, troskliwą pieczą. Oczywiście wśród ryb królował
karp. Jego walory smakowe potrafili docenić polscy królowie
sprowadzając go przez długie lata na swoje stoły – stąd też
09
wzięła się zachowana do dzisiaj nazwa „karp królewski”, którą
wielu hodowców przypisuje swoim karpiom. Jednak, aby być
zgodnym z historyczną prawdą, jedynie karp z Zatora ma prawo
szczycić się przydomkiem królewskiego.
Karp Zatorski został w 2007 roku zarejestrowany jako produkt
tradycyjny w Polsce i czeka obecnie na rejestrację jako
„Chroniona Nazwa Pochodzenia“ w Unii Europejskiej.
Dolina Karpia to obszar niezwykły pod względem wartości
przyrodniczych. Niezwykłość ta wynika zarówno z dużej koncentracji
bardzo rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt, a także
z faktu, że przetrwanie wielu z nich związane jest z gospodarczą
działalnością człowieka. Najcenniejsze przyrodniczo tereny to
przede wszystkim kompleksy stawów hodowlanych, będące ostoją
zagrożonych w Europie roślin i ptaków. Również bardzo cenne
są fragmenty lasów łęgowych o charakterze naturalnym, które
zachowały się wzdłuż podgórskich rzek – Soły i Skawy.
Dolina Dolnej Skawy (PL125) - ostoja ptaków o znaczeniu europejskim
w Polsce, projektowana ostoja Europejskiej Sieci Ekologicznej “Natura
2000”
Obszar ten obejmuje największe kompleksy stawów na Ziemi
Oświęcimsko – Zatorskiej: Spytkowice, Przeręb, Bugaj oraz Stawy
Monowskie i Dolinę Skawy. Stawy położone są ze wszystkich
stron Zatora i obejmują około 1500 ha powierzchni. Prowadzona
jest tu intensywna hodowla ryb, ale wiele zbiorników jest mocno
zarośniętych roślinnością wodną. W ostoi znajdują się żwirownie
z wyspami, chętnie zasiedlanymi przez ptaki. Występuje tutaj co
najmniej 17 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, dla
których wyznacza się ostoje sieci Natura 2000; 7 gatunków z Polskiej
Czerwonej Księgi Zwierząt (PCKZ). Stawy te to jedno z nielicznych
w Polsce stanowisk lęgowych podgorzałki (kaczki zagrożonej w
skali światowej). Lęgną się tutaj również inne gatunki zagrożone w
Europie: ślepowron, mewa czarnogłowa, rybitwa białowąsa (PCKZ,
najliczniejsze stanowisko w kraju), bąk (PCKZ), bączek (PCKZ), zausznik,
10
czapla purpurowa, kropiatka, zielonka (PCKZ), hełmiatka, rycyk,
krwawodziób, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna oraz podróżniczek.
Położone na terenie ostoi Dolina Dolnej Skawy Stawy Przeręb,
o powierzchni prawie 500 ha, są jednym z największych,
najstarszych i zarazem najciekawszych przyrodniczo kompleksów stawowych w Polsce. To tutaj znajduje się staw Pilawa
o powierzchni 78 ha – największy tego typu zbiornik w
Kotlinie Oświęcimskiej. Jest on jednak wyjątkiem, ponieważ
zdecydowana większość tutejszych stawów nie przekracza 40
ha lustra wody.
W gospodarstwie rybackim Przeręb warto zatrzymać się
na dłużej w celu obserwacji ptaków i kilku bardzo rzadkich
gatunków roślin. Ogółem stwierdzono tutaj ponad 270
gatunków ptaków, a gniazdowanie 152 gatunków, co stanowi
2/3 gatunków lęgowych w kraju. Obszar ten jest jednym z
najbogatszych pod względem ornitofauny terenów w Polsce,
a stawy Przeręb jednym z najbardziej wartościowych pod
względem przyrodniczym kompleksów do obserwacji ptaków
wodno-błotnych w kraju. Miłośnicy roślin również znajdą tutaj
coś dla siebie – i to nie byle co – bo kilka najrzadszych gatunków
opisanych w Polskiej czerwonej księdze roślin. Stawy obfitują w
niezwykle rzadkie i wymierające w naszym kraju gatunki roślin:
nadwodniki, oczeret sztyletowaty (jedno z ostatnich stanowisk
naturalnych w kraju), kotewka orzech wodny oraz grzybieńczyk
wodny.
Przybradz ponds and Wilamowickie foothills.
Stawy Przybradz i Pogórze Wilamowickie, fot. R. Panek.
11
Rezultaty
Działania na rzecz promocji i ochrony
przyrody „Doliny Karpia”
Od kilku lat organizacje ekologiczne (w szczególności Fundacja
Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Towarzystwo na rzecz Ziemi
i Ornitologiczna Grupa Robocza Doliny Górnej Wisły CZAPLON –
partnerzy projektu) prowadzą na Zatorszczyźnie działania na rzecz
ekorozwoju regionu, m.in.:
12
•
•
znakowanie szlaków rowerowych (ok. 300 km),
•
oznakowanie ścieżek przyrodniczych w rejonie Grodziska
(ok. 12 km),
•
wydanie przewodnika-atlasu przyrodniczo-rowerowego po
Ziemi Oświęcimsko-Zatorskiej (z opisami walorów przyrodniczych, kulturowych i tras rowerowych),
•
wydanie mapy „Dolina Karpia” (jako uzupełnienie wydanej w
2004 roku mapy Ziemi Oświęcimskiej),
•
wydanie kalendarza ściennego „Skarby Przyrody Doliny
Karpia” (formatu B1),
•
wydanie folderu „W Dolinie Dolnej Soły” nt. doliny Skawy
i schroniska w Grodzisku – lokalnego ośrodka edukacji
ekologiczno-środowiskowej,
•
opracowanie i wydanie materiałów edukacyjnych dla szkół:
tablice przyrodnicze i konspekty do lekcji nt. walorów
przyrodniczych regionu (łącznie z materiałami źródłowymi),
•
zorganizowanie warsztatów dla nauczycieli, wycieczek promocyjnych i prelekcji w szkołach oraz przeprowadzenie konkursu przyrodniczego w celu kształtowania świadomości
ekologicznej najmłodszych członków społeczności lokalnej,
wykonanie tablic informacyjnych nt. atrakcji turystycznych
i walorów przyrodniczych w gminach i zainstalowaniu ich
przy głównych ciągach komunikacyjnych,
•
wydanie płyty DVD zawierającej film „Dolina Karpia – ludzie,
ryby i ptaki”, prezentacje multimedialne „Dolina Wisły na
Ziemi Oświęcimsko-Zatorskiej”, „Doliny Soły i Skawy”, „Król
stawów”, „Przyroda stawów Krainy Karpia i Ślepowrona” i
„Ochrona przyrody na Ziemi Oświęcimsko-Zatorskiej”, a
także dotąd przygotowane materiały edukacyjne,
•
•
wydanie trójjęzycznego albumu „Dolina Karpia”,
•
modernizacja budynku Szkoły w Grodzisku i przystosowanie
szkoły do pełnienia funkcji schroniska młodzieżowego i
ośrodka edukacji ekologicznej,
•
powołanie Ośrodka Edukacji Ekologicznej w szkole w Grodzisku,
•
przygotowanie wielkoformatowej wystawy nt. skarbów
przyrody Doliny Karpia,
•
zorganizowanie w lipcu br. wyjazdu studyjnego do Niemiec w
celu transferu doświadczeń i najlepszych praktyk w realizacji
koncepcji zrównoważonego rozwoju regonu w oparciu o
lokalne walory przyrodnicze z Niemiec – „Górnołużyckej
Krainy Wrzosowisk i Stawów” położonej w rejonie Budziszyna
w Saksonii, niedaleko od granicy z Polską.
przygotowanie strony www Krainy Karpia i Ślepowrona
(www.ko.eco.pl),
Carps on the sorting table.
Karpie na stole sortowniczym, fot. P. Rymarowicz.
13
Dzięki ww. działaniom udało się nawiązać dobre stosunki ze
społecznością lokalną i powołać nieformalną Lokalną Grupę Działania na rzecz Doliny Karpia złożoną z przedstawicieli ok. 30 podmiotów
(samorządu, organizacji społecznych, oświaty, rybaków, przyrodników,
przedstawicieli mediów). Dowodem skuteczności prowadzonych
działań jest uchwała Rady Gminy Zator z 20 grudnia w 2006r., w której
radni co prawda negatywnie zaopiniowali propozycję Ministerstwa
Środowiska dot. granic obszaru Natura 2000, ale zgodzili się na jego
powołanie w skorygowanych granicach.
“Ukronowaniem” naszych dotychczasowych działań w Dolinie
Karpia jest porozumienie o współpracy pomiędzy Rybackim
Zakładem Doświadczalnym (RZD) i Fundacją Wspierania Inicjatyw
Ekologicznych. Rybacy dostrzegli, że walory przyrodnicze są nie tylko
zagrożeniem i obciążeniem, ale szansą na uzyskanie dodatkowych,
alternatywnych źródeł przychodów. Szansą nie tylko dla nich, ale
też ich rodzin i całego regionu (doświadczenia niemieckie). Powstała
unikalna w skali kraju sytuacja: ekolodzy współdziałając z rybakami
(zamiast się jak to zwykle bywa zwalczać) podjęli wspólne inicjatywy
służące zachowa­niu walorów przyrodniczych stawów. Istnieje szansa
na realizację modelowego programu wdrażania sieci Natura 2000 i to
w dodatku na obszarze, który formalnie nie jest ją (jeszcze) objęty.
Celem ww. porozumienia jest:
•
Promocja gospodarki rybackiej w Dolinie Karpia, w
szczególności na terenie RZD.
•
•
Rozwój ekoturystyki w Dolinie Karpia.
•
Stworzenie wzorcowego modelu współdziałania rożnych
podmiotów na rzecz lokalnego rozwoju i zachowania
dziedzictwa przyrodniczego.
Wykorzystanie walorów przyrodniczych stawów dla
potrzeb rozwoju regionu w sposób gwarantujący ochronę i
zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego.
Jest to prawdopodobnie pierwsze w skali kraju takie porozumienie
pomiędzy rybakami i ekologami.
14
W trakcie przeprowadzki Rybackiego Zakładu Doświadczalnego
zostały odnalezione unikalne zdjęcia z początku XX wieku. Ich stan
jest jednak już mocno nadszarpnięty zębem czasu i konieczne jest ich
“odnowienie”. Zrozumieliśmy, że jeżeli nie przystąpimy jak najszybciej
do gromadzenia i odrestaurowywania różnych starych, ciekawych
przedmiotów związanych z historią stawiarstwa i karpiarstwa mogą
one zostać bezpowrotnie stracone. Postanowiliśmy nie tylko odnaleźć
różne wartościowe zapiski, zdjęcia, czy przedmioty, bo to byłby tylko
połowiczny sukces, ale również udostępnić ich oglądanie osobom
zainteresowanym.
Bugaj ponds.
Stawy Bugaj, fot. P. Rymarowicz.
Pomysł zakłada utworzenie Muzeum w centrum kompleksu stawów
na Przyrębie obok Zatora, w części budynku dawnej „agronomówki”.
(“Agronomówka”, to częściowo nieużytkowany, ze względu na
zły stan, budynek Instytutu Rybactwa Śródlądowego położony
w osadzie Przeręb k. Zatora w centrum kompleksu stawowego o
tej samej nazwie. Powierzchnia ok. 200 m kw. z czego ok. połowy
zajmowałoby Muzeum.) Takie usytuowanie dawałoby możliwość
odwiedzającym połączenia informacji teoretycznych z Muzeum,
z praktycznymi przekazanymi podczas zwiedzania kompleksu
rybackiego. W tym momencie jest to jednak niemożliwe, ze względu
na konieczność przeprowadzenia remontu, dlatego eksponaty,
które gromadzimy podczas realizacji projektu, a które w przyszłości
15
staną się wyposażaniem Muzeum, będą przechowywane w siedzibie
Towarzystwa Miłośników Ziemi Zatorskiej.
Chcemy aby Muzeum Karpia realizowało koncepcję ekomuzeum,
które obejmie nie tylko budynek (w tym wypadku agronomówki w
centralnym punkcie stawów) i ekspozycję, ale tez obszar (fizyczny i
“kulturowy”), który go otacza. Celem tworzenia ekomuzeów jest:
ochrona i zachowanie zasobów przyrodniczych i kulturowych,
odkrywanie i promocja miejscowego dziedzictwa, wzmacnianie
lokalnej tożsamości, rozwój zrównoważonej turystyki i promocja
lokalnej wytwórczości. W ramach zadania zostanie opracowana
koncepcja zagospodarowania poszczególnych pomieszczeń
agronomówki i projekt ekspozycji wykorzystującej najnowsze
osiągnięcia techniki audiowizualnej.
Ogólnym celem naszych działań jest: (1) zachowanie dziedzictwa
przyrodniczego i kulturowego oraz różnorodności biologicznej
na terenie Doliny Karpia, tj. w 6 gminach Kotliny Oświęcimskiej na
obszarze których znajdują się najstarsze stawy rybne, tj. gminach
Zator, Przeciszów, Spytkowice, Osiek, Polanka Wielka i Brzeźnica oraz
(2) stworzenie podstaw do utworzenia Muzeum Karpia (otwartego
ekomuzeum w oparciu o budynek dawnej agronomówki i kompleks
stawów Przeręb prezentującego tematy przyrodnicze, kulturowe,
historyczne i gospodarcze).
Cele szczegółowe to:
✔ edukacja społeczeństwa, w szczególności dzieci i młodzieży,
w zakresie roli przyrodniczej, środowiskowej, gospodarczej i
społeczno-kulturowej stawów rybnych,
✔ stworzenie infrastruktury i ram organizacyjnych dla prowadzenia
edukacji ekologicznej w oparciu o otwarte Muzeum Karpia na
stawach rybnych w rejonie Zatora (Przeręb),
✔ popularyzacje powołanego przez Fundację Wspierania Inicjatyw
Ekologicznych i UM Zator Ośrodka Edukacji Ekologicznej w
Grodzisku,
16
✔ promocja regionu poprzez ukazanie jego unikalnych walorów
przyrodniczych i krajobrazowych, w szczególności rzadkich
ptaków, a także “przy okazji” stawów i związków ludzi ze stawami
i przyrodą (gospodarka rybacka, obserwacje ptaków, stawy jako
miejsce wypoczynku),
✔ aktywizacja mieszkańców poprzez wskazanie możliwości rozwoju
społecznego i gospodarczego dzięki wykorzystaniu walorów
przyrodniczych i kulturowych (agroturystyka, wikliniarstwo, karp
zatorski, energetyczne wykorzystanie biomasy).
✔ wykonanie dokumentacji technicznej remontu „agronomówki”,
w której ma się znajdować Muzeum Karpia i projektu ekspozycji, jako podstawy ubiegania się o środki Ekofunduszu, Funduszu Norweskiego i/lub Unii Europejskiej (Regionalny Program Operacyjny) i koncepcji stałej wystawy obejmującej w szczegól-ności
historię stawów w rejonie Zatora na tle historii regionu i historię
hodowli karpia, historię śródlądowej gospodarki rybackiej.
Długofalowym celem projektu jest zachowanie dziedzictwa
przyrodniczego i kulturowego oraz różnorodności biologicznej na
terenie tzw. Doliny Karpia, tj. w gminach Kotliny Oświęcimskiej na
obszarze których znajdują się najbardziej wartościowe stawy rybne
czyli w gminach Zator, Przeciszów, Spytkowice, Osiek, Polanka
Wielka i Brzeźnica, poprzez rozwój ekoturystyki. Główne działania
skoncentrowane są na utrwaleniu zrównoważonego modelu rozwoju ww. terenu dzięki współpracy różnych podmiotów. Ochrona
i zachowanie dziedzictwa przyrodniczego dla przyszłych pokoleń
zostanie uzyskane nie zakazami lecz w sposób alternatywny, poprzez
ukazanie rybakom i mieszkańcom regionu innych (dodatkowych,
alternatywnych) źródeł dochodów. Pokazaniu, że przyroda może
“dawać pracę”.
Opisywany teren nie jest niestety doceniany przez turystów, a wielu
jego mieszkańców nadal nie zdaje sobie sprawy z wyjątkowości
miejsca, w którym żyje. Trzeba doprowadzić do wzrostu świadomości
potrzeby ochrony bogactw Doliny Karpia. Konieczne jest kontynuacja
działań promujących walory przyrodnicze stawów. Chcemy też
pokazać, że „przyroda” może „pracować” i stworzyć rybakom i ich
rodzinom alternatywne źródło dochodów.
Efektem projektu będzie zachowanie unikalnych walorów przyrodniczych Kotliny Oświęcimskiej, promocja wyjątkowych atrakcji
17
przyrodniczych, w szczególności wśród osób odwiedzających
Oświęcim i mieszkańców regionu oraz uświadomienie potrzeby ich
ochrony (w szczególności stawów rybackich) przy jednoczesnym
rozwoju regionu oraz ożywieniu turystycznym.
Teren opisywanych gmin jest również cenny pod względem dziedzictwa
kulturowego, a takie walory jak rzeki Soła i Skawa, piękne lasy, stawy
rybne mogą zainteresować turystów, podobnie jak charakterystyczne
dla regionu produkty – wyroby z wikliny i karp po zatorsku (które
również będą promowane w ramach projektu). Realizacja projektu
przygotuje “przyjazną atmosferę” aby funkcjonujące na terenie
“Krainy Karpia i Ślepowrona” samorządy uwzględniały rozwój
ekoturystyki i ochrony dziedzictwa przyrodniczego w dokumentach
planistycznych, w szczególności programach rozwoju lokalnego i
planach zagospodarowania przestrzennego.
Działania prowadzone w 2007r.:
1. Przeprowadzenie szkolnego konkursu na prezentację dziedzictwa regionu „Dolina Karpia – wczoraj, dziś i jutro”.
2. Cykl dwudniowych warsztatów w Szkole – Ośrodku Edukacji
Ekologicznej w Grodzisku i jednodniowych wycieczek dla
dzieci i młodzieży po ścieżkach dydaktycznych w okolicy
Grodziska oraz stawach Przeręb.
3. Wycieczka integracyjna dzieci z Przedszkola z Oddziałami
Integracyjnymi i dzieci szkolnych z Grodziska. Budzenie
zainteresowania przyrodą oraz dostarczanie radości z
bezpośredniego z nią kontaktu w trakcie praktycznych
działań ludzi zdrowych i niepełnosprawnych.
4. Zorganizowanie wycieczek studyjnych i pokazowych dla
nauczycieli, przewodników terenowych i innych osób
zainteresowanych, które planują w przyszłości samodzielnie
oprowadzać dzieci i młodzież po ścieżkach dydaktycznych
na stawach Przeręb (tych które powstaną w ramach
projektu). Liczymy, że wycieczki na stawy, prezentujące ich
piękno i unikalne walory, prowadzone przez ekspertów i w
atrakcyjnej formie zachęcą kolejne grupy do odwiedzania
stawów - wywołają tzw. efekt kuli śniegowej.
18
5. Utworzenie w Internecie wirtualnego Muzeum Karpia
6. Wytyczenie i wyznakowanie ścieżki turystyczno-edukacyjnej
przez stawy Przeręb, opracowanie i umieszczenie tablic
informacyjnych i edukacyjnych (po jednej na początku i
końcu i 6 na trasie) oraz punktu wypoczynkowego (stołu, ław
i kosza na śmieci) na trasie ścieżki.
7. Seminarium dla przedstawicieli samorządów, lokalnych
liderów, przedstawicieli mediów i innych zainteresowanych
osób nt. wdrażania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura
2000 w Kotlinie Oświęcimskiej.
8. Opracowanie regulaminu zwiedzania stawów godzącego
interesy różnych środowisk (w szczególności rybaków,
przyrodników, turystów i myśliwych), który m.in. umożliwi
korzystanie ze stawów przez turystów bez szkody dla
przyrody.
9. Wydanie materiałów, które będą wykorzystane podczas
zajęć edukacyjnych/szkoleniowych (wycieczek, warsztatów,
konferencji), jak również będą dystrybuowane poprzez
punktu informacji turystycznej w Zatorze, Wadowicach i
Oświęcimiu:
•
Opracowanie i wydanie mapy (format B2) obejmującej
stawy Przeręb z opisem walorów przyrodniczych,
historycznych i krajobrazowych stawów, szczegółowym
planem okolic Muzeum Karpia i ścieżek dydaktycznych.
•
Opracowanie i wydanie ulotki informacyjnej nt. ścieżek
dydaktycznych w rejonie Zatora i oferty edukacyjnej
opartej o ww. ścieżki i Ośrodek Edukacji Ekologicznej w
Grodzisku.
•
Opracowanie i wydanie uzupełnionego i zaktualizowanego folderu „Dolina Karpia – ryby, ludzie i ptaki”
prezentującego walory przyrodnicze stawów karpiowych
oraz współistnienie człowieka i przyrody na stawach
hodowlanych.
•
Powielenie płyty DVD z filmami “Dolina Karpia – ryby,
ludzie i ptaki” i Skąd się biorą karpie?”. Filmy prezentują
wspaniałą przyrodę stawów zatorskich.
19
10. Wykonanie projektu ekspozycji w Muzeum Karpia. Przygotowanie oraz wykonanie projektu ekspozycji wykorzystującej najnowsze osiągnięcia techniki audiowizualnej i
nowatorskie formy przekazu. Ekspozycja obejmować będzie
w szczególności historię stawów w rejonie Zatora na tle
historii regionu i historię hodowli karpia, historię śródlądowej
gospodarki rybackiej.
11. Waloryzacja przyrodnicza stawów Przeręb (ptaki, rośliny,
owady, płazy). Informacje z waloryzacji zostaną wykorzystane w folderach, mapie, tablicach informacyjnych,
opracowaniach, dokumentacji, przygotowaniu ekspozycji
w Muzeum. Ponadto waloryzacja będzie materiałem
źródłowym dla nauczycieli i przewodników prowadzących
grupy szkolne i wycieczki na stawy itp.
12. Przygotowanie dokumentów niezbędnych do przeprowadzenia remontu „agronomówki” – przyszłej siedziby Muzeum
Karpia.
13. Inwentaryzacja, wyszukanie, gromadzenie i zabezpieczenie
zasobów archiwalnych (w szczególności materiałów
fotograficznych znajdujących się w dyspozycji Rybackiego
Zakładu Doświadczalnego), które będą mogły zostać
wykorzystane przy tworzeniu muzeum. Podjęcie rozmów z
właścicielami obiektów posiadających wartość historyczną
celem ich zabezpieczenia i wykorzystania w przyszłości na
potrzeby Muzeum Karpia.
OCZEKIWANE REZULTATY
W wyniku realizacji projektu powstanie baza dla edukacji ekologicznej
i zwiedzania stawów (zarówno przez okolicznych mieszkańców,
jak i osoby przyjezdne) w postaci wyznakowanej trasy przez stawy
z ośmioma tablicami i punktem wypoczynkowym. Powstanie (w
nakładzie 10 tys. egz.) mapa i opisem ścieżek edukacyjnych oraz
prezentacją walorów przyrodniczych stawów Przeręb, ulotka
promująca ścieżki dydaktyczne w gminie Zator (okolice Grodziska
i stawy Przeręb), folder i film „Dolina Karpia – ryby, ludzie i ptaki”
20
prezentujące współistnienie ludzi i przyrody na stawach. Ok. 200
uczniów zwiedzi stawy, pozna ich walory i pracę rybaków. Ok.
70 nauczycieli weźmie udział w wizytach studyjnych na stawy
prowadzonych przez ekspertów z grupy Czaplon i Towarzystwa na
rzecz Ziemi, dzięki którym poznają przyrodę stawów i prowadzoną
na nich gospodarkę rybacką. Powstanie internetowe Muzeum Karpia.
Powstanie regulamin zwiedzania stawów godzący interesy różnych
środowisk (w szczególności rybaków, przyrodników, turystów i
myśliwych), który m.in. umożliwi korzystanie ze stawów przez
turystów bez szkody dla przyrody. Zostaną przygotowane dokumenty (waloryzacja, projekt ekspozycji, projekt budowlany, kosztorys),
które będą wykorzystywane w bieżących i przyszłych działaniach na
rzecz Muzeum Karpia i będą podstawą do ubiegania się o środki na
kolejne działania. Projekt przyczyni się do poszerzenia wiedzy nt.
lokalnego dziedzictwa, konieczności ochrony i zachowania zasobów
przyrodniczych i kulturowych, odkrycia miejscowego dziedzictwa i
wzmocnienia lokalnej tożsamości, promocji walorów Doliny Karpia.
Projekt przyczyni się do „odkrycia”, zachowania i zabezpieczenia
obiektów, które w przyszłości będą mogły być wykorzystane dla
potrzeb Muzeum Karpia. Zostaną wypromowane lokalne walory
przyrodnicze i Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000. Realizacja
projektu przyczyni się do integracji Grupy Działania na rzecz Doliny
Karpia.
Black - crowned night heron (Nycticorax
nycticorax) - the symbol of the Carp Valley.
Ślepowron - ptasi symbol Doliny Karpia,
fot. M. Karetta.
Harvesting Leliwa pond.
Odłów stawu Leliwa,
fot. P. Rymarowicz.
21
Długofalowym efektem projektu będzie:
✔ Popularyzacja stawów w rejonie Zatora jako atrakcji (eko)turystycznej wspaniałego miejsca dla prowadzenia edukacji ekologicznej.
✔ Zachowanie unikalnych walorów przyrodniczych Kotliny
Oświęcimskiej, a w szczególności stawów rybackich. Powstanie
pierwszego w Polsce muzeum rybactwa śródlądowego – bazy dla
edukacji ekologicznej – otwartego ekomuzeum prezentującego
symbiozę gospodarki rybackiej i ochrony przyrody.
✔ Stworzenie nowych miejsc pracy w “otoczeniu” stawów i
dodatkowych źródeł dochodu dla rybaków. Przewidujemy
powstanie co najmniej czterech nowych miejsc pracy w Muzeum
(jako przewodników po stawach i zbiorach). W sezonie liczba
zatrudnionych osób mogłaby nawet być większa, gdyż z naszego
rozeznania wynika, że nauczyciele są bardzo zainteresowani
organizacją wycieczek uczniów na stawy w ramach tradycyjnych
wycieczek szkolnych.
Stworzenie wzorcowego modelu współdziałania rożnych podmiotów na rzecz lokalnego rozwoju i zachowania dziedzictwa
przyrodniczego.
✔ Promocja i utrwalenie tradycyjnej (począwszy od tarła w warunkach naturalnych – w tarliskach) i przyjaznej środowisku
ekstensywnej gospodarki rybackiej.
Efektem ekonomicznym będzie stworzenie nowych miejsc pracy
dla mieszkańców gminy w “otoczeniu” stawów, np. przy obsłudze
Muzeum, i dodatkowych źródeł dochodu dla rybaków. W sezonie
liczba zatrudnionych osób byłaby większa, gdyż z naszego rozeznania
wynika, że nauczyciele są bardzo zainteresowani organizacją
wycieczek uczniów na stawy w ramach tradycyjnych wycieczek
szkolnych (nauczyciele “boją się” sami zwiedzać stawy ze względu na
brak wiedzy w tym zakresie).
22
Projekt odpowiada na potrzebę alokacji zasobów pracy z
rolnictwa do agro i ekoturystyki. Projekt, który stanowi próbę
pogodzenia wymogów ochrony przyrody, zachowania dziedzictwa
przyrodniczego i jego racjonalnego wykorzystania w połączeniu z
promocją i wykorzystaniem dziedzictwa kulturowego (700-letnia
tradycyjna gospodarka rybacka, tradycje wikliniarskie) jest czymś
unikalnym, modelowym i innowacyjnym. Region może wyróżnić
się na dzięki promocji produktów regionalnych, takich jak np. karp
królewski, który trafiał na królewskie stoły właśnie z okolic Zatora.
Realizacja projektu przyczynia się do wzrostu roli stawów
zatorskich jako otwartego ośrodka edukacji ekologicznej dla
turystów i mieszkańców, w szczególności młodzieży z okolicznych
szkół. Położenie w granicach ostoi europejskiej sieci Natura 2000
i obecność w sąsiedztwie 2 kolejnych obszarów powinno być
również dodatkowym argumentem przemawiającym za przyjaznym
środowisku rozwojowi tego regionu. Stawy - żywe eko-muzeum,
które po prostu istnieje i nie trzeba go sztucznie tworzyć, trzeba je
“tylko” odpowiednio wypromować i “sprzedać” – oczywiście w taki
sposób, który nie będzie stanowił zagrożenia dla przyrody.
Referencje
www.dk.eco.pl
www.zator.iap.pl
www.dolinakarpia.org
www.dolinakarpia.info
Nasi partnerzy:
A pond covered by yellow floating
heart (Nymphoides peltasta).
Staw pokryty kwitnącym
grzybieńczykiem, fot. P. Rymarowicz.
Towarzystwo na rzecz Ziemi, Ornitologiczna Grupa Robocza Doliny
Górnej Wisły „CZAPLON”, Stowarzyszenie „Dolina Karpia”, Gmina Zator,
Gmina Przeciszów
Towarzystwo na rzecz Ziemi
ul. Leszczyńskiej 7, 32-600 Oświęcim
tel./fax: 48/33/844-19-34, 842-21-20
www.tnz.most.org.pl
23
Ornitologiczna Grupa Robocza Doliny Górnej Wisły „CZAPLON”
c/o Dział Przyrody, Muzeum Górnośląskie
pl. Jana II Sobieskiego 2
41-902 Bytom
www.czaplon.most.org.pl
[email protected]
Stowarzyszenie „Dolina Karpia”
c/o Urząd Gminy Przeciszów - Dorota Nykiel
32-641 Przeciszów, ul. Podlesie 1
Tel. 033 8414146
e-mail: : [email protected]
www.dolinakarpia.org
Gmina Zator
Urząd Miejski w Zatorze
32-640 Zator
Rynek 10
tel. (0)33 84 12 215 fax. (0)33 84 10 206
e-mail: [email protected]
www.zator.iap.pl
Gmina Przeciszów
Urząd Gminy Przeciszów
32-641 Przeciszów,
ul. Podlesie 1
Tel. (0)33 841 32 94, (0)33 841 33 92
fax: (0)33 841 32 01
e-mail: [email protected], [email protected]
www.przeciszow.iap.pl
Gmina Spytkowice
Urząd Gminy Spytkowice
34-116 Spytkowice ul. Zamkowa 12
telefon: (0)33 879 18 76, (0)33 879 15 45
fax: (0)33 879 15 60
e-mail : [email protected]
www.spytkowice.net.pl
24
NOTES
NOTES
Project partner:
Co-financed by: