Rada Praw Człowieka

Barbara Namysłowska-Gabrysiak
Raport dotyczący funkcjonowania Rady Praw Człowieka i jej instrumentów prawnych
w związku z jej 10 sesją.
W marcu b.r. odbyła się w Genewie sesja Rady Praw Człowieka (Human Rights
Council, dalej RPCz), podczas której między innymi prezentowane były raporty dotyczące
poszczególnych państw, w ramach mechanizmu Powszechnego Przeglądu Okresowego
(Universal Periodic Review). 10 sesja RPCz skłania do podjęcia refleksji nad skutecznością
wielu instrumentów prawnych i politycznych, funkcjonujących w jej ramach.
W niniejszym raporcie omówiono na wstępie uwagi ogólne dotyczące powołania
organu jakim jest RPCz oraz jego mechanizmów kontrolnych, a następnie opracowano
analizę przedstawiającą zalety i wady związane z całościowym ich funkcjonowaniem w
obrębie Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Rada Praw Człowieka została utworzona 15 marca 2006 roku, przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ, na mocy rezolucji numer 60/251. W momencie utworzenia Rady Praw
Człowieka, organ ten był postrzegany jako jeden z podstawowych elementów reformy
systemu ONZ, mogący mieć w przyszłości znaczny wpływ na stworzenie bardziej
wszechstronnego i efektywnego systemu ochrony praw człowieka. RPCz powstała bowiem na
miejsce, wcześniej działającej, Komisji Praw Człowieka, pod adresem której pojawiały się
coraz częściej uwagi krytyczne dotyczące np. zarzutu zajmowania się wyłącznie wybranymi
krajami, a także zarzutu znacznego upolitycznienia tego ciała. Nowy organ, jakim stała się
RPCz, z jego powołanymi mechanizmami, miał więc w bardziej efektywny sposób
przeciwdziałać wszelkim naruszeniom praw człowieka pojawiającym się w krajach
członkowskich.
Rada Praw Człowieka ma swoją siedzibę w Genewie, w jej skład wchodzi obecnie 47
państw, wybranych na 3-letnią kadencje. RPCz jest organem pomocniczym Zgromadzenia
Ogólnego, obradującym przez okres 10 tygodni – podzielonych na co najmniej 3 sesje – w
ciągu całego roku.
Podstawowym zadaniem RPCz jest promocja i ochrona praw człowieka i
podstawowych wolności. Rada zajmując się sytuacjami dotyczącymi łamania praw i wolności
obywatelskich, ma do dyspozycji określone instrumenty i mechanizmy prawne.
Jednym z podstawowych mechanizmów RPCz jest Powszechny Przegląd Okresowy
(Universal Periodic Review), którego celem jest przeprowadzanie regularnej kontroli i oceny
stanu przestrzegania praw człowieka we wszystkich państwach ONZ. Mechanizm
Powszechnego Przeglądu Okresowego jest nowym instrumentem, nie znanym Komisji Praw
Człowieka. Został on wprowadzony rezolucją RPCz z 18 czerwca 2007 r. (numer 5/1), która
dokładnie określiła między innymi jego zasady, cele, zakres działania oraz sposób
dokonywania kontroli i oceny. Zgodnie z przepisami mechanizm ten powinien być oparty na
obiektywnych i wiarygodnych informacjach o realizacji przez każde państwo swoich
zobowiązań w dziedzinie praw człowieka.
Przechodząc do bardziej szczegółowego omówienia funkcjonowania Powszechnego
Przeglądu Okresowego należy wskazać, że RPCz 27 września przyjęła ogólne zalecenia,
mające na celu ujednolicenie opracowywanych przez poszczególne kraje raportów. I tak w
zaleceniach
tych
powinny
znaleźć
się
przede
wszystkim
informacje
dotyczące
obowiązującego stanu prawnego i struktury instytucjonalnej, ogólna sytuacja dotycząca
przestrzegania praw człowieka z uwzględnieniem metod i instrumentów prawnych je
wdrażających, osiągnięcia w tym zakresie, a także wszelkie podejmowane działania, plany
oraz trudności w ich przezwyciężaniu.
Oceniając zakres przedmiotowy i sposób funkcjonowania tego nowego instrumentu
RPCz należy stwierdzić, że sam mechanizm Powszechnego Przeglądu Okresowego
polegający na przeprowadzaniu regularnych raportów w poszczególnym państwach można
uznać za pozytywny. Jego utworzenie, zakres i sposób działania mogą przyczynić się w
przyszłości do stopniowej poprawy przestrzegania praw człowieka na całym świecie. Należy
jednak wskazać, iż poszczególne jego elementy powinny ulec znacznemu wzmocnieniu, a
może nawet całkowitej zmianie w celu osiągnięcia bardziej skutecznego i efektywnego
modelu kontroli przestrzegania praw człowieka w poszczególnych krajach.
W kontekście powyższego nie można nie zauważyć, że mechanizm Powszechnego
Przeglądu Okresowego zależy od politycznego nastawienia poszczególnych państw. Jest to
więc system polityczny, którego efektywność uzależniona jest od determinacji działań
podejmowanych przez każdy kraj. Taka sytuacja sprawia, że od każdorazowego
zaangażowania państw członkowskich zależy i będzie w przyszłości zależała skuteczność
opracowywanego przeglądu dotyczącego państwa poddanego mechanizmowi Powszechnego
Przeglądu Okresowego. Podnosi się, że tylko aktywny udział oraz opracowywanie
rekomendacji przez państwa o systemach demokratycznych, a także np. wzmacnianie głosu
Unii Europejskiej pozwoli w przyszłości wpływać na przestrzeganie praw człowieka we
wszystkich państwach. W tym też kontekście wzmocnieniu powinien ulec system realizacji
przyjętych zobowiązań w stosunku do każdego państwa poddanego przeglądowi.
Krytycznie należy także ocenić regulację związaną z udziałem w mechanizmie
Powszechnego Przeglądu Okresowego organizacji pozarządowych. Otóż organizacje te mają
jedynie możliwość przedstawienia na piśmie, a następnie podczas sesji odczytania, własnych
„raportów” czy uwag dotyczących przestrzegania praw człowieka w danym kraju.
Dyskusyjny jest również fakt w jakim zakresie, i czy w ogóle, poszczególne państwa
uwzględniają wnioski płynące z opracowań przedstawianych przez organizacje pozarządowe.
Mechanizm UPR bowiem zakłada przyjęcie raportu, zatwierdzanego przez RPCz zaraz po
ogólnej dyskusji podczas regularnej sesji Rady. Wobec powyższego nowelizacji wymagałaby
np. kwestia wpływu raportów przedstawianych przez organizacje pozarządowe na system
realizacji przyjętych przez dane państwo zobowiązań również w kontekście oceny tych
organizacji.
Mimo powyższych uwag krytycznych, z punktu widzenia ofiar naruszania praw
człowieka, system Powszechnego Przeglądu Okresowego z jego specjalnymi raportami i
sprawozdawcami pozostaje nadal bardzo ważnym instrumentem, działającym poprzez
bezpośrednich przedstawicieli Rady Praw Człowieka. Coraz ważniejsza powinna stawać się
jednak rola jaką w tym procesie odgrywają organizacje pozarządowe, albo ich federacje i
próba budowania coraz efektywniejszego dialogu z tymi organizacjami, mającego wpływ na
późniejsze działania państw dotyczące przestrzegania praw człowieka.
Kolejnym instrumentem funkcjonującym w ramach RPCz są rezolucje uchwalane
przez Radę, podczas każdej sesji jej obradowania. Jest to bardzo ważny instrument Rady,
umożliwiający opracowywanie zaleceń dotyczących wszystkich aspektów przestrzegania
praw człowieka. Ostateczny wygląd rezolucji zależny jest od procesu negocjacyjnego
prowadzonego przez wyznaczone państwo na forum wszystkich zainteresowanych państw.
Negocjacje prowadzone przez kraje członkowskie dotyczą całego tekstu każdej
rezolucji. Podczas ich prowadzenia zauważalne są dążenia państw do zawarcia kompromisu,
dzięki któremu rezolucja może być przyjęta przez RPCz jednomyślnie, bez głosowania. Z
jednej strony pozytywnie należy ocenić taki model, dzięki któremu większość rezolucji może
być ostatecznie przyjmowanych przez wszystkie kraje. Z drugiej jednak strony taka sytuacja
wpływa niejednokrotnie na zmianę lub nawet wykreślanie wielu regulacji z tekstu tego aktu
ze względu na brak całkowitego porozumienia wszystkich państw. W tym kontekście należy
zwrócić uwagę na działalność prowadzoną przez takie kraje jak np. Algieria, Egipt, Pakistan,
Chiny, Rosja, Kuba, które nie zgadzają się często na wiele zapisów dotyczących istotnych
regulacji prowadzących do rozszerzania wielu aspektów praw człowieka lub prowadzących
do znacznego ich wzmacniania.
Podsumowując należy stwierdzić, że jeżeli RPCz, zgodnie z regulacją zawartą w
paragrafie 4, rezolucji nr 60/251 „będzie kierowała się zasadami powszechności,
bezstronności, obiektywności, konstruktywnego międzynarodowego dialogu i współpracy, z
myślą o wzmocnieniu przestrzegania i ochrony wszystkich praw człowieka – praw
obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych, włączając w to
prawo do rozwoju”, dążąc przy tym do wypracowania silnego i skutecznego modelu, Jej
funkcjonowanie będzie przynosiło coraz bardziej widoczne efekty w zakresie ochrony praw
człowieka.