Zobacz więcej - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Płocku

Transkrypt

Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Płocku
NAUKI EKONOMICZNE
ECONOMIC NOTES
tom XXII
Przedsiębiorstwa, banki i polityka regionalna w nowej
perspektywie finansowej UE
Companies, banks and regional policy in the new EU
financial perspective
Redakcja naukowa
Jacek Grzywacz i Sławomir Kowalski
Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku
PŁOCK 2015
REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWA
PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ
W PŁOCKU
REDAKTOR NACZELNY
dr Anna Nowacka
SEKRETARZ REDAKCJI
mgr Katarzyna Atemborska
REDAKCJA NAUKOWA TOMU
prof. dr hab. Jacek Grzywacz
doc. dr inż. Sławomir Kowalski
REDAKTOR STATYSTYCZNY
dr Agnieszka Krzętowska
REDAKTORZY JĘZYKOWI
język angielski mgr Adrianna Nowakowska
język polski mgr Bożena Piórkowska
język rosyjski mgr Elżbieta Wiśniewska-Przybyła
RECENZENT
dr hab. Katarzyna Kreczmańska-Gigol
Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana
ISSN 1644-888X
Zgodnie z Komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia
31 grudnia 2014 roku „Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki
Ekonomiczne” otrzymały 3 punkty w wykazie czasopism naukowych
(lista B, poz. 2503). Czasopismo zostało też zindeksowane w bazie Index
Copernicus – ICV 2013: 3.59 oraz BazEkon.
Skład, druk i oprawa:
Białystok, ul. Zwycięstwa 10
tel. 85 653-78-04
e-mail: biuro@partnerpoligraﬁa.pl
SPIS TREŚCI
CZĘŚĆ I
EKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE
Małgorzata Adamczyk
System controllingu w spółce ABC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Maja Żychlewicz
Społeczna odpowiedzialność biznesu jako narzędzie motywowania pracowników na
przykładzie sieci franczyzowej Galileusz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Paweł Strzemecki
Strategie organizacji w sytuacji kryzysowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Agata Szyran-Resiak
Systematyka metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji . . . . . . . . . . . 35
Anna Schulz
Wolontariat – motywy działania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Henryk Bąk
Polityka fiskalna i monetarna na etapie dochodzenia do strefy euro . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Ewa Wierzbicka
Ryzyko małych i średnich przedsiębiorstw i możliwości jego ubezpieczenia. . . . . . . . . . 75
Wojciech Bieniek
IT w procesie budżetowania, realizacji oraz kontroli procesów inwestycyjnych
w przedsiębiorstwie w perspektywie dotacji unijnych w latach 2014-2020 . . . . . . . . . . . 83
Edyta Guzek
Wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej przez MŚP na finansowanie działalności
innowacyjnej w Polsce w latach 2007 - 2013. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Natalia Przybylska
Kooperacja przedsiębiorstw na rzecz innowacyjności w świetle teorii gier . . . . . . . . . . 103
Paweł Kaczmarczyk
Wybrane aspekty regulacji polskiego rynku telekomunikacyjnego. . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Marta Kluczyńska, Jacek Grzywacz
System finansowania publicznej opieki zdrowotnej w Polsce w świetle doświadczeń
niemieckich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Mariola Szewczyk – Jarocka, Anna Nowacka
Szara strefa edukacji na przykładzie zespołu Szkół nr 1 w Sierpcu. . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Katarzyna Stelmarska
Bezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstw w dobie konsolidacji sektora bankowego
w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Mariusz Lipski
Koncentracja sektora bankowego w Polsce na progu nowej perspektywy finansowej
Unii Europejskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Bożena Korzeniewska
Kredyt w przedsiębiorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
4
Spis treści
Łukasz Konopielko
Zwrotne instrumenty wsparcia w nowej perspektywie finansowej UE. . . . . . . . . . . . . . 173
Ryszard Kata
Kredyty hipoteczne w Polsce w kontekście stabilności finansowej
i makroekonomicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Mirosław Sołtysiak
Determinanty wyboru banku przez młodych klientów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Sebastian Skuza
Propozycje zmian w otoczeniu regulacyjnym Banku Gospodarstwa Krajowego
w zakresie ponoszenia obciążeń publicznoprawnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205
Marek Oleńkiewicz
Potencjał rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Dorota Ślażyńska-Kluczek
Analiza opłaty intercharge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Karol Kozdra
Rynek Catalyst w finansowaniu przedsiębiorstw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Jacek Grzywacz, Kamil Gemra
Pierwsza emisja obligacji w formule oferty kaskadowej na przykładzie PCC Rokita
SA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Michał Malesa
Efektywność polskiego systemu VAT w świetle wzrostu skali oszustw podatkowych. . 259
Michał Jaszczyński
Rozliczanie podatku VAT z zastosowaniem procedury MOSS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
CZĘŚĆ II
POLITYKA REGIONALNA I ROLNICTWO
Katarzyna Sołkowicz
Kulturowe aspekty rozwoju regionalnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Barbara A. Sypniewska, Olga Rawa – Siarkowska
Regionalny rynek pracy w opinii mieszkańców wsi i miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Włodzimierz Kędziorek
Turystyka kulturowa w Płocku na przykładzie festiwali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Wioleta Dąbrowska
Potencjał eksportowy przedsiębiorstw województwa lubelskiego – struktura towarowa
i geograficzna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Katarzyna Ziętek-Kwaśniewska
Inwestycje mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego z uwzględnieniem źródeł
ich finansowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Sławomir Kowalski
Spółdzielczość rolnicza w Polsce po integracji z UE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Nauki Ekonomiczne, t. XXII, 2015.
CZĘŚĆ III
WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA
Lech Bylicki
Regulacje i praktyka międzynarodowej polityki celnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Artur Zimny
Statystyczny portret Polski i Norwegii w świetle wskaźników zrównoważonego
rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Zbigniew Klimiuk
Ewolucja gospodarki Włoch po II wojnie światowej- od „cudu” do kryzysu
gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
Agnieszka Kobeszko
Dostęp do finansowania jako czynnik rozwoju małych przedsiębiorstw w strefie euro . 393
Joanna Szwed
Rozwój powiązań franchisingowych na rynku europejskim i w USA. . . . . . . . . . . . . . . 403
Andrzej Geise
Wpływ szoków naftowych na asymetrię cyklu koniunkturalnego - analiza
przełącznikowych modeli Markowa dla państw Unii Europejskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . 411
Bogusława Sebastianka, Aleksandra Siewert
Przestępczość skierowana przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej . . . . . . 421
Danuta Pietrzak
Globalizm językowy w gospodarce światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
В.И. Рыбчак, Е.С. Рыбчак, П.Ю. Курмаев
Информационное обеспечение процесса регулирования экономического
развития. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
CZĘŚĆ I
EKONOMIA, ZARZĄDZANIE
I FINANSE
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
SYSTEM CONTROLLINGU W SPÓŁCE ABC
Wstęp
ABC jest przedsiębiorstwem z udziałem kapitału zagranicznego. Ponadto spółka zapewniła sobie dostęp do nowych rozwiązań technicznych oraz nowych rynków zbytu. Dzięki
zrealizowanym inwestycjom, spółka jest porównywana z innymi firmami europejskimi o podobnych możliwościach wytwórczych. W spółce zatrudnionych jest 650 osób.
Kondycja finansowa przedsiębiorstwa jest dobra. Ponadto, biorąc pod uwagę specyfikę charakterystycznej jednostkowej produkcji w firmie, nadzór płynności finansowej nie stwarza
poważniejszych problemów, przede wszystkim ze względu na bezpośrednią współpracę spółki
z bankami finansującymi jej działalność za pomocą home banking’u.
1. Projekt organizacji controllingu
W dostępnej literaturze wyróżnia się trzy elementy systemu controllingu, które powinny być uwzględniane w trakcie opracowywania modelu opartego na metodach i technikach
koncepcji controllingowej:1
–– funkcjonalny (cele i zadania controllingu – problemy decyzyjne),
–– instrumentalny (metody, narzędzia i informacje),
–– instytucjonalny (organizacja i wykonawcy).
Zdefiniowanie celów i zadań controllingu powinno charakteryzować się ukierunkowaniem
na „wsparcie informacyjno – narzędziowe (…) koordynację decyzji w różnych wymiarach
i przekrojach”2 a więc powinno uwzględniać zadania w obszarze controllingu operacyjnego
i strategicznego.
Controlling strategiczny powinien nie tylko zawierać elementy problematyki finansowej ale
również powinien być zorientowany na zagadnienia dotyczące rozwoju formy, procesów
w niej zachodzących oraz potrzeb klienta. Cele i przyszłe zadania systemu controllingu
powinny obejmować obszary istotne dla działalności przedsiębiorstwa, aby dokonywać ukierunkowania pojawiających się problemów decyzyjnych, a także poprzez wybrane metody
i narzędzia wspomagać ich rozwiązanie. Zadania te mogą być realizowane poprzez wyodrębnienie controllingu obszarowego np. dotyczącego zaopatrzenia, produkcji, finansów, czy
też kosztów.
Aspekt instrumentalny systemu controllingu powinien obejmować „instrumenty
wspierające zarządzanie strategiczne (…) instrumenty koordynacji decyzji i działań w ujęciu
czasowym, rzeczowo – kosztowym i finansowym”.3
W przypadku aspektu instytucjonalnego jest on uzależniony od wielkości firmy.
W dużych przedsiębiorstwach controlling przybiera formę wyodrębnionej organizacyjnie
komórki.
J. Duraj, Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Naukowe Novum Sp. z o.o. 2003r., Płock;
s. 48.
Zob. Ibidem, s. 48.
3
Ibidem, s. 49.
1
2
10
Pierwszym etapem tego procesu było stworzenie stanowiska Controllera Finansowego
oraz rozpoczęcie prac nad utworzeniem całego systemu controllingowego w przedsiębiorstwie. Etap ten spotkał się z dużymi trudnościami, związanymi z zdefiniowaniem podstawowych pojęć powiązanych z controllingiem, które w ówczesnym okresie były zjawiskiem
całkowicie nieznanym w Polsce.
Zgodnie z obowiązującą literaturą zalecane jest stopniowe konstruowanie controllingu, „co pozwoli dyrekcji i kadrze kierowniczej przedsiębiorstwa opanować nowy sposób
myślenia”.4 W przedsiębiorstwie zostały utworzone centra kosztów oraz pierwsze budżety
kosztów. Ponadto wprowadzono także czynności zmierzające do podziału kosztów pośrednich. Poniżej został przedstawiony szczegółowy opis działań realizowanych w początkowych
etapach wdrażania systemu controllingu w przedmiotowej organizacji. Pierwsze działania
controllingu w przedsiębiorstwie skoncentrowane były głównie na tworzeniu budżetu oraz
podstawowym systemie raportowania. Ponadto równolegle prowadzono działania doskonalenia procesów planowania, ewidencji i kontroli zjawisk ekonomicznych dla celów bieżących
zarządzania w spółce.
W początkowej fazie tworzenia systemu controllingu, controlling „występuje często
w postaci nie mającej określonych norm i na tym etapie nie wykazuje właściwie żadnych
różnic w stosunku do rachunkowości zarządczej”.5 Początkowo przedsiębiorstwo rozpoczyna
implementację zadań controllingu ściśle powiązanego z kontrolą kosztów i przychodów.
W wyniku tych działań zostały wyodrębnione w firmie 24 centra kosztów, w ramach
których rozpoczęto prowadzenie ewidencji oraz tworzenie pierwszych „fragmentów” budżetów kosztów, które w przyszłości miały służyć planowaniu kosztów pośrednich. Jednocześnie
dokonano głębokiego zróżnicowania jednostkowego kosztu pracy dla poszczególnych centrów roboczych. Czynność ta przyczyniła się do utworzenia nowego klucza podziałowego
kosztów pośrednich. W wyniku zakończenia początkowych prac zwiększyła się dokładność
i zgodność z rzeczywistością kalkulacji wstępnej kosztów.
Tworzenie oddzielnych stanowisk i komórek controllerów stanowi kolejną fazę wdrażania systemu controllingu. „Na tym etapie dokonuje się również wyodrębnienia ośrodków
odpowiedzialności, ustalenia stylu zarządzani, wdrożenia nowych procedur organizacyjnych
i doboru odpowiednich narzędzi do zarządzania”.6
Równolegle z wyżej wymienionymi działaniami wdrażania systemu controllingu
w firmie rozwijano sferę controllingu w przekroju prowadzonych projektów. W ramach realizacji tego procesu zostali zaangażowani Kierownik Projektu oraz Controller Finansowy.
Wraz ze wzrostem ilości informacji przetwarzanej w firmie zaczęto przebudowywać funkcjonujący w spółce system informatyczny. W tym celu wdrożono rozbudowany komputerowy
system TRITON, który posiadał następujące moduły: finansowy, produkcyjny i handlowy.
Ponadto rozpoczęto implementację systemu informowania o zjawiskach gospodarczych o nazwie MIS – Management Information System.
Jak już wspomniano powyżej, wdrażanie systemu controllingu w przedsiębiorstwie
przebiegało w oparciu o rozwiązania oraz zasady funkcjonowania identycznych systemów
w pozostałych spółkach koncernu. W początkowym okresie implementacji konsultanci oddelegowani z innych oddziałów z zagranicy określili główne założenia systemu. Działania
te dotyczyły przede wszystkim przełożenia wytycznych systemu raportowania według obowiązujących standardów koncernu. Całość realizowana była poprzez organizowanie krótkich
sesji szkoleniowych, przekazujących wiedzę dotyczącą organizacji czasu pracy pracowników
zaangażowanych w czynności controllingowe.
4
5
6
H.J. Vollmuth-Controlling, Planownaie, kontrola, kierowanie, Wydawnictwo Palacet 1993r., Warszawa; s. 198.
D. Chachuła, Fazy rozwoju controllingu-wyniki badań, Controlling i rachunkowośc zarządcza, 2006r. nr 4, s. 31.
Ibidem, s. 32.
System controllingu w spółce ABC
11
Ponadto w spółce został oddelegowany na stanowisku Controllera Finansowego
przedstawiciel koncernu, który nie tylko nadzorował funkcje związane z bieżącą działalnością
systemu controllingu, ale także spełniał rolę trenera wyjaśniającego wszystkie napotykane
wątpliwości w jego działaniu.
Przygotowując się do procesu wdrażania systemu controllingu należy także zdecydować jaki rodzaj controllingu będzie wdrażany; zewnętrzny czy wewnętrzny.
W ramach działań informacyjno – edukacyjnych przygotowania kadr organizowano pracownikom polskiej spółki staże w innych spółkach koncernu. A więc sam proces przygotowania
pracowników do realizacji zadań w ramach systemu controllingu odbywało się w głównej
mierze na drodze edukacji poprzez praktykę oraz wymianę doświadczeń z Controllerami
Finansowymi innych firm koncernu.
2. Organizacja controllingu w przedsiębiorstwie
W przedsiębiorstwie ABC obszary objęte systemem controllingu można rozpatrywać
w trzech różnych ujęciach: funkcji, stopnia agregacji realizowanych zadań i obiektu.
Pod względem funkcji w spółce realizowane są zadania controllingu finansowego.
Jego głównym założeniem jest koncentrowanie się na spółce jako całości, obejmującym
działania planowania oraz analizy uzyskanych wyników. Oprócz controllingu finansowego
w przedsiębiorstwie dokonuje się także działań controllingu produkcyjnego, skupiającego
się w obszarze biznesu Zakładu Produkcji Generatorów. Controlling produkcyjny obejmuje
działania ściśle związane z procesem produkcyjnym. Ponadto warto wymienić także controlling logistyczny związany z komórkami odpowiedzialnymi za zarządzanie dostawami.
Głównym zadaniem controllingu produkcji jest „wspieranie funkcji decyzyjnych i koordynacyjnych w przedsiębiorstwie. Zarządzanie produkcją jest procesem decyzyjnym, który polega
na ustaleniu celów zadań dla produkcyjnych komórek przedsiębiorstwa oraz na powodowaniu,
aby podejmowane decyzje i działania zapewniały możliwie najwyższy stopień realizacji
przyjętych założeń”.7 Zarządzanie produkcją jest wspierane przez controlling. W taki sposób controlling produkcji przyczynia się do „doskonalenia funkcji zarządzania: planowania,
organizowania, motywowania i kontroli. Powinien także przyczyniać się do doskonalenia
innych funkcji przedsiębiorstwa: logistyki, sprzedaży, administracji i finansów”.8 Związane
to jest z uzależnieniem efektywności produkcji odsprzedaży, czy też pozyskiwanych zleceń
produkcyjnych.
Według ujęcia stopnia agregacji realizowanych zadań w spółce można wyodrębnić
dwa zasadnicze obszary wchodzące w skład systemu controllingu. Pierwszym takim obszarem
jest globalny poziom firmy jako całości. Jego działania skoncentrowane są na zapewnieniu
osiągnięcia globalnych celów przedsiębiorstwa, a także centralne zarządzanie gotówką. Ponadto w układzie analitycznym w ramach stref działalności controllingowej funkcjonują
wyodrębnione obszary biznesu, zarządzane przez wyznaczonych controllerów. W ujęciu
ostatniego kryterium obiektu działalności controllingowych dokonywana jest dezagregacja
controllingu w poszczególne jednostki odpowiedzialności (centra kosztów/centra zysku) oraz
w przekroju realizowanych projektów.
Ponadto w ramach całego przedsiębiorstwa zostały wydzielone centra zysku i centra
kosztów. Natomiast jako centrum kosztów wyodrębniono komórki organizacyjne, które są
miejscem powstawania i generowania kosztów. W praktyce organizacyjne wyodrębnienie tych
jednostek jest wykorzystywane w procesie planowania, budżetowania i rejestracji kosztów
oraz ich monitorowania w toku działalności. I tak wyodrębniono następujące typy centrów
7
8
W. Czakon, Controlling produkcji- wymiary i zasady projektowania, Controlling i rachunkowość zarządcza,
2008r. nr 3, s. 26-30.
Ibidem, s. 29.
12
kosztów: bezpośrednio produkcyjne oraz pośrednie. Te ostatnie występują zarówno w obszarach biznesu jak i w komórkach sztabowych. A zatem w ramach centrum kosztów ujęte zostały
koszty pośrednie generowane przez przedsiębiorstwo, m.in. płace pracowników pośrednio
produkcyjnych, koszt remontu, konserwacje, a także koszty bezpośrednie np. robocizna czy
materiały, które mają swoje odzwierciedlenie w odpowiednich projektach.
W przypadków centrów kosztów są one tworzone, „kiedy kontrola kosztów w tym
właśnie miejscu może być użyteczna dla podejmowania właściwych decyzji”.9 W przypadku
centrów zysków, ze względu na funkcję odpowiedzialności za kosztów i przychodów, są one
traktowane jako „wewnętrzna jednostka na własnym rozrachunku”.10
Taki podział na ośrodki odpowiedzialności ma na celu udzielanie wsparcia procesom
zarządzania w firmie.
3. Komórka controllingu w strukturze przedsiębiorstwa
Czynnikami wpływającymi na rozmieszczenie komórki controllingu w strukturze
przedsiębiorstwa są:11
–– zapotrzebowanie na innowacje,
–– normatywne zasady obowiązujące w jednostce organizacyjnej, np. styl zarządzania,
–– tradycja controllingu w przedsiębiorstwie, czy jednostka ma jakieś doświadczenia w ramach prowadzenia controllingu,
–– stan technologii informatycznej, czyli stopień rozwoju komunikacji wraz z infrastrukturą
(sieć komputerowa),
–– rozmiary i rodzaje posiadanych zasobów,
–– procesy zarządzania kulturą organizacji,
–– rodzaj procesów produkcyjnych oraz jej technikę i technologię,
–– zmienność otoczenia w jakim działa jednostka,
–– konkurencyjność produktu,
–– wielkość przedsiębiorstwa na tle branży.
Rozmieszczenie pracowników spółki ABC, zajmujących się działaniami controllingu,
opiera się na dwóch poziomach: całym przedsiębiorstwie oraz obszarach biznesu.
Zgodnie ze strukturą organizacyjną firmy działania controllingowe obejmujące całe przedsiębiorstwo realizowane są przez Zespół Kontroli Finansowej, który umiejscowiony jest
w Dziale Finansów i Księgowości. Dział ten kierowany jest przez Dyrektora ds. Finansów.
Do podstawowych zadań pracowników tej komórki należy przetwarzanie i weryfikowanie
danych pozyska nów z obszarów biznesu, centrów zysku oraz zarządzanie gotówką na poziomie globalnych perspektyw spółki.
Umiejscowienie controllera w Dziale Finansów i Księgowości „ma zagwarantować
owocną koordynację i synchronizację działań”12 dla całego przedsiębiorstwa ponieważ na
tym poziomie dochodzi do przekształcenia zadań dla poszczególnych ośrodków odpowiedzialności w cele całej organizacji.
Jednocześnie warto zwrócić uwagę, że komórki zajmujące się realizacją zadań
w ramach controllingu sporządzają zarówno sprawozdania zewnętrzne, jak i sprawozdania
wewnętrzne przedsiębiorstwa. Sprawozdania zewnętrzne obejmują swoim zakresem merytorycznym zagadnienia związane z wykonaniem budżetu oraz instytucji zewnętrznych
w ujęciu rocznym, kwartalnym oraz miesięcznym. Natomiast sprawozdania o charakterze
J. Mońka-Controlling, Prezentacja i analiza przypadków, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara
Langego we Wrocławiu 2000r., Wrocław; s.50.
Ibidem, s. 50.
11
B. Bek-Gaik, Controlling, Centrum Biznesu Małopolski Zachodniej, www.obmz.pl/plik.php?id=166
12
Zob. D. Chachuła, Controlling zorientowany na cele i rynek, controlling i rachunkowość zarządcza, 2009r. nr 5
s. 31.
9
10
13
wewnętrznym związane są z wykonaniem budżetów lokalnych w odniesieniu do poszczególnych obszarów budżetów, a także zawierają informacje dotyczące realizacji planu przepływu
gotówki.
4. Rachunek absorpcji kosztów
Działania controllingu opierają się na zarządzaniu zyskiem za pomocą rachunku
przychodów, rachunku kosztów i wyników. Rachunek kosztów jako jeden z instrumentów
controllingu powinien zawierać analizę zarówno w ujęciu kosztów stałych jak i zmiennych.
Podstawowymi funkcjami systemu rachunku kosztów i wyników w systemie controllingu są:13
–– generowanie znaczących informacji do podejmowania decyzji w obszarze zarządzania
rentownością,
–– operowanie pomiarem dokonań potrzebnych do realizacji systemów motywacyjnych.
Ponadto rachunek kosztów i wyników:14
–– zarządza kosztami – optymalizacja wykorzystania zasobów formy,
–– usuwa przyczyny nieefektywności,
–– dostarcza wiarygodnych danych do wykazania prawidłowego wyniku działalności
jednostki,
–– wykazuje przyczyny i miejsca powstawania odchyleń kosztów rzeczywistych od zaplanowanego poziomu kosztów,
–– ustala koszty w przekroju ośrodków odpowiedzialności,
–– aktywnie przeciwdziała marnotractwu.
Zadania obejmujące weryfikację poziomu absorpcji kosztów w ujęciu poszczególnych
produkcyjnych centrów kosztów są realizowane przez Controllera Finansowego. Zadania te
obejmują tworzenie zestawień kosztów, które zostały poniesione przez dane centrum oraz
kosztów alokowanych na to centrum.
Absorpcja kosztów obliczana jest poprzez odjęcie od kosztów alokowanych (stawka
razy liczba godzin) sumy kosztów rzeczywiście poniesionych. Otrzymany w ten sposób wynik składa się z dwóch elementów: miernika stopnia obciążenia fabryki zamówieniami oraz
miernika stopnia realizacji budżetu w odniesieniu do budżetu planowanego.
5. Kontrola rentowności projektów
Zadania związane z nadzorem tworzenia kalkulacji i bieżącej obserwacji zaawansowania realizacji projektów w przedsiębiorstwie ABC realizowane są przez controllera obszaru
biznesu Zakładu Produkcji.
Kontrola rentowności zleceń produkcyjnych obejmuje:15
–– Proces sporządzania kalkulacji ofertowej,
–– Negocjacje cenowe, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne, a w szczególności planowana
marża brutto i netto oraz stopień pokrycia kosztów kalkulowanych.
–– Bieżąca kontrola zaawansowania kosztowego projektu:
•• rachunek przepływów pieniężnych projektu
•• techniczny koszt wytworzenia wyrobu
•• porównanie ceny wyrobu z całkowitym kosztem wytworzenia
•• ocena projektu poprzez porównanie kosztów poniesionych z planowanymi.
Zob. J. Sikorski, Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem (ze szczególnym uwzględnieniem form
handlowych), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 2002r., Białystok; s. 170.
Zob. B. Bek-Gaik, Controlling, Centrum Biznesu Małopolski Zachodniej, WWW.cbmz.pl/plik.php?id=166
15
Zob. A. Major, System controllingu w przedsiębiorstwie …op. cit., s. 65-66.
13
14
14
6. Analiza ekonomiczno – finansowa
W celu diagnozowania bieżącego stanu przedsiębiorstwa realizowane są działania
związane z weryfikacją ekonomiczno – finansową sytuacji firmy. Powyższe zadania wykonywane są przez controllerów obszarów biznesowych oraz Dyrektora ds. Finansów.
Dokonywana analiza opiera się na:16
–– analizie porównawczej danych rocznych lub okresów budżetowych,
–– analizie struktury danych,
–– analizie wskaźnikowej,
–– analizie wybranych zagadnień, m.in. z zakresu przepływów pieniężnych, punktu krytycznego, efektywności inwestycji.
Źródłem informacji niezbędnych do przeprowadzenia analiz ekonomiczno – finansowych są sprawozdania finansowe.
Same działania podejmowane w ramach analizy skoncentrowane są na dwóch etapach. Pierwszy dotyczy ogólnej oceny potencjału przedsiębiorstwa, a w szczególności jego
struktury rzeczowej majątku i finansowej kapitału oraz weryfikacji osiągniętych wyników.
Natomiast drugi etap obejmuje analizę wskaźnikową, która szczegółowo określa strukturę
środków gospodarczych przy uwzględnieniu ich wzajemnych relacji.
Celem wykorzystania analizy wskaźnikowej jest:17
–– badanie stanu, struktury i dynamiki aktywów,
–– ocena pokrycia majątku kapitałem własnym,
–– ocena zadłużenia Spółki,
–– stopień wypłacalności firmy,
–– szybkość obrotu składników majątkowych,
–– efektywność gospodarowania.
Wykorzystywane wskaźniki ekonomiczne w przedsiębiorstwie ABC: wartość dodana,
wydajność na jednego zatrudnionego, wskaźnik produktywności, stopa zysku, rentowność
zaangażowanego kapitału, rentowność kapitału ROE, stopa pokrycia zadłużenia, pozycja
finansowa netto.
Dobór wskaźników finansowych powinien opierać się na założeniu zapewnienia pokrycia „najważniejszych obszarów zarządzania finansami firmy: obszar struktury aktywów
i pasywów oraz źródeł finansowania aktywów, zadłużenia i należności finansowej, płynności
firmy, rentowności, sprawności zarządzania aktywami i pasywami”18. Wskaźniki pokrycia
aktywów pokazują właściwą strukturę finansowania aktywów, a zatem wskazują atrakcyjność przedsiębiorstwa z punktu widzenia potencjalnych inwestorów. W obszarze zadłużenia
i niezależności finansowej dokonywana jest ocena poziomu zadłużenia.
Informacja ta jest niezbędna przy określeniu zdolności zwiększenia zadłużenia w przyszłości oraz posiadania zdolności do zarządzania zadłużeniem i jego zwrotu. W przypadku
płynności finansowej pokazuje ona bezpieczeństwo pokrycia zobowiązań poprzez krótkoterminowe aktywa obrotowe. Natomiast rentowność wskazuje na atrakcyjność przedsiębiorstwa
z punktu widzenia inwestora oraz dostarcza cennych informacji na temat tempa generowanego
zysku z posiadanego majątku oraz zainwestowanego kapitału własnego.
Metodologia ustalania wyniku finansowego spółki opiera się na dwóch układach,
które obejmują Zewnętrzny Rachunek Wyników oraz Wewnętrzne Oświadczenie Zysku.
Za pomocą Zewnętrznego Rachunku Wyników określone są uzyskane przychody,
wydatki związane z działalnością, zmiany stanu produkcji w toku oraz wyrobów gotowych
Ibidem, s. 66.
Ibidem, s. 67.
Zob. T. Woźniak, Jakie wskaźniki finansowe powinniśmy monitorować aby sprawnie zarządzać firmą, Controlling
i rachunkowość zarządcza, 2011r. nr 2, s. 61-62.
16
17
18
15
oraz wielkość amortyzacji. Za pomocą tych pozycji obliczany jest wynik finansowy po amortyzacji, który po dokonaniu korekty związanej z różnicami kursowymi oraz zapłaconymi
i otrzymanymi odsetkami daje wynik po pozycjach finansowych.
W ostateczności po pomniejszeniu go o obciążenia podatkowe otrzymywany jest
zysk netto.
Wewnętrzne Oświadczenie Zysku zawiera bardziej szczegółowe informacje o cząstkowych wynikach. Pomniejszenie uzyskanych przychodów o wielkość poniesionych kosztów
produkcji, a także przy uwzględnieniu zmian poziomu produkcji w toku i wyrobów gotowych
daje wynik brutto. W kolejnych krokach przedstawiane są koszty sprzedaży oraz koszty
administracji, a także wielkość wyniku kalkulowanego. W konsekwencji uzyskiwany jest
wynik finansowy po amortyzacji.
7. Rozwój systemu
Wraz ze zmianą warunków zewnętrznych i wewnętrznych przedsiębiorstwa planowane są kolejne modyfikacje systemu controllingu. Wszystkie planowane działania mają
na celu udoskonalenie systemu, aby zwiększyć jego efektywność. Głównymi działaniami
realizowanymi w ramach przeobrażeń systemu są19:
–– rozwój procesu decentralizacji, w szczególności w zakresie identyfikacji i badania wpływu
wybranych elementów firmy na wynik całościowy,
–– rozwój monitoringu nad kosztami wyrobów /projektów,
–– wzrost efektywności kontroli jakości planowania,
–– implementacja zadań controllingu na sferę logistyczną,
–– projektowanie systemu budżetów wielowariantowych,
–– modyfikacja stosowanych koncepcji rachunków kosztów,
–– rozwój systemu ewidencji kosztów jakości.
Ponadto przedsiębiorstwo podwyższa poziom wiedzy pracowników już zatrudnionych
oraz nowo przyjętych do pracy poprzez program szkoleń organizowanych przez Centrum
Szkoleniowe ABC. Warsztatami szkoleniowymi objęci są także pracownicy z komórek controllingowych oraz kadra kierownicza. System szkoleniowy ma za zadanie usprawnić komunikowanie się w obrębie przedsiębiorstwa, dzięki zapoznaniu się z zasadami działania firmy.
Zakończenie
Badana Spółka jest dobrym przykładem obrazującym tworzenie systemu controllingu
przedsiębiorstwa w trakcie przemian ekonomicznych.
Przedstawiony w niniejszej pracy system controllingu na przykładzie przedsiębiorstwa
ABC daje pozytywny obraz skutków wdrożenia zadań controllingu w organizacji zarówno
w postaci sprawnego funkcjonowania i rozwoju firmy ale także poprawnej realizacji celów
gospodarowania w przedsiębiorstwie. Utworzone centra kosztów spowodowały zainteresowanie ze strony kierownictwa poziomem kosztów poszczególnych komórek organizacyjnych,
a zatem zaczęto stosować działania dążące do ich obniżania, a także kreowania przez centra
zysków.
Ponadto w wyniku przeprowadzonej analizy studium przypadku przedstawionego
przedsiębiorstwa stwierdzono, że najczęściej wybieranym obszarem, w którym dochodzi
do koncentracji działań controllingu, są zagadnienia związane z kosztami i finansami firmy,
co jest jednoznaczne z budową systemu w wiarygodny sposób, który dostarcza informacji o rzeczywistych wynikach przedsiębiorstwa w ujęciu całościowym oraz w podziale na
jego szczegółowe części organizacyjne. Taki rodzaj controllingu wspiera system w obszarze
19
Zob. A. Major, System controllingu w przedsiębiorstwie…op.cit, s. 69.
16
produkcji. Inaczej przedstawia się sytuacja działań controllingu w obszarach marketingu
i logistyki. W których praktycznie nie jest on realizowany w odrębnej postaci, a aktywność
w tym zakresie jest pozostawiona innym komórkom funkcjonalnym w firmie.
Bibliografia
1. Duraj J., Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Naukowe Novum
Sp. z o.o., Płock2003 r.
2. Major A., System controllingu w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 1998r.,
3. Mońka J., Controlling – prezentacja i analiza przypadków, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000r.,
4. Sikorski J., Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem (ze szczególnym uwzględnieniem
firm handlowych), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002r.,
5. Vollmuth H. J., Controlling. Planowanie, kontrola, kierowanie, Wydawnictwo Placet, Warszawa 1993r.,
Czasopisma
1. Chachuła D., Controlling zorientowany na cele i rynek, Controlling i rachunkowość zarządcza
2009 r., nr 5, s. 31-32;
2. Chachuła D., Fazy rozwoju controllingu – wyniki badań, Controlling i rachunkowość zarządcza
2009r., nr 4, s. 29-31;
3. Czakon W., Controlling produkcji – wymiary i zasady projektowania, Controlling i rachunkowość zarządcza 2008r., nr 3, s. 26 – 30;
4. Woźniak T., Jakie wskaźniki finansowe powinniśmy monitorować, aby sprawnie zarządzać
firmą, Controlling i rachunkowość zarządcza 2011r., nr 2, s. 61 – 63;
CONTROLLING SYSTEM OF THE ABC COMPANY
Summary
The audited company is a good example illustrating the development of a system of company’s
controlling during the economic transition.
The controlling system presented in this paper based on the example of ABC company gives
a positive picture of the effects of the implementation of the tasks of controlling in the organization. Cost centers created (within a company) resulted in interest from the management
level on the cost of individual organizational units.
Furthermore, the analysis of the case study of the company presented in this paper found
that the most frequently chosen area where a concentration of controlling activities occurs,
are issues related to the costs and finances of a company, what proves the construction of the
system in a reliable way, which provides information about the real results of the company
as a whole and by its specific organizational units.
Key words: controlling, home banking, management information system
Maja Żychlewicz
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU
JAKO NARZĘDZIE MOTYWOWANIA
PRACOWNIKÓW NA PRZYKŁADZIE SIECI
FRANCZYZOWEJ GALILEUSZ
Wstęp
Współcześnie społeczna odpowiedzialność biznesu (ang. CSR – Corporate Social
Responsibility) zyskuje coraz to większe grono zwolenników. Termin ten istnieje nie tylko
w literaturze przedmiotu, ale także w fachowej prasie biznesowej. Jest przedmiotem zainteresowania mediów, naukowców i coraz częściej jest stosowana, jako strategia prowadzenia
działalności gospodarczej współczesnych przedsiębiorstw. Strategia, która ukierunkowana
jest na tworzenie wartości jednostki przy jednoczesnym generowaniu korzyści dla interesariuszy firmy. Wyniki najnowszych badań w zakresie korzyści, jakie czerpią przedsiębiorstwa
wdrażające CSR w sposób strategiczny wskazują, iż działalność na tym polu pozwala uzyskać
benefity między innymi w postaci bardziej zmotywowanych pracowników.
Świadomość tych zależności skłoniła zarządzających firmą Galileusz do podjęcia
próby wykorzystania ich w praktyce, poprzez wdrożenie koncepcji społecznej odpowiedzialności do strategii jednostki, w celu zwiększenia motywacji pracowników przedsiębiorstwa.
Strategiczny CSR powinien być poprzedzony badaniem weryfikującym opinie i oczekiwania
interesariuszy firmy w stosunku do planowanych działań. W tym celu przeprowadzono badanie ankietowe na próbie pracowników przedsiębiorstwa, którego wyniki zostaną przedstawione w dalszej części opracowania.
1. Istota społecznej odpowiedzialności biznesu
W literaturze przedmiotu istota koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu
postrzegana jest według kilku kategorii. Trzy z nich prezentuje H. Zboroń. Autorka zauważa, iż koncepcja CSR bywa postrzegana jako zbyteczność, narzędzie Public Relations, czy
filantropia1.
Zwolennicy pierwszego podejścia uważają, iż podstawowym celem przedsiębiorstwa
jest maksymalizacja zysków, a działania na polu CSR często przynoszą poważne straty finansowe. Jednak wyniki najnowszych badań jednoznacznie wskazują możliwość generowania
korzyści z wdrażania działań społecznie odpowiedzialnych. Z tego względu autorka referatu
uznaje to podejście za błędne.2
H. Zboroń, Dyskurs o społecznej odpowiedzialności ekonomistów (z kryzysem w tle), [w:] Społeczna
odpowiedzialność organizacji. Polityczna poprawność czy obywatelska postawa?, pod red. Z. Pisz i M. RojekNowosielska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 32.
2
M. Stefańska, CSR a wartość przedsiębiorstwa, [w:] Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna
poprawność czy obywatelska postawa? pod red. Z. Pisz i M. Rojek-Nowosielskia, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 12.
1
18
Maja Żychlewicz
Kolejna kategoria postrzegania koncepcji CSR zakłada sens prowadzenia działań
w tym zakresie, przy jednoczesnym zwrocie kosztów poniesionych na ten cel i generowaniu
korzyści, głównie finansowych i wizerunkowych. Mylność tego podejścia tłumaczy Forum
Odpowiedzialnego Biznesu podając, że „CSR to odpowiedzialny sposób funkcjonowania
firmy w przestrzeni społecznej, ekonomicznej, przyrodniczej. Public Relations to natomiast
strategie informowania o tym, przekonywania do proponowanych rozwiązań i budowanie
klimatu akceptacji do poczynań firmy, czyli działania wspierające budowanie reputacji i kreowanie odpowiedniego, założonego wizerunku”.3
Także podejście określające CSR jako filantropię jest krytykowane w literaturze
przedmiotu i przez praktyków. Coraz częściej podkreśla się, że z wdrażania działań na polu
społecznej odpowiedzialności biznesu powinno oczekiwać się określonych korzyści.
W literaturze przedmiotu istnieje także czwarte kryterium. Prezentuje ono koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu jako strategię prowadzenia działalności gospodarczej.4 Takie stanowisko przyjmuje również Unia Europejska. Działania w tym zakresie
zapoczątkowała Strategia Lizbońska, która jako plan rozwoju dla Unii Europejskiej przyjął
społeczną odpowiedzialność jako jeden z elementów, dzięki którym możliwa jest realizacja
głównego celu strategii. Wynikiem tego była definicja CSR przedstawiona w tzw. Zielonej
Księdze, według której CSR to „dobrowolne uwzględnianie przez firmę wymiaru społecznego i ekologicznego w jej ekonomicznych działaniach oraz relacjach ze wszystkimi interesariuszami”.5 Sam dokument, jak i definicja w nim zawarta stał się wytyczną dla praktyką
i autorów literatury przedmiotu w podejmowaniu próby zdefiniowania koncepcji społecznej
odpowiedzialności biznesu.6
Wydaje się, wiec, że CSR można zdefiniować, jako kompleksową koncepcję prowadzenia działalności przedsiębiorstwa z uwzględnieniem aspektów prospołecznych i prośrodowiskowych, integrującą wszystkie wymiary dotyczące długotrwałości, które z jednej
strony są strategicznie zaplanowane i stosowane, a z drugiej strony mają implikować pewną
długotrwałość, jak też i regularność.7 Społeczna odpowiedzialność biznesu postrzegana w ten
sposób jest strategią wskazującą długoterminowe kierunki działania firmy, zintegrowaną
ze strategią biznesową jednostki.8 Odnosi się ona do takiego działania przedsiębiorstwa,
w którym realizowane są zarówno cele własne podmiotu gospodarczego, jak i cele jego
interesariuszy. Istotą koncepcji jest integrowanie celów biznesowych firmy z interesami reprezentowanymi przez środowisko, w którym ona operuje.9
Zdaniem autorki referatu to podejście w pełni oddaje istotę i sens wdrażania koncepcji
CSR. W tym miejscu zasadnym jest wskazanie, że z stosowania tej idei należy oczekiwać
określonych korzyści. Współpraca i uwzględnienie potrzeb grup interesariuszy w rezultacie
skutkuje profitami dla samego przedsiębiorstwa. Jedną z grup interesaiuszy są pracownicy
FOB, Encyklopedia CSR, http://odpowiedzialnybiznes.pl/hasla-encyklopedii/spoleczna-odpowiedzialnoscbiznesu/ (01.04.2015).
4
E. Wierzbicka-Mazur, CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie
Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012, s. 15.
5
A. Lewicka-Strzelecka, Społeczna odpowiedzialność wielkich korporacji w świetle badań projektu RESPONSE,
Master of Business Administration, nr 3, 2008.
6
E. Labocha, Społeczna odpowiedzialność biznesu – moda czy konieczność,www.sob.edu.pl/wpcontent/downloads/
sob_moda_czy_koniecznosc.pdf, (25.03.2015).
7
E. Priedulena, Podręcznik nauki uzupełniającej dla ekspertów od społecznej odpowiedzialności biznesu dla
małych i średnich przedsiębiorstw, http://www.csrsmes.eu/wpcontent/uploads/2013/04/PODEECZNIK%20
NAUKI.pdf, (12.04.2015).
8
S. Urip, CSR Strategies – for a competitive edge in emerging markets, WILEY, Singapore 2010, s. 12.
9
B. Nogalski, A. Szpitter, Marka jako narzędzie budowy wizerunku przedsiębiorstwa [w:] Public Relations
w przedsiębiorstwie, pod red. T. Soliński i D. Tworzydło, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów
2006, s. 229.
3
Społeczna odpowiedzialność biznesu jako narzędzie motywowania...
19
firmy. Jak wskazują wyniki badań naukowych, jedną z podstawowych korzyści z wdrażania
działań na polu społecznej odpowiedzialności biznesu jest wzrost motywacji pracowników.
2. Motywowanie pracowników jako jedna z korzyści wdrażania
koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu do strategii
działalności współczesnych przedsiębiorstw
W literaturze przedmiotu niejednokrotnie zauważyć można założenie, że z wdrażania koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu do strategii działania jednostki, można
czerpać określone korzyści. Potwierdza je badanie przeprowadzone w 2012 roku na próbie
przedsiębiorstw udzielających się w tym zakresie. Rysunek 1 prezentuje jego wyniki.
Rysunek 1. Korzyści z wdrażania koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu do strategii
działalności polskich przedsiębiorstw
Źródło: Ł. Makuch, Zrównoważony rozwój podstawą budowy wartości przedsiębiorstw,http://odpowiedzialnybiznes.pl/public/files/Mierzenie%20efektywnosci%20dzialan%20CSR_FOB_2012.pdf, (02.04.2015).
Jak zaprezentowano na Rysunku 1 podstawową korzyścią wskazywaną przez przedstawicieli polskich przedsiębiorstw z działania na polu CSR jest budowanie pozytywnego
wizerunku firmy. Dzieje się tak, gdyż elementy te mają wiele powiązań, zwłaszcza w obszarze
zaufania, reputacji firmy i orientacji na konsumenta. L. Marin i S. Ruiz sugerują, że CSR ma
bezpośredni wpływ na atrakcyjność firmy. Zbudowany w ten sposób wizerunek może zarówno
przyciągać nowych klientów i korzystnie wpływać na zasięg marketingowy tego przedsiębiorstwa. Atrakcyjność jest silnie związana ze świadomością i wizerunkiem konkretnej marki. 10
Spójna strategia CSR nie tylko wpływa na wizerunek pracodawcy, lecz także motywuje pracowników do pracy poprzez wzmocnienie lojalności i przywiązania do firmy.
Pracownicy oczekują od miejsca pracy nie tylko rozwoju zawodowego, lecz także m. in.
szkoleń, aktywności sportowych czy integracyjnych, możliwości łączenia spraw zawodowych
z życiem prywatnym. Celnym wnioskiem wydaje się być fakt, że spełniając oczekiwania
pracowników wzrasta ich zaangażowanie i zadowolenie z wykonywanej pracy.
Wśród dostrzeganych korzyści znalazły się także benefity finansowe. Aż 45% odpowiedzi dotyczyła zwiększenia przychodów, a 21% generowania oszczędności. Aspekty te są
dowodem założenia, że CSR może kształtować wartość przedsiębiorstwa. Przedstawiciele
firm wdrażających strategiczny CSR dostrzegają także możliwość kształtowania dobrych
relacji z otoczeniem jednostki (42% odpowiedzi), stabilności i przewidywalności biznesu
(18% wskazań), zdobywania wiedzy rynkowej (9% odpowiedzi), czy zarządzania ryzykiem
(2% wskazań).
Wyniki przytoczonego badania jednoznacznie potwierdzają fakt, iż angażowanie się
na polu CSR wpływa na motywację pracowników do pracy. Jak się okazało jest ona jedną
z najczęściej wskazywanych korzyści. Pracownicy są najcenniejszym zasobem każdej firmy,
10
M. Biegajewski, Kreowanie wizerunku przedsiębiorstwa za pomocą narzędzi CSR na przykładzie firmy IKEA,
http://www.proto.pl/PR/Pdf/prace_dyplomowe/ikea.pdf, (10.04.2015).
20
Maja Żychlewicz
dlatego też należy dbać o ich zadowolenie z wykonywanej pracy i podejmować wszelkie
starania, aby budować ich motywację w myśl sentencji – dobry pracownik to zmotywowany
pracownik. Należy wiec pamiętać, że jednym z narzędzi wpływających na wzrost motywacji
pracownika są działania podejmowane w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu.
3. Charakterystyka sieci franczyzowej Galileusz i analiza potrzeby
wdrożenia koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu do
strategii działania jednostki
System franczyzowy Galileusz to przedsiębiorstwa świadczącym kompleksowe usługi
w zakresie edukacji opartej o praktykę. W ich ofercie znajdują się indywidualne i grupowe
zajęcia z nauk matematyczno - przyrodniczych i językowych na poziomie szkoły podstawowej, średniej i wyższej, rozwiązywanie zadań na zlecenie i warsztaty doświadczalne dla
dzieci w wieku 6-12 lat. Sieć Galileusz istnieje od 2013 roku, zaś jednostka pierwotna (franczyzodawca) działa z powodzeniem na rynku włocławskim od 10 lat11.
Galileusz jest jednostką działającą w sposób odpowiedzialny społecznie na wielu
płaszczyznach swojej działalności gospodarczej. Należy jednak podkreślić, iż są to działania przypadkowe, w żaden sposób nie powiązane ze strategią działania firmy. Jako przejaw
podejmowanego CSR można zaprezentować sferę dotyczącą współpracy franczyzobiorcami.
Warunki umowy są skrupulatnie przestrzegane i nie są podejmowane żadne negatywne działania, które wpłyną na niekorzyść którejś ze stron. Firma Galileusz jest także przedsiębiorstwem
podejmującym działania proekologiczne. W ramach wydawnictwa Galileusz temu została
wydana ogólnopolska książka z matematyki. Jej twórcy zadbali o odpowiednią czcionkę
i grubość opracowania. Działania te zostały podjęte w celu ograniczenia zużycia papieru.
W tym celu książka została wydana również w wersji elektronicznej. Ponadto klienci firmy
na zajęciach pracują na tabletach, po to, aby nie było konieczności drukowania materiałów
edukacyjnych. Działania w zakresie CSR widoczne są także w sferze kontaktów z zewnętrznymi interesariuszami jednostki. Firma Galileusz na rynku lokalnym znana jest, jako jednostka
silnie angażująca się w rozwój intelektualny osób wybitnie zdolnych. W tym zakresie firma
organizuje darmowe lekcje przygotowujące do olimpiad naukowych, osoby o szczególnym
poziomie rozwoju umysłowego, ale nie posiadających funduszy na cele edukacyjne12.
Powodzenie firmy na rynku w dużym stopniu zależy od zaangażowania pracy pracowników. Wysoka jakość prowadzonych zajęć uruchamia „mechanizm rekomendacji”, który
gwarantuje firmie dużą liczbę klientów. Z tego względu tak istotnym jest, aby stale motywować pracowników przedsiębiorstwa do pracy.
Jak już wcześniej wspomniano wdrażanie strategicznego CSR wpływa na wzrost
motywacji do pracy pracowników. Słusznym więc wydaje się być rozpatrzenie potrzeby
zastosowania takiego narzędzia motywacji w omawianym przedsiębiorstwie i wyznaczenie
odpowiednich do wykorzystania w tym zakresie obszarów i działań. Problemy te zostały
zweryfikowane poprzez badanie ankietowe przeprowadzone na próbie 121 pracowników
sieci. Zwrotność wystąpiła na poziomie 104 kwestionariuszy.
4. Społeczna odpowiedzialność biznesu na motywowanie pracowników sieci
franczyzowej Galileusz
Na pytanie: „Czy znasz pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu” 88% ankietowanych odpowiedziało „tak”. Oznacza to, iż pracownicy sieci Galileusz są świadomi
11
Galileusz, Aktualności, www.galileusz.com.pl, (11.04.2015).
Wiadomości pochodzą z wywiadu bezpośredniego przeprowadzonego z właścicielem sieci franczyzowej
Galileusz.
12
21
istnienia tej koncepcji. Ponadto okazało się, że ankietowani poprawnie rozumieją istotę tej
idei, postrzegając ją przez pryzmat postępowania w sposób uczciwy (53,8% wskazań), czy
zaangażowania w ważne sprawy społeczne (25,9% deklaracji). Dopiero na dalszych pozycjach
w rankingu najczęstszych wskazań, pojawiły się aspekty promocyjne, wizerunkowe, z czym
najczęściej bywa mylony CSR.
Podjęto się także próby weryfikacji potrzeby i stopnia świadomości pracowników sieci
Galileusz na temat wdrażania obszarów koncepcji CSR przez tę jednostkę. Badanie wykazało, że pracownicy oczekują od firmy zaangażowania na polu społecznej odpowiedzialności
biznesu. Świadczy o tym fakt, że 100% ankietowanych zgodnie zadeklarowało opinię, iż
jednostka powinna działać w tym zakresie. Niestety mimo tego faktu, jedynie 36,5% badanych
ma świadomość, że firma oferuje wsparcie finansowe i edukacyjne potrzebującym. O 14,4%
więcej ankietowanych dostrzega aspekt etycznego traktowania pracowników. Najwyższym
stopniem świadomości charakteryzuje się obszar działań w zakresie ekologii tj. minimalizacja zużycia papieru i energii elektrycznej (81,7% badanych). Istotnym wnioskiem jest to, że
badani posiadający świadomość zaangażowania sieci Galileusz w poszczególnych obszarach
CSR zgodnie deklarują (100% wskazań), że fakt ten motywuje ich do pracy.
Poproszono pracowników sieci, aby wskazali obszar działalności na polu CSR, który
najsilniej wpływa na ich motywację. Okazało się, że jednostka chcąc motywować swoich pracowników powinna pochylić się przede wszystkim nad kwestiami pracowniczymi (warunki
pracy pracowników 81,7% odpowiedzi). Jedynie 14,4% ankietowanych deklaruje, że wzrost
ich motywacji powoduje zaangażowanie w ważne problemy społeczne i 3,9% badanych
wskazało działania z zakresu ochrony środowiska naturalnego.
W celu wskazania konkretnych działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu, jakie jednostka powinna podejmować w celu motywacji pracowników poproszono
ankietowanych o określenie tej zależności w skali od 1 do 5. Sytuację tę obrazuje Rysunek 2.
Rysunek 2. Skala oddziaływania działań z zakresu warunków pracy pracowników sieci Galileusz,
podejmowanych w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu na ich motywację
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego.
22
Maja Żychlewicz
Jak zaprezentowano na Rysunku 2, spośród wielu propozycji wdrażania działań na
polu społecznej odpowiedzialności biznesu, pracowników sieci Galileusz najsilniej motywuje
oferowanie przez pracodawcę szkoleń (średnia ocena: 4,93). Analizując specyfikę działalności firmy, aspekt ten wydaje się być bardzo istotny. Wydaje się, że jest tak, ponieważ osoby
prowadzące zajęcia w firmie muszą być na bieżąco z nowymi trendami i zasadami zdawania
egzaminów maturalnych, gimnazjalnych, czy sprawdzianów szóstoklasisty. Wydaje się być
istotnym nie tylko dla korepetytora, ale także dla właściciela firmy, aby osoby uczące znały
wszelkie zmiany w programie edukacyjnym, aby móc w jak najlepszym stopniu przygotować
klienta do egzaminów i zaliczeń.
Kolejną pozycję zajął aspekt dbałości pracodawcy, o możliwość zachowania równowagi między życiem zawodowym, a prywatnym pracowników. Wydaje się, iż ten element
okazał się być tak cenny ze względu na fakt, że pracownicy firmy Galileusz posiadają pracę
zasadniczą w innej placówce, a praca analizowanej jednostce stanowi dla nich tzw. pracę
dorywczą. Z tego względu pracownicy sieci Galileusz są to osoby, które większość czasu
spędzają w pracy, aniżeli z rodziną. Oczywistym więc, wydaje się być fakt oczekiwania
pomocy w zakresie łączenia spraw zawodowych z życiem prywatnym. Fakt ten, podkreśla
też zasadność wskazania na czwartej pozycji kategorii opisującej elastyczny czas pracy i elastyczne formy zatrudnienia.
Zarządzający siecią w pierwszej kolejności powinni także zadbać o aspekt etycznego traktowania pracowników. Podwładni oczekują od swoich pracodawców przestrzegania
prawa, postępowania w sposób uczciwy w relacjach pracownik-pracodawca. Istotność tej
propozycji wydaje się być oczywista i nie podlega dyskusji zasadność jej wdrażania. Wymiar
etyczny we współpracy z pracownikami to nie tylko wcześniej wskazane aspekty, ale także
m. in. zrozumiały system motywowania, który również został wysoko oceniony, gdyż w skali
pięciostopniowej otrzymał średnią 4,75.
Równie istotnym procesem w motywowaniu pracowników firmy poprzez wdrażanie
działań na polu CSR, okazał się być aspekt dostrzegania pracownika nie tylko z perspektywy
wykonywanych przez niego obowiązków (średnia ocen: 4,78). Ankietowani oczekują od
pracodawcy zainteresowania ich życiem prywatnym, ewentualnej pomocy w trudnej dla nich
sytuacji i wsparcia w realizacji swoich pasji życiowych.
Badanie wykazało, że pracownicy firmy Galileusz nie tylko oczekują od niej zaangażowania na polu CSR, ale także chcą w nim czynnie uczestniczyć. Współpraca ta nie powinna
odbywać się tylko na etapie realizacji konkretnych działań, ale także ich planowania. Oznacza
to, iż zasadnym byłoby wprowadzenie wolontariatu pracowniczego.
Każdy człowiek posiada pasję. Często jest ona jednakowo ważna jak praca, czy rodzina. Nie dziwi więc fakt, że kategoria ta uzyskała średnią ocenę na poziomie 3,86 w przyjętej
pięciostopniowej skali ocen. Z tego względu zarządzający siecią Galileusz powinni zwrócić uwagę na ten aspekt podejmując działania wspierające realizację zainteresowań swoich
pracowników.
Najsłabszą ocenę uzyskały działania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa
pracy. Należy jednak podkreślić, iż mimo faktu, że to działanie zostało ocenione najsłabiej to
jednak ocena 3,83 w pięciostopniowej skali jest wartością mocną i nie należy jej zaniedbywać.
Zakończenie
W artykule potwierdzona została hipoteza, że strategiczne wdrażanie koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, wpływa na motywację pracowników do pracy. Fakt ten,
udowadniają wyniki najnowszych badań dotyczących korzyści, jakie osiągają przedsiębiorstwa wdrażające koncepcję CSR do strategii rozwoju jednostek. Wartym podkreślenia jest
fakt, iż korzyść w postaci motywacji pracowników (wraz z korzyścią kreowania wizerunku)
jest jednym z najczęściej wskazywanych benefitów.
23
Przeprowadzone badanie ankietowe wskazało, że firma Galileusz również powinna
ukierunkować swoją strategię w kierunku społecznej odpowiedzialności biznesu. Takiego
zaangażowania oczekuje jedna z najważniejszych grup interesariuszy – pracownicy przedsiębiorstwa. Badanie potwierdziło także hipotezę, że z wdrożenie koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu wpływa na wzrost motywacji pracowników sieci franczyzowej Galileusz.
Wśród rekomendacji w zakresie wdrożenia koncepcji społecznej odpowiedzialności
biznesu, dla budowania motywacji pracowników omawianego przedsiębiorstwa, można podać
następujące propozycje zmian. Po pierwsze zarządzający siecią Galileusz chcąc motywować
w ten sposób swoich pracowników powinni rozszerzyć dotychczas podejmowane działania
i zastosować strategiczny - nie przypadkowy, jak do tej pory CSR. W tym zakresie, nadrzędną
kwestią jest polepszenie procesu komunikacji podejmowanych działań zainteresowanym stronom. Należy jednak podkreślić, iż pierwszy krok w stronę nadania strategicznego charakteru
poczynaniom w zakresie CSR został już zrealizowany, bowiem jego wdrażanie poprzedzone
zostało badaniem oczekiwań interesariuszy.
Wzrost motywacji pracowników sieci jest możliwy przede wszystkim, poprzez zastosowanie działań prospołecznych, w obszarze polepszenia warunków pracy pracowników.
Na Rysunku 3 zaprezentowano nadrzędne propozycje działań w tym zakresie.
Rysunek 3. Propozycje działań w celu motywowania pracowników sieci Galileusz poprzez społeczną odpowiedzialność biznesu
Źródło: Opracowanie własne.
24
Maja Żychlewicz
Podsumowując, należy podkreślić, że wspólnym mianownikiem deklaracji pracowników sieci Galileusz, dotyczących działań z zakresu CSR, wpływających na ich motywację do
pracy jest aspekt możliwości rozwoju osobistego oraz zawodowego i poczucia współudziału
w tworzeniu kierunku działalności przedsiębiorstwa. Należy również podkreślić, ogromną
rolę franczyzodawcy systemu w procesie planowania, implementacji, komunikacji, uświadomienia potrzeby i istotnej korzyści wdrożenia strategicznego CSR franczyzobiorcą sieci.
Bibliografia
1. Biegajewski M., Kreowanie wizerunku przedsiębiorstwa za pomocą narzędzi CSR na przykładzie firmy IKEA, http://www.proto.pl/PR/Pdf/prace_dyplomowe/ikea.pdf, (10.04.2015).
2. FOB, Encyklopedia CSR, http://odpowiedzialnybiznes.pl/hasla-encyklopedii/spoleczna-odpowiedzialnosc-biznesu/ (01.04.2015).
3. Galileusz, Aktualności, www.galileusz.com.pl, (11.04.2015).
4. Labocha E., Społeczna odpowiedzialność biznesu – moda czy konieczność,www.sob.edu.pl/
wpcontent/downloads/sob_moda_czy_koniecznosc.pdf, (25.03.2015).
5. Nogalski B., Szpitter A., Marka jako narzędzie budowy wizerunku przedsiębiorstwa [w:] Public
Relations w przedsiębiorstwie, pod red. T. Soliński i D. Tworzydło, Wyższa Szkoła Informatyki
i Zarządzania, Rzeszów 2006.
6. Lewicka-Strzelecka A., Społeczna odpowiedzialność wielkich korporacji w świetle badań
projektu RESPONSE, Master of Business Administration, nr 3, 2008.
7. Priedulena E., Podręcznik nauki uzupełniającej dla ekspertów od społecznej odpowiedzialności biznesu dla małych i średnich przedsiębiorstw, http://www.csrsmes.eu/wpcontent/uploads/2013/04/PODEECZNIK%20NAUKI.pdf, (12.04.2015).
8. Stefańska M., CSR a wartość przedsiębiorstwa, [w:] Społeczna odpowiedzialność organizacji.
Polityczna poprawność czy obywatelska postawa? pod red. Z. Pisz i M. Rojek-Nowosielskia,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.
9. Urip S., CSR Strategies – for a competitive edge in emerging markets, WILEY, Singapore
2010, s. 12.
10. Wierzbicka-Mazur E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012.
11. Zboroń H., Dyskurs o społecznej odpowiedzialności ekonomistów (z kryzysem w tle), [w:]
Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna poprawność czy obywatelska postawa?,
pod red. Z. Pisz i M. Rojek-Nowosielska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wrocław 2011.
CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY AS A TOOL
FOR EXAMPLE OF WORKERS MOTIVATION FOR
EXAMPLE OF GALILEUSZ FRANCHISE NETWORK
Summary
The article consists of two parts - theoretical and empirical. The first hypothesis proves that
the strategic implementation of the concept of corporate social responsibility affects the
motivation to work. Its verification was carried out by analyzing the Polish and foreign literature and the results of the latest research on the benefits derived from the use of strategic
CSR by Polish companies. The empirical part of the paper while confirms the hypothesis
that the implementation of the concept of corporate social responsibility, increases employee
motivation Galileo franchise network. Its main objective is to develop recommendations
for the implementation of the concept of corporate social responsibility by the company to
build the motivation of its employees. Also adopted four specific objectives. The first is to
identify the knowledge of the concept of corporate social responsibility and its perception
by the employees of the system. Another specific objective is to indicate errors by its owners
prevent build motivation of employees through the implementation of CSR. It was also trying
to identify areas and specific actions in the field of corporate social responsibility affect the
growth of the brand Galileo employee motivation. These objectives are achieved by means
of a survey conducted on a sample of employees network.
Key words: corporate social responsibility, the benefits of the implementation of corporate
social responsibility, motivation, motivating employees through CSR
25
Paweł Strzemecki
STRATEGIE ORGANIZACJI W SYTUACJI
KRYZYSOWEJ
Wstęp
Kryzysy są stałym elementem naszego życia, występują one począwszy od naszego
życia prywatnego aż po cykle koniunkturalne gospodarek poszczególnych krajów. Sytuacje
kryzysowe pojawiają się także w organizacjach, które jak żywe organizmy reagują na nie,
przeżywając je lub umierając. Pojawienie się kryzysu w przedsiębiorstwie jest uwarunkowane przez wiele czynników. Mogą one przeradzać się w problemy a następnie w sytuacje
kryzysowe, które wymagają podjęcia działań pozwalających na przywrócenie firmy do normalnej działalności. Jednak bardzo trudno jest znaleźć, moment w którym należy podjąć
zdecydowane działania. Czynności antykryzysowe podjęte w nieodpowiednim czasie mogą
prowadzić do dalszego pogłębienia kryzysu, co w ostateczności może prowadzić do upadku
organizacji. Ważne jest, aby uczyć się na błędach innych przedsiębiorstw, wtedy możemy
lepiej przewidzieć potencjalne skutki naszych reakcji.
Temat kryzysów w przedsiębiorstwach jest ważny i nabierał w ostatnich czasach
dużego znaczenia, głównie poprzez kryzys subprime, gdzie większość przedsiębiorstw na
świecie odczuła jego skutki i musiała przystosować swoją działalność do zmienionych realiów
rynkowych. Obecnie temat kryzysów nie jest poruszany tak często z racji poprawy koniunktury na światowych rynkach. Jest to jednak idealna sytuacja na zaistnienie sytuacji kryzysowej
z racji uśpienia menedżerów na możliwość zaistnienia kryzysu w ich przedsiębiorstwie.
1. Kryzys
Tempo zmian technologicznych, społecznych i ekonomicznych w obecnych czasach
jest znaczące. Zjawiska te mają dużo zalet, ale i wad gdzie najważniejszą jest redukcja stabilności gospodarek. Dla przedsiębiorcy oznacza to implementację ciągłych zmian po to aby
dostosować się do wymagań rynkowych, jednak z każdymi zmianami związane jest ryzyko,
które może spowodować narodziny sytuacji kryzysowej.
Często kryzys może okazać się zagadnieniem wielowymiarowym, w którym trudno
jest znaleźć relacje między poszczególnymi elementami. Jest bardzo dużo różnych rodzajów
kryzysów, odróżniają się od siebie m.in. czasem trwania, rozmiarem, skutkami. Wszystko to
jest uzależnione od konkretnych sfer życia, w których kryzys znajduje się.
W sensie ekonomicznym kryzys jest to naruszenie równowagi gospodarczej, spowolnienie rozwoju bądź regres. Skutkuje to redukcją produkcji, zmniejszeniem popytu, spadkiem dochodu narodowego, zatrudnienia i poziomu życia ludności. Obserwując fazy cyklu
koniunkturalnego wejście w fazę kryzysu jest zwiastowane spadkiem Produktu Krajowego
Brutto, wzrostem bezrobocia, redukcją obrotów przedsiębiorstw, spadkiem eksportu i importu,
zmniejszeniem dochodów ludności i nakładów inwestycyjnych.
Odnosząc się do pojedynczej organizacji, kryzys to raptowne zmniejszenie się działalności gospodarczej poprzez zmniejszenie produkcji, zatrudnienia, inwestycji. Według
28
Paweł Strzemecki
L. Barton kryzysem jest „istotne nieprzewidywalne zdarzenie, które posiada potencjalne
negatywne konsekwencje dla organizacji i jej członków, wyrobów, usług, sytuacji finansowej
i reputacji”1.
Niebezpieczeństwo pojawienia się kryzysu znajduje się w całym cyklu funkcjonowania firmy, a perspektywa jego powstania uwarunkowana jest ryzykiem funkcjonowania
i rozwoju organizacji. Kryzys może pojawić się w dowolnej firmie, jednak tylko niewielka
ilość menedżerów zna zasady radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych, wielu popełnia błędy,
które skutkują niewydolnością przedsiębiorstwa lub jego upadkiem.
2. Zarządzanie antykryzysowe
„Zarządzanie antykryzysowe to proces, w którym przewiduje się niebezpieczeństwo
kryzysu, dokonuje się analizy jego symptomów, przedsięwzięć ograniczających negatywne
konsekwencje kryzysu i wykorzystuje się jego czynniki w celu kontynuacji procesu rozwoju”2. Możemy, zatem stwierdzić, że system zarządzania antykryzysowego powinien dać
możliwość zapobiegania i skutecznego przezwyciężania kryzysu. Jednak jego istotą jest nie
tylko przewidywanie i eliminowanie kryzysu. Zarządzanie antykryzysowe to również wywoływanie, przyspieszanie, oddalanie, uprzedzanie, ograniczanie, kierowanie, analiza, wdrażanie
oraz ocena sytuacji kryzysowej. Na tej podstawie można scharakteryzować szereg działań,
które powinno obejmować zarządzanie antykryzysowe. Pierwsze z nich to zapobieganie,
są to wszystkie działania, dzięki którym możemy uchylić się od kryzysu. Kierownicy organizacji analizują wszelkie sygnały ostrzegające przed wystąpieniem sytuacji kryzysowej.
Kolejnym posunięciem jest przygotowanie się do wystąpienia kryzysu poprzez stworzenie
planu działania, ocenę niebezpieczeństwa i powołanie drużyny odpowiedzialnej za zarządzanie antykryzysowe. Następnym etapem jest realizacja przedsięwzięć antykryzysowych
gdzie poszczególne części wdrażanego planu powinny być na bieżąco monitorowane po
to, aby wyeliminować wszelkie błędy proceduralne. Ostatnią pozycją jest ocena reakcji na
kryzys która pozwala zgromadzić wiedzę dla przedsiębiorstwa i informacje te mogą posłużyć
w przyszłości do zwalczania kolejnych kryzysów. Wszystkie etapy tworzą pewien cykl, dzięki
któremu możliwe jest efektywne przeanalizowanie sytuacji kryzysowej, oraz dobór odpowiednich narzędzi do jego zwalczenia. Zarządzanie antykryzysowe jest procesem przeciwdziałania, przygotowania, wdrażania i oceny organizacji na kryzys. Możliwość efektywnego
zarządzania antykryzysowego jest zależna od zasobów kadrowych w przedsiębiorstwie, od
ich wykształcenia i doświadczenia. Dzięki tym umiejętnościom są w stanie wykonać analizy
i wyciągnąć wnioski, które pozwalają na stworzenie skutecznego planu kryzysowego. Nie
jest to jedyny dylemat zarządzania antykryzysowego, istnieje wiele innych, które można
podzielić w cztery grupy. Pierwsza obejmuje zagadnienia sytuacji przedkryzysowych, gdzie
na początku znajduje się problem identyfikacji kryzysu, następnie problem przezwyciężenia kryzysu, problem funkcjonowania organizacji podczas wystąpienia sytuacji kryzysowej
aż po problem usuwania skutków kryzysu. Druga grupa problemów, to zagadnienia związane z newralgicznymi obszarami działalności przedsiębiorstwa, należą do nich: problemy
finansowe, ekonomiczne, metodyczne, prawne, społeczne, organizacji, oraz psychologiczne.
Trzecia grupa wiąże się z tematyką metod i technik zarządzania, do której zaliczyć można problemy zbierania informacji, problemy podejmowania ważnych decyzji w warunkach
kryzysu, prognozowania zjawisk kryzysowych, analiza i ocena sytuacji kryzysowej, oraz
tworzenie strategii kryzysowych. Ostania czwarta grupa to konflikty na tle kryzysu w firmie,
są nimi: zachowania organizacyjne na rynku pracy w warunkach niestabilności, zarządzanie
1
2
L. Barton, Crisis in organizations: Managing and Communicating in the Heat of Chaos, South-Western College
Publishing, Cincinnati, OH 1993, s. 2.
K. Krzakiewicz, Zarządzanie ...op. cit., s. 32.
29
Strategie organizacji w sytuacji kryzysowej
w sytuacji upadłości organizacji, system oceny i motywacji pracowników, projektowanie
przedsięwzięć antykryzysowych.
Kryzys najczęściej przychodzi w sposób niespodziewany jednak jest on zawsze poprzedzony przez szereg sygnałów. Efektywne wykorzystanie tych oznak i mechanizmów
reagowania na nie, pozwala na minimalizację strat poniesionych przez organizację i stanowi istotną część skutecznej praktyki zarządzania antykryzysowego. Zdolność do lokalizacji
potencjalnej sytuacji kryzysowej w dużej mierze zależy od kierownictwa przedsiębiorstwa.
Niektórzy kierownicy twierdzą jednak, iż ich przedsiębiorstwu kryzys nie zagraża. Nie tworzą
programów antykryzysowych, które w ich oczach są postrzegane, jako marnotrawienie pieniędzy. Takie podejście pokazuje chciwość i brak profesjonalizmu menedżerów firm, ponieważ
im bardziej nieoczekiwany kryzys tym bardziej znaczące będą przyszłe nakłady pieniężne
na jego pokonanie, jeśli tylko jest to wciąż możliwe.
Struktura organizacyjna firmy powinna być dostatecznie elastyczna, aby móc szybko
zareagować na sygnały o nadchodzącym kryzysie. Ważne jest także zachowanie menedżerów
odnoszące się do percepcji kryzysu. Równocześnie z pojawieniem się pierwszych znaków
nadchodzącego kryzysu, co pociąga za sobą zrobienie planu przełamania kryzysu, menedżerowie powinni zdefiniować swoje podejście do tej niespotykanej sytuacji. Właśnie to
nastawienie determinuje przebieg całego postępowania realizacji planów antykryzysowych.
Można wyróżnić podstawowe typy podejść percepcji sytuacji kryzysowej.
Tabela 1. Cechy zarządzania antykryzysowego z punktu widzenia efektywności
Aspekty kryzysu
Efektywne zarządzanie
Częściowo efektywne
zarządzanie
Nieefektywne
zarządzanie
Sygnał o możliwym
kryzysie
Wczesna analiza sygnałów i natychmiastowe podjęcie działań
antykryzysowych
Działania obronne
podejmowane przez
przedsiębiorstwo
Ignorowanie sygnałów
Proces podejmowania
decyzji
Wszystkie procesy są
realizowane zgodnie
z harmonogramem
Realizacja następuje
w wolnym tempie
Realizacja następuje
z dużym opóźnieniem
w związku z konfliktami
wewnątrz organizacji
Granice kryzysu i wpływ na
interesariuszy
Kryzys zatrzymany
wewnątrz przedsiębiorstwa. Brak strat dla
interesariuszy
Niewielkie straty
interesariuszy
Kryzys wykracza poza
granicę przedsiębiorstwa.
Strata interesariuszy
Kryzys a reputacja
organizacji
Poprawa reputacji
organizacji
Ograniczone negatywne
konsekwencje. Odbiorcy
nadal współpracują z naszym przedsiębiorstwem
Długookresowe negatywne konsekwencje.
Inwestorzy zaprzestają
współpracy
Rewitalizacja
działalności
Organizacja funkcjonuje
sprawnie
Realizacja podstawowych funkcji inne pozostają zatrzymane
Działalność organizacji
jest zatrzymana. Wznawianie produkcji / usług
przez kierownictwo
Dostępność zasobów
Wystarczająca ilość
zasobów, które pozwolą
na przełamanie kryzysu
Możliwość pozyskania
zasobów z zewnątrz
Odczuwalny brak zasobów potrzebnych do
przezwyciężenia kryzysu
Efekty uczenia się na
błędach
Doświadczenie jest
w pełni wykorzystane
przy tworzeniu planu
antykryzysowego
Doświadczenie jest brane
pod uwagę, jednakże
wciąż występują błędy
Zarząd popełnia te same
błędy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: K. Krzakiewicz, Zarządzanie antykryzysowe w organizacji,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008, s. 42.
30
Paweł Strzemecki
Pierwsze z nich to stanowisko zorientowane na zachowanie stanu sprzed kryzysu. Kryzys
postrzegany jest jako zagrożenie i zakłócenie, które może oznaczać utratę miejsc pracy, dochodów, utratę dotychczasowego statusu społecznego. Kierownictwo postrzega to zjawisko
negatywnie, dlatego działania antykryzysowe będą prowadzone po to, aby przywrócić stan
pierwotny organizacji. Drugie podejście związane jest z zorientowaniem na rewitalizację
i dokonaniu zmian w obecnej sytuacji organizacji, która doprowadziła do powstania kryzysu.
Najważniejszą sprawą nie jest przezwyciężenie samego kryzysu, lecz zmienienie struktury,
technologii, kultury przedsiębiorstwa, które będą dotrzymywać kroku zmieniającym się wymaganiom rynku. Ciężko jest ocenić, które z podejść jest bardziej efektywne (racjonalne),
ponieważ każdy menedżer jest inny i inne są metody zarządzania i podejmowania decyzji.
Organizacja powinna być stale monitorowana a wszelkie sygnały o kryzysie natychmiast przeanalizowane przez profesjonalistów. Przezwyciężanie sytuacji kryzysowych zależy
w dużym stopniu od wykorzystywanej metody analizy kryzysu, oraz od przygotowania ekspertów zajmujących się zarządzaniem antykryzysowym. Powinni oni wykazywać pełen profesjonalizm nie tylko w typowych sytuacjach występujących w większości przedsiębiorstw,
ale również w warunkach podwyższonego ryzyka oraz trudnych, specyficznych, sytuacjach
kryzysowych.
3. Strategie kryzysowe
Kryzys organizacji wymaga podjęcia i wprowadzenia przedsięwzięć rewolucyjnych, które zmieniają obecną sytuację. Dobór właściwej strategii jest bardzo ważny i od niej
może zależeć przyszłość przedsiębiorstwa. Podczas doboru odpowiedniej procedury należy
uwzględnić takie czynniki jak: faza rozwoju organizacji, rzeczywiste przyczyny kryzysu
oraz ich identyfikacja, zdiagnozowanie symptomów kryzysu, siła kryzysu, czas trwania kryzysu, dotychczasowa strategia przedsiębiorstwa i jej dostosowanie do otoczenia, aktualna
koniunktura, pozycja konkurencyjna, struktura i kultura organizacji, struktura kosztów i cen,
zastosowane zarządzanie kryzysem. Po uwzględnieniu i rozpatrzeniu tych aspektów przez
kierownika możliwe jest stworzenie podstawowej koncepcji strategii kryzysowej. Istnieje
możliwość podziału metod postępowania wobec kryzysu na cztery drogi strategiczne, gdzie
w ramach tych metod można wyróżnić zbiory działań mających charakter decyzji operacyjnych, jak i decyzji strategicznych.
Rysunek. 1. Modele postępowania wobec kryzysu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Zelek, Zarządzanie kryzysem w przedsiębiorstwie, Orgmasz,
Warszawa 2003, s.148; B. Wieczerzyńska, Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 84
31
Zaprezentowane opcje strategii wyjścia z kryzysu są bardzo ogólnymi propozycjami,
tak jak w przypadku lekarstw nie ma jednego efektywnego na wszystkie przypadłości. Należy
zbadać każdą chorobę i przydzielić specjalne leki, tak samo jest w przypadku organizacji,
gdzie strategia przeciwdziałaniu kryzysowi będzie w każdym przypadku unikatowa.
Opcja sanacyjna sprowadza się do stabilizacji sytuacji firmy, a w długim terminie
polepszanie sytuacji finansowej. Strategię tą wdraża się najczęściej w życie, wtedy gdy kryzys nie jest jeszcze w dużym stopniu zaawansowania. W celu wprowadzenia stabilizacji
w przedsiębiorstwie należy postępować według pięciu zasad. Po pierwsze, nie można doprowadzić do dalszego rozwoju kryzysu, w tym celu należy upewnić się czy organizacja ma
płynność, potrafi racjonalnie zarządzać środkami pieniężnymi oraz dokonywać oszczędności.
Po drugie, należy ocenić realistyczne możliwości poprawy naszego przedsiębiorstwa oraz
rzetelnie poinformować innych o naszej sytuacji. Ukrycie informacji może okazać się dobre
tylko chwilowo, gdy negatywne dane ujrzą światło dzienne możemy stracić strategicznych
inwestorów. Po trzecie, należy jasno ustalić cele które chcemy uzyskać, przydzielić środki,
dzięki którym mogą zostać osiągnięte. Następnie wybrać drużynę pracowników, która ma
być odpowiedzialna za wdrażanie strategii. Zespół ten musi posiadać większe uprawnienia
i kompetencje niż inni, a ich decyzje muszą mieć charakter priorytetowy. Po czwarte, ważną
kwestią jest efektywna komunikacja wewnątrz przedsiębiorstwa pomiędzy zarządem a zespołem zajmującym się wdrażaniem strategii. Ważna jest również komunikacja na zewnątrz
firmy w szczególności z mediami, gdyż ich ignorowanie może spowodować pogorszenie
się kryzysu. Po piąte, w firmach w których występuje znaczna decentralizacja należy dokonać
centralizacji, dzięki temu szybciej i efektywniej będzie można wprowadzić strategię zarządzania kryzysem. Najważniejszą rzeczą spośród wszystkich zasad jest zdobycie odpowiedniej
ilości gotówki. Kapitał obrotowy jest niezbędny do utrzymania bieżącej działalności firmy
w nienaruszonej postaci, oraz do bieżącej spłaty zobowiązań wobec dostawców. Następnym
obok gotówki ważnym elementem jest redukcja kosztów, które najprościej można zminimalizować poprzez zmniejszenie zatrudnienia, outsourcing w przypadku, kiedy niektóre z funkcji
organizacji mogą być wykonane taniej oraz lepiej (lub na takim samym poziomie), negocjację
cen z dostawcami, wstrzymanie awansów w firmie, zamrożenie wynagrodzeń, zmniejszenie
ilości podróży służbowych, targów, konferencji, sponsoringu oraz wydatków na reklamę.
Kolejną strategią w ramach opcji sanacji jest restrukturyzacja przedsiębiorstwa, która
ma na celu poprawę sytuacji firmy, poprzez wdrożenie modyfikacji w struktury organizacji.
Sama restrukturyzacja może mieć istotę naprawczą bądź rozwojową. Pierwsza z nich dąży
do pozbycia sie negatywnych trendów ekonomicznych przedsiębiorstwa i poprawę ogólnej
sytuacji ekonomicznej. Druga restrukturyzacja ma na celu zarówno poprawę negatywnej
sytuacji organizacji, jak i polepszenie wyników finansowych w celu uzyskania wyższej wartości przedsiębiorstwa.
Każda reorganizacja powinna składać się z planu restrukturyzacji, ten najczęściej składa
się z: wyczerpującego opisu sytuacji ekonomicznej firmy, analizy rynku, analizy przyczyn
wystąpienia kryzysu, działań przedsiębiorcy w celu eliminacji sytuacji kryzysowej, prognozy stanu który spodziewamy się uzyskać po zakończeniu prac, źródeł finansowania zmian.
Sam proces implementowania powinien odbywać według wcześniej zaplanowanego harmonogramu prac, oraz być ciągle monitorowany w celu wyeliminowania niedociągnięć. Plan
naprawczy jest następną strategią używaną wobec przedsiębiorców, którym grozi upadłość.
Celem tego planu jest uchronienie przed upadłością, w tym celu złożone musi zostać do sądu
oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego. Następnie sąd ustanawia nadzorcę
sądowego, który ma dopilnować aby plan naprawczy został w całości wdrożony. Zaletą
wszczęcia postępowania naprawczego jest wstrzymanie spłaty zobowiązań, nienaliczane są
odsetki, nie mogą być wszczynane egzekucje wobec firmy. Sam plan naprawczy ma na celu
odtworzenie zdolności przedsiębiorstwa do konkurowania na rynku.
32
Paweł Strzemecki
Opcja likwidacyjna jest strategią która polega na likwidacji organizacji i wygenerowaniu dodatniego kapitału likwidacyjnego, który później może zostać przeznaczony na
inwestycje lub otworzenie nowej działalności w innym sektorze gospodarki. W ramach tej
strategii można wyróżnić opcje decyzyjne. Pierwszą możliwością jest taktyka żniw, opcja ta
zakłada zaniechanie inwestycji w bieżącą działalność przedsiębiorstwa a dokonywanie inwestycji krótko- i średnioterminowych, po to aby uzyskać jak największy kapitał inwestycyjny,
który przed likwidacją zostanie przekształcony w gotówkę. Strategia ta ma negatywny wpływ
na ogólną opinie o przedsiębiorstwie wśród inwestorów, spada ilość klientów, spada morale
pracowników. Kolejną możliwością jest sprzedaż. Jest jedną z najbardziej atrakcyjnych form
pozbycia się organizacji będącej w ciężkiej sytuacji, gdyż możemy uzyskać znaczący zwrot
kapitału zainwestowanego w firmę. Istnieją różne formy sprzedaży przedsiębiorstwa:
•• Sprzedaż bezpośrednia innemu przedsiębiorstwu- polega na zaproszeniu konkretnych
przedsiębiorstw do negocjacji w sprawie sprzedaży firmy. Najczęściej spółką zainteresowaną kupnem jest organizacja działająca w tej samej branży co nasza, dzięki temu istnieje
możliwość wynegocjowania wyższej ceny za naszą firmę. Spółce kupującej zależy na
polepszaniu sytuacji strategicznej w branży, może tego dokonać bardzo szybko poprzez
wykorzystanie maszyn i technologii naszego przedsiębiorstwa.
•• Sprzedaż publiczna niezależnym inwestorom- następuje emisja akcji na wyodrębnioną
część firmy, każdy z obecnych akcjonariuszy otrzymuje akcje z nowej emisji. Reprezentują one jego prawa do części organizacji która została wyodrębniona, następnie sam
decyduje czy zbyć akcje czy je zatrzymać.
•• EBO (employee buyouts)- pracownicy tworzą spółkę, a następnie dokonują wykupu firmy,
w której pracują. Środki na zakup najczęściej pochodzą z kredytów.
•• LBO (leveraged buyouts) i MBO (management buyouts)- polega to na wykupie organizacji w przypadku MBO przez menedżerów za ich własny majątek. W przypadku LBO
na wykupie przez inne osoby gdzie głównym źródłem finansowania są kredyty.
Opcja wzrostu jest najbardziej korzystną strategią do zastosowania podczas pojawienia się kryzysu gdyż dzięki niej przyczyniamy się do rozszerzenia rozmiarów organizacji,
poprawy pozycji rynkowej, a w długim okresie do podwyższenia wartości rynkowej przedsiębiorstwa. Jednakże istnieje próg, który dla większości firm pogrążonych w kryzysie jest
nie możliwy do przejścia- deficyt środków finansowych. Tylko organizacje, które zdołały
zaoszczędzić podczas ciężkich czasów środki finansowe, mają możliwość zastosowania tej
strategii. Kolejnym etapem w celu wdrożenia taktyki wzrostu jest określenie rodzaju wzrostuzewnętrzny lub wewnętrzny. Wzrost wewnętrzny polega na rozbudowie przedsiębiorstwa
w ramach tej samej struktury organizacyjno-prawnej. Rozbudowa składa się głównie z inwestycji rzeczowych w celu wzrostu zdolności produkcyjnych, co umożliwia zwiększenie
rozmiaru przedsiębiorstwa, to przekłada się na wzrost wartości organizacji na rynku. Wzrost
zewnętrzny polega na kooperacji z innymi podmiotami rynku, nawet konkurencją. Współpraca może przybrać formę od bardzo luźnych stosunków do silnego współdziałania. Rezultat,
jaki można osiągnąć poprzez wzrost zewnętrzny to pozyskanie nowych rynków zbytu, lepszy
dostęp do technologii, surowców, rozłożenie ryzyka, efektywniejsze wykorzystanie kapitału.
Opcja upadłościowa występuje ona najczęściej w przypadku sytuacji patowych, gdzie
nie istnieją inne możliwości ratunku. Strategia ta jest jednocześnie najmniej atrakcyjna, gdyż
przeważnie nie pozwala na zyskaniu dużych sum gotówki, a często oznacza dodatkowe koszty
oraz straty. Wyróżnić można dwie formy likwidacji:
•• Upadłość- składany jest wniosek o ogłoszenie upadłości. Następuje likwidacja majątku
dłużnika. Pokrywane są zobowiązania z masy upadłościowej.
•• Zamknięcie- nie ma możliwości odbudowy firmy, następuje sprzedaż aktywów przedsiębiorstwa w celu pokrycia zobowiązań.
33
Podsumowanie
Kryzys nie może być lekceważony, wymaga on szczególnego traktowania. Działania
antykryzysowe muszą być dokonywane jak najszybciej i jak najcelniej. W tym celu należy
dokonać analizy danych a wszelkie odchylenia od normy przeanalizować po raz kolejny z dużą
skrupulatnością i określić czy dany wskaźnik pokazuje nam pierwsze przejawy kryzysu,
czy jest to jedynie zmiana spowodowana zmianami na rynku, które odczuwają wszystkie
przedsiębiorstwa w branży.
Zarządzanie antykryzysowe pozwala na przeciwdziałanie kryzysowi oraz jego szybką
eliminację w przypadku jego wystąpienia. Istnieje wiele ogólnych strategii kryzysowych które
w sposób nieefektywny eliminują problem kryzysu. Jednakże każda firma jest unikatowa
i kryzys który wystąpił w niej wymaga indywidualnego podejścia. Stworzony powinien
zostać scenariusz szyty na miarę który wyeliminuje przyczyny i zapobiegnie powstawaniu
kolejnych kryzysów.
Osiąganie wysokich zysków i ciągłe cięcie kosztów nie może stać się najważniejszą
rzeczą w przedsiębiorstwie. Takie zachowanie prowadzi jedynie do chwilowej poprawy sytuacji przedsiębiorstwa. Ważna jest analiza danych, efektywne zarządzanie, oraz przemyślane
strategie rozwoju, które pozwolą na wyeliminowanie ryzyka wystąpienia kryzysu do minimum. Dzięki takim działaniom możemy sobie zagwarantować stabilność przedsiębiorstwa,
które w długim okresie będzie przynosiło wysokie stopy zwrotu z kapitału.
Bibliografia
1. Antoszkiewicz J., Rozwiązywanie problemów firmy. Praktyka zmian, Poltext, Warszawa 1998.
2. Barton, L., Crisis in Organizations: Managing and Communicating in the Heat of Chaos,
South-Western College Publishing, Cincinnati, OH 1993.
3. Bednarski L., Problemy oceny zagrożenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, „Zeszyty teoretyczne Rady Naukowej SK w Polsce”, Nr 46/1998.
4. Dorozik L., Restrukturyzacja ekonomiczna przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2006.
5. Gaughan P., Mergers, acquisitions and corporate restructurings, John Wiley & Sons, Hoboken
2007.
6. Koźmiński A. (red.), Zarządzanie w warunkach niepewności, PWN, Warszawa 2005.
7. Krzakiewicz K., Zarządzanie antykryzysowe w organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008.
8. Lichniak I. (red.), Nauka o przedsiębiorstwie wybrane zagadnienia, Oficyna WydawniczaSzkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009.
9. Nogalski B., Macinkiewicz H., Zarządzanie antykryzysowe przedsiębiorstwem. Pokonać kryzys
i wygrać, Difin, Warszawa 2004.
10. Regester M., Larkin J., Zarządzanie kryzysem, PWE, Warszawa 2005.
11. Rosenthal U., Pijnenburg B., Crisis management and decision making, Kluwer Academic
Publishers, Dordrecht ; Boston 1991.
12. Wawrzyniak B., Zarządzanie w kryzysie. Koncepcje. Badania. Propozycje, PWE, Warszawa
1985.
13. Wieczerzyńska B., Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa 2009.
14. Zarzecki D., Zarządzanie finansami: zarządzanie ryzykiem i kreowanie wartości, Wydział Nauk
Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007.
15. Zelek A., Zarządzanie kryzysem w przedsiębiorstwie, Orgmasz, Warszawa 2003.
16. Zelek A., Zarządzanie strategiczne. Diagnozy, decyzje, strategie, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2000.
34
Paweł Strzemecki
CORPORATE ANTI-CRISIS STRATEGIES
Summary
The subject of corporate crises is important and in recent years has gained great importance,
mainly by the subprime crisis, where the majority of companies in the world felt its effects
and had to adapt their operations to the changed market realities. Currently, the corporate
crisis topic is not often discussed because as the world economy has improved and gained
momentum. Nevertheless, this is an ideal situation for the existence of a crisis as managers
attention, in the possibility of a crisis occurring in their company, has decreased.
This article presents the issues related to the anti-crisis management, which apply to prevention
and further development of crises in companies, as well as methods which can eliminate the
crisis once it occurs. Different management styles are being examined in terms of effectiveness
and strategic options for recovery. The article adopted the thesis that changes in the market
and lack of response to them can cause a corporate crisis. On the basis of the arguments used
in the article, it can be concluded that any changes in the market should be analyzed and
evaluated. If the analysis indicates any potential hazard then strategies shall be developed
and implemented in the company at the appropriate time.
Key words: Crisis, Anti-crisis management, Crisis strategies
Agata Szyran-Resiak
Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna w Świdnicy
SYSTEMATYKA METOD OCENY JAKOŚCI
DZIAŁALNOŚCI MARKETINGOWEJ
ORGANIZACJI
Wstęp
Wśród istniejących metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji można wskazać trzy odrębne ich grupy. Pierwszą z nich tworzą metody jakościowe, w ramach
których na użytek oceny nie określa się żadnych parametrów liczbowych1. Zaliczyć tu można
następujące metody: audyt marketingowy, ocenę doskonałości marketingu oraz przegląd
etycznej i społecznej odpowiedzialności organizacji. Druga grupa to metody ilościowe służące
do oceny badanych zjawisk czy obiektów za pomocą wartości liczbowych, wyrażonych we
właściwych dla tej oceny jednostkach miary. Do metod tych należą: analiza sprzedaży, analiza
udziału w rynku, analiza wpływu wydatków marketingowych na wielkość sprzedaży, analiza
finansowa, kontrola rentowności i efektywność marketingu, ranking efektywności marketingu
oraz obserwacja zadowolenia klienta. Ostatnią grupę tworzą metody jakościowo-ilościowe
(mieszane) łączące cechy zarówno metod jakościowych, jak i ilościowych. Oznacza to, że
część parametrów oceny jest wyrażona liczbowo, a część nie. Metody te stanowią: zrównoważona karta wyników, a także benchmarking marketingowy. Tabela 1 przedstawia proponowany podział istniejących metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji.
Tabela 1. Podział istniejących metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji
Rodzaj metod
Jakościowe
Ilościowe
Jakościowo-ilościowe
Nazwa metody
• audyt marketingowy, - ocena doskonałości marketingu,
• przegląd etycznej i społecznej odpowiedzialności organizacji
•
•
•
•
•
•
•
analiza sprzedaży, - analiza udziału w rynku,
analiza wpływu wydatków marketingowych na wielkość sprzedaży,
analiza finansowa,
kontrola rentowności marketingu,
efektywność marketingu,
ranking efektywności marketingu,
obserwacja zadowolenia klienta
• zrównoważona karta wyników, - benchmarking marketingowy
Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Mruk, B. Pilarczyk, H. Szulce, Marketing, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005; E. Jendrzejczak, A. Tomczak, Podstawy marketing dla
inżynierów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003; Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005; R. Krupski (red.), Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004; E. Michalski,
Marketing. Podręcznik akademicki, PWE, Warszawa 2003.
1
K. Charmaz, Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, PWN, Warszawa 2009;
P. Have, Understanding Qualitative Research and Ethnomethodology, SAGE Publications Ltd, London 2004.
36
Agata Szyran-Resiak
Ponadto istniejące metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji można
sklasyfikować według rodzajów oceny. Ilustruje to tabela 2.
Tabela 2. Rodzaje oceny działalności marketingowej organizacji
Rodzaj
oceny
Główny
odpowiedzialny
Cel oceny
Metody
Ocena planu Najwyższe i średnie
rocznego
kierownictwo
• analiza sprzedaży,
• analiza udziału w rynku,
• analiza wpływu wydatków marketinZbadać, czy osiąga się
gowych na wielkość sprzedaży,
zaplanowane wyniki
• analiza finansowa,
• obserwacja zadowolenia klienta,
• zrównoważona karta wyników
Ocena
rentowności
kontrola rentowności:
• produktu,
Określić, co organizacji • terytorium,
• klienta,
przynosi zyski, a co
• segmentu,
straty
• kanału handlowego,
• wielkości zamówienia
Ocena
efektywności
Ocena
strategiczna
Kontroler
marketingowy
Kierownictwo liniowe i działu kadr
Kontroler
marketingowy
Najwyższe
kierownictwo
Audytor marketingu
Ocena i zwiększenie
efektywności wydatków marketingowych
Stwierdzić, czy organizacja wykorzystuje
wszystkie możliwości
stwarzane przez rynki, produkty i kanały
dystrybucji
efektywność:
• personelu sprzedaży,
• reklamy,
• promocji sprzedaży,
• dystrybucji
•
•
•
•
ranking efektywności marketingu,
audyt marketingowy,
ocena doskonałości marketingu,
przegląd etycznej i społecznej odpowiedzialności organizacji,
• benchmarking marketingowy
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 700.
1. Metody oceny jakościowej
Audyt marketingowy
Rozważania teoretyczne prowadzone na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat w zakresie audytu marketingowego pokazują, iż powszechnie używana jest w dalszym ciągu
w tym względzie definicja Ph. Kotlera, która brzmi następująco: „audyt marketingowy jest to
wszechstronne, systematyczne, niezależne i regularne badanie środowiska marketingowego,
celów, strategii i działań danego przedsiębiorstwa lub jednostki biznesu, prowadzone dla
zidentyfikowania trudności i szans rozwojowych oraz sformułowania planów, mających na
celu usprawnienie marketingu przedsiębiorstwa”2. Według R. W. Haas’a, audyt marketingowy jest najbardziej pełnowartościowym ze wszystkich narzędzi kontroli i oceny działalności
marketingowej organizacji3.
Audyt marketingowy posiada 4 zasadnicze cechy. Są to: wszechstronność, systematyczność, niezależność i regularność. W tabeli 3 zawarte zostały objaśnienia każdej z cech.
Jeśli chodzi natomiast o zakres audytu marketingowego, to większość teoretyków i praktyków korzysta z podziału zaproponowanego przez Ph. Kotlera (tabela 4). Pozostali autorzy,
2
3
Ph. Kotler, From sales obsession to marketing effectiveness, Harvard Business Review 1997, November –December, s. 67–75.
R. W. Haas, Business marketing, a managerial approach, South – Western College Publishing, Ohio 1995.
Systematyka metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji
37
bazując na tych rozważaniach, stworzyli własne podziały, są one jednak w pełni kompatybilne
z propozycją pierwotną.
Do zalet audytu marketingowego możemy zaliczyć fakt, iż uwzględniana w nim ocena
obejmuje wszystkie obszary działalności marketingowej organizacji. Jednak nie przyjmuje
się w niej jednolitego systemu postępowania. Ponadto audyt jest kosztowny, czasochłonny
i wymaga nadzoru nad osobą, która go wykonuje.
Tabela 3. Cechy audytu marketingowego
Źródło: W. Dryl, T. Dryl, Kontrola marketingowa z wykorzystaniem audytu marketingowego jako determinanta sukcesu współczesnych organizacji, [w:] Systemowe uwarunkowania sukcesu organizacji, Prace
i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego,
Sopot 2009, s.520
38
Agata Szyran-Resiak
Tabela 4. Elementy audytu marketingowego wg Ph. Kotlera
Audyt marketingowy
Audyt środowiska
marketingowego
Audyt strategii
marketingowych
• Makrośrodowisko: demo• Misja biznesu
graficzne, ekonomiczne,
• Cele i zadania marketingu
ekologiczne, technologiczne, • Strategia
polityczne i kulturowe
• Środowisko, w którym prowadzona jest działalność: rynki,
klienci, konkurenci, dystrybucja i dealerzy, dostawcy,
usługodawcy i firmy marketingowe, społeczeństwo
Audyt systemu marketingu
• System informacji
marketingowej
• System planowania
marketingowego
• System kontroli
marketingowej
• System rozwoju nowego
produktu
Audyt organizacji marketingu
• Struktura formalna
• Efektywność funkcjonalna
• Efektywność współpracy
działu marketingu
Audyt produktywności
marketingu
• Analiza rentowności
• Analiza efektywności
wydatków
Audyt funkcji marketingu
•
•
•
•
Produkty
Cena
Dystrybucja
Reklama i promocja sprzedaży, publicity oraz marketing
bezpośredni
• Personel sprzedaży
Ocena doskonałości marketingu
Ocena doskonałości marketingu stosowana jest do oceny wyników działań marketingowych osiągniętych przez daną organizację w stosunku do wyników najlepszych organizacji
(uważanych za wzorcowe). W metodzie wszystkie organizacje i działania marketingowe
dzielą się na słabe, dobre i znakomite (tabela 5). Kierownictwo stawia krzyżyk w tym wierszu,
który najlepiej obrazuje sytuację w jego organizacji4. W ten sposób uzyskuje się słabe i mocne
strony działalności marketingowej danej organizacji, dzięki czemu można zdiagnozować te
jej obszary, które funkcjonują w sposób prawidłowy oraz te, które wymagają poprawy.
4
Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 713.
39
Tabela 5. Ocena doskonałości marketingu
Słaby
Dobry
Znakomity
Zorientowany na produkt
Zorientowany na rynek
Kreujący rynek
Nastawiony na rynek masowy
Nastawiony na segment rynku
Zorientowany na nisze
i klienta
Oferta produktowa
Rozwinięta oferta produktowa
Rozwiązujący problemy klientów
Przeciętna jakość produktu/usług
Ponadprzeciętna jakość
produktu/usług
Znakomita jakość produktu/usług
Nastawiony na produkt końcowy
Nastawiony na produkt główny
Nastawiony na umiejętności
Nastawiony na proces
Nastawiony na proces
Nastawiony na wynik
Reagujący na konkurencję
Szukający inspiracji
u najlepszych
Przerastający konkurentów
Eksploatacja dostawcy/odbiorcy
Pierwszeństwo dostawcy/
odbiorcy
Partnerstwo dostawcy/odbiorcy
Eksploatacja dealera
Poparcie dealera
Partnerstwo z dealerem
Kierowany przez cenę
Kierowany przez jakość
Kierowany przez wartość
Przeciętna szybkość działania
Ponadprzeciętna szybkość
działania
Znakomita szybkość działania
Hierarchia
Sieć
Praca zespołowa
Integracja pionowa
Organizacja spłaszczona
Sojusze strategiczne
Zorientowany na udziałowców
Zorientowany na interesariuszy/
uczestników biznesu
Zorientowany społecznie
Źródło: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 716.
Przedstawioną metodę należy uznać za stosunkowo prostą, umożliwia ona szybkie
badanie. Jeśli chodzi natomiast o wady, to stanowią je: zbyt duża ogólność, subiektywizm
oraz ograniczony zestaw cech, które należy brać pod uwagę przy ocenie jakości działalności
marketingowej organizacji.
Przegląd etycznej i społecznej odpowiedzialności organizacji
Działalność marketingowa nierzadko jest związana z dylematami etycznymi. Organizacje cieszące się największym szacunkiem realnie biorą pod uwagę, zarówno w aspekcie
strategicznym, jak i operatywnym, interesy nie tylko ich samych, ale także innych organizacji, w tym interesy społeczne. Organizacje powinny umieć ocenić, czy rzeczywiście stosują
etyczny i społecznie odpowiedzialny marketing.
Główne problemy etyczne w działalności marketingowej organizacji mają związek
z wysokimi cenami, oszukańczymi praktykami, agresywną sprzedażą, wadliwymi produktami, niską jakością usług dla biednych konsumentów. Z punktu widzenia społeczeństwa natomiast problemy te są rezultatem kreowania przez marketing materialistycznego stylu życia,
zanieczyszczenia środowiska kulturowego, nadmiernego wpływu na politykę, działalności
niezgodnej z prawem, czy braku dbałości o kwestie ekologiczne5.
Aby działalność marketingowa była faktycznie zgodna z etyką, organizacje powinny
posługiwać się przepisami prawa, tworzyć własny, spisany kodeks etyczny, który musi być
rozpowszechniany w organizacji. Bardzo ważna jest także odpowiednia „świadomość społeczna” w czasie kontaktów z wszystkimi interesariuszami na rynku6.
5
6
M. D. Hutt, T. W. Speh, Zarządzanie Marketingiem, PWN, Warszawa 1997.
40
Agata Szyran-Resiak
Przykładem troski o wymiar etyczny działalności organizacji jest dekalog biznesmena
wg T. Borkowskiego. Jest on co prawda stworzony dość dawno, jednak wydaje się być ciągle
aktualny. Zawiera również odniesienia do działalności marketingowej, a w całościowym
ujęciu obejmuje następujące stwierdzenia7:
1. Żadnym swym działaniem nie przyczyniaj się do niszczenia środowiska naturalnego.
2. Wspieraj materialnie badania naukowe, które służą naprawie tego, co zostało zniszczone
wskutek działalności gospodarczej.
3. Nie produkuj niczego, co zagrażałoby życiu i zdrowiu ludzkiemu.
4. Nie oszukuj nikogo.
5. Staraj się uzyskiwać coraz wyższe dochody poprzez wynalazki, lepszą organizację pracy,
ciekawą reklamę (ale nie kłamliwą), skuteczny marketing i analizę zbytu, wyszukiwanie
tańszych dostawców oraz zmiany technologiczne, a nie poprzez praktyki monopolistyczne, fałszywą reklamę czy zawyżone marże.
6. Szanuj swego podwładnego, zwłaszcza jeżeli solidnie wypełnia swoje obowiązki.
7. Nie wyzyskuj nikogo, nie okradaj poprzez sztuczne zaniżanie zarobków, skracanie urlopów, obcinanie premii itp. Pamiętaj, że godziwa zapłata za solidnie wykonywaną pracę
należy się każdemu.
8. Stwórz swoim podwładnym dobre warunki pracy, niezagrażające zdrowiu i życiu.
9. Bądź szczodry. Niech twoja przedsiębiorczość i talenty nie służą tylko Tobie. Niech
służą wszystkim potrzebującym.
10. Staraj się usilnie zrozumieć, że posiadanie nawet największej ilości pieniędzy nie oznacza, że jesteś lepszy od innych, że możesz innych poniżać, że stałeś się najmądrzejszym
i najpotężniejszym z ludzi.
Kwestie związane z etyką są niezwykle istotne zarówno dla organizacji, jak i całego
społeczeństwa. Poprawiają bowiem wizerunek organizacji oraz zwiększają do niej zaufanie.
Jednak są to sprawy skomplikowane, ponieważ niełatwo jest niekiedy określić, czy dane
postępowanie w działalności marketingowej uznać za zachowanie etyczne czy nie.
2. Metody oceny ilościowej
Analiza sprzedaży
Analiza sprzedaży stanowi pomiar i ocenę rzeczywistej sprzedaży w stosunku do
zaplanowanego jej poziomu. Zawiera wiele przydatnych informacji dotyczących sprzedaży
produktów wytwarzanych przez daną organizację w różnych przekrojach, m.in.: raport o nowych klientach, którzy zostali pozyskani przez konkretnych przedstawicieli handlowych, czy
wielkość popytu na określone dobra produkowane przez organizację8.
Istnieją dwie metody analizy sprzedaży: analiza różnicy oraz analiza mikrosprzedaży9. W analizie różnicy bierze się pod uwagę relatywny udział wszystkich czynników, które
powodują rozbieżności w osiąganych wynikach sprzedaży. Analiza mikrosprzedaży natomiast skupia się na zbadaniu tych produktów, terytoriów itp., którym nie udało się osiągnąć
ustalonego poziomu sprzedaży.
Dzięki analizie sprzedaży można uzyskać wiele ważnych informacji, które mogą być
wykorzystane w planowaniu sprzedaży, np.10:
–– wskazanie towarów generujących największe zyski,
–– wpływ poszczególnych pracowników na wyniki organizacji,
K. Sedlak, Strategia w biznesie, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1993, s. 175-176.
M. D. Hutt, T. W. Speh, Zarządzanie Marketingiem, PWN, Warszawa 1997, s. 568-669.
10
K. Przybyłowski, S. W. Hartley, R. A. Kerin, W. Rudelius, Marketing, Dom Wydawniczy ABC, Jugosławia 1998,
s. 554-557.
7
8
9
41
–– zadowolenie klientów z oferowanego asortymentu bądź usług.
Zaletami analizy sprzedaży są szybkość obliczeń oraz samej analizy. Niestety ograniczona jest ona wyłącznie do kwestii sprzedażowych.
Analiza udziału w rynku
Udział w rynku jest to stosunek liczby sprzedanych produktów danej organizacji do
liczby wszystkich sprzedanych jednostek tego produktu. Można go wyrazić za pomocą pięciu wskaźników: ilościowego, wartościowego, udziału w runku obsługiwanym, względnego
udziału w rynku oraz względnego udziału w rynku w stosunku do głównego konkurenta11.
Ilościowy udział w rynku odnosi się do wielkości sprzedaży organizacji lub marki
wyrażonej jako procent całkowitej sprzedaży na rynku odniesienia. Udział w rynku w wyrażeniu wartościowym jest obliczany przy użyciu wartości obrotów. Z kolei udział w rynku
obsługiwanym stanowi sprzedaż wyrażoną jako procent całkowitej sprzedaży uzyskanej na
obsługiwanym rynku. Względny udział w rynku jest to stosunek sprzedaży danej organizacji
do wielkości sprzedaży jej konkurentów. Względny udział w rynku w stosunku do głównego
konkurenta natomiast to udział organizacji w rynku w stosunku do największego konkurenta.
Przedstawione wskaźniki pozwalają na szybkie obliczenia oraz sprawną analizę, ale
dotyczą jedynie jednej kwestii związanej z jakością działalności marketingowej – udziału
w rynku.
Analiza wpływu wydatków marketingowych na wielkość sprzedaży
Każda organizacja musi zwracać uwagę na stosunek wydatków marketingowych do
wielkości sprzedaży, by mieć pewność, że nie wydaje za dużo, aby osiągnąć planowaną
sprzedaż. Można to kontrolować za pomocą tzw. wykresu kontroli (rysunek 1), obrazującego
takie wielkości jak koszty reklamy do wielkości sprzedaży czy koszty badań marketingowych
do wielkości sprzedaży12.
Rysunek 1. Wzór wykresu kontroli
Źródło: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 702.
Zaprezentowana metoda również pozwala na szybką analizę, jeśli organizacja dysponuje wszystkimi niezbędnymi danymi do przeprowadzania wyliczeń, jednak dotyczy ona
tylko jednego aspektu – zależności między wydatkami marketingowymi a uzyskiwaną wielkością sprzedaży.
11
J. J. Lambin, Strategiczne zarządzanie marketingowe, PWN, Warszawa 2001, s. 162-164; Ph. Kotler, Marketing,
REBIS, Poznań 2005, s. 701.
12
42
Agata Szyran-Resiak
Analiza finansowa marketingu
Wydatki marketingowe powinny być analizowane w ramach całego procesu finansowego, by szczegółowo ustalić, gdzie organizacja zarabia pieniądze. Najistotniejszym wskaźnikiem branym pod uwagę w tym względzie jest stopa zwrotu z wartości organizacji netto.
Jego istotę przedstawia rysunek 213.
Stopa zwrotu z wartości organizacji netto nie jest jedynym wskaźnikiem możliwym
do uwzględniania w omawianej analizie. Możliwe jest zastosowanie w tym przypadku wielu
innych wskaźników związanych z działalnością marketingową, np. stopnia zwrotu z inwestycji marketingowej jako ilorazu wkładu netto marketingu (różnicy między całkowitymi
przychodami a całkowitymi kosztami zmiennymi) do wydatków marketingowych.
Jak widać, analiza finansowa marketingu jest stosunkowo prosta w użyciu i mało
pracochłonna pod warunkiem, że organizacja posiada wszelkie niezbędne dane do przeprowadzenia wyliczeń.
Rysunek 2. Model finansowy stopy zwrotu z wartości organizacji netto
Kontrola rentowności marketingu
Kontrolę rentowności marketingu stosuje się w celu określenia rentowności kanałów
dystrybucji, produktów, obszarów marketingu i innych jednostek marketingowych. Przebiega
ona w trzech następujących etapach14:
–– analiza wydatków funkcjonalnych,
–– przypisanie kosztów funkcjonalnych jednostkom marketingowym,
–– przeprowadzanie rachunku wyników dla każdej jednostki marketingowej.
Szerszą wersją kontroli rentowności marketingu jest kalkulacja kosztów marketingowych oparta na działalności ABC (activity-based cost accounting). Metoda ta umożliwia
menedżerom analizę generowania dochodów oraz sposobów zużywania zasobów przez m.in.:
produkty, marki, klientów, urządzania, obszary czy kanały dystrybucji15. Za jej pomocą dokonuje się podziału zasobów na trzy klasy: A, B i C. Klasa A obejmuje pozycje najdroższe
wymagające szczególnej uwagi, doklasy B zaliczane są zasoby o mniejszej wartości, natomiast klasa C - to wszystkie pozostałe zasoby. Istotą klasyfikacji ABC jest to, aby wysiłek
zaoszczędzony przy kontroli i ewidencji zasobów grupy C skierować na pozycje o większej
ważności. Jest to klasyfikacja zasobów według malejącej ich wartości lub według innych
kryteriów.
Ibidem, s. 703.
Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005.
15
R. Cooper R., R. S. Kaplan, Profit Priorities from Activity-Based Costing, Harvard Business Review 1991, no. 3,
May - June, s. 130-135.
13
14
43
Do najważniejszych zalet kontroli rentowności marketingu można zaliczyć fakt, iż
umożliwia ona pomiar najważniejszych aktywów organizacji, takich jak: wartość marki,
klienta, kanału dystrybucji. Jednak jest niezwykle czasochłonna i pracochłonna.
Efektywność marketingu
W literaturze wyróżnia się następujące rodzaje efektywności marketingu: efektywność
personelu sprzedaży, efektywność reklamy, efektywność promocji sprzedaży oraz efektywność dystrybucji16. Tabela 6 przedstawia klasyfikację efektywności marketingu wraz z danymi/
wskaźnikami, które można brać pod uwagę w ramach każdego rodzaju efektywności.
Tabela 6. Rodzaje efektywności marketingu wraz z danymi/wskaźnikami
Efektywność personelu sprzedaży
Efektywność
reklamy
Efektywność promocji sprzedaży
Efektywność dystrybucji
• koszt reklamy na
• procent sprze• średnia liczba
daży dokonatysiąc potencjalwizyt handlonych w ramach
nych klientów,
wych na jednego
wyprzedaży,
do których dosprzedawcę,
ciera dany środek • udział kosztów
• średni czas trwania
przekazu,
wystawienia towizyty handlowej
waru w wartości
• procent odbiorców,
na jeden kontakt,
sprzedaży,
• średni dochód
którzy zauważyli,
• procent realizowidzieli, skojaz jednej wizyty
rzyli i przeczytali
wanych kuponów
handlowej,
promocyjnych,
większość druko• średni koszt jednej
• liczba pytań hanwizyty handlowej,
wanych ogłoszeń
dlowych spoworeklamowych,
• koszty reprezentadowanych daną
cyjne jednej wizy- • opinie klientów
prezentacją
na temat treści
ty handlowej,
• procent zamówień
i skuteczności
ogłoszenia,
na 100 wizyt
handlowych,
• koszty logistyki jako procent
sprzedaży,
• procent wypełnionych poprawnie zamówień,
• procent terminowych dostaw,
• liczba błędnie wypełnionych
faktur,
• kontrola zapasów produktów
finalnych,
• kontrola zapasów produktów
w procesie produkcji,
• procent dostaw w systemie Just
in Time,
• koszty magazynowe,
• koszty transportu na jednostkę
produktu,
• koszty zamówień,
• liczba nowych
klientów w danym
okresie,
• liczba utraconych
klientów w danym
okresie,
• koszt personelu
sprzedaży jako
procent całkowitej
sprzedaży
• usytuowanie składów (koszty
dotarcia),
• wpływ opakowania na pakowność produktu do środków
transportu,
• procent reklamacji produktu,
• koszt reklamacji przypadający
na jeden produkt,
• liczba defektów przypadających na jeden produkt,
• czas realizacji zamówienia,
• procent punktualnych dostaw
produktu,
• procent wyprodukowanych
produktów, przypadających na
jednego zatrudnionego,
• czas wyprodukowania nowego
produktu,
• rytmiczność produkcji,
• sezonowość produkcji
• pomiar opinii
o danym produkcie
przed i po kampanii reklamowej,
• liczba zapytań
będących efektem
reklamy,
• koszt jednego pytania handlowego
Źródło: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 709-710; A. Hiam, Specjalista ds. marketingu, Wydawnictwo Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000, s. 50; M. Pietraszewski, Marketing i analiza działalności
16
Ph. Kotler, Marketing…op.cit
44
Agata Szyran-Resiak
gospodarczej, eMPi2 Wydawnictwo M. Pietraszewski SC, Poznań 1992; P. Mudie, A. Cottam, Usługi.
Zarządzanie i marketing, PWN, Warszawa 1998, s. 280-281.
Analiza efektywności marketingu pozwala na szerszą kontrolę jakości działalności
marketingowej, bowiem nie skupia się wyłącznie na jednym obszarze tej działalności. Nie
jest to jednak ocena pełna.
Ranking efektywności marketingu
Ranking efektywności marketingu obejmuje pięć aspektów orientacji marketingowej:
filozofię klienta, zintegrowaną organizację marketingu, właściwą informację marketingową
oraz orientację strategiczną i efektywność operacyjną17. Do każdego z tych obszarów są
skonstruowane pytania i odpowiedzi, za które przyznaje się punkty w skali od 0 do 2. Odpowiedzi zaznacza się krzyżykiem. Ostateczny wynik mieści się w przedziale od 0 do 30.
Uzyskana liczba punktów określa poziom efektywności marketingu. Itak: 0-5-poziom zerowy,
6-10-słaby, 11-15-dostateczny, 16-20–dobry, 26-30– pierwszorzędny. Tabela 7 przedstawia
pytania zawarte w metodzie18.
Tabela 7. Pytania zawarte w rankingu efektywności marketingu
Zintegrowana organizacja
marketingu
Właściwa informacja marketingowa
1. Czy kierownictwo zdaje sobie sprawę ze znaczenia takiego sposobu funkcjonowania
organizacji, aby spełniało ono
potrzeby wybranych rynków?
1. Czy marketing i kontrola
głównych funkcji marketingowych w organizacji są silnie
zintegrowane?
1. Kiedy przeprowadzono ostatnie badania klientów, czynników decydujących o zakupach, kanałów dystrybucji
i konkurentów?
2. Czy kierownictwo przygotowuje różne oferty i plany
marketingowe dla różnych
segmentów rynku?
2. Czy kierownictwo marketingu dobrze współpracuje
z kierownictwem działów:
badawczo-rozwojowego, produkcji, zakupów, dystrybucji
i finansów?
3. Jak zorganizowany jest
proces opracowywania nowego produktu?
2. Jak dobrze kierownictwo zna potencjał sprzedaży i rentowność różnych
segmentów rynku, grup klientów,
obszarów, produktów, kanałów dystrybucji i wielkości zamówień
3. Jakie działania podejmuje się w celu
pomiaru i poprawy efektywności różnych wydatków marketingowych?
Filozofia klienta
Orientacja strategiczna
1. Jaki jest zakres formalnego planowania marketingowego?
2. Jaka jest bieżąca strategia marketingowa?
3. W jakim stopniu plany uwzględniają nieprzewidziane
ewentualności?
Efektywność operacyjna
1. Jak przekazuje się pracownikom
informacje o strategiach marketingowych i jak się je wprowadza w życie?
2. Czy kierownictwo efektywnie wykorzystuje zasoby marketingowe?
3. Czy kierownictwo posiada umiejętności szybkiego i skutecznego reagowania na nagłe zdarzenia?
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 712-713.
Jak widać metoda ta jest bardzo prosta w użyciu, ma jednak ograniczony zestaw pytań
i bierze tylko pod uwagę niektóre aspekty działalności marketingowej organizacji. Jest to
metoda obarczona dużym subiektywizmem oceniającego.
Ph. Kotler, From sales obsession to marketing effectiveness, Harvard Business Review 1997, November –December, s. 67–75.
17
18
Ph. Kotler, Marketing…op.cit, s. 712-713.
45
Obserwacja zadowolenia klienta
Obserwacja zadowolenia klienta sprowadza się do analizy następujących
wskaźników19:
–– procentu nowych klientów w stosunku do średniej liczby klientów;
–– procentu klientów utraconych w stosunku do średniej liczby klientów;
–– procentu klientów odzyskanych w stosunku do średniej liczby klientów;
–– procentu klientów: bardzo niezadowolonych, niezadowolonych, obojętnych, zadowolonych oraz bardzo zadowolonych;
–– procentu klientów, którzy mówią, że ponownie dokonają zakupu;
–– procentu klientów, którzy mówią, że polecą produkt innym;
–– procentu klientów rynku docelowego, którzy mają świadomość marki;
–– procentu klientów, którzy mówią, że produkt organizacji jest najlepszy w swojej kategorii;
–– procentu klientów, którzy poprawnie określają zamierzone pozycjonowanie i różnicowanie marki;
–– średniego postrzegania produktu w odniesieniu do głównego konkurenta;
–– średniego postrzegania jakości serwisu organizacji w odniesieniu do głównego konkurenta;
–– oceny zadowolenia partnerów, takich jak np.: pracownicy, dostawcy, banki, dystrybutorzy,
detaliści, czy udziałowcy.
Ważne jest, aby dla każdego ze wskaźników określić pewne granice i by kierownictwo organizacji w momencie ich przekroczenia podejmowało działania korygujące i naprawcze.
Wyliczenie wartości wymienionych wskaźników jest także stosunkowo łatwe do wykonania, ale daje wyłącznie wyniki związane z zadowoleniem klienta. Pomija inne aspekty
oceny działalności marketingowej.
3. Metody oceny jakościowo-ilościowej (mieszane)
Zrównoważona karta wyników
Zrównoważona karta wyników (Balanced Scorecard – stworzona przez R. S. Kaplana
i D. P. Nortona) jest narzędziem zarządzania strategicznego, służącym do kontrolowania
i stałego nadzorowania ważnych wskaźników w organizacji20. Istota tej metody polega na
stworzeniu i stosowaniu w kontroli skoordynowanego zestawu mierników wieloaspektowej
oceny funkcjonowania organizacji. Podstawowym jej celem jest zapewnienie realizacji przyjętej strategii rozwoju. Koncepcja zrównoważonej karty wyników zakłada rozpatrywanie
strategii organizacji z uwzględnieniem czterech perspektyw 21:
–– finansowej,
–– klienta,
–– procesów wewnętrznych,
–– rozwoju.
Każdy miernik w zrównoważonej karcie wyników, odnoszący się do określonej jej
perspektywy, powinien stanowić element łańcucha przyczynowo-skutkowego, powodującego
w efekcie poprawę wyników finansowych. Takie podejście wynika z samej koncepcji karty,
która zakłada, że to wyniki finansowe są ostateczną miarą skuteczności strategii, wskazując
właścicielom na efektywność środków zainwestowanych w organizacji.
Ph. Kotler, Marketing…op.cit, s. 704.
R. S. Kaplan, D. P. Norton, Strategy maps: Converting intangible assets into tangible outcomes, Harvard Business
School Press, Boston 2004; R. S. Kaplan, D. P. Norton, Balanced Scorecard: Translating Strategy into Action,
Harvard Business School Press, Boston 1996; R. S. Kaplan, D. P. Norton, Putting the Balanced Scorecard to
work, Harvard Business Review 1993, September – October, s. 2–16; R. S. Kaplan, D.P. Norton, The Balanced
Scorecard - Measures that Drive Performance, Harvard Business Review 1992, January - February, s. 71-80.
21
T. Curtis, Marketing for engineers, scientists and technologists, John Wiley & Sons Ltd, Chichester 2008, s. 329.
19
20
46
Agata Szyran-Resiak
Wskaźniki finansowe w ramach uwzględnianych mierników są niezwykle ważne dla
organizacji – dobra analiza i kontrola nad nimi zapewnia bezpieczną płynność finansową
i eliminację nieefektywnych inwestycji. Perspektywa finansowa precyzuje strategię z punktu
widzenia właścicieli i odzwierciedla długoterminowy cel organizacji, jakim jest wysoki zwrot
z zaangażowanego kapitału. Pokazuje ona ekonomiczne konsekwencje działań podejmowanych w ramach określonej wcześniej strategii rozwoju. Ustalone w tej perspektywie cele
finansowe mają kluczowe znaczenie dla określenia celów i mierników w ramach pozostałych
trzech perspektyw karty.
Klient to główny odbiorca działań marketingowych. Organizacja powinno więc mieć
pewność, że konsument jest zadowolony i usatysfakcjonowany z relacji panujących między
nim i organizacją. W perspektywie klienta dąży się do zidentyfikowania klientów i docelowych segmentów rynku, w których organizacja zamierza konkurować. Cele i mierniki
określone w tej perspektywie pozwalają na identyfikację i pomiar wartości oferowanej docelowym segmentom rynku. Z punktu widzenia jakości działalności marketingowej organizacji
ta perspektywa jest najistotniejsza.
Procesy wewnętrzne dotyczą wszelkich operacji zachodzących wewnątrz organizacji.
Wskaźniki dotyczące mierników pozwalają stwierdzić, czy wartość tworzona przez organizację dociera do docelowych segmentów rynku oraz w jaki sposób to się odbywa. Przykładowe
procesy wewnętrzne w działalności organizacji to: IT, produkcja, działania marketingowe
(obsługa klienta, badanie jakości, itp.).
W perspektywie rozwoju określane są cele i działania, które powinny stworzyć podstawę długoterminowego rozwoju i doskonalenia całej organizacji. Analizuje się w niej mierniki
opisujące umiejętność uczenia się organizacji i jej rozwoju. W tej perspektywie bierze swój
początek łańcuch przyczynowo-skutkowy celów strategicznych. Zatem rozwój i doskonalenie
zasobów pozwala na stworzenie odpowiednich procesów wewnętrznych, a te z kolei umożliwiają utrzymanie dotychczasowych i nowych klientów, przychody ze sprzedaży produktów
na rynku pozwalają natomiast osiągnąć długofalowe cele finansowe.
Zaletą zrównoważonej karty wyników jest to, że daje menedżerom strategiczny pogląd
na całą organizację. Wadą jest jej pracochłonność.
Benchmarking marketingowy
Benchmarking marketingowy jest uważany za szczególny przypadek benchmarkingu
strategicznego. Polega na systematycznym porównywaniu działalności marketingowej organizacji z tego rodzaju działalnością wfirmach konkurencyjnych. Mabardzo duże znaczenie
w typowaniu parametrów wykorzystywanych dopozycjonowania marki w przestrzeni rynkowej22. Stosuje się go w dłuższym okresie.
Można wyróżnić następujące obszary porównawcze w benchmarkingu marketingowym: cena, rozwój produktu, zarządzanie kanałami dystrybucji, komunikacja marketingowa,
sprzedaż, systemy informacji rynkowej, planowanie marketingowe i implementacja strategii marketingowej. Dzięki wykonanej analizie z uwzględnieniem wymienionych obszarów
można, przy wyciągnięciu odpowiednich wniosków, znaleźć sposoby dorównywania innym
organizacjom lub pokonywania ich.
Benchmarking marketingowy cechuje się dużą nośnością oraz uniwersalnością23,
umożliwia ciągłe doskonalenie się organizacji. Jest jednak trudny do realizacji, bowiem
dostęp do danych konkurencji jest niekiedy utrudniony.
22
23
R. Krupski (red.), Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004, s. 278; G. Watson, Benchmarking – Vom
Besten lernen, Verlag Moderne Industrie, Landsberg/Lech 1993.
R. Krupski (red.), Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004, s. 277.
47
Wnioski końcowe
Samo podejście do oceny jakości działalności marketingowej organizacji wymaga
zastosowania określonej metody. Ze wzglądu na wielość istniejących obecnie metod oceny
jakości działalności marketingowej powstaje pytanie, która z nich najpełniej pozwoli ocenić tą
działalność. Być może niedostatki istniejących metod będą wymagały zaproponowania nowej
metody oceny. Żeby odpowiedzieć na to pytanie należy ocenić metody omawianej klasy. Nie
jest to jednak możliwe bez uprzedniego scharakteryzowania tych metod.
Bibliografia
1. Charmaz K., Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, PWN,
Warszawa 2009.
2. Cooper R., Kaplan R. S., Profit Priorities from Activity-Based Costing, Harvard Business
Review 1991, no. 3, May - June, s. 130-135.
3. Curtis T., Marketing for engineers, scientists and technologists, John Wiley & Sons Ltd, Chichester 2008.
4. Dryl W., Dryl T., Kontrola marketingowa z wykorzystaniem audytu marketingowego jako
determinanta sukcesu współczesnych organizacji, [w:] Systemowe uwarunkowania sukcesu
organizacji, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Fundacja
Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2009.
5. Haas R. W., Business marketing, a managerial approach, South – Western College Publishing,
Ohio 1995.
6. Have P., Understanding Qualitative Research and Ethnomethodology, SAGE Publications
Ltd, London 2004.
7. Hiam A., Specjalista ds. marketingu, Wydawnictwo Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000.
8. Hutt M. D., Speh T. W., Zarządzanie Marketingiem, PWN, Warszawa 1997.
9. Jendrzejczak E., Tomczak A., Podstawy marketing dla inżynierów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003.
10. Kaplan R. S., Norton D. P., Strategy maps: Converting intangible assets into tangible outcomes,
Harvard Business School Press, Boston 2004.
11. Kaplan R. S., Norton D. P., Balanced Scorecard: Translating Strategy into Action, Harvard
Business School Press, Boston 1996.
12. Kaplan R. S., Norton D. P., Putting the Balanced Scorecard to work, Harvard Business Review
1993, September – October, s. 2–16.
13. Kaplan R. S., Norton D. P., The Balanced Scorecard - Measures that Drive Performance,
Harvard Business Review 1992, January - February, s. 71-80.
14. Kotler Ph., Marketing, REBIS, Poznań 2005.
15. Kotler Ph., From sales obsession to marketing effectiveness, Harvard Business Review 1997,
November –December, s. 67–75.
16. Krupski R. (red.), Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004.
17. Lambin J. J., Strategiczne zarządzanie marketingowe, PWN, Warszawa 2001.
18. Michalski E., Marketing. Podręcznik akademicki, PWE, Warszawa 2003.
19. Mruk H., Pilarczyk B., Szulce H., Marketing, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005.
20. Mudie P., Cottam A. (1998), Usługi. Zarządzanie i marketing, PWN, Warszawa.
21. Pietraszewski M., Marketing i analiza działalności gospodarczej, eMPi2 Wydawnictwo M. Pietraszewski SC, Poznań 1992.
22. Przybyłowski K., Hartley S. W., Kerin R. A., Rudelius W., Marketing, Dom Wydawniczy
ABC, Jugosławia 1998.
23. Sedlak K. (red.), Strategia w biznesie, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków
1993.
24. Watson G., Benchmarking – Vom Besten lernen, Verlag Moderne Industrie, Landsberg/Lech 1993.
48
Agata Szyran-Resiak
SYSTEMATICS OF QUALITY ASSESSMENT METHODS
FOR BUSINESS MARKETING ORGANIZATIONS
Summary
This study presents detailed systematics of quality assessment methods for marketing organizations diving it into three groups: qualitative, quantitative and qualitative-quantitative (mixed)
methods. The first group includes methods such as: marketing audit, marketing excellence
evaluation and review oftheethical and social responsibility of the organization. The second
group is: sales analysis, market share analysis, impact analysis with marketing expenditures
on sales area, financial analysis, profitability and efficiency control, marketing effectiveness
ranking and observation on customer satisfaction. The last group includes methods: balanced
scorecard and marketing benchmark.
Approach towards assessing the quality of organization’s marketing activities requires using one particular method. Due to big number of existing methods for assessing the quality
of marketing activities, a question arises: which one will allow us fully assess the activity.
Key words: systematics, methods of assessing the quality of an organization’s marketing
activities, qualitative methods, quantitative methods, qualitative and quantitative methods
(mixed).
Anna Schulz
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku
WOLONTARIAT – MOTYWY DZIAŁANIA
Wprowadzenie
Podstawowym problemem jaki podejmuję w niniejszym artykule jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, co sprawia, że niektórzy członkowie społeczeństwa (społeczeństwa uzależnionego od konsumpcji) wykazują gotowość do bezinteresownego pomagania innym.
Kim oni są, jakie mają motywacje. Co sprawia, że w świecie pogoni za pieniędzmi i karierą,
jest spora część społeczeństwa, która znajduje czas na refleksję i dostrzeżenie czy ktoś takiej
pomocy nie potrzebuje? Wrodzone cechy charakteru, etyka katolicka, socjalizacja ucząca
empatii? Powodów, dla których ludzie decydują się na bycie wolontariuszem może być wiele,
ja zamierzam znaleźć cechy wspólne łączące tych ludzi.
1. Definicje wolontariatu
W potocznym rozumieniu wolontariusz to człowiek, który podejmuje się jakiejś pożytecznej
działalności z własnej nieprzymuszonej woli, nie oczekując wynagrodzenia, kierując się
głównie pobudkami etycznymi, emocjonalnymi oraz zawodowymi. Wcześniej posługiwano
się tutaj określeniami typu: praca ochotnicza, praca społeczno- użyteczna, działania filantropijne, służba społeczna itp. „Samo pojęcie „wolontariat” pochodzi od łacińskiego volontarus
i znaczy po prostu dobrowolny, chętny. Wolontariuszem może być każdy, w każdej dziedzinie
życia, wszędzie tam gdzie potrzebna jest zwłaszcza pomoc i wsparcie. Ponadto tego rodzaju
aktywność jest jednym z najlepszych sposobów naturalnego zdobywania doświadczeń i umiejętności zawodowych oraz życiowych. W istocie zdecydowanie się na bycie wolontariuszem
jest przyjęciem określonego sposobu życia związanego ze społeczną aktywnością na rzecz
dobra innych osób”1
Wolontariusze są gotowi do podjęcia się zadań trudnych, których większość ludzi boi się
podjąć. Przykładem takiego zadania jest praca w hospicjach. Pracują w nich z entuzjazmem
i optymizmem, gdyż są to z natury ludzie „silni, pełni wiary w skuteczność i sens pomocy;
ale również z poświęcenia się dla innych czerpią swoje siły, wiedzę i zaangażowanie do
dalszej pracy”.2
Wolontariat jest formą udzielania się jednego człowieka drugiemu w obrębie społeczeństwa.
Państwo oparte na zasadach wyznaczonych prawem, nie ma bezpośredniego wpływu na
zaangażowanie pojedynczych jednostek w pomoc udzielaną potrzebującym, lecz dysponuje
regulacjami umożliwiającymi tę pomoc w trudnej sytuacji życiowej. Również „harmonia
i porządek funkcjonowania instytucji państwa domaga się, by określonym zobowiązaniom
jednostki wobec państwa odpowiadały zobowiązania państwa wobec jednostki”, dzięki czemu
możliwe jest kształtowanie odpowiedzialnej postawy obywatelskiej.3
D. Lalak, T. Plich, Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa
2005, s. 47
A. Olubiński, Humanistyczno-edukacyjne wartości wolontariatu w przygotowaniu do pracy socjalnej, [w:]
B. Kromolnicka, Wolontariat w obszarze humanistycznych wyzwań opiekuńczych, Akapit, Toruń 2005, s. 48
3
T. Spętana, Działania wewnątrz systemu, tamże, s. 88
1
2
50
Anna Schulz
Działalność o charakterze wolontariackim uprawiają liczne zastępy ludzi: są wśród
nich opiekunowie społecznicy i strażnicy przyrody, kuratorzy sądowi oraz instruktorzy klubów i świetlic, ochotnicy straży pożarnej i opiekunowie zabytków kultury, aktywiści ugrupowań politycznych, a także animatorzy działalności kulturalnej w środowisku lokalnym
i liderzy życia religijnego, jak również działacze samorządowi, instruktorzy harcerscy i wielu
innych. Wolontariuszy spotkać można niemal we wszystkich dziedzinach aktywności społecznej, jak i w dziedzinie kultury, ekologii, rekreacji, zdrowia czy bezpieczeństwa publicznego.
Być wolontariuszem znaczy bezpłatnie, świadomie i dobrowolnie działać na rzecz
innych. Działanie to wykracza poza więzi rodzinno- koleżeńsko- przyjacielskie. W świetle
teorii Maslowa, wolontariat zaspokaja nasze potrzeby wyższego rzędu.
Wolontariat przyjmuje różne formy.
S. Gawroński wymienia co najmniej cztery cechy wyznaczające pojęcie wolontariatu.
Są to:
–– Świadoma bezinteresowność
–– Dobrowolność
–– Bezpośredniość
–– Ciągłość/ systematyczność.4
2. Zadania wolontariatu
Wolontariat jest ważnym sektorem wspierającym społeczeństwo. Jest niezbędny i trudno
byłoby się bez niego obejść, „nie tylko ze względu na oferowane usługi tym, którzy tego
potrzebują, ale przede wszystkim ze względu na kulturę i wartości, jakie sobą przedstawia, tj:
•• postawienie w centrum zainteresowania człowieka,
•• zwrócenie uwagi na najsłabszych i najbardziej cierpiących,
•• obywatelski sens odpowiedzialności i uczestnictwa w życiu społecznym,
•• szacunek dla innych,
•• bezinteresowność w działaniach solidarnościowych,
•• dzielenie własnego istnienia z istnieniem innych.5
Według S. Gawrońskiego zjawisko wolontariatu: stymuluje instytucje publiczne i domaga się
praw dla najsłabszych od państwa, które zaangażowało się w opiekę nad najbardziej potrzebującymi ; tworzy odmienną świadomość osób, które zazwyczaj nie martwią się trudną sytuacją
innych, obudowując tkankę obywatelską i moralną naszego społeczeństwa; integruje służby
publiczne w tych wszystkich sektorach, w których interwencja państwa jest niewystarczająca;
przekazuje sens człowieczeństwa w służbie, podczas gdy w wielu strukturach publicznych
działania interwencyjne często podążają obojętnymi torami zarządzania administracyjnego
i rzadko odpowiadają na potrzeby cierpiących.6
3. Koncepcje motywacji wolontariuszy
Zakłada się, że motywacja wolontariusza jest inna niż zwykłego pracownika przede wszystkim dlatego, że za swoją pracę nie otrzymuje wynagrodzenia.
Tymczasem, bodźce finansowe wciąż należą do głównych motywatorów ludzkiego działania.
Stąd pytanie, dlaczego ludzie angażują się w działalność wolontariacką?
Najbardziej ogólna koncepcja zachowań prospołecznych wymienia trzy typy motywacji:
1. Motywację egocentryczną – człowiek pomaga dlatego, że czerpie z tego korzyści lub
w ten sposób chce stworzyć pomyślny dla siebie układ okoliczności zewnętrznych.
4
5
6
S. Gawroński, Ochotnicy miłości bliźniego, Więzi, Warszawa 1999
Ibidem, s. 25-27.
Ibidem
Wolontariat – motywy działania
51
Mogą to być zarówno korzyści osobiste, jak również chęć zabezpieczenia się przed
niepożądanymi dla niego ewentualnościami.
2. Motywację empatyczną – człowiek pomaga innym, bo w ten sposób zmniejsza lub niweluje przykre stany napięcia, jakie wywołuje w nim widok osoby cierpiącej.
3. Motywację normatywną – wynika ona z internalizacji (uwewnętrznienia) norm moralnych i dążenia do zachowania zgodnego z tymi normami, czyli wypełniania obowiązków,
jakie są w nich zawarte7.
Natomiast według Caldiniego głównym motywem zachowań prospołecznych jest realizacja określonego celu: (1) dla własnego dobra (np. uzyskać korzyści materialne), (2) aby
podwyższyć swoją pozycję społeczną i zdobyć aprobatę, (3) w celu zarządzania własnym
wizerunkiem (samoocena w oparciu o działania oraz to, jak postrzegają nas inni), (4) by w ten
sposób radzić sobie z własnymi emocjami i nastrojami (redukcja napięcia emocjonalnego8.
Zachowania prospołeczne: dlaczego ludzie pomagają innym?
Zainteresowanie koncentruję wokół motywacji, jaką kierują się wolontariusze w pomaganiu
innym – dlaczego to robią?
Motywacja to stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania, to wzbudzony
potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże ludzkich zachowań i ich zmian. Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie
określonych, istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności
tak, aby prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana
we własnej osobie, zmiana własnego położenia). Motywem nazwać zaś można przeżycie
pobudzające człowieka do działania lub powstrzymujące w jego wykonaniu.
J. Reykowski rozumie motywację, jako stan gotowości człowieka do podjęcia określonego
działania. Jest to wzbudzony potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże ludzkich zachowań i ich zmian9.
Niezliczone rzesze ludzi włączając w to pracowników społecznych, pielęgniarki, strażaków
i nauczycieli, poświęcają swoje życie w służbie dla innych. Takie wydarzenia przykuwają
uwagę całych społeczności. (…) Dlaczego dzieje się tak, że czasami ludzie dokonują czynów
pełnych poświęcenia i heroizmu, a innym razem zachowują się w sposób obojętny i bezduszny, lekceważąc prośby o ratunek10.
Zanalizujmy, jakiej odpowiedzi na to pytanie dostarcza nam teoria tj.: teoria socjobiologiczna, teoria wymiany społecznej oraz podejście altruistyczne.
3.1. Podejście socjobiologiczne – instynkty i geny
Zgodnie z teorią ewolucji sformułowaną przez Karola Darwina geny sprzyjające przetrwaniu
jednostki są utrwalane dzięki mechanizmowi naturalnej selekcji. Istnieje tendencja do przekazywania z pokolenia na pokolenie tych genów, które pomagają nam przeżyć i wydać na
świat potomstwo. (…) Darwin wcześnie zdał sobie sprawę z problemu wiążącego się z teorią
ewolucji, a mianowicie jak w jej ramach można wyjaśnić zachowanie prospołeczne? Dlaczego, jeśli własne przetrwanie stanowi nadrzędny cel, ludzie pomagają innym, nawet z narażeniem własnych interesów? Część zwolenników socjobiologii usiłuje wyjaśnić mechanizm
prospołecznych zachowań, używając pojęcia doboru krewniaczego. Zgodnie z tym pojęciem
człowiek może zwiększyć prawdopodobieństwo przekazania swoich genów następnym pokoleniom nie tylko przez posiadanie dzieci, ale także dzięki przeżyciu spokrewnionych z nim
osób. Dlatego dokładamy starań, aby nic złego nie spotkało naszych krewnych. Ponieważ
M. Wyszyńska, Źródła i motywy zachowań prospołecznych, [w:] P. Bury, D. Czajkowska- Ziobrowska (red.),
Edukacja bez granic-mimo barier, Wyd. Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań 2008, s. 205.
R.B. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, GWP, Gdańsk 2013, s. 125-128.
9
J. Reykowski, Emocje i motywacja, PWN, Warszawa 1985, s. 85.
10
E. Aronson, Psychologia społeczna, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 456.
7
8
52
Anna Schulz
dzielimy z nimi część posiadanych genów, to im bardziej jesteśmy pewni ich przeżycia,
tym większe szanse, że nasze geny ujawnią się w przyszłych pokoleniach. Dlatego prawo
naturalnej selekcji pozostaje w zgodzie z altruistycznymi działaniami, jeśli obejmują one
naszych krewnych.
Entuzjaści socjobiologii wskazują na normę wzajemności jako inną przyczynę zachowań prospołecznych wyjaśniającą dlaczego pomoc jest udzielana także ludziom, z którymi nie
łączą nas genetyczne więzy. Zgodnie z zasadą zawartą w tej normie ludzie pomagają innym,
ponieważ spodziewają się w przyszłości rewanżu z ich strony. Zwolennicy tej koncepcji
uzasadniają ją, odwołując się do faktów z historii ludzkiego gatunku. Stwierdzają, że w toku
rozwoju człowiek nauczył się, że łatwiej jest przetrwać, współpracując ze sobą niż zamykając
się przed innymi w swojej własnej jaskini. Innymi słowy, całkowity egoizm nie popłaca11.
3.2. Wymiana społeczna – zyski i straty
Inne stanowisko opisywane w literaturze naukowej jako przyczyna zachowań prospołecznych
to wymiana społeczna. Elliot Aronson wyjaśnia ją w następujący sposób:
Chociaż wielu psychologów nie zgadza się ze stanowiskiem socjobiologicznym przy tłumaczeniu zachowań prospołecznych, to jednak przyjmuje nieodłączny od tego stanowiska
pogląd, że altruistyczne działanie może wynikać z troski o własny jednostkowy interes.
W rzeczywistości jedna z najważniejszych teorii psychologii społecznej, teoria wymiany
społecznej potwierdza, że często działamy powodowani dążeniem do maksymalizacji zysków
i minimalizacji kosztów.(…) Nietrudno domyślić się korzyści mogących płynąć z pomagania:
zyskujemy lepsze samopoczucie, inni myślą o nas pozytywnie, wiemy, że uczyniliśmy „właściwą rzecz” i tym podobnie. (…) Zwolennicy teorii wymiany społecznej uważają, że wartość
nagradzającą zachowań prospołecznych można tłumaczyć w trojaki sposób. Po pierwsze
należy wziąć pod uwagę normę wzajemności, zgodnie z którą powinniśmy postępować tak,
jak inni postępują wobec nas. Pomaganie komuś to inwestycja w przyszłość, gwarancja, że
któregoś dnia, gdy będziemy potrzebowali pomocy, ktoś inny nam jej udzieli. (…) Dążenie
do okazywania innym dobroci (a w zamian doświadczanie podobnego traktowania) to myśl
znamionująca cywilizowane społeczeństwa. Jest to bliskie temu co filozofowie rozumieją
przez pojęcie umowy społecznej. Niewielu z nas pragnęłoby żyć w społeczeństwie, w którym
obowiązuje zasada: „oko za oko ząb za ząb:. Chcemy wierzyć, że życzliwość, jeśli nie zawsze,
to przynajmniej od czasu do czasu, spotka się z wzajemnością. Po drugie przyjście komuś
z pomocą łagodzi dyskomfort związany z przyglądaniem się cudzemu nieszczęściu i z tego
powodu ma znaczenie nagradzające. Istnieją dowody na to, że widok cudzego cierpienia
wywołuje niepokój i napięcie. Przynajmniej po części człowiek pomaga, aby pozbyć się
tych nieprzyjemnych stanów. W końcu pomaganie jest nagradzające, gdyż pozwala jednostce
zdobyć uznanie i gratyfikację przy stosunkowo niskich kosztach. (…) Jego chęć udzielenia
pomocy zmniejsza się w wypadku wysokich kosztów, na przykład gdy rezultatem działania
na rzecz innych jest ból lub zażenowanie. Wzrasta natomiast w przypadku wysokich zysków,
na przykład gdy efektem udzielenia pomocy są pochwały ze strony otoczenia lub świadomość
skuteczności własnego działania12.
3.3. Empatia i altruizm – pomoc bezinteresowna
Niektórzy psychologowie zajmujący się problematyką społeczną twierdzą, że ludzie pomagają
dla samego pomagania ( mają tzw. „dobre serca”). Jest to trzecie ze stanowisk, które pokazuje
ludzi jako altruistów zdolnych do bezinteresownej pomocy. Aby opisać to stanowisko należy
wyjaśnić znaczenie dwóch pojęć – empatia i altruizm.
11
Ibidem, s. 456-457.
Ibidem, s. 457-460.
12
53
Według Popularnej Encyklopedii Powszechnej empatia to różnie interpretowana
zdolność do odczuwania i pełnego rozumienia przeżyć danego człowieka, jego uczuć oraz
zakomunikowanie mu o tym (werbalnie i pozawerbalnie), także wtedy, gdy on sam nie jest
ich w pełni świadomy13.
Ciekawie definiuje empatię ks. Marek Drzewiecki pisząc, „empatia to szczególnego
rodzaju wsłuchiwanie się w to, co komunikuje o sobie drugi człowiek słowami, gestami,
milczeniem. To psychiczne „wejście” w jego świat myśli, przeżyć i pragnień”14.
Altruizm natomiast to przeciwieństwo egoizmu. Bezinteresowne dążenie do dobra
innych ludzi, gotowość do poświęcenia interesów osobistych na rzecz dobra społecznego,
a altruista to człowiek stawiający dobro innych ponad własne interesy.
Aronson zdecydowanie promuje pogląd, że ludzie udzielają pomocy innym z dobroci
swoich serc. Nie zaprzecza, że czasami pomagamy z egoistycznych pobudek. Twierdzi jednak,
że dopóki doświadczamy empatii wobec osoby potrzebującej pomocy, czyli doświadczamy
części jej bólu, dopóty będziemy pomagać, nie bacząc czy leży to w naszym interesie czy nie.
(…) Kiedy czujemy empatię do drugiej osoby, to pomagamy aby ulżyć jej cierpieniu i nie
zważamy przy tym na własny interes; można to uznać za prawdziwie altruistyczne działanie.15
Zachowania prospołeczne są uwarunkowane wieloma czynnikami. Zarówno osobowościowe jak i sytuacyjne zmienne mogą zahamować lub nasilać tendencję do niesienia
pomocy. Do grupy zmiennych indywidualnych zaliczamy osobowość altruistyczną. Obdarzeni
ją ludzie, wykazują większą gotowość do przychodzenia z pomocą innym. Można sprzyjać
rozwojowi takiego typu osobowości u dzieci przez nagradzanie, gdy okazują innym pomoc
i wskazywanie na przykłady zachowań pomocnych, które mogłyby stanowić dla nich wzór
do naśladowania. (…) Innym ważnym czynnikiem jest płeć. Chociaż kobity i mężczyźni nie
różnią się pod względem stopnia altruizmu, to jednak preferują inne formy pomagania. Mężczyźni są bardziej skłonni pomagać w sposób heroiczny i rycerski, kobiety wybierają formy
pomocy wymagające długotrwałych poświęceń i wyrzeczeń. Na pomaganie wpływa również
nasz nastrój. Zdumiewający jest fakt, że zarówno dobry, jak zły nastrój bardziej sprzyja naszej
gotowości do zachowań altruistycznych niż stan obojętności. Z wielu powodów dobre samopoczucie zwiększa prawdopodobieństwo, iż pośpieszamy komuś z pomocą. Sprawia ono, że
dostrzegamy dobre strony innych osób i jesteśmy bardziej pozytywnie do nich nastawieni. Złe
samopoczucie, zgodnie z hipotezą redukcji negatywnego stanu emocjonalnego, skłania nas
do szukania sposobów pokonania własnej chandry, na przykład poprzez udzielenie pomocy
drugiemu człowiekowi. Do społecznych uwarunkowań zachowań prospołecznych należy
typ środowiska, a dokładnie, czy jest to środowisko miejskie czy wiejskie. Stwierdzono niejednokrotnie, że na wsi szanse na uzyskanie pomocy są znacznie większe niż w mieście. To
zjawisko wyjaśnia między innymi hipoteza przeładowania urbanistycznego zgodnie z którą
mieszkańcy miasta poddawani są różnego rodzaju stymulacji, stąd też – aby uniknąć nadmiaru
bodźców – zamykają się w sobie. Pojęcie efektu widza wskazuje na liczbę obserwatorów jako
czynnik determinujący udzielanie pomocy. Im mniej widzów, tym lepiej.16
Aby zachowania prospołeczne mogły mieć miejsce – pomiędzy członkami społeczeństwa musi wystąpić więź. Jan Szczepański stwierdza, że „każda grupa jeśli ma trwać,
musi posiadać coś, co ją trzyma wewnętrznie, co powoduje lojalność członków, zapewnia
zaspokajanie potrzeb w jej ramach, pozwala jej utrzymać się i rozwijać. Słowem każda
grupa i każda zbiorowość musi posiadać swoją więź wewnętrzną. Na tej podstawie możemy
określić więź społeczną jako zorganizowany system stosunków, instytucji i środków kontroli
16
13
14
15
Popularna Encyklopedia Powszechna, Fogra, Kraków 1995, s. 78.
http://www.opoka.org.pl/biblioteka1/empatia
E. Aronson, tamże, s. 461-462.
Ibidem, s. 492-493.
54
Anna Schulz
społecznej skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w funkcjonalną całość
zdolną do utrzymania się i rozwoju”17.
4. Motywy działalności płockich wolontariuszy
4.1. Charakterystyka płockich wolontariuszy
Płocki Wolontariat powstał w kwietniu 2011 roku18. Jego siedziba znajduje się w Płocku
przy ulicy Tumskiej 9. W wolontariacie działa 100 osób. Najmłodszy wolontariusz ma 11
lat, najstarszy 77 lat. Chcąc poznać motywy, którymi kierowali się podejmując tę bezinteresowną działalność – w kwietniu 2014 roku przeprowadzono anonimową ankietę na 50 wolontariuszach, tj. (połowie wszystkich wolontariuszy pracujących w Płocku.) Kim są płoccy
wolontariusze?
Wśród wolontariuszy poddanym badaniom- niewielką przewagę stanowią kobiety (54% kobiet, 46% mężczyzn).Są to ludzie młodzi- ponad połowa z nich ma 16- 25 lat, a kolejne 40%26- 30 lat. Tylko 10 % wolontariuszy to osoby w wieku powyżej 30 lat. Dominują osoby stanu
wolnego (80%). Najczęściej w Płockim Wolontariacie pracują studenci i uczniowie (74%) –
najrzadziej osoby zatrudnione na czas określony (4%) i bezrobotni (6%). Jeśli chodzi o ocenę
swojej sytuacji materialnej to w zdecydowanej większości oceniają ją jako dobrą i bardzo
dobrą (3/4 osób)., co sugeruje, że poczucie własnego bezpieczeństwa materialnego sprzyja
podejmowaniu działalności na rzecz innych. W ankiecie skierowano do wolontariuszy także
pytanie dotyczące ich światopoglądu religijnego i częstotliwości praktyk religijnych zakładając, że stanowić mogą czynniki motywujące do działań charytatywnych. Spośród 50 badanych
wolontariuszy aż 48 to osoby wierzące (wyznania katolickiego) co z pewnością ma związek
z otwarciem się na człowieka w potrzebie. Natomiast samo uczestnictwo w praktykach religijnych nie wydaje się być zbyt silnym czynnikiem warunkującym bezinteresowną pracę.
Jak długo pracują w Płockim Wolontariacie?
Prawie połowa (48%) wolontariuszy pracuje 1-2 lat, kolejne 20% krócej niż rok a 1/3 wolontariuszy 3 lata i dłużej.
Wykres 1. Staż działalności w Płockim Wolontariacie
Źródło: opracowanie własne.
Jak długo respondenci zamierzają kontynuować pracę w wolontariacie?
J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1985, s. 73.
http://www.plock.eu/pl/plocki_wolontariat.html, dostęp 04.05.2014.
17
18
55
Wykres 2. Deklaracja kontynuowania dotychczasowej działalności w przyszłości
Większość wolontariuszy (60%) zamierza kontynuować pracę cały czas, 14% przez 2 lata,
10% - przez 1 rok, 8% - przez 3 lata i tyleż samo przez 4 lata i dłużej (8%). Nasuwa się spostrzeżenie, ze pomaganie innym staje się dla większości badanych wolontariuszy „sposobem
na życie” – stylem życia.
Motywy, które spowodowały, że respondenci podjęli pracę wolontariusza
Jedno z pytań ankiety dotyczyło powodów, dla których respondenci zdecydowali się na pracę
w wolontariacie. Najwięcej osób (64%) podjęło pracę wolontariusza z potrzeby pomagania
innym, 40% ze względu na odczuwaną z tego powodu satysfakcję, co piąty badany ze względu na możliwość poznania nowych ludzi, nawiązania znajomości oraz ze względu na wiarę
w powracające dobro. Co 6-ty badany traktuje tę pracę jako sprawdzian samego siebie. Co
8-my jako sposób na zaspokojenie potrzeby bycia użytecznym – i tyleż samo, jako okazję
do zdobycia wiedzy i nowych umiejętności. Kolejna grupa motywów dotyczy zwiększenia
poczucia własnej wartości i samorealizacji poprzez pomaganie innym- na motyw ten wskazuje
co 10-ty ankietowany. W odpowiedzi „inne”: 1 osoba wskazała, że „sumienie” jest motywem
decydującym o podjęciu tej pracy, a 1 osoba, że chęć samodoskonalenia ( „miałem dosyć
bycia samolubem”)..
Czy wolontariusze czerpią satysfakcję z pracy w wolontariacie?
Prawie wszyscy wolontariusze (88%) czerpią satysfakcję z tej działalności
Wykres 3. Satysfakcja z działalności w wolontariacie
56
Anna Schulz
Co według respondentów wpływa na wzrost motywacji wolontariusza do działania?
W przypadku blisko 60% osób na wzrost motywacji wpływa „wdzięczność i radość ze strony
osób potrzebujących”. Na „zainteresowanie podopiecznych udzielaną pomocą” wskazuje ¼
badanych. Co piąty respondent twierdzi, że sprzyja motywacji „zdobywanie nowej wiedzy
i umiejętności”, a co 6-ty odpowiada, że „uznanie i podziw wśród znajomych” oraz „wsparcie
od współpracowników”. Nikt nie udzielił odpowiedzi, że uznanie ze strony instytucji ma
wpływ na wzrost ich motywacji. Świadczy to o niedostrzeganiu korzyści zbiorowego działania
ze strony instytucji powołanych do opieki nad potrzebującymi. Taka postawa nie zachęca do
integrowania ludzi o podobnych dążeniach w realizacji wspólnych celów.
Tabela 1. Czynniki wpływające na wzrost motywacji do działania
Co według respondentów wpływa na wzrost motywacji do działania wolontariusza? (pytanie
otwarte)
N=50 osób
Liczba wolontariuszy
%19
wdzięczność i radość ze strony osób potrzebujących
29
58
zainteresowanie podopiecznych udzielaną pomocą
12
24
zdobywanie nowej wiedzy i umiejętności
11
22
uznanie i podziw wśród znajomych
8
16
wsparcie od współpracowników
7
14
uznanie ze strony instytucji
0
0
„widoczność efektów pracy”
1
2
„nie wiem w sumie”
1
2
inne:
4.2. Cechy kształtowane przez wolontariat
Jakie cechy kształtuje wolontariat? W opinii wolontariuszy
Wolontariat traktowany jest przez respondentów jako „szkoła charakteru” kształtująca bezinteresowność (60%), wzgląd na drugiego człowieka (52%), wrażliwość, odpowiedzialność
(44%; 40%) i inne cechy takie jak: szacunek, uczciwość, zaangażowanie, tolerancję, cierpliwość, otwartość, odwagę (36% - 20%). Co 10-ty badany uważa, że kształtuje również takie
cechy charakteru jak patriotyzm (i prawdopodobnie praca w wolontariacie traktowana jest
jako jej wyraz) , oraz godność i samodzielność.
Zakończenie
Co sprawia, że niektórzy członkowie społeczeństwa są bardziej uspołecznieni niż inni? Cechy
charakteru, wychowanie, środowisko w którym dorastają?
Czy wynika to z ich natury, czy też wpływ na to ma socjalizacja ucząca bezinteresowności
,nie zostało to dotychczas definitywnie rozstrzygnięte. Podejmowane były jedynie próby,
udowodnienia odmiennych stanowisk. Przeważa pogląd reprezentowany przez Jana Szczepańskiego który twierdzi, że „człowiek nie rodzi się ludzkim (…), lecz dopiero uczestnictwo
w zbiorowościach i proces socjalizacji wykształcają cechy ludzkie. (…) ; Nabywa je tylko
przez współżycie społeczne, a w odosobnieniu ulegają one zanikowi.”
19
Wartości nie sumują się do 100%, bowiem wybierano kilka odpowiedzi
57
Z przeprowadzonych badań wynika, że do głównych powodów angażowania się w wolontariat należą: motywacje moralne (64%), dla połowy badanych respondentów – „sprawdzenie
siebie”, ”samorealizacja”, „chęć bycia użytecznym”, „poczucie własnej wartości”. Kolejna
motywacja związana jest z poczuciem zadowolenia wynikającego z wykonywania pracy
(sprawia mi to przyjemność), na co wskazuje 40% respondentów. Co piąty badany wskazuje
na motywację wynikającą z pomagania innym licząc w przyszłości na odwzajemnienie pomocy. W dalszej kolejności znajdują się religijne przekonania.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Aronson E., Psychologia społeczna, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997.
Cialdini R. B., Wywieranie wpływu na ludzi, GWP, Gdańsk 2013.
Gawroński S., Ochotnicy miłości bliźniego, Więzi, Warszawa 1999
Lalak D., Plich T., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo
„Żak”, Warszawa 2005.
Olubińsk A., Humanistyczno-edukacyjne wartości wolontariatu w przygotowaniu do pracy
socjalnej, [w:] B. Kromolnicka, Wolontariat w obszarze humanistycznych wyzwań opiekuńczych, Akapit, Toruń 2005.
Reykowski J., Emocje i motywacja, PWN, Warszawa 1985.
Wyszyńska M., Źródła i motywy zachowań prospołecznych, [w:] P. Bury, D. CzajkowskaZiobrowska (red.), Edukacja bez granic-mimo barier, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań 2008.
http://www.opoka.org.pl/biblioteka1/empatia
http://www.plock.eu/pl/plocki_wolontariat.html, dostęp 04.05.2014.
VOLUNTARY WORKERS AND REASONS
FOR THEIR ACTIVITY
Summary
The main issue I take in this article is to find the answer to this question: why some members
of our society (society, who is addicted to consumerism) are able to help another selflessly?
Who are they, what motivates them? Why in the world, where the most important thing is the
pursuit of wealth, there is a large group of people, who finds time for reflection and selfless
help? Perhaps there are some personality traits, catholic ethics or socialization, which teach
us empathy? It could be a lot of reasons why people decided to be a volunteer. I am going to
find the common features, which connect those people.
Key words: consumerism, generosity, volunteer, motivations, altruism.
Henryk Bąk
POLITYKA FISKALNA I MONETARNA NA
ETAPIE DOCHODZENIA DO STREFY EURO
Wprowadzenie
Każde państwo członkowskie Unii Gospodarczej i Walutowej z derogacją musi
w okresie przed wejściem do strefy euro bezwzględnie spełnić nominalne i legislacyjne
(prawne) kryteria konwergencji. Kryteria legislacyjne mają w istocie rzeczy charakter formalnoprawny. Chodzi w tym przypadku o to, ażeby uregulowania konstytucyjne, a także inne
przepisy prawa umożliwiały zastąpienie pieniądza narodowego przez euro oraz przeniesienie
uprawnień w zakresie prowadzenia polityki pieniężnej z krajowego banku centralnego na
szczebel Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Muszą więc zostać dokonane stosowne
zmiany w Konstytucji RP oraz w ustawodawstwie krajowym w celu osiągnięcia pełnej zgodności prawa krajowego z artykułami 130 i 131 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
(Traktatu Lizbońskiego), a także ze Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych.
Konwergencja legislacyjna jest więc kwestią gotowości politycznej głównych sił politycznych kraju odnośnie wprowadzenia euro w uzgodnionym terminie. Barierą polityczną w tym
zakresie jest w szczególności wymóg zmiany Konstytucji RP1. Zagadnieniem o charakterze
ekonomicznym jest natomiast takie prowadzenie polityki fiskalnej i monetarnej (pieniężnej), ażeby osiągnięty został wysoki poziom zbieżności realnej gospodarki w porównaniu
z państwami stanowiącymi rdzeń gospodarczy strefy euro oraz wypełnione zostały kryteria
konwergencji nominalnej wprowadzone Traktatem z Maastricht.
1. Konwergencja nominalna
Wymóg spełnienia kryteriów konwergencji nominalnej wyznacza w znacznej mierze
pole manewru w obszarze polityki gospodarczej kraju. Kryteria konwergencji nominalnej określone w artykule 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz uszczegółowione
w Protokołach nr 12 i 13 stanowiących załączniki do tego Traktatu2 (pierwotnie do Traktatu
z Maastricht) - wyznaczają wymogi w zakresie stabilności fiskalnej i monetarnej, których
poziom osiągnięcia jest oceniany przez Komisję Europejską oraz przez EBC.
1.1. Stabilność fiskalna
Zgodnie z artykułem 140 Traktatu kryterium stabilności fiskalnej oznacza konieczność
przestrzegania procedury nadmiernego deficytu określonej (zdefiniowanej) w artykule 126
Traktatu oraz w Protokole nr 12, w Pakcie Stabilności i Wzrostu, a dodatkowo zaostrzone
w Traktacie z 2 marca 2012 r. o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej
Powyższą kwestię szczegółowo omówił A. Nowak-Far w opracowaniu: Konstytucja RP a wejście Polski do strefy
Euro, [w:] Euro – ekonomia i polityka, pod red. D. K. Rosatiego, OW WSHiP im. R. Łazarskiego, Warszawa
2009, s. 305 – 317.
2
Wybór dokumentów źródłowych zawarty jest w pracy: Reforma strefy euro Unii Europejskiej. Na drodze do
sanacji i konsolidacji. Wybór dokumentów, Wybór, wstęp i opracowanie J. Barcz, Dom Wydawniczy ELIPSA,
Warszawa 2013, s. 19 – 35.
1
60
Henryk Bąk
i Walutowej3. Procedura ta może zostać podjęta wówczas, gdy deficyt sektora finansów publicznych przekroczy 3% PKB. Jednocześnie dług publiczny nie może przekraczać poziomu
60% PKB. Komisja Europejska może też stwierdzić na podstawie badania 3-letniego programu konwergencji, że istnieje poważne zagrożenie dla utrzymania w ocenianym okresie dyscypliny sektora finansów publicznych i powyższe wartości referencyjne zostaną przekroczone.
Taka sytuacja wystąpiła w Polsce w 2004 r. Na podstawie oceny perspektyw rozwoju sytuacji
sektora finansów publicznych procedura odnośnie nadmiernego deficytu została wobec Polski
podjęta. Komisja Europejska ma też pewną swobodę manewru w sytuacji, gdy deficyt sektora
finansów publicznych nieznacznie przekracza 3% PKB, jeśli powyższe przekroczenie spowodowane zostało znacznymi wydatkami inwestycyjnymi i ma krótkookresowy charakter lub
też gdy deficyt ten w czasie znacznie zmniejszał się. W odniesieniu do przekroczenia wartości
referencyjnej dla długu publicznego Komisja miała także znaczną swobodę manewru. Ulgowe
podejście do tego kryterium wynikało po prostu z faktu, że dług publiczny niektórych krajów
unijnych (Włoch, Belgii, Grecji oraz Portugalii) od wielu lat znacznie przekraczał poziom
60% PKB. Tak więc konsekwentne przestrzeganie tego kryterium uniemożliwiłoby wejście
tym krajom do strefy euro. W praktyce przyjęto rozwiązanie, że procedurę nadmiernego
deficytu można uchylić, gdy dług publiczny ulega stopniowo zmniejszaniu, a z przedłożonej
Komisji Europejskiej średniookresowej strategii finansowej (a w przypadku państw z derogacją z programu konwergencji) wynika, że dług będzie się średniookresowo zmniejszał.
Formalnie decyzję o podjęciu lub też o uchyleniu procedury nadmiernego deficytu
podejmuje Rada Unii Europejskiej, ale kluczowe znaczenie ma w tym zakresie stanowisko
Komisji Europejskiej, zaopiniowane przez Komitet Ekonomiczno – Finansowy.
Wprowadzona w 2004 r. wobec Polski procedura nadmiernego deficytu została uchylona dopiero w połowie 2008 r., gdyż deficyt finansów publicznych w 2007 r. spadł do
poziomu 1,9% PKB. W następnym roku Polska została ponownie objęta tą procedurą, gdyż
kryzys finansowy2008+ przyczynił się do ponownego wystąpienia nadmiernego deficytu4.
1.2. Stabilność monetarna
Ocena stabilności monetarnej dotyczy z jednej strony stabilności wewnętrznej pieniądza odzwierciedlonej w stabilnym poziomie cen oraz w poziomie długookresowych stóp
procentowych. Z drugiej strony ocena ta odnosi się do stabilności zewnętrznej odzwierciedlonej w kształtowaniu się w średnim oraz długim okresie kursu walutowego. Na podstawie
kształtowania się poziomu długookresowych stóp procentowych oraz stabilności kursowej
oceniana jest także trwałość konwergencji.
1.2.1. Stabilność cenowa
Do oceny stabilności cenowej wykorzystywany jest przede wszystkim zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych (HICP). Analizowane jest także kształtowanie się w długim
okresie przebiegu innych wskaźników cenowych jak: wskaźniki cen konsumpcyjnych (CPI)
i cen dla producentów (PPI), delator PKB, wskaźniki cen importowych, cen nieruchomości
i cen akcji, dynamika jednostkowych kosztów pracy, przeciętnego wynagrodzenia i wydajności pracy, podaży pieniądza oraz przyrostu kredytów bankowych itp. Z doświadczeń
Traktat ten określany jako pakt fiskalny ratyfikowany został przez 25 państw unijnych i wszedł w życie z dniem
1 stycznia 2013 r. Traktat ten zaostrza wymogi w zakresie polityki fiskalnej, gdyż wprowadza regułę, że średniookresowy deficyt strukturalny (deficyt oczyszczony z wahań cyklicznych) finansów publicznych nie może
przekracza 0,5% PKB, a wyjątkowo w państwach o stabilnych finansach publicznych 1% PKB. Poza tym
nadmierne zadłużenie ma ulega obniżaniu średnio o 1/20 rocznie. Patrz: jak wyżej, s. 195 – 198.
4
W 2008 r. deficyt wyniósł 3,7% PKB. W następnych latach deficyt ten wzrósł do poziomu 7,5% w 2009 r., 7,8%
w 2010 r., 5,1% w 2011 r., 3,9% w 2012 r. oraz 4,3% PKB w 2013 r. Polska została zobowiązana do zlikwidowania
nadmiernego deficytu w terminie do 2015 r. Patrz: ECB, Convergence Report June 2014, s. 232. W zakresie
długu publicznego Polska nie przekroczyła dotychczas wartości referencyjnej, ale zadłużenie to sukcesywnie
wzrastało z poziomu 45,7% PKB w 2004 r. do poziomu 57% PKB w 2013 r. W efekcie dokonanej reformy OFE
zmniejszenie zadłużenia publicznego w 2014 r. szacowano na ok. 9% PKB. Patrz: ECB, jak wyżej, s. 92 i 233.
3
Polityka fiskalna i monetarna na etapie dochodzenia do strefy euro
61
w zakresie oceny stabilności cenowej nowych państw członkowskich, które zostały po 2006
r. przyjęte do strefy euro wynika, że kluczowym czynnikiem tej oceny było utrzymywanie
się inflacji mierzonej wskaźnikiem HICP poniżej wartości referencyjnej w okresie jednego
roku przed badaniem stopnia konwergencji nominalnej. Wartość referencyjna ustalana jest
jako nieważona średnia arytmetyczna wskaźników zmiany cen w ciągu 12 miesięcy przed
badaniem (wyliczonych w stosunku do 12 miesięcy z poprzedniego okresu) z trzech państw
unijnych o najbardziej stabilnych cenach, powiększona o 1,5 punktu procentowego5. W praktyce pojęcie „najbardziej stabilne ceny” rozumiane jest jako najniższe wskaźniki zmian cen.
Wskazują na to wyraźnie raporty o konwergencji sporządzane przez EBC po 2004 r., a w 2010
r. przy dokonywaniu oceny poziomu konwergencji nominalnej państw unijnych objętych derogacją EBC wprowadził pojęcie negatywnej (ujemnej) inflacji. Do oceny stabilności cenowej
krajów objętych badaniem przyjęto wskaźniki z trzech krajów charakteryzujących się ujemną
inflacją, czyli deflacją (-0,8% w Portugalii, -0,7% w Estonii oraz -0,1% w Belgii). Wartość
referencyjna po dodaniu 1,5 punktu procentowego ustalona została więc na poziomie 1%6.
EBC wprowadził w tym zakresie pojęcie negatywnej inflacji, gdy spadek cen ma przejściowy
charakter, a jako deflację uznał spadek cen, który będzie utrzymywał się w dłuższym okresie.
1.2.2. Stabilność stóp procentowych
Drugą nominalną miarą stabilności monetarnej, obok wskaźnika inflacji, jest kształtowanie się długoterminowych stóp procentowych.
Podstawą oceny jest długookresowe kształtowanie się nominalnego oprocentowania
10 - letnich obligacji skarbowych (lub papierów dłużnych o podobnym charakterze). Zgodnie
z artykułem 140(!) Traktatu oraz artykułem 4 Protokołu nr 13 bezwzględnym wymogiem pozytywnej oceny stabilności długookresowych stóp procentowych jest pozostawanie ich przez
okres roku przed badaniem na poziomie niższym od wartości referencyjnej. Jako wartość
referencyjną przyjmuje się średnią arytmetyczną stóp z okresu jednego roku przed badaniem
dla trzech krajów o najbardziej stabilnych cenach powiększoną o 2 punkty procentowe7. Na
wysokość oprocentowania długoterminowych stóp procentowych istotny wpływ ma nie tylko
polityka monetarna, ale także zapotrzebowanie sektora publicznego na środki finansowe. Im
wyższy jest dług publiczny, a także im większy planuje się deficyt budżetowy, tym wyższe
oprocentowanie dla nowej emisji papierów dłużnych musi zaoferować sektor publiczny, ażeby
uplasować te emisje na rynku kapitałowym. Kryterium stóp procentowych jest więc ściśle
powiązane ze stabilnością fiskalną i wskazuje na wzajemne powiązanie kwestii fiskalnych
i monetarnych.
1.3. Stabilność kursowa
Istotnym czynnikiem wskazującym na stabilność gospodarczą kraju jest kształtowanie się kursu walutowego. Panowanie nad kursem własnej waluty zależy zarówno od
sytuacji w sferze realnej, jak i od polityki monetarnej, a także fiskalnej. Można powiedzieć,
W latach 2005 – 2007 gospodarkę Polski cechowała stosunkowo niska inflacja (2,6% w skali roku i poniżej),
ale w okresie 2008 – 2009 wskaźnik HICP wzrósł odpowiednio do poziomu 4,2% i 4,0%. W okresie kwiecień
2011 - marzec 2012 r. wskaźnik HICP w Polsce wyniósł 4% przy wartości referencyjnej 3,1%. Patrz: ECB,
Convergence Report May 2012, s. 168. W kolejnym okresie badawczym (maj 2013 – kwiecień 2014) wskaźnik
HICP wyniósł tylko 0,6% przy wartości referencyjnej wynoszącej 1,7%. Patrz: ECB, Convergence Report June
2014, s.230.
6
W analizowanym okresie (kwiecie 2009 – marzec 2010) najgłębszy spadek cen (-2,3%) zanotowano w Irlandii,
ale ze względu na znaczny spadek aktywności gospodarczej oraz spadek płac kraj ten nie został wzięty pod
uwagę przy wyliczaniu wartości referencyjnej. Patrz: ECB, Convergence Report May 2010, s. 8 - 9.
7
Po wejściu Polski do Unii Europejskiej długoterminowe stopy procentowe szybko spadły (z poziomu 7,5%
w połowie 2004 r. do 4,5% w III kw. 2005 r.). W okresie od 2008 r. wahania stóp zawierały się w przedziale 5,5
– 6,5%. W okresie kwiecień 2011 - marzec 2012 średnia stopa była na poziomie wartości referencyjnej (5,8%).
Na takim samym poziomie ukształtowała się średnia stopa w okresie referencyjnym maj 2013 - kwiecień 2014,
a wartość referencyjną wyniosła wówczas 6,2%. Patrz: ECB, Convergence Report May 2012 (s.174) i June 2014
(s. 214).
5
62
Henryk Bąk
że w kształtowaniu się salda bilansu płatniczego, a także w stabilności kursowej odbija się
jak w soczewce stan gospodarki kraju. Prowadzona przez dłuższy okres czasu ekspansywna
polityka fiskalna pogłębia stopniowo zadłużenie sektora publicznego, co przyczynia się do
wzrostu dysparytetu stóp procentowych w porównaniu ze stopami strefy euro. Powoduje
to napływ do kraju zagranicznego kapitału spekulacyjnego, który realizuje zyski zarówno
z tytułu relatywnie wyższego oprocentowania w kraju, jak i w rezultacie dokonującej się
aprecjacji pieniądza krajowego. Podobny efekt przynosi nadmiernie restrykcyjna polityka
pieniężna, szczególnie w sytuacji znacznego zadłużenia zagranicznego kraju. Przypływy
i odpływy zagranicznego kapitału portfelowego (spekulacyjnego) powodują destabilizację
kursową. Z powyższych względów stabilność kursowa jest traktowana, obok stabilności
długoterminowych stóp procentowych, jako wyznacznik trwałości konwergencji.
Traktatem z Maastricht z 1992 r. postanowiono, że każdy z krajów kandydujących
do strefy euro musi się wykazać przez okres co najmniej dwóch lat stabilnością kursową
w ramach mechanizmu kursu walutowego (Exchange Rate Mechanism - ERM) Europejskiego Systemu Walutowego. Mechanizm ERM był systemem kursu stałego ze stosunkowo
wąskim przedziałem wahań (+/-2,25%). Ze względu na kryzys walutowy, który w okresie
1992/1993 objął niektóre kraje unijne (te kraje, które nie prowadziły zrównoważonej skoordynowanej polityki monetarnej i fiskalnej umożliwiającej utrzymanie równowagi zewnętrznej
i wewnętrznej)8, przedział wahań kursowych został w 1993 r. rozszerzony do +/-15%. W ten
sposób mechanizm ERM stał się systemem kursu stałego z horyzontalnym (szerokim) przedziałem wahań. Od momentu utworzenia w 1999 r. strefy euro mechanizm kursowy ERM
został nieco zmodyfikowany w celu dostosowania go do uwarunkowań wynikających z faktu,
że euro stało się wspólną walutą Unii Gospodarczej i Walutowej. Zmodyfikowany mechanizm
określany jest jako ERM II
Mechanizm ERM II jest więc także wielostronnym porozumieniem przewidującym
stosowanie stałego kursu walutowego z szerokim normalnym przedziałem wahań (+/-15%).
Przed wprowadzeniem waluty krajowej do tego mechanizmu prezes banku centralnego z ministrem finansów prowadzą z państwami strefy euro (oraz z państwami, których waluty
pozostają w mechanizmie ERM II) negocjacje w celu uzgodnienia warunków uczestnictwa
w mechanizmie. Kluczową kwestią pozostaje ustalenie poziomu kursu centralnego w stosunku
do euro, który bank centralny będzie zobowiązany bronić, aby wahania kursu rynkowego nie
wskazywały na brak stabilności kursowej.
Stabilność kursowa zgodnie z artykułem 140(1) Traktatu oraz z art. 3 Protokołu nr 13
oznacza poszanowanie zwykłych marginesów wahań kursów przewidzianych mechanizmem
kursowym Europejskiego Systemu Walutowego bez dewaluacji w stosunku do euro ale i bez
„poważnych napięć” na rynku walutowym przez co najmniej dwa lata przed badaniem9.
Oceniając zakres „poważnych napięć” ECB analizuje:
•• zakres odchyleń kursu rynkowego euro względem danej waluty w relacji do kursu
centralnego,
•• znaczenie i skalę interwencji walutowych,
Kryzys walutowy w tym okresie został zainicjowany przez G. Sorosa, którego fundusze inwestycyjne podjęły w 1992 r. szeroko zakrojoną akcję spekulacyjną przeciwko funtowi szterlingowi. W okresie 1992 – 1993
Europejski System Walutowy przeszedł największy kryzys od momentu jego utworzenia w 1979 r.. Dotknął
on w szczególności unijne gospodarki o słabszych fundamentach, czyli poza Wielką Brytanią także Irlandię,
Hiszpanię, Portugalię, Francję i Włochy, a także kraje skandynawskie (Finlandię, Szwecję i Norwegię), które
dopiero w 1991 r. usztywniły swoje waluty względem europejskiej jednostki rozrachunkowej - ECU. Finlandia,
która po zdewaluowaniu marki o 12% w czerwcu 1991 r. usztywniła swój kurs względem ECU już w listopadzie tego roku po spekulacyjnym odpływie kapitału zmuszona została do upłynnienia swojej waluty. Patrz:
M. Gruszczyński, Kryzysy walutowe a liberalizacja obrotów kapitałowych, PWN, Warszawa 2002, s. 54 – 61.
oraz E. Chrabonszczewska, K. Kalicki, Teoria i polityka kursu walutowego, OW SGH, Warszawa 1996, s. 127
– 130.
9
EBC, Raport o konwergencji, czerwiec 2014, s. 16 – 17.
8
63
•• kształtowanie się wskaźników zmienności kursu rynkowego, a także poziom dysparytetu
stóp procentowych w porównaniu do krótkoterminowych stóp na rynku euro,
•• wpływ programu międzynarodowej pomocy finansowej w celu ustabilizowania waluty.
Zgodnie z interpretacją przyjętą przez ECB kurs rynkowy euro wyrażony w złotych
powinien w dwuletnim okresie referencyjnym pozostawać w pobliżu kursu centralnego (ale
z uwzględnieniem czynników powodujących wychylanie się kursu w kierunku aprecjacji
do wysokości normalnego przedziału wahań, czyli do 15%). Odchylenia kursu rynkowego
euro wyrażonego w pieniądzu krajowym w kierunku aprecjacji nie są przez EBC (zgodnie
z pragmatyką stosowaną w przeszłości) traktowane jako brak stabilności kursowej. EBC nie
dopuszcza zaś możliwości odchylania się kursu w kierunku deprecjacji (dewaluacji) o więcej
niż 2,25%. Można więc stwierdzić, że w praktyce stosowany jest przez ECB asymetryczny
przedział wahań kursowych10. Właśnie w ten sposób dostosowaną do wymogów traktatowych
- Zgodnie z taką interpretacją kryterium stabilności kursowej politykę kursową prowadził
Narodowy Bank Słowacji po wprowadzeniu 28 listopada 2005 r. korony słowackiej do mechanizmu ERM II11. W okresie referencyjnym rynkowy kurs korony nie osłabiał się w większym
zakresie niż o 2,25% od kursu centralnego, natomiast w efekcie dwukrotnego znacznego
umacniania się korony dokonana została z inicjatywy EBC rewaluacja kursu centralnego, co
nie zostało jednak w końcowej ocenie potraktowane jako brak stabilności kursowej12. Głównie
ze względu na zagrożenie ataku spekulacyjnego na złotego władze polskie nie wprowadziły
złotego do mechanizmu ERM II, stojąc na stanowisku, że zostanie ten krok poczyniony, gdy
zostaną już spełnione pozostałe warunki uczestnictwa w strefie euro.
1.4. Strategia w zakresie konwergencji nominalnej
Z dokonanego powyżej omówienia kryteriów konwergencji nominalnej wynika,
że w ocenie stopnia konwergencji główny akcent kładzie się na utrzymanie stabilności
pieniężno – kursowej i fiskalnej. Oceniane są więc efekty polityki monetarnej i fiskalnej.
Komisja Europejska i EBC podkreślają co prawda, że kluczową kwestią jest osiągnięcie
trwałej (długookresowej) konwergencji poprzez trwałą stabilność monetarną i fiskalną, przy
czym wymagane kryteria muszą być spełnione łącznie, gdyż stanowią one integralną i spójną całość, to w praktyce ze względu na ustalenie i bezwzględne egzekwowanie spełnienia
wartości referencyjnych dla kryterium cenowego, fiskalnego i stóp procentowych tylko dla
okresu jednego roku przed badaniem (w związku z rozpatrywaniem wniosku danego kraju
o uchylenie derogacji), to w środowisku wielu ekonomistów utrwaliło się przekonanie, że
wystarczy spełnić kryteria tylko przez jeden rok zacieśniając na ten okres politykę pieniężną
i fiskalną, a główny problem stwarza kryterium stabilności kursowej, które musi być spełnione aż przez okres dwóch lat. Z tych też względów niektórzy podkreślają, że nie należy
wprowadzać złotego do mechanizmu ERM II i utrzymać mechanizm kursu płynnego (który
Polska konsekwentnie stosuje od kwietnia 2000 r.), dopóki nie zostaną osiągnięte kryteria
pieniężne i fiskalne. Nawoływano przy tym decydentów politycznych do zacieśnienia polityki
fiskalnej i monetarnej, aby możliwie jak najszybciej te kryteria spełnić. W świetle powyższych
uwag można powiedzieć, że kwestia osiągnięcia trwałej konwergencji nominalnej, a także
konwergencji realnej była przez wielu ekonomistów traktowana drugorzędnie, szczególnie
Pogłębiona analiza kryterium stabilności kursowej dokonana została przez autora w opracowaniach: H. Bąk,
Interpretacja kryteriów konwergencji, [w:] Polska w strefie euro. Szanse i zagrożenia, pod red. J. Ostaszewskiego, OW SGH, Warszawa 2008, s. 15 – 27 oraz H. Bąk, Polityka kursowa państwa z derogacją przed wejściem
do strefy euro, [w:] Integracja walutowa, pod red. Z. Binka i P. Szudry, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu
Zielonogórskiego, Zielona Góra 2013, s. 97 – 108..
11
Patrz: J. Borowski, Doświadczenia Słowacji na drodze do strefy euro. Wnioski dla Polski, [w:] Euro – ekonomia
i polityka, pod red. D. K. Rosatiego, OW WSHiP im. R. Łazarskiego, Warszawa 2009, s. 257 – 259.
12
Patrz: H. Bąk, Wejście wybranych nowych państw członkowskich do strefy euro. Wnioski dla Polski, [w:] Gospodarka Polski w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia rynku wewnętrznego, pod red. H. Bąka i G. Wojtkowskiej-Łodej, OW SGH, Warszawa 2009, s. 135 – 138.
10
64
Henryk Bąk
przez młodszą generację ekonomistów, ale opiniotwórczych ze względu na zajmowane stanowiska w sektorze finansowym. Nasuwa się też tu kluczowe pytanie, czy politykę pieniężną
można prowadzić w sposób autonomiczny, niezależnie od polityki fiskalnej, bez patrzenia,
jaki charakter ma polityka fiskalna oraz inne obszary polityki gospodarczej. Bezwzględnym
wymogiem legislacyjnym jest zagwarantowanie pełnej niezależności władzy monetarnej,
czyli banku centralnego od władzy wykonawczej. Zapewnienie niezależności instytucjonalnej
nie powinno podlegać chyba dyskusji. Prezes banku centralnego nie może podlegać władzy
wykonawczej odpowiedzialnej przed parlamentem za utrzymywanie rokrocznie dyscypliny
budżetowej. Może się wówczas zrodzić pokusa do wykorzystania dodatkowej emisji pieniądza (nie mającego pokrycia w realnej sferze gospodarki) w celu finansowania deficytu
budżetowego. Z powyższego nie można jednakże wyciągać wniosku, że bank centralny może
się skoncentrować wyłącznie na celu stabilizacji monetarnej bez uwzględniania procesów
w gospodarce realnej, a także sytuacji finansowej kraju. Na konieczność skoordynowanego
oddziaływania polityki fiskalnej i monetarnej na sferę realną gospodarki wskazują przede
wszystkim podstawowe zależności makroekonomiczne.
Ogólnie można stwierdzić, że unijne „reguły zrównoważonego budżetu” wymagają
prowadzenia restrykcyjnej polityki fiskalnej. Konieczność z kolei utrzymania długookresowo wskaźnika inflacji na niskim poziomie wymaga prowadzenia stosunkowo restrykcyjnej
polityki pieniężnej.
2. Aspekty teoretyczne współzależności polityki fiskalnej
i monetarnej
Produkt krajowy brutto (PKB) powiększony o saldo dochodów uzyskanych z tytułu
współpracy z zagranicą (Dz) oraz saldo zagranicznych transferów bieżących (Tz) daje dochód
narodowy brutto powiększony o transfery zagraniczne. Jest to więc całkowity dochód do
podziału w kraju. Powyższy dochód możemy przeznaczyć na konsumpcję prywatną (Cp),
oszczędności wymuszone, czyli podatki netto (T) oraz prywatne oszczędności dobrowolne
(Sp), czyli:
PKB + Dz + Tz = Cp + T + Sp (1)
Odejmując od dochodów globalne wydatki krajowe, czyli absorpcję krajową (A), na
którą składają się wydatki konsumpcyjne (Cp), wydatki rządowe (G) oraz inwestycje (Ip)
oraz uwzględniając podział końcowy PKB na konsumpcję, zakupy rządowe, inwestycje,
a także eksport netto – Exn (eksport towarów i usług pomniejszony o import) wyprowadzimy
zależność:
(Cp + T + Sp) – Cp – G – Ip = (T – G) + (Sp – Ip) oraz (Cp + G + Ip +Exn + Dz + Tz) – Cp – G – Ip = CA. (2)
(3)
Z zależności (2) i (3) wynika, że dodatnie saldo rachunku bieżącego bilansu płatniczego (CA) równa się oszczędności sektora publicznego (saldo podatków netto i wydatków
rządowych, czyli w uproszczeniu nadwyżce sektora publicznego) oraz nadwyżce oszczędności prywatnych ponad prywatne inwestycje, tj.
CA = (T – G) + (Sp – Ip).
(4)
Z tożsamości (4) wynika, że w sytuacji, gdy oszczędności i inwestycje prywatne są
sobie równe, wówczas w przypadku deficytu budżetowego musi pojawić się równe temu
deficytowi ujemne saldo rachunku bieżącego13. Saldo to może zostać sfinansowane odpływem oficjalnych aktywów rezerwowych lub napływem (importem) kapitału finansowego
Występuje wówczas sytuacja określana w literaturze jako „bliźniacze” deficyty.
13
65
netto, albo też kombinacją obu tych czynników. W sytuacji, gdy rząd prowadzi ekspansywną
politykę fiskalną, to dla zrównoważenia salda obrotów bieżących bank centralny powinien
prowadzić restrykcyjną politykę pieniężną, aby poprzez odpowiednio wysokie stopy procentowe stymulować wygenerowanie nadwyżki oszczędności prywatnych ponad prywatne
inwestycje. Na kształtowanie się oszczędności oraz inwestycji wpływa nie tylko polityka
pieniężna, ale także polityka fiskalna oraz inne czynniki. Z kolei na wysokość deficytu budżetowego wpływ wywiera też polityka pieniężna. W praktyce więc te polityki nawzajem się
zazębiają. Uwzględniając dodatkowo efekty wtórne odroczone w czasie, to wówczas stanie
się jeszcze bardziej oczywiste, że dla skuteczności polityki gospodarczej istotne jest właściwe
skoordynowanie polityki pieniężnej i fiskalnej, czyli wypracowanie odpowiedniej policy mix.
3. Polityka fiskalna i monetarna w modelu gospodarki otwartej
Problem wpływu na gospodarkę jednoczesnego oddziaływania polityki pieniężnej,
polityki fiskalnej i polityki kursowej dla małej gospodarki otwartej typu Keynesowskiego
prezentuje od strony teoretycznej model Mundella – Fleminga. Punktem wyjścia do tego
modelu jest szeroko wykorzystywany w makroekonomii model równowagi na rynku pieniężnym (LM), czyli równowagi popytu na pieniądz (L) z podażą pieniądza (M) i równowagi na rynku dóbr (IS), czyli równowagi inwestycji (I) z oszczędnościami (S). Powyższy
standardowy model IS - LM został wykorzystany przez M. Fleminga oraz R. Mundella do
analizy równowagi w gospodarce otwartej w warunkach stosowania różnych (skrajnych)
mechanizmów kursowych, czyli kursu stałego oraz kursu płynnego14. Otwarcie gospodarki
oznacza, że w podziale końcowym produktu PKB (Y) uwzględnimy eksport (Ex) i import
(Im) towarów i usług, czyli:
Y = C(Y) + S(Y) = C(Y) + I(i) + Ex(Yr) – Im(Y). (5)
Warunkiem równowagi na rynku towarów jest:
I(i) = S(Y) + Im(Y) – Ex(Yr) (6)
gdzie: Yr – produkt za granicą jest zmienną egzogeniczną’ (eksport jest funkcją Yr )
i – stopa procentowa, od której zależą inwestycje I.
Zmienne C, S i Im są funkcją produktu Y. Stopa i oraz produkt (dochód) Y są zmiennymi
endogenicznymi.
Różniczkując (różniczka całkowita) równanie (6) względem zmiennych i oraz Y otrzymujemy:
(7)
Oznaczając skłonność do inwestowania symbolem z, skłonność do oszczędzania jako – s oraz
skłonność do importu symbolem m otrzymamy:
z di = s dY + m dY , (8), czyli:
(9)
Ponieważ skłonności s oraz m mają znak dodatni, a skłonność do inwestowania z znak ujemny, więc w układzie zmiennych Y oraz i funkcja IS uwzględniająca dodatkowo oszczędność
zagraniczną (Im – Ex) będzie analogicznie, jak w gospodarce zamkniętej funkcją malejącą,
14
Model Mundella – Fleminga opracowano na podstawie publikacji: M. Borchert, Aussenwirtschaftslehre. Theorie
und Politik, 6., Auflage, Verlag Gabler, Wiesbaden 1999, s. 272 – 293 oraz G. Ruebel, Grundlagen der Monetaeren
Aussenwirtschaft, 2., Auflage, Oldenbourg Verlag, Muenchen, Wien 2005, s. 255 – 272.
66
Henryk Bąk
ale gdy saldo wymiany z zagranicą będzie różne od zera, wówczas kąt nachylenia krzywej
ulegnie zmianie (nachylenie będzie dodatkowo zależało od skłonności do importu).
Rysunek 1. Zależność IS w gospodarce otwartej
i
IS
I(i)
)
Y
45o
I
I=S+Im-Ex
(S+Im-Ex)
S(Y)+Im(Y)-Ex(Yr)
Linia równowagi pieniężnej LM wyznaczona jest przez podaż pieniądza (M) i popyt
na pieniądz transakcyjny (LT) oraz pieniądz spekulacyjny (Ls). Czynnikami kreacji podaży
pieniądza są oficjalne aktywa rezerwowe (IR), które zależą od sytuacji w bilansie płatniczym
oraz rezerwy krajowe (HR). Popyt transakcyjny (LT) jest funkcją absorpcji krajowej (A),
czyli zależy od dochodu (Y) oraz od stopy procentowej (i), natomiast popyt spekulacyjny
zależy od dysparytetu stóp procentowych (stopa procentowa zagraniczna (ir) jest zmienną
egzogeniczną, więc popyt ten będzie zależny od zmian stopy krajowej). Równowaga na
rynku pieniądza oznacza, że:
HR = LT(A) + Ls (i, ir) – IR(Y,Yr,i,ir). (10)
Rezerwy dewizowe (zmiana ich wielkości) zależą od salda bilansu płatniczego. Więc:
IR = Ex(Yr) – Im(Y) – ExKn(i,ir), (11)
gdzie: ExKn oznacza eksport kapitału netto (gdy saldo rachunku finansowego i kapitałowego
jest dodatnie). Po wprowadzeniu zależności (10) do równania (9) i jego zróżniczkowaniu
otrzymujemy:
.
(12)
Po wprowadzeniu oznaczeń: współczynnik reakcji płynności transakcyjnej na zmianę absorpcji – k; współczynnik reakcji absorpcji na zmianę Y – c; reakcja płynności (popytu)
spekulacyjnej na zmiany stopy procentowej – l oraz skłonność do eksportu kapitału – r
równanie (11) zapiszemy:
0 = k c dY + k z di + l di – 0 + m dY + r di (13)
Po przekształceniu zależności (12) względem di oraz dY otrzymamy
. (14)
67
Rysunek 2. Zależność LM w gospodarce otwartej
i
LM
Ls(i)
Ls
Y
HR+IR=Ls+LT
LT(A)
LT
Zależność (14) opisująca równowagę rynku pieniężnego LM jest funkcją rosnącą,
gdyż współczynniki reakcji (skłonności) k, c,m są dodatnie, natomiast współczynniki z, l, r
osiągają wartości ujemne.
Równowaga zewnętrzna (BP) występuje wówczas, gdy salda rachunku bieżącego
{w uproszczeniu Ex(Yr ) – Im(Y)} oraz rachunku finansowego i kapitałowego bilansu płatniczego {ExKn(i,ir} opisane przez zależność (11) w sumie równają się zero, czyli saldo
rachunku dewizowego jest zerowe. To oznacza, że oficjalne aktywa rezerwowe nie ulegają
zmianie (przyrost rezerw dewizowych - dIR = 0). W warunkach równowagi stopa procentowa
w kraju (i) równa się stopie procentowej za granicą (ir ).
dIR = Ex(Yr) – Im(Y) – ExKn(i,ir) = 0 (15)
Różniczkując (różniczka całkowita) powyższą zależność otrzymamy:
, 0=0-
(16)
czyli -m dY – r di = 0, z czego wynika zależność dla równowagi zewnętrznej BP
. Rysunek 3. Równowaga zewnętrzna BP w gospodarce otwartej
i
BP
ExKn(i)
ExKn
Y
45o
Ex(Yr)-Im(Y)
ExKn=Ex-Im
Ex-Im
(17)
68
Henryk Bąk
Nachylenie krzywej równowagi zewnętrznej zależy przede wszystkim od reakcji kapitału krajowego i zagranicznego na zmianę dysparytetu stóp procentowych, czyli zmiany stopy
krajowej (przy założeniu, że stopa procentowa za granicą nie ulega zmianie). W przypadku
stosowania zakazów obrotów kapitałowych z zagranicą wystąpi brak reakcji tego kapitału
na zmiany stopy procentowej. Krzywa równowagi zewnętrznej przebiegnie wówczas pionowo. Wraz z likwidowaniem ograniczeń w obrotach kapitałowych z zagranicą współczynnik
skłonności do dokonywania obrotów kapitałowych z zagranicą (r) będzie wzrastał, a krzywa
BP będzie ulegała spłaszczaniu. W skrajnym przypadku przy pełnej liberalizacji obrotów kapitałowych i braku premii za ryzyko z tego tytułu krzywa BP będzie przebiegała równolegle
do osi odciętych (osi poziomej)15.
Na wykresach (rysunkach) 1 – 3 zaprezentowano funkcje, które wyznaczają (determinują) przebieg linii: równowagi na rynku realnym (rynku dóbr) – IS, rynku pieniężnym – IM
oraz równowagi zewnętrznej (bilansu płatniczego) – BP. Na rysunku 4 przedstawiono łącznie
te linie, które wyznaczają równowagę w punkcie A, przy poziomie produktu w wysokości YA.
Zakładając, że w gospodarce występują niewykorzystane moce produkcyjne, można osiągnąć
wzrost produktu poprzez ekspansywną politykę fiskalną przy stałym kursie walutowym, co
zostało zaprezentowane na rysunku 4.
Rysunek 4. Ekspansywna polityka fiskalna przy stałym kursie walutowym
i
LM
ΔG > 0
dIR>0
LM’
B
BP
C
A
IS’
IS
YA
YC
Y
Ekspansywna polityka fiskalna oznacza wzrost wydatków rządowych G (lub spadek
podatków netto), co generuje wzrost zagregowanego popytu, który z kolei pobudza produkcję.
To oznacza, że krzywa IS przesuwa się w prawo, wyznaczając nowy punkt równowagi na
rynku dóbr i pieniądza (punkt B) przy odpowiednio wyższym poziomie produktu. Wzrost
produkcji zwiększy popyt na pieniądz transakcyjny, co spowoduje wzrost stopy procentowej na rynku pieniężnym do poziomu wyznaczonego przez pkt. B. Przy stałej stopie za
granicą wystąpi dysparytet stóp procentowych. W warunkach zliberalizowanych obrotów
kapitałowych (takie warunki działania obowiązują nie tylko w Unii Europejskiej, ale także
wśród wszystkich członków MFW oraz WTO) do kraju zacznie napływać kapitał z zagranicy (stopa procentowa w pkt. B leży powyżej linii równowagi zewnętrznej BP). Ze względu na konieczność utrzymania stałego kursu walutowego bank centralny będzie zmuszony
do skupywania nadmiaru dewiz. Oficjalne aktywa rezerwowe zaczną wzrastać. Przy braku
15
Takie podejście do powyższego problemu prezentują autorzy popularnego podręcznika M. Burda, Ch. Wypłosz,
Makroekonomia. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa 1995, s. 309 – 317. Krzywą równowagi zewnętrznej
BP autorzy ci określają jako linia integracji finansowej.
69
sterylizacji wzrośnie podaż pieniądza16, co będzie oznaczało przesuwanie się krzywej LM
w prawo. Jednocześnie stopa procentowa zacznie spadać i ostatecznie ukształtuje się nowy
punkt równowagi wewnętrznej i zewnętrznej (pkt. C), który wyznaczy też nowy poziom
produkcji (YC). Ogólny wniosek z powyższego wywodu wynika, że ekspansywna polityka
fiskalna przy stały kursie walutowym skutecznie pobudza wzrost gospodarczy. Do odwrotnego
wniosku dojdzie się przypadku zastosowania restrykcyjnej polityki fiskalnej.
Rysunek 5. Ekspansywna polityka pieniężna przy stałym kursie walutowym
i
LM
dM>0
LM’
BP
A
dIR<0
B
IS
YA
Y
Ekspansywna polityka pieniężna oznacza, że poprzez wzrost podaży pieniądza M
dąży się do pobudzenia wzrostu gospodarczego. Wzrost podaży pieniądza (np. poprzez wzrost
akcji kredytowej, obniżkę stóp banku centralnego itp.) przyczynia się do spadku rynkowej
stopy procentowej, co pobudza zagregowany popyt. To oznacza, że krzywa LM przesuwa
się w prawo (do poziomu LM’). Skala zainicjowanego wzrostu gospodarczego zależy przede
wszystkim od skłonności do oszczędzania i inwestowania, czyli zależy od nachylenia krzywej
IS. Jednocześnie spadek stóp procentowych spowoduje odpływ kapitału za granicę, gdyż stopa
w punkcie B spadnie poniżej krzywej równowagi zewnętrznej. Odpływ kapitału oznacza
zmniejszanie się rezerw dewizowych (odpływ rezerw oznacza, że bank centralny skupuje
pieniądz krajowy ze względu na konieczność stabilizacji kursu walutowego). Zmniejsza się
więc podaż pieniądza, aż do momentu powrotu do punku A (krzywa LM powraca do wyjściowej pozycji). Ekspansywna polityka pieniężna przy konieczności stabilizowania kursu
walutowego nie jest więc skuteczna. Podobnie też nieskuteczna będzie restrykcyjna polityka
pieniężna, co można odczytać z rysunku 5 (przeprowadzając analizę w sposób odwrotny do
powyższego wywodu). W sytuacji konieczności stabilizowania kursu walutowego pole manewru w polityce pieniężnej jest więc niewielkie. Polityka pieniężna powinna być nastawiona
na realizację celu kursowego (stabilizowanie kursu).
Wprowadzenie mechanizmu kursu płynnego oznacza, że kurs (e) ten stanie się parametrem rynkowym, który będzie wpływał zarówno na równowagę zewnętrzną, czyli będzie
utrudniał utrzymanie równowagi zewnętrznej w przypadku spadku kursu (aprecjacji pieniądza krajowego), co będzie oznaczało przesuwanie krzywej równowagi zewnętrznej w górę
(w lewo w przypadku większego nachylenia tej krzywej). Natomiast w przypadku wzrostu
kursu walutowego (deprecjacji pieniądza krajowego) krzywa BP będzie się przesuwać w prawo (w dół), stwarzając korzystniejsze warunki dla wzrostu gospodarczego.
16
W literaturze podkreśla się, że sterylizacja może tylko przez krótki okres przyhamować wzrost podaży pieniądza.
Najczęściej podkreśla się nieskuteczność sterylizacji w dłuższej perspektywie. Patrz: M. Willms, Internationale
Waehrungspolitik, 2., Auflage, Vahlen Verlag, Muenchen 1995, s. 78 – 79.
70
Henryk Bąk
Zmienny kurs walutowy będzie też w istotnej mierze wpływał na kształtowanie się
relacji oszczędności do inwestycji, czyli wpłynie na przebieg krzywej IS. Wzrost kursu będzie
zachęcał do rozszerzania eksportu oraz do ograniczania importu. Będzie więc on zmniejszał
oszczędność zagraniczną, przesuwając krzywą oszczędności (S + Im – Ex e) względem
produktu Y w prawo. W efekcie krzywa IS przesunie się w prawo. Czyli dla zrównoważenia
oszczędności i inwestycji będzie wymagana wyższa rynkowa stopa procentowa. Z drugiej
strony przy tym samym poziomie stopy procentowej będzie możliwe uzyskanie przyśpieszenia wzrostu gospodarczego.
Zmienny kurs walutowy nie będzie wpływał na przebieg krzywej LM, gdyż rezerwy
dewizowe w teoretycznym modelu nie będą ulegały zmianie. Baza monetarna nie będzie
w związku z tym ulegała zmianie.
Wpływ polityki fiskalnej jak i polityki pieniężnej na wzrost gospodarczy, jak i na
możliwość utrzymania równowagi gospodarczej w przypadku kursu płynnego jest więc bardziej złożony. Wpływ ekspansywnej polityki fiskalnej na wzrost gospodarczy został zaprezentowany na rysunku 6.
Rysunek 6. Ekspansywna polityka fiskalna przy płynnym kursie walutowym
i
ΔG>0
LM
B
C
BP’
de < 0
BP
A
IS
YA
YC
IS” IS’
Y
Ekspansywna polityka fiskalna, czyli wzrost wydatków rządowych spowoduje w efekcie wzrost popytu (przesunięcie krzywej IS w prawo do poziomu IS’), co zwiększy popyt na
pieniądz i wywoła podniesienie stopy procentowej do poziomu wyznaczonego przez punkt B.
Wzrost krajowej stopy procentowej spowoduje napływ kapitału z zagranicy. Bank centralny
nie będzie przy płynnym kursie podejmował interwencji walutowych. Wzrost dewiz na krajowym rynku walutowym spowoduje spadek kursu nadwyżkowych walut (aprecjację pieniądza
krajowego). Spadek kursu (de<0) spowoduje przesunięcie krzywej równowagi zewnętrznej do
poziomu BP’. Jednocześnie spadek kursu spowoduje zwiększenie oszczędności zagranicznej
i w efekcie przesuwanie krzywej równowagi inwestycji i oszczędności w lewo do momentu,
aż w punkcie C ukształtuje się nowy punkt równowagi (na nie ulegającej zmianie krzywej LM
przetną się krzywe BP’ oraz IS”). Tak więc przy płynnych kursach walutowych ekspansywna
polityka fiskalna jest także skuteczna (produkt wzrasta z poziomu YA do poziomu YC), ale
skuteczność ta jest mniejsza, niż przy mechanizmie kursów stałych.
Skutki ekspansywnej polityki pieniężnej przy płynnym kursie walutowym przedstawione zostały na rysunku 7.
71
Rysunek 7. Ekspansywna polityka pieniężna przy płynnym kursie walutowym
i
LM
dM>0
de>0
A
LM’
BP
BP’
C
B
IS
YA
YC
IS’
Y
Analogicznie jak w poprzednio analizowanych przypadkach w momencie wyjściowym gospodarka znajduje się w równowadze (punkt A), ale przy niezadowalającym poziomie wzrostu gospodarczego. Wzrost podaży pieniądza (dM>0) przesuwa krzywą LM
w prawo do poziomu LM’ skutkując jednocześnie spadkiem stopy procentowej do poziomu
wyznaczonego przez punkt B. Spadek stopy procentowej spowoduje odpływ kapitału portfelowego i w efekcie wzrost kursu walutowego (stan oficjalnych aktywów rezerwowych nie
ulega zmianie, gdyż bank centralny na rynku dewizowym nie interweniuje). Wzrost kursu
(de>0) spowoduje jednocześnie przesunięcie krzywej BP w dół oraz krzywej IS w prawo aż
do momentu ukształtowania się nowego punktu równowagi (punkt C), w którym przecinają
się krzywe LM’, IS’ i BP’. Produkcja wzrośnie do poziomu YC. Ekspansywna polityka pieniężna jest więc skuteczna, natomiast polityka restrykcyjna nie przyniesie w tym przypadku
pozytywnych efektów.
Dokonana powyżej analiza wniosków wynikających z modelu Mundella – Fleminga wskazuje przede wszystkim na powiązanie polityki fiskalnej, pieniężnej oraz kursowej.
Z modelowej analizy wynika ogólny wniosek o większej skuteczności polityki fiskalnej
w porównaniu do efektów polityki pieniężnej, w szczególności restrykcyjna polityka pieniężna może doprowadzić do niepotrzebnego schłodzenia gospodarki. Polityka pieniężna ma
ogólnie biorąc mniejsze znaczenie w pobudzaniu wzrostu gospodarczego, ale w tym zakresie
może ona skutecznie wspierać politykę fiskalną17, szczególnie w przypadku jednoczesnego
dążenia do stabilizowania kursu walutowego Nie należy też zbyt entuzjastycznie podchodzić
do ekspansji fiskalnej. Może ona pobudzić wzrost gospodarczy w przypadku załamania gospodarczego. W analizie nie został jednak uwzględniony czynnik zadłużenia sektora publicznego.
Ekspansywna polityka fiskalna nie może być prowadzona na długą metę, o ile wzrost wydatków budżetowych nie ma pokrycia w bieżących wpływach budżetowych. Sektor publiczny
nie może zostać nadmiernie zadłużony, szczególnie u inwestorów zagranicznych. Wysokie
zadłużenie zagraniczne może znacznie destabilizować gospodarkę, a w szczególności może
utrudnić stabilizowanie kursu walutowego.
Podsumowanie
Z dokonanej analizy wymogów konwergencji nominalnej wynika, że państwo z derogacją znajdujące się na etapie dochodzenia do strefy euro zmuszone jest do prowadzenia
długookresowo zrównoważonej polityki fiskalnej. Nowe państwa członkowskie Unii znajdują
się jednak na niższym poziomie rozwoju gospodarczego w porównaniu zarówno do krajów
Por. M. Burda, Ch. Wypłosz, op. cit.., s. 313 – 315.
17
72
Henryk Bąk
tworzących rdzeń strefy euro, jak i w porównaniu ze średnią unijną. Doganianie wyżej rozwiniętych państw wymaga odpowiednio większych nakładów na edukację, badania i prace
rozwojowe, a także nakładów na infrastrukturę. Realizowanie tych celów wymaga odpowiednio wyższych wydatków budżetowych. Z dokonanej analizy modelowej wynika, że przy
usztywnionym kursie walutowym w krótkim i średnim okresie skuteczna jest ekspansywna
polityka fiskalna18. Możliwości w zakresie wykorzystania w praktyce ekspansji fiskalnej
zostały jednak po 2000 r. znacznie ograniczone ze względu na ogólną tendencję w Unii do
obniżania stawek podatkowych, co spowodowało stosowną erozję wpływów budżetowych.
Z drugiej strony Unia wymaga prowadzenia w zasadzie restrykcyjnej polityki fiskalnej. Pojawia się więc dylemat, w jaki sposób osiągnąć odpowiednio wyższy wzrost gospodarczy,
podnieść innowacyjność gospodarki, zmodernizować infrastrukturę gospodarczą itp.
Z analizy modelowej wynika też, że przy płynnym kursie walutowym (taki mechanizm kursowy utrzymywany jest w Polsce) skuteczna dla pobudzenia wzrostu gospodarczego
jest polityka pieniężna. Ze względu jednak na nadmierną obawą przed wzrostem inflacji
prowadzono w Polsce raczej restrykcyjną politykę fiskalną, utrzymując znaczny dysparytet
stóp procentowych, co miało miejsce w szczególności w latach 2004/05 oraz 2008 – 2010.
Bibliografia
1. Bąk H., Polityka kursowa państwa z derogacją przed wejściem do strefy euro, [w:] Integracja
walutowa, pod red. Z. Binka i P. Szudry, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego,
Zielona Góra 2013.
2. Bąk H., Interpretacja kryteriów konwergencji, [w:] Polska w strefie euro. Szanse i zagrożenia,
pod red. J. Ostaszewskiego, OW SGH, Warszawa 2008.
3. Bąk H., Problemy wprowadzenia złotego do mechanizmu kursowego ERM II, [w:] Gospodarka
Polski w Unii Europejskiej w latach 2004 – 2006. Wybrane zagadnienia, pod red. H. Bąka i G.
Wojtkowskiej-Łodej, OW SGH, Warszawa 2007.
4. Bąk H., Wejście wybranych nowych państw członkowskich do strefy euro. Wnioski dla polski,
[w:] Gospodarka Polski w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia rynku wewnętrznego, pod
red. H. Bąka i G. Wojtkowskiej-Łodej, OW SGH, Warszawa 2009.
5. Borchert M., Aussenwirtschaftslehre. Teorie und Politik, 6., Auflage, Verlag Gabler, Wiesbaden
1999.
6. Borowski J., Doświadczenia Słowacji na drodze do strefy euro. Wnioski dla Polski, [w:] Euro
– ekonomia i polityka, pod red. D. K. Rosatiego, OW WSHiP im. R. Łazarskiego, Warszawa
2009.
7. Burda M., Wypłosz Ch., Makroekonomia. Podręcznik europejski, PWE, warszawa 1995.
8. Chrabonszczewska E., Kalicki K., Teoria i polityka kursu walutowego, OW SGH, Warszawa
1996.
9. EBC, Raport o konwergencji czerwiec 2014,
10. ECB, Convergence Report May 2010,
11. ECB, Convergence Report May 2012,
12. ECB, Convergence Report June 2014,
13. Gruszczyński M., Kryzysy walutowe a liberalizacja obrotów kapitałowych, PWN, Warszawa
2002
14. Nowak-Far A., Konstytucja RP a wejście Polski do strefy euro, [w:] Euro – ekonomia i polityka,
pod red. D. K. Rosatiego, OW WSHiP Łazarski, Warszawa 2009.
18
Przed wejściem do strefy euro Polska będzie zmuszona do usztywnienia mechanizmu kursowego. Problem
polityki kursowej przed wprowadzeniem złotego do mechanizmu ERM II omówiłem w opracowaniu: H. Bąk,
Problemy wprowadzenia złotego do mechanizmu ERM II, [w:] Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach
2004 – 2006. Wybrane zagadnienia, pod red. H. Bąka i G. Wojtkowskiej-Łodej, OW SGH, Warszawa 2007,
s. 123 – 129.
73
15. Reforma strefy euro Unii Europejskiej. Na drodze do sanacji i konsolidacji. Wybór dokumentów,
Wybór, wstęp i opracowanie J. Barcz, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2013.
16. Ruebel G., Grundlagen der Monetaeren Aussenwirtschaft, 2., Auflage, Oldenbourg Verlag,
Muenchen, Wien 2005.
17. Willms M.,Internationale Waehrungspolitik, Verlag Vahlen, Muenchen 1995
FISCAL AND MONETARY POLICY IN THE CATCHING
UP PERIOD TO THE EUROZONE
Summary
In the paper, constraints in the field of fiscal and monetary policy in the context of European
Union’s nominal convergence criteria has been analysed and confronted with theoretical
view concerning the stimulating of economic growth in Mundell – Fleming model. The main
thesis of the paper is to show that the meeting of the nominal convergence criteria requires
restrictive monetary and fiscal policy and that is in contradiction to the thesis of Mundell–
Fleming model concerning the economic growth stimulating and economic balance in small
open economy maintaining.
Key words: Fiscal and Monetary Policy, Eurozone, Mundell – Fleming Model
Ewa Wierzbicka
RYZYKO MAŁYCH I ŚREDNICH
PRZEDSIĘBIORSTW I MOŻLIWOŚCI JEGO
UBEZPIECZENIA
1. Znaczenie MSP i bariery ich rozwoju w gospodarce polskiej
Z 4 mln przedsiębiorstw zarejestrowanych w bazie REGON, aktywnych w 2013 r.
było 1,79 mln , w tym: 95,7 % stanowiły firmy mikro, 3,2% małe, 0,9% średnie, a tylko 0,2%
duże. Struktura przedsiębiorstw MŚP w Polsce różni się od przeciętnej dla UE większym
udziałem firm mikro. Według danych GUS działające w Polsce przedsiębiorstwa generują blisko trzy czwarte polskiego produktu krajowego brutto (PKB)1. O znaczeniu sektora
MŚP świadczy fakt, że tworzy on 48,5% PKB i zapewnia miejsca pracy dla ponad 70%
zatrudnionych w przedsiębiorstwach. W 2012 r. wartość nakładów inwestycyjnych poniesionych w sektorze MŚP wyniosła 74,5 mld zł, co stanowiło 48% nakładów inwestycyjnych
wszystkich przedsiębiorstw w Polsce. MŚP funkcjonują w różnych dziedzinach gospodarki.
Wśród wszystkich zarejestrowanych podmiotów w 2013 r. najwięcej należało do sekcji handel hurtowy i detaliczny 26,4%, kolejne miejsca zajęły następujące sekcje: budownictwo
(11,7% podmiotów), działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (9% podmiotów) oraz
przetwórstwo przemysłowe ( 9% podmiotów)2.
Nowa perspektywa finansowa UE stanowi wyzwanie dla małych i średnich przedsiębiorstw
w Polsce, jedne z nich wybiorą strategię przetrwania, inne zwiększenia konkurencyjności
i dynamicznego rozwoju , jeszcze inne ograniczą prowadzoną działalność.
Mimo dużego znaczenia przedsiębiorstw małych i średnich w gospodarce polskiej, natrafiają one w swym funkcjonowaniu na wiele barier oraz ograniczeń, co jest jedną z przyczyn
nadmiernej rotacji wśród mikro, małych i średnich firm, gdyż jedne powstają, a zbyt wiele
– stosunku do sytuacji w innych krajach UE – i zbyt szybko upada lub zawiesza działalność.
Według danych GUS pierwszy rok działalności przeżywają trzy na cztery firmy w Polsce
(w 2011r. wskaźnik przeżycia wynosił 76,6%). W kolejnych latach przeżywalność ta wyraźnie
spada – do 54% w drugim i do 32% w piątym roku działalności. Rokrocznie Ministerstwo
Gospodarki na podstawie ankiet zbiera informacje dotyczące barier rozwoju MŚP. W ocenie
ankietowanych przedsiębiorców najważniejszą bariera w drugiej połowie 2013r, były kolejno według ilości wskazań: wysokość podatków i opłat przewidzianych prawem, zbyt małe
obroty, skomplikowane przepisy prawa, biurokracja, konkurencja zarówno ze strony małych
jak i dużych przedsiębiorstw. Niewielki stosunkowo procent wskazań dotyczył trudności
w znalezieniu pracowników o odpowiednich kwalifikacjach oraz warunków lokalowych.
Jednym z istotnych ograniczeń z jakim borykają się MŚP w Polsce są trudności
z terminowym uzyskaniem należności finansowych. Badanie firmy Bibby Financial Services
przeprowadzane co roku w kwietniu na zbiorowości 450 przedsiębiorstw wykazało poprawę
1
2
Raport o stanie sektora MSP w Polsce w latach 2012 – 2013, PARP, Warszawa 2014 s. 14 www.parp.gov.pl/
index/more/44413, data dostępu 16.03.2015
Przedsiębiorczość w Polsce, Raport Ministerstwa Gospodarki , wrzesień 2014r. www.mg.gov.pl › Wiadomości,
dostep16.03 2015
76
Ewa Wierzbicka
dyscypliny płatniczej w 2014r ( por tabela 1) , mimo to nadal znaczny jest udział faktur
płaconych z opóźnieniem3, a według portalu Przedsiębiorców Polskich w firmach MŚP 30%
faktur nie jest regulowanych przez okres dłuższy niż 6 miesięcy, a aż 15% faktur nie zostaje
zapłacona przez ponad rok.
Tabela 1. Odsetek firm potwierdzających opóźnienie płatności faktur
04.2012 r.
04.2013 r.
04.2014r.
82,7%
83,8%
76,4%
Źródło: Badanie firmy Bibby Financial Services, Index MSP , nf.pl › Manager › Finanse › Płynność finansowa, data dostępu 17.03.2014.
Zatory płatnicze przedsiębiorstw MŚP wpływają na pogorszenie ich płynności finansowej,
a statystyki dotyczące tego sektora wskazują na duża jego niestabilność i rotację .
2. Źródła ryzyka w przedsiębiorstwie
Ryzyko jest stałym elementem działalności gospodarczej, dotyczy różnych obszarów
przedsiębiorstwa, w tym majątku: wartości rzeczowych, finansowych, niematerialnych i prawnych, zasobów kadrowych, a także odpowiedzialności cywilnej za: decyzje kierownictwa,
błędy w zarządzaniu ,czy błędy personelu itp.4. Ryzyko podmiotów gospodarczych dotyczy
niepewności zdarzeń i skutków przyszłych, jego realizacja oznacza możliwość odchylenia
celów od stanu oczekiwanego. Istnieje ono z powodu nieprzewidywalności prawdopodobieństwa zajścia zdarzenia w przyszłości, które ma swoje finansowe skutki.5 Konsekwencje
wystąpienia ryzyka mogą wpłynąć negatywnie lub pozytywnie na realizację celów biznesowych firmy. Przedsiębiorstwa z grupy mikro, małych i średnich są w większym stopniu niż
duże narażone na liczne zagrożenia zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne, czynniki ryzyka
mają zróżnicowany charakter oraz różne prawdopodobieństwo wystąpienia.
Ryzyko przedsiębiorstwa jest dzielone według następujących kryteriów6:
a) ryzyko odpowiedzialności ze względu na formę prawna przedsiębiorstwa,
b) według źródeł i stopnia oddziaływania ryzyka ( podział na wewnętrzne i zewnętrzne),
c) według obszarów występowania ryzyka w przedsiębiorstwie, (w tym: majątku, zasobów ludzkich, zarządzania, odpowiedzialności, finansów, produkcji oraz pozycji
na rynku),
d) według kategorii rodzajowych ryzyka, (w tym: operacyjne, przyrodnicze siły wyższej,
kredytowe, rynkowe, reputacji, prawne, polityczne).
Źródłem ryzyka przedsiębiorstwa mogą być więc zarówno procesy technologiczne,
zastosowane surowce, systemy informatyczne, jak i decyzje w procesie zarządzania, błędy
ludzi lub ich przestępstwa (np. sprzeniewierzenia, oszustwa, włamania, kradzieży, wandalizmu). Ryzyko generować mogą także partnerzy biznesowi (niedotrzymywanie warunków
umowy, brak dostaw bądź ich nieterminowość lub nieodpowiednia jakość dostarczonych
towarów, opóźnienia w odzyskiwaniu należności itp.).
Wyróżnia się ryzyko czyste, związane z zagrożeniami o charakterze losowym, niezależne od woli człowieka, takie jak pożary, katastrofy naturalne, awarie techniczne, a także
ryzyko spekulatywne czyli ryzyko świadomie podejmowane. W przypadku materializacji tego
K. Kuniewicz, Zatory płatnicze bolączką MSP, nf.pl › Manager › Finanse › Płynność finansowa, dostęp 18.03.2014.
E. Wierzbicka ( red.) Ubezpieczenia dla przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej
w Warszawie , Warszawa 2014, s.11
5
B. Hadyniak, Ryzyko w przedsiębiorstwie w: Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstwa tom 1,
praca zb. pod red. B. Hadyniaka J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2010 s. 22
6
A. Bera, Ochrona ubezpieczeniowa w działalności mikro i małych przedsiębiorstw, Uniwersytet Szczeciński
Rozprawy i Studia T. ( CMI ) , Szczecin 2012. s.64.
3
4
Ryzyko małych i średnich przedsiębiorstw i możliwości jego ubezpieczenia
77
rypu ryzyka może nastąpic zmniejszenie zysku lub strata, a w przypadku niezmaterializowania podmiot może osiągnąć zaplanowany poziom zysku lub nawet dodatkowe korzyści 7.
Można wymienić zróżnicowane reakcje przedsiębiorstwa na ryzyko takie jak:
1) unikanie lub ograniczanie ryzyka, zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia
szkody, podejmowanie działań prewencyjnych służących minimalizacji negatywnych
skutków ryzyka, ( Działania tego typu nigdy nie wyeliminują całkowicie ryzyka
działalności gospodarczej. wiele rodzajów ryzyka jest trudnych do uniknięcia , ponieważ zwykle są one niezależne od działań podejmowanych przez przedsiębiorstwo) ;
2) retencja ryzyka, utrzymanie rezerw finansowych na takim poziomie aby pokryć szkody wywołane wystąpieniem ryzyka. Oznacza to akceptację określonego poziomu
ryzyka, monitorowanie i ocenę tolerowanego poziomu ryzyka i samofinansowanie
skutków ryzyka;
3) transfer ryzyka na wyspecjalizowany podmiot np. ubezpieczyciela, (ubezpieczenie
polega na częściowym przeniesieniu ryzyka na zakład ubezpieczeń).
Samoubezpieczenie związane z retencją, (zatrzymaniem ryzyka), jest relatywnie
kosztowne i może być stosowane przez większe przedsiębiorstwa, nie jest możliwe do zastosowania przez przedsiębiorstwa mikro, małe a nawet średnie 8. Wymaga bowiem posiadania własnych rezerw w wysokości maksymalnego prawdopodobnego kosztu, związanego
z występującymi rodzajami ryzyka.
Przyjęty i realizowany sposób zarządzania ryzykiem zależy w znacznym stopniu od
wielkości przedsiębiorstwa i jego zasobów finansowych, od specyfiki branży, w której działa,
od fazy rozwoju firmy, od ilości i jakości pozyskanych informacji. Według amerykańskich
uczonych C.A. Williamsa Jr., M.L.Smitha oraz P.C. Younga zarządzanie ryzykiem jest szeroko
rozumianym działaniem zarządczym, którego zadaniem jest identyfikacja oraz ocena ryzyka
i niepewności, a także zmaganie się z ich przyczynami i wpływem na organizację9.
Zdaniem Damiana Gajdy podejmowanie działań na rzecz unikania ryzyka „nie oznacza optymalnego rozwiązania z punktu widzenia przedsiębiorstwa. W pewnych sytuacjach
stoi ono w sprzeczności z przedsiębiorczością, która zawiera w sobie podejmowanie ryzyka.
Natomiast przeniesienie finansowania ryzyka polega na kompensowaniu straty przez inny
podmiot poprzez odpowiednio skonstruowane umowy z kontrahentami, korzystanie z outsourcingu, transakcji zabezpieczających oraz stosowaniu ubezpieczeń”10.
Ubezpieczenie jest usługą finansowa zapewniającą pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych związanych z likwidacją ujemnych skutków zdarzeń losowych. Ochrona ubezpieczeniowa polega na przejęciu przez ubezpieczyciela odpowiedzialności za mające powstać
szkody w zamian za zapłaconą składkę. Ubezpieczenie jest instrumentem gospodarczym,
którego celem jest wyeliminowanie lub ograniczenie skutków zdarzeń losowych wpływających negatywnie na zasobność przedsiębiorstwa.11
Posiadanie przez przedsiębiorstwa ochrony ubezpieczeniowej wywiera bezpośrednio
lub pośrednio pozytywny wpływ na ich kondycję finansową. Zdaniem Anieli Mikulskiej
„niedostrzeganie ryzyka może zagrozić możliwości podejmowania przedsięwzięć, z kolei jego
demonizacja i brak kontroli - może zniechęcić do działań przedsiębiorczych. Istotna jest
Podział ryzyka ubezpieczeniowego na spekulatywne i czyste wprowadzony został przez A.H. Mowbraya w roku
1961 .
8
P. Jedynak, Podaż usług finansowych a ciągłość dzialności małych i średnich przedsiębiorstw, „Wiadomości
Ubezpieczeniowe”2009 nr 4 s 46 https://www.piu.org.pl/public/upload/ibrowser/.../WU4_09_jedynak.pdf, dostep
204, 10 25
9
C.A. Williams Jr., M.L.Smith P.C. Young, Zarządzania ryzykiem a ubezpieczenia, PWN, Warszawa 2002, s 57
10
D. Gajda, Rola ubezpieczeń majątkowych w zarzadzaniu ryzykiem małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2014 nr 804 , Finanse, Rynki Finansowe , Ubezpieczenia nr 67 s. 212.
11
T. Jedynak, Istota , funkcje, zasady i klasyfikacja ubezpieczeń w: współczesne ubezpieczenia gospodarcze, praca
zb. pod red . W. Sułkowskiej, Wyd Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012r s.57.
7
78
Ewa Wierzbicka
świadomość możliwości kontroli ryzyka, a także budowanie kompetencji w wyniku uczenia
się zarządzania ryzykiem finansowym i niefinansowym”12. Ubezpieczyciele stymulują postawy przedsiębiorczości a także przez ochronę ubezpieczeniową umożliwiają finansowanie
zewnętrznymi środkami likwidację szkód, stąd zachęcają przez podniesienie bezpieczeństwa
finansowego do inwestowania oraz do innowacyjności13.
3. Korzyści przedsiębiorstwa z ochrony ubezpieczeniowej
Korzyścią przedsiębiorstw z transferu ryzyka na ubezpieczyciela jest nabycie ochrony ubezpieczeniowej, co umożliwia w sytuacji realizacji ryzyka uzyskanie odszkodowania lub świadczenia. Wypłata odszkodowania umożliwia realizację funkcji kompensacyjnej ubezpieczenia,
środki finansowe uzyskane w rezultacie odszkodowania łagodzą negatywne finansowe skutki
szkody (wypadku ubezpieczeniowego). Naprawienie szkody skutkuje przywróceniem stanu
ubezpieczonego majątku przed szkodą lub wznowienie przerwanej działalności gospodarczej
, w ubezpieczeniach osobowych np. umożliwia powrót do pracy kluczowego pracownika
poszkodowanego w wypadku. Posiadanie ochrony ubezpieczeniowej:
–– zwiększa poczucie bezpieczeństwa prowadzonej działalności gospodarczej,
–– zwiększa konkurencyjność firmy a także ekspansję rynkową dzięki transferowi części
ryzyka na ubezpieczyciela, (np. przez wykorzystanie ubezpieczenia należności handlowych, gwarancje należytego wykonania kontraktu itp.),
–– zwiększa wiarygodność i poprawia wizerunek wobec partnerów biznesowych,
–– poszerza dostęp do źródeł finansowania takich jak: kredyt bankowy, leasing, faktoring,
środki unijne, pożyczki z funduszy pożyczkowych (przez wykorzystanie ubezpieczeń
finansowych w tym ubezpieczeń kredytu, leasingu, gwarancji ),
–– jest często niezbędnym warunkiem przystąpienia do przetargu (gwarancja zapłaty
wadium).
Nawiązanie współpracy z ubezpieczycielem wpływa na zwiększenie świadomości ubezpieczeniowej i nabycie umiejętności dostrzegania zagrożeń. Współpraca z ubezpieczycielem
zmusza do analizy warunków wewnętrznych funkcjonowania przedsiębiorstwa i identyfikacji
oraz oceny ryzyka a także kontroli ryzyka.
Małe i średnie przedsiębiorstwa korzystają z dostępnych oferowanych przez ubezpieczycieli produktów ubezpieczeniowych bezpośrednio lub przez pośrednika ubezpieczeniowego, w warunkach polskich, częściej agenta niż brokera, a także sprzedawanych przez
bank lub podmiot sfery realnej np. dealera samochodowego czy także operatora telefonii
komórkowej. W przedsiębiorstwach sektora MSP w 2012 r. średnio 7,3% umów ubezpieczeniowych zawarto za pośrednictwem brokera14.
Czasem konieczność ubezpieczenia jest wymuszona przez ustawodawcę, co wynika
z ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, w tym ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów
mechanicznych ma charakter ubezpieczenia przymusowego15. Badania MSP wskazują, że
najwięcej małych i średnich przedsiębiorstw korzysta z obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych OC16. Stosowane są także ubezpieczenia OC tzw. zawodowe, dotyczące osób
A. Mikulska, Zarządzanie ryzykiem jako czynnik sprzyjający wzrostowi MSP, „ Współczesne Zarzadzanie”2010
nr 4 s. 77.
13
D. Pauch, Ochrona ubezpieczeniowa mikro i małych przedsiębiorstw działających na terenie Szczecina w świetle
badań, Uniwersytet Szczeciński, publi.bg.szczecin.pl/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?bib=40186, dostęp 19 .10.2014
14
Badanie „Finanse MSP 2012” objęło 1094 przedsiębiorstwa sektora MSP, . Finanse MSP Qualifact-Market
Resech and Analysis.
15
Por. Ustawa z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych , Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym
i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych ( Dz.U. nr 124 poz. 1151, z pózn.zm.)
16
D. Pauch, Ochrona ubezpieczeniowa mikro i małych przedsiębiorstw działających na teranie Szczecina w świetle
badań, zif.wzr.pl/pim/2013_2_5_16.pdf, data dostępu 2014.03.10
12
79
wykonujących określony zawód, lista zawodów objętych ubezpieczeniem obowiązkowym
odpowiedzialności cywilnej w 2014r. wynosiła 173 i cały czas wzrasta17.
Istotą ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej ( OC) jest powstanie zobowiązania
ubezpieczyciela do wypłaty odszkodowania na rzecz osób trzecich w przypadku zajścia zdarzenia wywołanego przez ubezpieczonego (lub przez osobę, na której rzecz została zawarta
umowa ubezpieczenia). Ubezpieczenie OC służy ochronie majątku osoby ubezpieczonej przed
obciążeniami w konsekwencji powstania obowiązku naprawienia szkody, z tytułu roszczenia
poszkodowanego.
Większość produktów ubezpieczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw, stanowią ubezpieczenia dobrowolne. Ubezpieczeniu mienia przedsiębiorstw służą ubezpieczenia
od ognia i innych zdarzeń losowych, ubezpieczenie od kradzieży z włamaniem i rabunku,
ubezpieczenie sprzętu elektronicznego, ubezpieczenie maszyn i urządzeń od uszkodzeń, lub
powiązane z ubezpieczeniem ogniowym ubezpieczenie utraty zysku, ubezpieczenie mienia od wszystkich ryzyk majątkowych i inne bardziej zindywidualizowane dostosowane
do specyfiki branży, w której działa dane MSP. Wachlarz produktów przeznaczonych dla
przedsiębiorstw małych i średnich jest coraz bogatszy. Część z tych produktów ma charakter
złożony i wymaga dostosowania do potrzeb oraz specyfiki poszczególnych firm, dlatego są
one coraz częściej oferowane przez brokerów niż agentów ubezpieczeniowych zwłaszcza
dla przedsiębiorstw średnich18.
Pełna ochrona ubezpieczeniowa majątku przedsiębiorstwa oraz odpowiedzialności
cywilnej za szkody wyrządzone osobie trzeciej może być uzupełniona przez ubezpieczenie
assistance, które w razie zajścia zdarzenia losowego, wypadku ubezpieczeniowego umożliwia
skorzystanie z pomocy specjalisty np. informatyka, ślusarza, hydraulika, a także zorganizowania lokalu zastępczego, czy też dozoru mienia po powstaniu szkody19.
4. Uwarunkowania korzystania z ubezpieczeń przez MSP
Korzystanie z ubezpieczeń przez przedsiębiorstwa jest skorelowane z poziomem
świadomości ubezpieczeniowej , z oceną ryzyka i skłonnością do ponoszenia ryzyka
przez przedsiębiorców oraz sytuacją finansową firm, ich możliwościami kupienia ochrony
ubezpieczeniowej20.
Ponad 70 procent przedsiębiorstw sektora MSP jest nabywcami ubezpieczeń majątkowych. Majątek firm gromadzony przez wiele lat a w przypadku przedsiębiorstw rodzinnych
przez kilka pokoleń, może ulec zniszczeniu, w wyniku sił przyrody takich jak deszcz nawalny,
pożar, trąbę powietrzną lub powódź, które coraz częściej mają miejsce także w Polsce, czy
też w wyniku zniszczenia mienia przez złodziei lub wandali, (co może spowodować przerwy
w pracy lub całkowite wstrzymanie pracy firmy), a także w rezultacie błędów człowieka.
Wykorzystanie ubezpieczeń przez MSP w zarządzaniu ryzykiem jest w Polsce jednak niewystarczające, na co wskazują badania statystyczne i ankietowe .
Należą do nich m.in ubezpieczenia OC wybranych grup zawodowych takich jak np: adwokaci, radcowie prawni,
notariusze, doradcy podatkowi, biegli rewidenci, pracownicy biur rachunkowych, komornicy sądowi, rzeczoznawcy majątkowi, architekci, inżynierowie budownictwa, agenci ubezpieczeniowi, brokerzy.
18
T. Gaj, Multiagenci a MSP, „Miesięcznik Ubezpieczeniowy”, 2013 Tom 10, nr 1, s. 19
19
Ubezpieczenie assistance jest przydatne zwłaszcza dla małych przedsiębiorstw, które nie dysponują wyspecjalizowanymi służbami do likwidacji szkód.
20
Por E. Wierzbicka, Znaczenie ubezpieczeń dla przedsiębiorstw sektora MŚP, “Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Humanitas Zarządzanie”, nr 1/2014, s. 142
17
80
Ewa Wierzbicka
Tabela 2. Odsetek przedsiębiorstw sektora MSP korzystających z usług ubezpieczeniowych w latach
2009 – 2012
Lata
Firmy mikro (do 9 zatrudnionych)
2009
2010
2011
2012
72,3%
64,5%
70,9%
72,1%
Firmy małe ( od 10 do 49) zatrudnionych
87,2%
87,3%
87,9%
87,7%
Firmy średnie ( od 50 do 249 zatrudnionych)
96,0%
92,7%
97,3%
97,6%
Ogółem MSP
74,4%
65,6%
72, 0 %
Źródło: opracowanie własne na podstawie „Finanse MSP” Qualifact- Market Resech and Analysis. 2010
i 2011, 2013.
Jak wynika z danych tabeli 2 widoczna jest różnica w stosowaniu ubezpieczeń w zależności
od wielkości przedsiębiorstwa. Skłonność do ubezpieczenia rośnie wraz z wielkością przedsiębiorstwa, czym mniejsza firma tym mniejsza skłonność do ubezpieczania się.
W 2012r. najczęściej MŚP w Polsce kupowały:- ubezpieczenia komunikacyjne (76%),
ubezpieczenia mienia od ognia i innych zdarzeń losowych (61%), ubezpieczenia tzw. kradzieżowe ( 52% ). Ponad połowa małych i średnich przedsiębiorstw nie ma polisy odpowiedzialności cywilnej (w tym tylko 22% mikro-firm deklaruje posiadanie polisy OC) , mimo że
ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej (OC) jest bardzo ważne dla przedsiębiorców, bo
chroni interes majątkowy firmy i umożliwia pokrycie ewentualnej szkody21. Coraz większego
znaczenia w prowadzeniu biznesu nabiera ryzyko odpowiedzialności cywilnej wobec innych
podmiotów gospodarczych. Źródłem OC w działalności gospodarczej jest zarówno szkoda na
mieniu lub na osobie wyrządzona czynem niedozwolonym (odpowiedzialność deliktowa) jak
i szkoda z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (odpowiedzialność kontraktowa)22. Dostępne produkty to m.in. OC działalności gospodarczej, OC pracodawcy, OC za produkt, a także ubezpieczenie Directors&Officers, które jest ubezpieczeniem
dla członków zarządu i rady nadzorczej , może być wykorzystywane przez średnie firmy .
Struktura popytu ubezpieczeniowego MŚP jest konserwatywna, przedsiębiorcy nie
analizują potencjalnych zagrożeń i mimo, że ubezpieczyciele coraz częściej oferują pakiety
ubezpieczeniowe dla firm, które są elastycznie dopasowywane do profilu indywidualnego
ryzyka, popyt na nie jest niedostateczny. Podstawą takich pakietów są zwykle ubezpieczenia
mienia od ognia i innych zdarzeń losowych oraz kradzieży a także zwykle OC deliktowe,
i odpowiednio do branży, w której działa przedsiębiorstwo: ubezpieczenie sprzętu elektronicznego, OC i AC komunikacyjne, ubezpieczenie ładunków w transporcie lub ubezpieczenie
szyb przed stłuczeniem itp. Produkty ubezpieczeniowe sprzedawane w pakietach obniżają
koszty ochrony ubezpieczeniowej, zwiększają kompleksowość ochrony, tworzą warunki
dla standaryzacji różnych rodzajów ryzyka, umożliwiają budowę całościowego programu
ubezpieczeniowego.
Ochrona ubezpieczeniowa dla przedsiębiorstw powinna obejmować także tzw. ubezpieczenie Business Interruption (BI - od utraconych zysków), jednak tylko 10 -15 % firm
z sektora MSP, wykupując ubezpieczenie na wypadek ognia i innych zdarzeń, decyduje się
na polisę BI (ubezpieczenie BI nie jest samodzielne), podczas gdy wśród dużych przedsiębiorstw odsetek ten sięga około 60%23. Posiadanie ubezpieczenia BI umożliwia kontynuowanie działalności przedsiębiorstwa nawet po dużej szkodzie, której skutkiem była przerwa
Odpowiedzialność cywilna jest to odpowiedzialność odszkodowawcza jednego podmiotu wobec drugiego
w związku z wyrządzoną szkodą, którą prawo nakazuje wyrównać.
Zdaniem Jacka Chojnackiego z towarzystwa ubezpieczeń Concordia obecnie 100 tys. zł jako suma gwarancyjna
ubezpieczenia OC dla osoby , która prowadzi działalność gospodarczą , jest stanowczo za niska z punktu widzenia
ewentualnych roszczeń , Portal internetowy PIU 2013r.
23
Dla przedsiębiorstw z grupy MSP ważna także polisa business interruption (BI), Rzeczpospolita z 29.01.2014
21
22
81
w działalności a w konsekwencji zachwianie płynności finansowej a w skrajnych przypadkach
nawet zagrożenie upadłością .
Podsumowanie
Skala korzystania z ochrony ubezpieczeniowej przez MŚP w Polsce jest nadal niedostateczna.
Na skłonność do ubezpieczania wpływa wiele czynników w tym : zakres ubezpieczeń obowiązkowych, rozwój i różnorodność oferty produktowej i ich dostępność, wysokość składki,
jakość obsługi posprzedażowej, szybkość likwidacji szkód. Duży wpływ na skłonność MŚP
do ubezpieczania ma także: świadomość ubezpieczeniowa przedsiębiorców, identyfikacja
zagrożeń, w pewnym stopniu otwarcie gospodarki polskiej na współpracę zagraniczną, wzrost
handlu i kooperacji w ramach UE i poza nią, co wymusiło korzystanie z ubezpieczeń aby ograniczyć ryzyko handlowe i finansowe. Ubezpieczenie poprawia bezpieczeństwo obrotu firm
MŚP, które wykazują nadmierną wrażliwość na zdarzenia losowe i koniunkturę gospodarczą.
Zdaniem badaczy problemu ubezpieczeń w działalności MŚP, jeśli nawet majątek tej
grupy firm jest coraz lepiej asekurowany, nadal nie jest w dostatecznym stopniu ubezpieczane
ryzyko osobowe właściciela oraz pracowników24. Mało upowszechnione w stosunku do możliwości oraz potrzeb, są również ubezpieczenia finansowe w tym zwłaszcza ubezpieczenie
należności handlowych.
Przedsiębiorstwa sektora MŚP przede wszystkim współpracują z jednym ubezpieczycielem i to za pośrednictwem agentów ubezpieczeniowych. Jednak rozwój mobilnych
możliwości dystrybucji produktów ubezpieczeniowych znacząco rozszerza wybór kanałów
zakupu ubezpieczeń, co jest szczególnie ważne dla przedsiębiorców mikro i małych. Wykorzystanie urządzeń mobilnych telefonów komórkowych, smartphonów i tabletów do kontaktów z ubezpieczycielem, a także internetowe wyszukiwanie produktów ubezpieczeniowych,
czy też korzystanie z kalkulatorów i porównywarek produktów różnych ubezpieczycieli,
ułatwia wybór najkorzystniejszej oferty. Upowszechnił się również w Polsce bankowy kanał
dystrybucji ubezpieczeń nie tylko do sprzedaży ubezpieczeń powiązanych z usługami bankowymi ale również niepowiązanych .
Dla przedsiębiorstw MŚP działających w konkurencyjnym środowisku w turbulentnym otoczeniu ubezpieczenia stopniowo stają się trwałym elementem modelu biznesowego.
Ubezpieczyciele ze swej strony powinni dbać o budowanie trwałych relacji z przedsiębiorcami jako swoimi klientami, rozwijać doradztwo i skutecznie wspierać MŚP w procesie
zarządzania ryzykiem.
Ryzyko MŚP i ubezpieczenie ich ryzyka, jest nie jest tylko problemem tego sektora,
jest to problem całej polskiej gospodarki. Bo jeśli są one bardziej narażone na skutki ryzyka,
nie tworzą stabilnego systemu w obszarze dostaw i kooperacji dla dużych przedsiębiorstw,
a ponieważ MSP absorbują dużo siły roboczej, kłopoty MSP wpływają również na zwiększenie bezrobocia i destabilizację w całej gospodarce.
Bibliografia
1. Bera A., Ochrona ubezpieczeniowa w działalności mikro i małych przedsiębiorstw, Uniwersytet
Szczeciński Rozprawy i Studia T. ( CMI ) , Szczecin 2012
2. Dla przedsiębiorstw z grupy MSP ważna także polisa business interruption (BI) Rzeczpospolita
z 29.01.2014r.
3. Finanse MSP Qualifact- Market Resech and Analysis. 2010 i 2011, 2013
4. Gaj T., Multiagenci a MSP, „Miesięcznik Ubezpieczeniowy”, 2013 Tom 10, nr 1,
24
A. Bera, Ochrona ubezpieczeniowa…op.cit s.245.
82
Ewa Wierzbicka
5. Gajda D., Rola ubezpieczeń majątkowych w zarzadzaniu ryzykiem małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2014 nr 804 , Finanse, Rynki
Finansowe , Ubezpieczenia nr 67
6. Hadyniak B , Ryzyko w przedsiębiorstwie w: Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstwa tom 1, praca zb. pod red. B. Hadyniaka J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2010
7. Jedynak P. , Podaż usług ubezpieczeniowych a ciągłość działalności małych i średnich przedsiębiorstw, „ Wiadomości Ubezpieczeniowe 2009 nr 4,
8. Jedynak T., Istota , funkcje, zasady i klasyfikacja ubezpieczeń w: współczesne ubezpieczenia
gospodarcze, praca zb. pod red . W. Sułkowskiej, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012r.
9. Kuniewicz K. Zatory płatnicze bolączką MSP, , nf.pl › Manager › Finanse › Płynność finansowa
10. Mikulska A., Zarządzanie ryzykiem jako czynnik sprzyjający wzrostowi MSP, „ Współczesne
Zarzadzanie” 2010 nr 4 .
11. Pauch D., Ochrona ubezpieczeniowa mikro i małych przedsiębiorstw działających na terenie
Szczecina w świetle badań, Uniwersytet Szczeciński, publi.bg.szczecin.pl/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?bib=40186,
12. Raport o stanie sektora MSP w Polsce w latach 2012 – 2013, PARP, Warszawa 2014 s. 14
www.parp.gov.pl/index/more/44413,
13. Przedsiębiorczość w Polsce , Raport Ministerstwa Gospodarki , Warszawa Wrzesień 2013
14. Tendencje rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsiębiorców w drugiej połowie 2012r Numer
1 / 2013r Ministerstwo Gospodarki , Warszawa marzec 2013
15. Ustawa z dnia 22 maja 2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych , Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych ( Dz.U. nr 124
poz. 1151, z pózn.zm.)
16. Qualifact Finanse MSP 2013- rynek ubezpieczeniowy , za: Mikrofirmy mało przezorne,
Bankierpress
17. Wierzbicka E. ( red) Ubezpieczenia dla przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej
Handlowej w Warszawie , Warszawa 2014,
18. Wierzbicka E., Znaczenie ubezpieczeń dla przedsiębiorstw sektora MŚP, “Zeszyty Naukowe
Wyższej Szkoły Humanitas Zarządzanie”, nr 1/2014,
19. Williams C.A. Jr., Smith M.L. Young P.C., Zarządzania ryzykiem a ubezpieczenia, PWN,
Warszawa 2002
RISKS FOR SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES AND
THE ASSOCIATED POSSIBILITIES FOR INSURANCE
Summary
The aim of this paper is to evaluate the importance of insurance in the activity and development within Poland’s SME sector. The specifics of SMEs make them more vulnerable to the
adverse effects of various risks. Business risk relates to different areas of the company including its resources, both human and capital assets. Risk management is performed differently
for small enterprises than large enterprises. Appropriate risk management using insurance can
maintain liquidity, improve solvency, build competitive advantage and create added value
for the company. Inadequate insurance not only affects SMEs , but also other sectors within
the Polish economy .
Key words: risk, risk management, small and medium enterprises SMEs, insurance.
Wojciech Bieniek
IT W PROCESIE BUDŻETOWANIA,
REALIZACJI ORAZ KONTROLI PROCESÓW
INWESTYCYJNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWIE
W PERSPEKTYWIE DOTACJI UNIJNYCH
W LATACH 2014-2020
Wstęp
Polscy przedsiębiorcy są innowacyjni, doskonale radzą sobie z ryzykiem realizacji
inwestycji, a także są otwarci na liczne rozwiązania IT, które usprawniają ich biznes. Lata
2007-2013 dzięki dofinansowaniu z UE były ogromnym kamieniem milowym dla polskiej
przedsiębiorczości. Można tak twierdzić w świetle najnowszych statystyk (z 28 lutego 2015
roku) podawanych przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju. Prawie 31 000 przedsiębiorstw pozyskało dofinansowanie z funduszy europejskich na realizację swoich inwestycji
z zakresy rozwoju firm, B+R (badań i rozwoju), innowacji oraz wdrażania systemów B2B
(Business to Business). W tej perspektywie finansowej wdrożono 4 156 projektów z zakresu
rozwoju IT w przedsiębiorstwie, poprzez budowę platform B2B. Łącznie w latach 2007-2013
zrealizowano inwestycje na łączną wartość ponad 110 mld PLN, a wartość dotacji osiągnęła
prawie kwotę 60 mld PLN1.
Rysunek 1. Dotacje UE na polską przedsiębiorczość w podziale na 3 kategorie inwestycji
(2007-2013)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: http://www.mapadotacji.gov.pl/
Powyższy wykres przedstawia zaangażowanie finansowe inwestycji w polską przedsiębiorczość w latach 2007-2013. W ramach programów funduszy europejskich w perspektywie 2007-2013 polskie przedsiębiorstwa zrealizowały 25 740 projektów z zakresu rozwoju
firm, 6 322 projekty z zakresu B+R, innowacji oraz 4 156 projektów z zakresu systemów B2B.
Najwyższe wartości osiągnęły projekty na B+R (ich łączna wartość to 68,7 mld PLN). Kolejną co do wartości projektów kategorią, które otrzymały dofinansowanie z UE, są projekty
1
Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju – http://mir.gov.pl
84
Wojciech Bieniek
o charakterze szeroko pojętego rozwoju przedsiębiorstw (lista projektów z portalu mapadotacji.gov.pl wskazuje przede wszystkim na inwestycje w środki trwałe, budowę nowych
nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne). 3,1 mld PLN osiągnęły projekty jeśli
chodzi o inwestycje w platformy B2B. Dotacja na projekty z wymienionych wyżej kategorii
stanowiła łącznie 21 % procent całej puli dofinansowań (288 mld PLN) na daną perspektywę
europejską2.
Wyżej wymienione statystyki ogólnie wyglądają imponująco. Analizując jednak
szczegóły niestety dochodzi się do lekko odmiennych wniosków. Wśród projektów z zakresu rozwoju firm, których łączna wartość przekroczyła 20 mln PLN (takich projektów jest
110) jedynie 8 dotyczyło przedsiębiorstw, które nie są powiązane kapitałowo ani statutowo
ze skarbem państwa bądź jednostkami samorządu terytorialnego. Wśród 100 najbardziej
kapitałochłonnych inwestycji (o łącznej wartości 21,2 mld PLN, czyli prawie 1/3 wartości
wszystkich projektów) z zakresu Badań i Rozwoju znajduje 12 projektów firm, w których
kapitał jest wyłącznie polski. Pozostałe 88 projektów to przede wszystkim państwowe instytuty oraz polskie oddziały międzynarodowych koncernów. Pozytywną informacją jest to, że
wyniki analizy inwestycji w systemy B2B pokazały znaczący udział rodzimych firm zarówno
w ilości projektów, jak i wartości przyznanych dotacji – łączna kwota dotacji wyniosła 1,9 mld
z czego 90% przypadło przedsiębiorstwom o polskim kapitale.
Analiza nie ma na celu dyskryminowanie podmiotów zagranicznych na polskim rynku
oraz wykluczeniu ich z możliwości ubiegania się o dotacje unijne. Powyższe zestawienia mają
skorelować trzy istotne zależności, które mogą być bardzo przydatne dla polskich przedsiębiorców w kolejnej perspektywie finansowej 2014-2020. Po pierwsze, polscy przedsiębiorcy
potrafią wykorzystać możliwości jakie im daje Narodowa Strategia Spójności do pozyskania
dofinansowań na swoje inwestycje. Po drugie, polskie podmioty są otwarte na usprawnienia
procesu zarządzania poprzez nowe narzędzia IT. Trzecim wnioskiem jest to, że firmy, które
nie posiadają zagranicznego know-how, bardzo rzadko decydują się na duże inwestycje.
Wynika to z obaw oraz niepewności, jakie niesie za sobą codzienność gospodarcza, która
może zwiększyć ryzyko niewdrożenia inwestycji i utraceniu dotacji, a w najgorszym wypadku bankructwem przedsiębiorstwa. Można kolokwialnie powiedzieć, że brakuje im odwagi, by podjąć ryzyko. Faktem jednak jest, że nawet najlepsi makro-ekonomiści nie potrafią
w 100% przewidzieć wszystkich ruchów na „szachownicy gospodarczej”. Istnieje jednak
wiele narzędzi oraz instrumentów, które wspomagają podejmowanie decyzji w biznesie oraz
niwelują ryzyko przy zarządzaniu przedsiębiorstwem. Są nimi narzędzia IT, które według
badań portalu decyzje-it.pl cieszą się ogromną popularnością w Polsce i wspomagają wiele
przedsiębiorstw w codziennych obowiązkach. Ogromne zainteresowanie i chęć wdrażania
tego rodzaju oprogramowania wykazuje również kwota dofinansowań z UE zaprezentowanych wyżej projektów z zakresu B2B.
Powyższe stwierdzenia rodzą pewną lukę, które w pewnym stopniu odstrasza od dużych inwestycji. Obszar technologii informacyjnych w przedsiębiorstwie często jest niezrozumiały dla zarządzających, czasami jest niedoceniany. Bardzo często jest jednak źle zarządzany.
Polskie firmy nie są świadome funkcjonalności, jakie posiada dzisiejsze IT. Rozwiązania,
które oferuję obecne systemy pozwalają bardzo profesjonalne wspieranie projektowania,
wdrażania, realizacji oraz kontroli inwestycji bez względu na jej wartość. Na pewno nie podejmą kluczowych decyzji, ale zdecydowanie umożliwiłoby wyszukać wiele argumentów za
i przeciw, by taką decyzję podjąć. Takie wsparcie dla przedsiębiorstwa pozwoliłoby „trzymać
w ryzach” inwestycje, wysyłać sygnały dotyczące ryzyka, ale również zbierać i porównywać dane z rynków istotnych dla firmy. Takie systemy oraz możliwości przepływu informacji „w chmurze” mogłoby wywołać synergię przedsięwzięć. Te rozwiązania pozwoliłby
2
Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju – http://mir.gov.pl
IT w procesie budżetowania, realizacji oraz kontroli procesów...
85
na wdrożenie kilku dużych inwestycji przez nawet kilkanaście podmiotów gospodarczych
wykorzystując tą samą dotację unijną. Przy kolejnej perspektywie finansowej 2014-2020
przydatność tych rozwiązań IT (przy stosunkowo niskich kosztach zakupu i wdrożenia) mogłoby się przyczynić nie do kolejnego kamienia milowego dla polskiej przedsiębiorczości,
lecz do „lotu milowego”.
Artykuł ma na celu pokazanie możliwości współpracy grupy przedsiębiorców za
pomocą systemów IT oraz wykorzystania „chmury” przy realizacji dużych inwestycji (na
skale pojedynczego przedsiębiorstwa) współfinansowanych przez Unię Europejską. Sama
metoda jest już stosowana w dzisiejszym życiu gospodarczym, jednak jest prawie niespotykana w kontekście dotacji unijnych. Wypracowany w artykule model zarządzania inwestycją
w oparciu o narzędzia informatyczne, tworzące rozwiązania do lepszego przepływu informacji, szybkiego podejmowania decyzji oraz minimalizacji ryzyka związanego z prowadzeniem
dużych przedsięwzięć. Stanowi wsparcie w zarządzaniu procesami.
1. Rola IT we współczesnym przedsiębiorstwie
Zintegrowany system informatyczny to według definicji, najbardziej merytorycznie
i technologicznie zaawansowana klasa systemów informatycznych, wspomagających całościowe zarządzanie przedsiębiorstw i instytucji. Optymalizuje procesy zarówno wewnętrzne,
jak i zachodzące w najbliższym otoczeniu poprzez oferowanie gotowych narzędzi, które służą
do automatyzacji wymiany danych pomiędzy działami przedsiębiorstwa i innymi podmiotami
biznesowymi z jego otoczenia (np. kooperantami, dostawcami, odbiorcami, bankami, urzędami skarbowymi). Głównymi cechami zintegrowanego systemu informatycznego są: kompleksowość funkcjonalna, integracja danych i procedur, elastyczność funkcjonalna i strukturalna,
zaawansowanie merytoryczne i technologiczne oraz otwartość3. Dziś zintegrowane systemy
informacyjne nadają nowy kształt organizacji przedsiębiorstwa, a także związkom pomiędzy organizacjami. Informacja zawsze stanowiła podstawę wydajnego zarządzania przedsiębiorstwa, ale teraz, dzięki technologii, przeobraziła się w motor konkurencyjnej strategii
całego biznesu. W dzisiejszych czasach informacja, oprócz siły roboczej, materiałów, czasu
i kapitału jest jednym z podstawowych zasobów przedsiębiorstwa. Systemy informatyczne
rozszerzyły możliwość wykorzystania informacji nie tylko do tworzenia rożnego rodzaju
raportów i zestawień, lecz także do pokrycia potrzeb operacyjnych przedsiębiorstwa. Ponadto
systemy te umożliwiają wielokrotne wykorzystanie informacji bez szkody dla jej aktualności
i przydatności. Zintegrowane systemy informatyczne dotyczące zarządzania, to modułowo
zorganizowany system informatyczny, obsługujący wszystkie sfery jego działalności między
innymi takie jak: marketing, planowanie, zaopatrzenie, techniczne przygotowanie produkcji
oraz jej sterowanie, sprzedaż, dystrybucję, zarządzanie zasobami ludzkimi, prace finansowo
– księgowe4. Wdrażanie i stosowanie zintegrowanych systemów informatycznych obecnie
stanowi podstawę zarządzania przedsiębiorstwem. Na uwagę zasługuje fakt, że przedsiębiorstwa działają w warunkach ostrej konkurencji, co związane jest z większymi wymaganiami
dotyczącymi jakości, szybkości i terminowości. Kluczem do sukcesu jest maksymalne wykorzystanie możliwości, jakie dają istniejące systemy informatyczne. Szybka reakcja na potrzeby klienta, możliwość zaoferowania innowacyjnego rozwiązania oraz obniżenie kosztów
projektu jest sposobem na osiągnięcie przewagi konkurencyjnej.
Nowoczesne rozwiązania w przedsiębiorstwie to nie tylko usługi, produkty i nowe
technologie przyspieszające produkcję, ale przede wszystkim rozwiązania w sferze zarządzania firmą. Funkcjonowanie przedsiębiorstw w szybko zmieniającym się otoczeniu,
3
4
P. Adamczewski, Słownik informatyczny, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2005, s. 273
P. Adamczewski, Zintegrowane systemy informatyczne wspomagania zarządzania, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Białymstoku 2005
86
Wojciech Bieniek
charakteryzującym się silną konkurencją, ciągłą zmianą wymagań klienta, szybkim rozwojem
technologii informatycznych, wymaga udoskonalenia ich działalności. Możliwości doskonalenia zarządzania wynikają z dostępności dużej liczby koncepcji czy metod wspomagających ten
proces. Przydatność tych koncepcji dla rozwiązywania coraz bardziej złożonych problemów,
a przede wszystkim pozytywne doświadczenia z ich wdrażania pokazują, że stosowanie nowoczesnych narzędzi stało się koniecznością5. Nie będzie niczym odkrywczym stwierdzenie,
że sukces firmy w głównej mierze zależy od przepływu informacji. Niezależnie od rangi
przekazywanej informacji, jej niedotarcie może skutkować opóźnieniami lub w skrajnych
przypadkach porażką wszczętych działań wewnątrz organizacji6. Optymalizacja procesów
w organizacji nie jest możliwa bez szybkiej i wiarygodnej informacji o ich funkcjonowaniu.
Metody organizacji i sterowania produkcją muszą być dostosowane do obecnego, złożonego
otoczenia a efektywność procesów w systemie produkcyjnym zależy w dużej mierze od wykorzystania metod i technik, które usprawniają przepływy materiałów i informacji. Systemy
informatyczne służące do zarządzania pozwalają na symulację różnorodnych działań i ich
analizę, co w rezultacie poprawia planowanie i zarządzanie procesami w przedsiębiorstwie.
Proces ciągłego doskonalenia systemu zarządzania wskazuje na szeroki zakres działań, które
należałoby podjąć, aby osiągnąć poziom konkurencyjności, pozwalający zająć silną pozycję
na rynku7. Efektywny rozwój przedsiębiorstwa utrudnia codzienne zmaganie się z drobnymi
problemami w zakresie działań operacyjnych, nieoczekiwanymi zapytaniami o informacje
oraz ciągłą rywalizacją ze strony konkurencji. Brak płynnego połączenia procesów sprzedaży,
rozliczeniowych i operacyjnych nieuchronnie prowadzi do powstania tzw. wąskich gardeł,
co z kolei nie sprzyja efektywności. Obecnie tylko przedsiębiorstwa, w których umiejętnie
organizowane i optymalizowane są procesy zarządzania oraz wdrażane zintegrowane systemy
informatyczne mogą sprostać wymaganiom rynku i przeciwstawić konkurencji. Wykorzystanie różnych metod zarządzania daje możliwość poprawy istotnych procesów zachodzących
w przedsiębiorstwie8.
Technologie informacyjne pełnią dwie główne funkcje: usługową i innowacyjną.
Funkcja usługowa pozwala przedsiębiorstwu bardziej efektywnie realizować strategię, np.
poprzez automatyzację, przyspieszenie przebiegu procesów, redukcję kosztów. Funkcja innowacyjna stwarza przedsiębiorstwu nowe możliwości rozwoju, które bez zastosowania IT nie
byłyby możliwe. Jest to przykładowo dotarcie do nowych segmentów klientów, wprowadzenie
na rynek innowacyjnego produktu czy też stworzenie nowego modelu konkurowania. Obie te
funkcje w zasadniczy sposób wpływają na poziom stopy zwrotu z kapitału zainwestowanego
w przedsiębiorstwo oraz na możliwości wzrostu przedsiębiorstwa. To z kolei przekłada się
na przyszłe przepływy pieniężne, które stanowią o wartości przedsiębiorstwa. Jednocześnie
od pewnego czasu często słyszy się opinie, że IT przestało mieć strategiczne znaczenie. Stało
się tak tanim i powszechnie dostępnym zasobem, że każdy może je mieć. W związku z tym
nie może już zapewnić przewagi konkurencyjnej. Wzorowe procesy biznesowe i najlepsze
praktyki są wbudowane w standardowe oprogramowanie. Mogą być powielane i są dostępne
dla wszystkich przedsiębiorstw. Ze względu na łatwe kopiowanie i powszechną standaryzację również możliwości innowacji z wykorzystaniem IT maleją. W związku z tym Carr,
autor głośnego artykułu IT doesn’t matter postuluje, aby zmniejszać wydatki na IT i trzymać
się za plecami innych, czyli inwestować tylko w sprawdzone technologie oraz poświęcać
uwagę przede wszystkim słabościom, a nie szansom (ponieważ IT nie może już zapewnić
przewagi konkurencyjnej)9. Dzięki temu przedsiębiorstwa będą w stanie uzyskać większy
Barcik R., Owsiak D., Zintegrowany system zarządzania materiałami produkcyjnymi, Logistyka nr 1/2004
Januszewski A., Funkcjonalność informatycznych systemów zarządzana, Tom I. PWN, Warszawa 2008
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Metody projektowania systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2004
Rut J., Kulińska E., Implementacja technik informatycznych w logistycznym funkcjonowaniu przedsiębiorstw,
Logistyka nr 6 Poznań 2011, (CD 4) s. 5296 - 5300
9
Carr N. “IT Doesn’t Matter”, Harvard Business Review, May 2003.
8
5
6
7
87
zwrot z inwestycji w IT. Wydaje się jednak, że teza o braku możliwości uzyskania przewagi
konkurencyjnej dzięki IT jest przesadzona. IT się liczy, ale inaczej niż kiedyś. Tylko niektóre
kategorie IT są powszechnie dostępne, czyli uległy utowarowieniu. Te usługi (produkty)
należy kupować jak najtaniej, najlepiej gotowe, lub zlecać na zewnątrz (outsourcing IT).
Fakt posiadania tych samych narzędzi nie oznacza jednak, że korzyści z ich wykorzystywania będą takie same w każdym przedsiębiorstwie. Korzyści dla przedsiębiorstwa nie płyną
głównie ze standardowych, wbudowanych w oprogramowanie najlepszych praktyk, lecz
z umiejętnego wykorzystania oprogramowania do wspierania kluczowych procesów biznesowych w przedsiębiorstwie. W wyniku standaryzacji i upowszechniania się technologii
informacyjnych możliwości innowacji nie maleją, a rosną. Oczywistym przykładem jest tutaj
internet. Dzięki powszechnej dostępności sieci powstały zupełnie nowe modele biznesowe,
np. eBay, Dell, Google.
Rysunek 2. Przedsiębiorstwa wykorzystujące pakiety ERP w latach 2013-2014 (małe
przedsiębiorstwa).
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: http://www.gus.gov.pl/
Rysunek 3. Przedsiębiorstwa wykorzystujące pakiety ERP w latach 2013-2014 (małe
przedsiębiorstwa).
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: http://www.gus.go.pl/
Powyższe wykresy obrazują wykorzystanie systemów ERP w małych, średnich i dużych przedsiębiorstwach w Polsce w latach 2013-2014 (mikroprzedsiębiorstwa nie wykorzystują narzędzi IT w takim stopniu jak pozostałe, większe przedsiębiorstwa). Dane dotyczące
wykorzystania narzędzi IT w firmach o tej wielkości wskazują na trend rosnący. W 2014 roku
liczba małych, średnich i dużych podmiotów gospodarczych w Polsce przekroczyła 40%.
Największy wzrost na przełomie lat 2013-2014 odnotowały przede wszystkim małe (ponad
6000 firm) i średnie przedsiębiorstwa (prawie 1500).
88
Wojciech Bieniek
2. Ekonomiczny wpływ zarządzanie w „Chmurze”
Cloud computing jest to świadczenie określonych usług informatycznych za pośrednictwem infrastruktury sieciowej. W przytoczonej definicji przyrównuje się sposób dostawy
tego rodzaju usług do dostaw gazu, prądu, telefonii, telewizji kablowej itp. Cloud computing
ma charakter mierzalny (liczba przesłanych bajtów, czas korzystania itp.), odbiorca płaci
tylko za rzeczywiste korzystanie z zasobów (pay per use), tak samo jak za wodę, gaz, prąd
itp. Usługobiorca nie ma zazwyczaj technicznej wiedzy o tym, w jaki sposób odbywa się
cały proces dostarczania mediów, czy też gdzie fizycznie znajdują się poszczególne elementy
całej infrastruktury wytwórczej i przesyłowej. Odbiorcę interesuje jedynie efekt końcowy.
Podobnie jest też w przypadku cloud computing. Przeciętny użytkownik nie wie, z której
elektrowni pochodzi prąd w jego mieszkaniu, czy też którędy biegnie wodociąg z wodą, która
płynie u niego z kranu. Tak samo nie zdaje sobie sprawy, w której części globu znajdują się
serwery z zasobami informacyjnymi, z których na co dzień korzysta. Całość tak rozproszonej,
ale powiązanej ze sobą zaawansowanej technologicznie infrastruktury informatycznej nazywa
się potocznie „chmurą”. Chmurą jest więc cały zbiór serwerów, oprogramowania, światłowodów itd., do którego uzyskuje się dostęp za pośrednictwem Internetu. Korzystanie z takiej
chmury nazywa się właśnie cloud computing, czyli po prostu „przetwarzaniem w chmurze”.
Użytkownik końcowy łączy się z całym tym skomplikowanym systemem informatycznym
za pomocą zwykłego łącza sieciowego. Korzystanie z chmury od strony odbiorcy odbywa się
w sposób bardzo uproszczony. W rzeczywistości jest to bardzo zaawansowany pod względem
technicznym proces, o którym usługobiorca ma jedynie minimalną wiedzę i którego obsługa
odbywa się całkowicie niezależnie od niego.
Cloud computing należy obecnie do najszybciej rozwijających się usług informatycznych. Stałe zapotrzebowanie na rozwiązania obniżające koszty prowadzenia działalności
gospodarczej, ale także na zwiększanie zdolności obliczeniowych, sprzyja wzrostowi popularności tego modelu zarządzania zasobami IT
Koncepcja chmury obliczeniowej (ang. cloud computing) zaspokaja coraz większe
zapotrzebowanie zasobów informatycznych w przedsiębiorstwach. Rosnące wymagania
sprzętowe kolejnych generacji programów analizujących i optymalizujących procesy wytwarzania oraz procesy ekonomiczne, powodują lawinowy wzrost kosztów ich obsługi. Rośnie
zapotrzebowanie na pamięci danych, ponieważ powstające systemy data mining współpracujące z systemami ERP czy CRM potrzebują ich w dużych ilościach do opracowania analiz
i sugerowania decyzji. Wprowadzane systemy Business Intelligence na poziomie operacyjnym
pracujące w czasie rzeczywistym wymagają dużych mocy obliczeniowych. Modelowanie
złożonych i wielowymiarowych zjawisk ekonomicznych oraz procesów technologicznych
także wymaga zaangażowania znacznych zasobów obliczeniowych. Badania kosztów utrzymania infrastruktury komputerowej w firmach wskazują na zjawisko ekonomii skali. Szacuje
się, że koszty zakupu i utrzymania centrum przetwarzania danych, gdzie pracuje 100 tys.
serwerów, są o połowę niższe w porównaniu z ośrodkiem obliczeniowym wykorzystującym tylko 1000 serwerów10. Ponadto mechanizmy pozwalające na skalowanie wydajności
i pojemności systemu w zależności od potrzeb, przemawiają za modelem kupowania usług
obliczeniowych zamiast inwestowania w sprzęt i oprogramowanie pracujące lokalnie. Efekty
powstania i rozwoju cloud computing są łatwiejsze do uchwycenia i oszacowania w sferze
mikroekonomicznej, niż w sferze makroekonomicznej. W skali ogólnogospodarczej można
mówić raczej o tendencjach i mechanizmach, które zadziałają, niż o konkretnych szacunkach korzyści. Aktualny etap rozwoju usług przetwarzania w chmurze posiada zbyt dużo
niepewności, by projekcje odnoszące się do efektów dla wzrostu gospodarczego czy rynku
pracy mogły być formułowane w odpowiedzialny sposób. Pojawiają się jednak opracowania
10
Woody Leonhard.: Office 365 i Google Apps dla biznesu. Networld, (9/173), wrzesień 2011, str. 24-30.
89
i raporty zawierające szacunki korzyści w zwiększeniu PKB i zatrudnienia w różnych perspektywach czasowych. Do możliwości zrealizowania się rysowanych w takich raportach
scenariuszy należy podchodzić z dozą sceptycyzmu, wynikającą ze świadomości istnienia
barier i ryzyka związanego z rozwojem cloud computing. Z systemowego punktu widzenia
można zidentyfikować kanały generujące korzyści makroekonomiczne. Pierwszym z nich jest
bardziej racjonalna alokacja zasobów. Nastąpi eliminacja dość powszechnego dziś zjawiska
wykorzystywania tylko niewielkiej części posiadanego potencjału informatycznego. Przejście
na przetwarzanie w chmurze oznacza niższe koszty utrzymania zasobów IT, a także znaczące
ograniczenie nakładów inwestycyjnych na infrastrukturę informatyczną. Powstałe oszczędności, które jednak należy pomniejszyć o koszty związane z wykorzystaniem usług w modelu
cloud, będą mogły być przeznaczone na inwestycje poza sferą IT. Taka sytuacja otwiera
możliwości tworzenia nowych miejsc pracy z powstałych oszczędności zarówno bezpośrednio w przedsiębiorstwach stosujących cloud computing, jak i pośrednio w innych sektorach
gospodarki. W celu zachowania kompletności rachunku makroekonomicznego trzeba wziąć
też pod uwagę zmiany w zatrudnieniu i wynikach finansowych firm świadczących tradycyjne
usługi informatyczne, a także producentów oraz dystrybutorów hardware’u i software’u.
Firmy te, w wyniku wzrostu popularności przetwarzania w chmurze, mogą odnotować spadek popytu na swoje produkty lub usługi, co może też w rezultacie doprowadzić do redukcji
zatrudnienia. Wydaje się jednak, że taki stan powinien być mimo wszystko przejściowy,
gdyż rynek usług informatycznych i rynek produkcji sprzętu komputerowego posiada dużą
zdolność dostosowania się do stale zmieniających się trendów rynkowych. Drugim ważnym
kanałem generującym korzyści z cloud computing jest znacząca redukcja barier finansowych
i organizacyjnych związanych z wykorzystaniem zasobów IT przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Firmy z tego sektora będą miały realne szanse na szybki rozwój w skali, która
nie byłaby osiągalna bez możliwości, jakie daje migracja zasobów IT do chmury. Szansę na
rozwój, jaką stwarza przetwarzanie w chmurze, prawdopodobnie wykorzystają przedstawiciele sektora MSP. Popularność cloud computing wśród małych i średnich przedsiębiorstw
będzie się jednak zwiększała w miarę osiągania korzyści przez pierwsze firmy z tego sektora.
Opublikowany w lutym 2011 roku raport11 brytyjskiego Centre for Economic and Business
Research (CEBR) podaje listę sektorów regionu EMEA (Europa, Bliski Wschód i Afryka),
które miałyby najbardziej skorzystać ze stosowania przetwarzania w chmurze. Są to: usługi
publiczne (szkolnictwo, służba zdrowia), sektor finansowy, handel detaliczny i hotelarstwo
oraz przemysł przetwórczy. Według tego samego raportu korzyści w skali makro w latach
2010-2015 miałyby wynieść w tym regionie ponad 763 mld euro, a liczba nowych miejsc pracy miałaby wzrosnąć o 2,4 mln. Inny raport12 , przygotowany przez International Think-tank
on Innovation and Competition w listopadzie 2010 roku, przedstawia dwa warianty efektów
przechodzenia do cloud computing dla rynku pracy w Unii Europejskiej. W krótkim okresie na
unijnym rynku pracy miałoby powstać 270 tys. nowych miejsc pracy w scenariuszu ostrożnym
(stopniowego wchodzenia do chmury) oraz 1360 tys. miejsc pracy w scenariuszu szybkiego
zyskiwania popularności przez cloud computing. Liczby dla Polski wynoszą odpowiednio
21,6 i 108,8 tys. nowych miejsc pracy. Wśród najważniejszych efektów makroekonomicznych
rozwoju cloud computing na pierwszym miejscu należy wskazać wzrost inwestycji w gospodarce, który będzie możliwy dzięki powstałym w sektorze przedsiębiorstw oszczędnościom.
Ważnym efektem, który pośrednio będzie też widoczny w skali makroekonomicznej, jest
wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw w wyniku bardziej efektywnej alokacji zasobów.
Podkreślić jednak należy, że makroekonomiczne efekty rozwoju cloud computing są trudno
mierzalne, ponieważ nakłada się na nie szereg innych czynników, również wpływających na
11
„The 2011 Cloud Dividend report”, http://uk.emc.com/microsites/2010/cloud-dividend/index.htm
Federico Etro, Introducing Cloud Computing. Results from a simulation study, International Think-tank on Innovation and Competition, November 2010
12
90
Wojciech Bieniek
wyniki gospodarki w skali makro, a których znaczenie jest dużo większe. Można więc zatem
mówić raczej o kierunkowej ocenie wpływu cloud computing na gospodarkę, niż o konkretnej
kwantyfi kacji tego wpływu.
3. Model realizacji inwestycji przez wiele podmiotów gospodarczych
Rysunek 4. Model IT+ „Chmura” dla projektów finansowanych przez UE.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: http://www.gus.go.pl/
Założeniem do przedstawianego modelu jest porozumienie podmiotów gospodarczych
o wspólnej działania Wszystkie firmy mają odpowiednie zasoby IT oraz wymieniają się
wszystkimi informacjami dotyczącymi inwestycji, finansów potrzebnych do jej realizacji,
a także wielu innych istotnych informacji. Ostatnim warunkiem jest zasada, że wszelkie problemy są rozwiązywane wspólnie. Przy realizacji projektu z dotacji unijnych model zakłada
ścisłą współpracę na 6 płaszczyznach podzielonych na kategorie: dotacja z UE, planowanie
inwestycji, wdrażanie inwestycji, wymiana informacji, monitoring i finanse inwestycji oraz
oddanie inwestycji do użytku. W przypadku kategorii „Dotacja z UE” kooperacja przewiduje
wspólną pracę nad przygotowanie wniosku o dotację unijną, a w momencie jej uzyskania
negocjacje z instytucją pośredniczącą warunków, na jakich umowa o dofinansowanie ma
zostać podpisana. Ostatnim ważnym ogniwem współpracy w zakresie dotacji unijnej, która
łączy się mocno z finansami inwestycji jest jej rozliczenie z instytucjami pośredniczącymi.
„Planowanie inwestycji” zawiera zakres prac, które czasowo zbiegają się z przygotowaniem
wniosku o dotację unijną. Pewne dokumenty oraz opracowania stanowią załączniki do wniosku o dofinansowanie oraz studium wykonalności projektu inwestycyjnego. W obszarze tego
typu współpracy podmioty gospodarcze opracowują projekty, analizy, rozważają i niwelują
wszelkie na obecnym etapie rozpoznane ryzyka. „Wdrażanie inwestycji” jest procesem przygotowania inwestycji. W tym kręgu współpracy firmy rozpoczynają inwestycje i wspólnie:
przygotowują proces dostaw w etapach realizacji, negocjują z dostawcami/ wykonawcami,
91
ustalają wspólne standardy kontroli procesu inwestycyjnego. „Monitoring i finanse inwestycji” są bardzo ważna i istotną kategorią procesu wdrażania inwestycji dla klarowności
sytuacji pomiędzy podmiotami gospodarczymi. W tej kwestii (zarówno w rozliczeniach,
aktualizacji budżetu, jak i projekcji cash flow) warunki współpracy powinny być bardzo
klarowne i przejrzyste dla wszystkich partycypujących (rozwiązaniem zobowiązującym są
liczne zapisy formalno-prawne w umowach współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami). Przy
„Oddaniu inwestycji do użytku” inwestorzy uogólniając zarządzają inwestycją. Wszystkie
ujęcia współpracy łączą się z 6 grupą działań mających na celu ulepszenie współpracy przy
inwestycji. „Wymiana informacji” jest najważniejszą wśród kategorii, a szybkość przepływu
danych gwarantuje odpowiednie reagowanie na zaistniałe podczas procesu inwestycyjnego sytuacji. Powyższy model można zastosować w innych obszarach biznesowych przedsiębiorstw,
co umożliwiłoby im wykorzystać swoje atuty na rynku i osiągnąć przewagę konkurencyjną.
Dotacje unijne byłyby dobrym początkiem do długofalowej współpracy.
Bibliografia
1. Adamczewski P., Słownik informatyczny, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2005.
2. Adamczewski P., Zintegrowane systemy informatyczne wspomagania zarządzania, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku 2005
3. Barcik R., Owsiak D., Zintegrowany system zarządzania materiałami produkcyjnymi, Logistyka nr 1/2004
4. Januszewski A., Funkcjonalność informatycznych systemów zarządzania, Tom I. PWN, Warszawa 2008
5. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Metody projektowania systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2004
6. Rut J., Kulińska E., Implementacja technik informatycznych w logistycznym funkcjonowaniu
przedsiębiorstw, Logistyka nr 6 Poznań 2011, (CD 4) s. 5296 - 5300
7. Carr N. “IT Doesn’t Matter”, Harvard Business Review, Maj 2003
8. Woody Leonhard.: Office 365 i Google Apps dla biznesu. Networld, (9/173), wrzesień 2011,
str. 24-30.
9. „The 2011 Cloud Dividend report”, http://uk.emc.com/microsites/2010/cloud-dividend/index.htm
10. Federico Etro, “Introducing Cloud Computing. Results from a simulation study”, International
Think-tank on Innovation and Competition, November 2010
11. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju – http://mir.gov.pl
12. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju – http://mapadotacji.gov.pl
IT SOLUTIONS IN COMPANY’S INVESTMENTS:
BUDGETING, IMPLEMENTATION AND CONTROL
PROCESS IN THE PERSPECTIVE OF EU GRANTS FOR
2014-2020
Summary
Article is intended to show the possibilities of cooperation a group of companies through
IT systems and the use of “cloud” in the implementation of large investment co-financed
by the European Union. This method is already used in today’s economic life, however, is
almost unusual in the context of EU funding. Developed project management model based
on the IT tools, creates solutions for better flow of information, quick decisions making and
to minimizing the risks associated with large investments. It supports process management.
Key words: UE funding, investments in companies, IT in enterprise, cloud computing.
Edyta Guzek
WYKORZYSTANIE FUNDUSZY UNII
EUROPEJSKIEJ PRZEZ MŚP NA
FINANSOWANIE DZIAŁALNOŚCI
INNOWACYJNEJ W POLSCE W LATACH 2007
- 2013
Wstęp
W dobie postępującej globalizacji oraz toczącej się walki na międzynarodowych
rynkach o klienta, prowadzenie prac badawczych i rozwojowych oraz wdrażanie innowacji
jest czynnikiem o coraz większym znaczeniu w obrębie konkurencyjności przedsiębiorstw.
Szybka reakcja na potrzeby odbiorcy oraz na zmieniające się otoczenie między innymi poprzez wdrażanie innowacji często jest decydująca o przyszłości danego podmiotu gospodarczego. Celem opracowania jest charakterystyka mikro-, małych i średnicy przedsiębiorstw
działających na polskim rynku, które poniosły nakłady na prace B+R w roku 2013. Aktywność
MŚP1, w tym poziom ponoszonych nakładów inwestycyjnych na wprowadzanie innowacji,
jest odzwierciedleniem poziomu rozwoju jak i dojrzałości danego rynku. Postawa Unii Europejskiej, wyrażająca się między innymi poprzez poziom przyznawanych środków finansowych na prace w obszarze badań i rozwoju prowadzonych przez podmioty gospodarcze
tylko potwierdza istotę tego zjawiska.
1. Charakterystyka MŚP w Polsce w roku 2013
MŚP są głównym źródłem zatrudnienia, budzą ducha przedsiębiorczości innowacji
w EU, a tym samym mają kluczowe znaczenie dla zwiększenia konkurencyjności i zatrudnienia w gospodarce. Gunter Verheugen, Członek KE2 w randze Komisarza ds. przedsiębiorstw
i przemysłu podkreślał, iż mikroprzedsiębiorstwa oraz małe i średnie przedsiębiorstwa są
motorem gospodarki europejskiej. Nowa definicja MŚP, która weszła w życie dnia 1 stycznia
2005 r., stanowi istotny krok w kierunku poprawy otoczenia gospodarczego dla mikro-, małych i średnich podmiotów gospodarczych, a jej celem jest promowanie przedsiębiorczości,
inwestycji i wzrostu. Zgodnie z Zaleceniem KE z dnia 6 maja 2003 dotyczące definicji mikro
oraz małych i średnich przedsiębiorstw należy je klasyfikować zgodnie z poniższym:
1
2
MŚP- mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa
KE – Komisja Europejska
94
Edyta Guzek
Tabela 1. Kryteria klasyfikacji MŚP według rekomendacji Komisji Europejskiej z dnia 6 maja
2003 r.
Kryteria
Średnie
przedsiębiorstwa
Małe przedsiębiorstwa Mikroprzedsiębiorstwa
Zatrudnienie
od 50 do 249
od 10 do 49
do 9
Roczny obrót
do 50 mln euro
do 10 mln euro
do 2 mln euro
Wysokość rocznego
zestawienia
do 43 mln euro
do 10 mln euro
do 2 mln euro
Źródło: rekomendacja Komisji Europejskiej 2003/361/WE z dnia 6 maja 2003 r.
Powyższa klasyfikacji odnosi się od cech jakościowych, które umożliwiają ich mierzalność i względnie oddzielenie od przedsiębiorstw dużych. Takie podejście na potrzeby
formalne i statystyczne jest niezbędnie, pomimo pominięcia cech jakościowych wpływających
na duże zróżnicowanie i często brak porównywalności.
Tabela 2. Poziom zatrudnienia, liczebności oraz wygenerowanego przychodu w 2013 roku przez
MŚP w Polsce
Kryteria
Średnie
przedsiębiorstwa
Liczba przedsiębiorstw
14 564
38 617
1 754 389
Liczba zatrudnionych
1 532 063
851 021
3 441 668
Przychód (w mln eu)
184 371
132 849
202 594
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych bilansowych wyników finansowych podmiotów gospodarczych w 2013 r., GUS, Warszawa 2014, (http://stat.gov.pl) s. 93; Działalność gospodarcza przedsiębiorstw
o liczbie pracujących do 9 osób w 2013 r., GUS, Warszawa 2014, (http://stat.gov.pl), s. 1-6
Przedsiębiorstwa zaklasyfikowane jako MŚP w roku 2013 wygenerowały ok.
725 329 mln euro co stanowi ok. 72% przychodów uzyskanych przez podmioty gospodarcze. Wysokość generowanych przychodów oraz zapewnienie zatrudnienia dla ok. 46%
(5 165,1 tys. osób) w przedsiębiorczości podkreśla istotę tej grupy przedsiębiorców w Polskiej
gospodarce oraz rolę koła napędowego dla dalszego rozwoju państwa.
Tabela 3. Poziom zatrudnienia, liczebności oraz wygenerowanego przychodu w 2013 roku przez
MŚP w Unii Europejskiej
Kryteria
Liczba przedsiębiorstw
Średnie
przedsiębiorstwa
223 648
1 378 374
19 969 338
Liczba zatrudnionych
22 869 792
27 353 660
38 629 012
Przychód (w mln eu)
1 156 558
1 147 885
1 362 336
Żródło: opracowanie własne na postawie „Annual Raport on European SMEs 20013/2014”, European Commission, s. 15
28 państw członkowskich Unii Europejskiej w roku 2013 wygenerowało ok. 3 666 tryliona euro przy zatrudnieniu ok. 88,8 mln pracowników. W UE MŚP stanowią 99,8% wszystkich przedsiębiorstw i stanowią główne koło napędowe gospodarki. Odwołując się do danych
z tabeli 2 w Polsce jest podobna zależność, gdyż mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa
tworzą ok. 97% całej przedsiębiorczości. Działania UE ukierunkowane na wsparcie rozwoju
tej części rynku są jednoznaczne z dalszym rozwojem oraz uprzemysłowieniem poszczególnych gospodarek.
95
Wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej przez MŚP na finansowanie...
2. Wykorzystanie środków unijnych przez MŚP w zakresie
innowacyjności w 2013 roku z perspektywy finansowej UE
2007-2013
W latach 2007-2013 w ramach pomocy finansowej Unii Europejskiej, z której Polska
skorzystała, w wysokość 67,3 mld euro, rozdysponowano je przy pomocy programów pomocowych. Programy pomocowe, inaczej zwane operacyjnymi stanowiły instrument realizacji
NSS3. Z tej kwoty około 16,6 mld (25%) przekazano na poziom wojewódzki i rozdzielono
pomiędzy 16 Regionalnych Programów Operacyjnych4.
Tabela 4. Nakłady na działalność badawczą i badawczą w 2013 roku w mln zł
Wyszczególnienie
Nakłady inwestycyjne ogółem
2005
2010
2011
2012
2013
131 055
217 287
243 346
237 627
231 155
Nakłady ogółem na działalność B+R
5 575
10 416
11 686
14 352
14 424
w tym nakłady poniesione przez
podmoty
1 150
2 364
3 145
4 750
5 506
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (http://stat.gov.pl)
Nakłady inwestycyjne w sposób bezpośredni przyczyniają się do rozwoju państwa
w różnych jego aspektach – przede wszystkim ekonomicznym. W Polsce od 2005 roku, czyli
zaraz po przystąpieniu do Wspólnoty Europejskiej do 2013 roku wzrost ponoszonych nakładów inwestycyjnych wyniósł ok. 176%. Stosunek zmiany roku 2013 do roku 2012 wykazuje
niewielki spadek na poziomie 2,7 %. Przy obserwowalnym spadku przeznaczania środków
na aktywność inwestycyjną odmienny trend wykazuje rynek względem nakładów na badania
i rozwój. Absorpcja funduszy finansowych dedykowanych rozwojowi od roku 2005 wzrosła
o ok. 260%, by w 2013 r. osiągnąć pułap 14 424,0 mln zł. Zgodnie z cytowaną definicją innowacji oraz jej wpływu na gospodarkę zrozumienie tego aspektu jest wiodącym elementem
poprawy nie tylko efektywności podmiotów gospodarczych oraz ich potencjału zachowania
statusu uczestnika rynku, ale przede wszystkim jest kluczem do dalszego rozwoju. Jak wiadomo rywalizacja pomiędzy uczestnikami rynku wymusza postęp, dlatego wzrost nakładów
na działalność B+R przez podmioty gospodarcze w czasookresie 2005-2013 o prawie 500%,
a w roku 2013 w stosunku do 2012 o ok. 16% świadczy o pojęciu istoty tego zjawiska przez
środowisko w obszarze przedsiębiorczości.
3
4
NSS – Narodowa Strategia Spójności
M. Mosionek-Schweda, Wykorzystanie funduszy unijnych przez polskie regiony w programowaniu 2007-2013,
w: J. Węcławski (red.), Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio H Oeconomia, Uniwersytet
Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2012.
96
Edyta Guzek
Tabela 5. Odsetek przedsiębiorstw małych (zatrudnienie w przedziale 10-49 osób), które wprowadziły innowacje w latach 2012-2013
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych o działalności innowacyjnej przedsiębiorstw za lata 20102012 oraz 2011-2013, GUS, Warszawa 2013,2014,(http://stat.gov.pl)
Tabela 6. Odsetek przedsiębiorstw średnich (zatrudnienie w przedziale 50-249 osób), które wprowadziły innowacje w latach 2012-2013
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych o działalności innowacyjnej przedsiębiorstw za lata 20102012 oraz 2011-2013, GUS, Warszawa 2013,2014,(http://stat.gov.pl)
Na podstawie przeprowadzonej analizy danych statystycznych dotyczących odsetka
przedsiębiorstw wprowadzających innowacje na polskim rynku zauważalna jest tendencja
spadkowa w roku 2013 w stosunku do roku 2012. Wzrost w powyższym zakresie dotyczył
przede wszystkim wdrożonych nowych lub istotnie ulepszonych produktów w średnich podmiotach na poziomie ok. 7,5%. Wprowadzenie nowych lub istotnie ulepszonych procesów
w MŚP z branży przemysłowej ukształtowało się na poziomie dla małych 13,1%, a średnich
3,9%. Znacznie mniej przedsiębiorstw z branży usługowej poza innowacjami w zakresie
procesowym wprowadziło usprawnień organizacyjnych i marketingowych.
97
Rysunek 1. Wielkość nakładów inwestycyjnych w MŚP w latach 2004 – 2012 (w mln zł)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji statystycznej za lata 2004-2012, Roczniki statystyczny
Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2004-2012, GUS, Warszawa 2004-2012 (http://stat.gov.pl),
Powołując się na dane z Tabeli 4 oraz Rysunku 1 od roku 2011 odnotowywany jest
spadek poziomu środków przeznaczanych na inwestycje w gospodarce oraz w przedsiębiorstwach mikro-, małych i średnich.
Tabela 7. Udział przedsiębiorstw z obszaru MŚP w tworzeniu PKB w latach 2004 – 2012
Rok
2004
Wartość dodana brutto wytworzona przez przedsiębiorstwa
PKB
(mln PLN)
ogółem
923 248
70,5%
MSP
razem
mikro
małe
średnie
48,6%
48,6%
7,6%
7,6%
2005
983 302
70,3%
47,8%
31,5%
7,4%
8,9%
2006
1 060 031
70,7%
47,7%
31,0%
7,4%
9,3%
2007
1 176 737
70,8%
47,4%
30,4%
7,2%
9,8%
2008
1 275 432
71,1%
47,2%
29,9%
7,4%
9,9%
2009
1 343 366
72,3%
38,4%
20,4%
7,9%
10,1%
2010
1 416 447
71,6%
47,7%
29,6%
7,7%
10,4%
2011
1 528 127
71,8%
47,3%
29,4%
7,8%
10,1%
2012
1 596 378
73,0%
48,5%
29,7%
7,8%
11,0%
Źródło: Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2012-2013, (www.parp.gov.pl) s. 15
Poziom wartości dodanej brutto wytworzonej przez przedsiębiorstwa działające w Polsce w roku 2012 stanowił 73,0% PKB. Podmioty z obszaru mikro-, małych i średnich wygenerowały ok. 50% co oznacza, że wypracowały w omawianym okresie co drugą złotówkę
w polskiej gospodarce. Po widocznym spadku dynamiki przedsiębiorstw w latach 2008-2009
zauważalna jest poprawa i tendencja wzrostowa od 2010 r.
98
Edyta Guzek
Tabela 8. Nakłady na działalność innowacyjną w MŚP w roku 2013 (w mln)
2012
Wyszczególnienie
Przed.
Przemysłowe
10-49
innowacyjną
w przedsiębiorstwach
2013
Przed. Usługowe
Przed.
Przemysłowe
10-49
50-249
Przed. Usługowe
50-249
10-49
50-249
10-49
1 242,2 5 073,1
967,2
3 004,3 1 438,2 5 136,4 2 278,6 1 322,6
2 610,5 1 603,6
50-249
własne
642,8
2 923,4
604,5
1 355,8
807,6
933,5
otrzymane z budżetu
państwa
30,0
209,6
56,8
876,5
45,6
84,3
43,3
brak
z Unii Europejskiej
304,6
635,9
163,5
295,9
366,0
941,9
529,9
529,9
kredyty bankowe
222,2
633,7
94,4
65,2
137,8
848,6
49,6
172,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji o Działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w latach
2010-2012 oraz 2011-2013, GUS, Warszawa 2013, 2014, s. 69-83.
Wyniki badań przeprowadzonych przez Instytut Badań na Gospodarką Rynkową na
zamówienie organizacji „Lewiatan” w obszarze MŚP wskazują na znaczne obawy tych podmiotów do finansowania działalności inwestycyjnej ze źródeł zewnętrznych5. Dane w Tabeli
8 są odzwierciedleniem powyższej tezy. W powyższych danych jakościowych wykazano, że
przedsiębiorstwa przemysłowe średnie dokonały substytucji, czyli ograniczenia wykorzystania środków własnych oraz z budżetu państwa na rzecz funduszy UE i kredytów bankowych. Wzrost popularności środków unijnych w roku 2013 odnotowano w każdej kategorii
podmiotów zaklasyfikowanych do MŚP.
Marek Czarkowski w artykule „Bardzo skromni innowatorzy”6 przytacza, że największymi odbiorcami unijnej pomocy dla Polski w latach 2007-2013 okazały się duże
koncerny zagraniczne, a nie polskie firmy. Przykładem błędnej alokacji przez Polskę środków UE jest dofinansowanie zakupu pociągów Pendolino nabytych przez PKP Intercity.
Dlaczego przyznanie powyższego dofinansowania było niewłaściwe? Dobrym przykładem
jest produkująca pociągi i tramwaje polska firma Pojazdy Szynowe PESA. Mieszczący się
w Bydgoszczy producent w roku 2012 podpisał z Deutsche Bahn kontrakt wart 5 mld zł
oraz z Moskwą na dostawę 120 tramwajów. PESA produkuje urządzenia szynowe najlepsze
w Europie, a otrzymała dofinansowanie z POIG jedynie na „Wdrożenie innowacyjnej technologii budowy i eksploatacji telemetrycznej pojazdów szynowych” na wartość 39 970,0
tys. zł. Środki unijne, które winny pozostać w Polsce, trafiły w największej wartości do
japońskiego koncernu Bridgestone (226 899,0 tys. zł). Na drugim miejscu pod względem
wysokość pobranych środków znalazł się koncern Ikea (174 845,0 tys. zł), a zaraz po nim
firma Synthos Dwory, w którą alokowano 146 778,0 tys. zł. Wprowadzenie przez Agencję
Rozwoju Przedsiębiorczości nacisku by alokacja środków postępowała sprawniej i szybciej
wpłynęło tylko na pogorszenie sytuacji polskich przedsiębiorstw. Rodzimym przedsiębiorcom
trudno jest konkurować pod względem sprawności czasowej oraz merytorycznej z zastępami
prawników międzynarodowych koncernów.
3. Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw w celach polityki
unijnej do 2020 roku oraz perspektywy i możliwości dla MŚP
Każda perspektywa finansowa Unii Europejskiej zawiera precyzyjnie określone cele,
na które mogą zostać wykorzystane środki finansowe (w tym działalność innowacyjną).
Polskie MŚP na drodze ku nowoczesności, Warszawa 2013, Raport Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową,
(http://konfederacjalewiatan.pl), s, 23-40
6
M. Czarkowski, Bardzo skromni innowatorzy, Tygodnik Przegląd Nr 34
5
99
Definicja „Innowacji” zaakceptowana przez Unię Europejską i OECD określa wdrożenie
nowego lub istotnie ulepszonego produktu lub procesu, nowej struktury lub nowego systemu
marketingowego w praktyce gospodarczej. Zaimplementowanie na rynku nowego produktu
lub istotnie ulepszonego produktu uznaje się za jego wdrożenie, natomiast w przypadku
nowych procesów, metod marketingowych czy organizacyjnych determinowane jest rzeczywistym wykorzystaniem w działalności przedsiębiorstwa. Należy podkreślić, iż wykazane
powyżej elementy nie muszą stanowić nowości na rynku lokalnym czy też globalnym, natomiast winny być novum dla danego przedsiębiorstwa by mogły zostać zaklasyfikowane
jako „innowacja”. Działalność innowacyjna zakresem swej definicji dotyka działań mających
znamiona finansowych, komercyjnych, organizacyjnych, technicznych i naukowych. Każda
powyższa aktywność gospodarcza winna faktycznie przyczyniać się do wdrożenia innowacji7.
W perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata 2014 – 2020 „Program operacyjny inteligentny rozwój8” obejmuje w znacznym stopniu dotowanie działalności innowacyjnej, dzięki której wprowadzanie nowych produktów, procesów, technik wpływa na wzrost
produktywności. Powołując się na dane z Tabeli 2 i 3 oraz wykazów UE, że MŚP w Polsce
stanowią ok. 97% a w UE ok. 99,8% wszystkich przedsiębiorstw zasadnym jest dotowanie
innowacyjnych działań w tym obszarze. PO IR w ramach nowej perspektywy EU jest następcą Programu operacyjnego innowacyjna gospodarka9 realizowanego w okresie 20072013. W perspektywie finansowej 2007-2013 zostały podjęte działania ukierunkowane na
pobudzenie innowacyjności przedsiębiorstw oraz podniesienie jakości sektora nauki w Polce.
Tabela 9. Porównanie perspektywy POIG (2007-2013) oraz POIR (2014-2020)
Kryteria
Cele
PO IG
Głównym celem PO IG jest rozwój polskiej
gospodarki w oparciu o innowacyjne
przedsiębiorstwa. Osiągnięcie celu głównego
będzie możliwe poprzez realizację 6 celów
szczegółowych:
a. Zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw,
b. Wzrost konkurencyjności polskiej nauki,
c. Zwiększenie roli nauki w rozwoju
gospodarczym,
d. Zwiększenie udziału innowacyjnych produktów
polskiej gospodarki w rynku międzynarodowym,
e. Tworzenie trwałych i lepszych miejsc pracy,
f. Wzrost wykorzystania technologii
informacyjnych i komunikacyjnych w gospodarce.
Priorytet I: Badania i rozwój nowoczesnych
technologii
Głównym przesłaniem POIR jest "od pomysłu
do rynku". Celem interwencji realizowanej w
POIR jest zwiększenie dostępności rynku
kapitałowego dla MŚP realizujacych
innowacyjne projekty. Przewiduje się wsparcie
inkubacji firm opartych na innowacyjnych
pomysłach oraz podejmowanie działań
stymulujących aktywność inwestorów
prywatnych w obszarze B+R+I. dzięki
ukierunkowaniu na rozówj rynku kapitałowego
możliwe będzie stymuowanie ekspansji
innowacyjnych firm.
Priorytet IV: Inwestycje w innowacyjne
przedsięwzięcia
Oś priorytetowa I: Wsparcie prowadzenia prac
B+R przez przedsiębiorstwa
Oś priorytetowa II: Wsparcie otoczenia i
potencjału przedsiębiorstw do prowadzenia
Oś priorytetowa III: Wsparcie innowacji w
przedsiębiorstwach
Oś priorytetowa IV: Zwiększenie potencjału
naukowo-badawczego
Priorytet V: Dyfuzja innowacji
Oś Priorytetowa V: Pomoc techniczna
Priorytet II: Infrastruktura sfery B+R
Priorytet III: Kapitał dla innowacji
Struktura Programu
PO IR
Priorytet VI: Polska gospodarka na rynku
międzynarodowym
Priorytet VII: Społeczeństwo informacyjne –
budowa elektronicznej administracji Priorytet VIII
Społeczeństwo informacyjne – zwiększanie
Priorytet IX: Pomoc techniczna
Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji o POIG (http://www.poig.2007-2013.gov.pl) oraz
POIR (http://www.poir.gov.pl)
OSLO MANUAL: Proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data; The measurement of scientific and technological activities, Organisation for Economic Co-operation and Development,
s. 20-47.
8
Program operacyjny inteligentny rozwój – dalej nazywany PO IR
9
Program operacyjny innowacyjna gospodarka – dalej nazywany PO IG
7
100
Edyta Guzek
Podsumowanie
Wyniki analizy innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce nadal potwierdzają tezę
o niskim, a nawet stale obniżającym się poziomie innowacyjności przedsiębiorstw. Przyczyn
tego stanu rzeczy należy doszukiwać się w postawach i wyborach strategicznych, dokonywa
nych przez kadrę zarządzającą przedsiębiorstwami. Ciągle dominującym celem strategicznym
jest poszukiwanie i powiększanie kapitału finansowego. Potrzeby klienta i zadowolenie pracowników znajdują się na dalszym miejscu. Taka hierarchia wartości ma uzasadniać decyzje o niepodejmowaniu działań, które są kapitałochłonne, ryzykowne i przynoszą korzyści
odłożone w czasie. Należą do nich na pewno inwestycje w działalność badawczo-rozwojową.
Ponadto wraz z rozpadem systemu gospodarki centralnie planowanej zniknęły z rynku instytuty branżowe wspierające niegdyś przedsiębiorstwa w obszarze najnowszej wiedzy, np.
technologicznej. Do tego należy dodać rozluźnione więzi współpracy przedsiębiorców ze środowiskiem naukowym. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej pokazało, że polskim przedsiębiorstwom brakuje pewności w konkurowaniu na rynkach zagranicznych i globalnych10.
Z badań do raportu „Polskie MŚP na drodze ku nowoczesności” przeprowadzonych
w roku 2013 przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na rzecz „Lewiatan” wynika, że
o dofinansowanie działań inwestycyjnych (w tym na działalność innowacyjną) ubiegały się
przede wszystkim przedsiębiorstwa średnie, z których wniosek złożyło ok. 55%. Głównym
determinantem podejmowanych decyzji była chęć wzrostu zysku we wszystkich grupach
MŚP. Pozyskane środki finansowe zostały wykorzystane głównie na zakup maszyn, urządzeń, sfinansowanie inwestycji technologicznych, szkolenia pracowników oraz doradztwo
dotyczące rozwoju przedsiębiorstwa. Przeprowadzone inwestycje skutkowały w obszarze
mikro-, małych i średnich podmiotów gospodarczych wzrostem sprzedaży, powiększeniem
zatrudnienia, innowacjami oraz wdrożeniem nowych produktów i usług. Przebadana grupa
jako główne bariery oraz ryzyka w ponoszeniu nakładów inwestycyjnych wymienia jak niski
poziom inflacji, wahania kursów walutowych11.
Z opublikowanego przez Komisję Europejską sprawozdania uzupełniającego do tablicy wyników „Stan Unii innowacji” wynika, że Komisja w znacznej mierze wywiązała się
ze zobowiązań dotyczących sztandarowej inicjatywy Unia innowacji.
Rysunek 2. Wyniki państw członkowskich UE w dziedzinie innowacji w 2013 roku12
Źródło: Innovation Union Scoreboard 2014, (http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/files/ius/
ius-2014_en.pdf) s.5.
A.L. Platonoff, D. Małaszewicz, S. Sysko-Romańczuk, Innowacyjność polskich firm, „Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstwa”, 2006, nr 1, str. 57
Polskie MŚP na drodze ku nowoczesności, Warszawa 2013, Raport Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową,
(http://konfederacjalewiatan.pl), s, 23-40
12
Średnią innowacyjność mierzy się w oparciu o wskaźnik złożony, skonstruowany na podstawie danych 24
wskaźników – od minimalnego możliwego do uzyskania wyniku równego 0 do wyniku maksymalnego (1).
Średni wynik odzwierciedla wyniki w latach 2010 – 2011 (z powodu opóźnienia w dostępności danych).
10
11
101
Unijna tablica wyników innowacyjności z 2013 r. opiera się obecnie na 24 wskaźnikach,
które są pogrupowane w trzy główne kategorie i osiem wymiarów:
•• „warunki podstawowe” – podstawowe elementy, które umożliwiają innowacje (zasoby
ludzkie, otwarte, doskonałe i atrakcyjne systemy badań oraz finansowanie i wsparcie),
•• „działalność przedsiębiorstw” – kategoria odzwierciedlająca wysiłki europejskich
przedsiębiorstw w zakresie innowacji (ich inwestycje, powiązania i przedsiębiorczość,
aktywa intelektualne) oraz
•• „produkty”, które pokazują, jak innowacje przekładają się na korzyści dla całej gospodarki (innowatorzy i skutki gospodarcze, w tym zatrudnienie)13.
Ciągły wzrost wydatków na działalność badawczo - rozwojową w Polsce zgodnie z Tabelą
4 (z 5 575 mln zł w 2005 do poziomu 14 424 mln zł w 2013) jest niewystarczający do osiągnięcia wyższej pozycji niż czwarta od końca według klasyfikacji UE. Niskie wykorzystanie środków unijnych MŚP argumentują brakiem potrzeby prowadzenia prac B+R, małym
zakresem działalności, wysokim oprocentowaniem finansowych źródeł zewnętrznych oraz
wejście w fazę stagnacji ekonomicznej państwa. Pominięto elementy omawiane przez M.
Czarkowskiego, a dotyczące alokacji otrzymanych środków w międzynarodowych koncernach, które przyczyniły się do wypływu z Polski ok. 40% przyznanych Polsce funduszy.
Niestety w perspektywie 2014-2020 POIR brak jest zauważalnej zmiany w podejściu państwa,
które podjęłoby działania ukierunkowane na wsparcie polskich przedsiębiorstw.
Bibliografia
1. Czarkowski M., Bardzo skromni innowatorzy, Tygodnik Przegląd Nr 34
2. Mosionek-Schweda M. (2012), Wykorzystanie funduszy unijnych przez polskie regiony w programowaniu 2007-2013, w: J.Węcławski (red.), Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio H Oeconomia, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin
3. Platonoff A.L., Małaszewicz D., Sysko-Romańczuk S., Innowacyjność polskich firm, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa”, 2006, nr 1
Pozostałe źródła
1. Annual Raport on European SMEs 20013/2014, European Commission,
2. Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2013 r., GUS, Warszawa 2014,
(http://stat.gov.pl)
3. Działalność gospodarcza przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób w 2013 r., GUS,
Warszawa 2014, (http://stat.gov.pl),
4. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004-2006, GUS, Warszawa 2007,
(http://stat.gov.pl/),
Innovation Union Scoreboard 2014, (http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/files/ius/ius-2014summary_en.pdf ) s. 2
13
102
Edyta Guzek
11. Informacja o perspektywie 2007 - 2013 (www.poig.gov.pl)
12. Informacja o perspektywie 2014 - 2020 (www.poir.gov.pl)
13. Innovation Union Scoreboard 2014, (http://ec.europa.eu),
14. Mały rocznik statystyczny Polski 2013, GUS, Warsyawa 2013, (http://stat.gov.pl/),
15. Mały rocznik statystyczny Polski 2014, GUS, Warsyawa 2014, (http://stat.gov.pl/),
16. OSLO MANUAL: Proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data; The measurement of scientific and technological activities, Organisation for Economic Co-operation and Development, (http://www.oecd.org/science/inno/2367580.pdf)
17. Polskie MŚP na drodze ku nowoczesności, Warszawa 2013, Raport Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, (http://konfederacjalewiatan.pl)
18. Raport o Stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2012-2013, Warszwa2014, (www.parp.gov.pl)
19. Rekomendacja Komisji Europejskiej 2003/361/WE z dnia 6 maja 2003 r.
20. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2004 - 2013, GUS, Warszawa 20052014, (http://stat.gov.pl/),
ABSORPTION OF EUROPEAN UNION’S FUNDS BY SME
TO FINANCE INNOVATIONS ACTIVITY IN POLAND IN
2007-2013
Summary
In the elaboration it has been attempted to show micro, small and medium-sized enterprises,
as a key development factor of the Polish economy in 2013. For analysis purpose the level
of the expenses has been adopted with main focus on R&D activity. The funds utilization
allocated to Poland during 2007-2013 has growing trend, but it is not fast enough to have
Poland on the better place than the fourth from the end. Increasing efficiency of Polish SMEs
in obtaining EU subsidies continue to collide with experience and knowledge of international
corporations headquartered on the Polish territory.
Key words: SMEs, OPIE, POIR, investment expenditures, expenditures on R&D, innovation in the EU.
Natalia Przybylska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
„Innowacja to nie występ solisty,
ale gra zespołowa”
Tidd J., Bessant J.
KOOPERACJA PRZEDSIĘBIORSTW NA RZECZ
INNOWACYJNOŚCI W ŚWIETLE TEORII GIER
Wprowadzenie
Na rozwój organizacji składa się zarówno wysiłek ludzi jak i kapitał niezbędny
do opracowania i wdrożenia nowych procesów czy produktów. Technologia informacyjna
umożliwia niezwykle szybki dostęp do informacji w czasie rzeczywistym. Funkcjonowanie
współczesnych przedsiębiorstw obarczone jest zatem nieustannym poszukiwaniem nowej
wiedzy oraz szans rynkowych. Wykorzystanie informacji, która przeradza się w pomysł, a ten
odnajduje powszechne zastosowanie w praktyce stanowi sedno innowacyjności przedsiębiorstw. Posiadanie takich cech, jak innowacyjność czy elastyczność, umożliwi zachowanie
dynamicznej równowagi ze zmiennym otoczeniem1.
Współczesne przedsiębiorstwa muszą się zmierzyć z wyzwaniem polegającym nie
tylko na nadążeniu za wszechobecnymi zmianami, ale także na kreowaniu przestrzeni innowacyjnej, która pozwoli lepiej reagować na potrzeby otoczenia. W tym celu przedsiębiorstwa
powinny stwarzać warunki do szybkiego transferu wiedzy, zarówno wewnątrz organizacji
jak i między jej otoczeniem. Postępująca socjalizacja wiedzy, determinuje konieczność nabywania wiedzy poprzez relacje z tymi, którzy ją posiadają2. Relacja stanowi zatem zasób
niematerialny, który rozwijany podobnie jak kapitał materialny jest dobrem, w które należy
inwestować w celu przyszłych korzyści.
Celem niniejszego opracowania jest scharakteryzowanie współzależności pomiędzy
współpracą w zakresie tworzenia nowych rozwiązań a innowacyjnością przedsiębiorstw.
Autorka wskazuje również na korzyści wynikające z utrzymywania wzajemnych relacji kooperacyjnych przez pryzmat teorii gier. W dalszej części artykułu przytoczone zostały wyniki
badań nad innowacyjnością kujawsko-pomorskich przedsiębiorstw.
1. Sieci innowacji – przyczyny tworzenia
Innowacyjne przedsiębiorstwa zarządzane są w sposób umożliwiający bardziej płynne
i dynamiczne dostosowanie się do zmiennych warunków otoczenia, bądź podejmowanie działań wyprzedzających zmiany, co umożliwia ustalanie reguł konkurowania. Tworzenie i rozwój
sieci innowacji pozwala sprostać rzeczywistości, dzięki podejmowaniu następujących działań:
1
2
J. Bessant, J. Tidd, Innovation and entrepreneurship-second edition, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester 2013,
s. 40.
D. Jemielniak, A. K. Koźmiński, Zarządzanie wiedzą. Podręcznik akademicki, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 12-21.
104
Natalia Przybylska
–– utrzymywanie stałych relacji zarówno z klientami, dostawcami, partnerami wchodzącymi w alianse czy konkurentami, umożliwia szybkie reagowanie na bodźce pochodzące
z rynku, które mogą być kluczowe w trafnym ocenieniu zagrożeń i szans rynkowych,
–– nieustannym dbaniem o nawiązywanie nowych relacji, które mogą być motywem tworzenia nowych produktów czy usług,
–– ograniczenie czasu potrzebnego na dotarcie do poszukiwanego zasobu znajdującego się
w posiadaniu innej organizacji,
–– skracanie czasu na informowanie partnerów oraz rynków zbytu o stworzeniu nowych
produktów czy usług oraz o zaistniałych możliwościach wykonawczych organizacji,
–– ciągły monitoring zachodzących relacji, zarazem tych inicjowanych przez organizację,
jak i potencjalnych, w które organizacja mogłaby wejść,
–– elastyczna alokacja zasobów, która pozwoli na szybką reakcję na konieczność modyfikacji
w zakresie produkowanych produktów czy świadczonych usług,
–– świadome kształtowanie innowacyjnej kultury organizacyjnej, która wysoko ceni zmianę, kształcenie ustawiczne, asymilację nowych członków, zarządzanie różnorodnością,
toleruje błędy oraz docenia uczenie się na błędach,
–– strategia organizacji powinna zawierać kryteria procedury stałego penetrowania otoczenia
w celu poszukiwania korzystnych ofert, wspólnych przedsięwzięć, możliwych aliansów.
Posiadanie informacji o stymulatorach otoczenia zwiększa skuteczność oraz szybkość działania organizacji. Postępująca wirtualizacja życia gospodarczego jak i społecznego
ustala nowe reguły gry, w której przewagę stanowią zasoby niematerialne, których istotnym
składnikiem jest kapitał relacyjny, spajający w jedną całość silnie zróżnicowane systemy
gospodarcze3.
Eskalacja potrzeb w zakresie skuteczności, szybkości i dostarczaniu wysokiej jakości
produktów i usług, ukierunkowuje przedsiębiorców na rozwijanie kluczowych kompetencji
i otwieraniu się na współpracę międzyorganizacyjną, celem pozyskania zewnętrznych źródeł,
które będą uzupełnieniem kapitału przedsiębiorstwa4.
2. Sieci innowacji w świetle teorii gier
Teoria gier pozwala zidentyfikować warunki podejmowania decyzji strategicznych.
Z jej punktu widzenia, w każdej z sieci występują następujące elementy:
–– podmioty tworzące sieć (gracze - co najmniej dwóch),
–– zasady w oparciu o które sieć funkcjonuje (reguły gry),
–– opis dostępnej informacji dla uczestnika sieci w każdym momencie gry,
–– zestaw dostępnych ruchów dla każdego z podmiotów tworzących sieć w każdej chwili
kiedy będzie chciał podjąć decyzje,
–– wypłaty, jakie otrzymuje każdy z uczestników (graczy) na każdym etapie gry.
Celem opisu i analizy powstałych sytuacji decyzyjnych jest wybór strategii, w której
każdy z podmiotów tworzących sieć dąży do osiągnięcia możliwie najwyższej wypłaty5.
Każdy z graczy (uczestników sieci) ma do dyspozycji dwie strategie – rywalizacji (działania
w pojedynkę) lub kooperacji. Działalnie w sieci zakłada, że gracze powinni ze sobą współpracować. Przeanalizujmy grę o nazwie orkiestra jazzowa, w której występują trzej gracze:
Śpiewak, Perkusista i Pianista. Ci trzej artyści występują w pewnym klubie nocnym i za
K. Perechuda, I. Chomiak-Orsa, Znaczenie kapitału relacyjnego we współczesnych koncepcjach zarządzania,
Zarządzanie i Finanse, 2013, nr 4, cz.1, s. 310-311.
A. G. Downe, Relational capital and SME collaborative strategy in the Malaysian service industry, Int. J. Services, Economics and Management, Vol. 4, No. 2, 2012, s. 147.
5
P. D. Staffin, Teoria gier, Wyd. Scholar, Warszawa 2001, s. 1.
3
4
Kooperacja przedsiębiorstw na rzecz innowacyjności w świetle teorii gier
105
jeden występ otrzymują łącznie 1000 dolarów. W jaki sposób powinien wyglądać podział
tej kwoty? Wiadomo również, że:
–– w tym samym klubie Śpiewak z Pianistą zarobiłby 800 dolarów,
–– Pianista i Perkusista zarobiłby 650 dolarów,
–– W sąsiednim klubie Perkusista ze Śpiewakiem mogą liczyć na zarobek 500 dolarów,
–– Natomiast sam Pianista dostałby 300 dolarów,
–– Jeszcze inny klub zatrudniłby Śpiewaka solo za 200 dolarów,
–– Sam Perkusista nie może liczyć na jakiekolwiek zatrudnienie (Tabela 1).
Tabela 1. Wypłaty poszczególnych koalicji w grze orkiestra jazzowa
Koalicja
Wypłata
{Śpiewak, Pianista, Perkusista}
1000
{Śpiewak, Pianista}
800
{Śpiewak, Perkusista}
500
{Pianista, Perkusista}
650
{Śpiewak}
200
{Pianista}
300
{Perkusista}
0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie na podstawie: Malawski M., Wieczorek A., Sosnowska H.,
Teoria gier konkurencja i kooperacja w ekonomii i naukach społecznych, PWN, Warszawa1997, s. 127-137.
Gra jest superaddytywna, gdyż każdych dwóch muzyków zarobi więcej niż zarobiliby
łącznie występując osobno. Jak zatem powinien wyglądać podział wypłat? Podział tworzą
,
,
sumując się do 1000. Można założyć, że Śpiewak i Pianista nie
trzy liczby
zgodzą się zarobić mniej niż zarobili by solo. Otrzymujemy zatem warunki (indywidualnej
racjonalności):
,
,
Wszystkie wektory (
,
,
spełniające powyższy warunek oraz warunek:
+
+
nazywają się podziałami w danej grze. Rozważmy zatem następujące nierówności:
,
,
Przekształcając powyższe warunki, możemy scharakteryzować podziały koalicyjne racjonalne. Będą one spełniać warunki:
–– Suma kwot łącznie wyniesie 1000 dolarów,
–– Kwota uzyskana przez Śpiewaka nie będzie niższa niż 300 ani wyższa niż 350 dolarów,
–– Kwota uzyskana przez Pianistę nie będzie niższa niż 450 ani wyższa niż 500 dolarów,
–– Łącznie Śpiewak i Pianista dostaną co najmniej 800 dolarów,
–– Reszta przypadnie Perkusiście, a więc między 150 a 200 dolarów.
Zbiór wszystkich koalicyjnie racjonalnych podziałów nazywa się rdzeniem gry, czyli takim rozwiązaniem, które nie zostanie zakwestionowane przez graczy. Niestety często
bywa tak, że gra nie posiada żadnego podziału koalicyjnie racjonalnego, w takim przypadku
można zastosować wartość Shapleya, która jest symetrycznym podziałem przy rozegraniu
dużej ilości partii gry6.
6
Malawski M., Wieczorek A., Sosnowska H., Teoria gier konkurencja i kooperacja w ekonomii i naukach społecznych, PWN, Warszawa1997, s. 127-137.
106
Natalia Przybylska
Współpracę na rzecz budowania innowacyjności także można rozpatrywać jak grę
jazzową, w której wypłatę stanowi rozwiązanie innowacyjne, a wkład poszczególnych partnerów często nie jest równomierny tak jak i korzyści dla każdego z osobna. Przedsiębiorstwa
mimo wszystko powinny dążyć do współpracy w dziedzinie innowacji, która jest ściśle
powiązana z ich konkurencyjnością, z bardzo prostego powodu, gdyż nie istnieje organizacja, która posiada wszelkie zasoby do tego, by zdobyć trwała przewagę konkurencyjną.
Przez wzgląd na różnorodność możliwości wykorzystania zasobów, które charakteryzują się
odmienną efektywnością i przydatnością, istotna jest zdolność ich pozyskiwania, łączenia
i wykorzystania do konkretnych celów.
Otwartość dotycząca współpracy znajduje odzwierciedlenie w teorii otwartych innowacji sformułowanej przez H. Chesbrought’a. Ten nurt w zakresie innowacji zakłada
połączenie dwukierunkowego transferu wiedzy w postaci jej zewnętrznego pozyskiwania
i wykorzystywania oraz udostępniania poza ramy organizacji, zapewniając tym samym
jej swobodny przepływ7 (Schemat 1). Współczesne czasy są nazywane przez H. Chesbrough’a „erą otwartej innowacji”, a charakteryzuje je poszukiwanie wiedzy iteracyjnej z wielu
różnych źródeł, takich jak dostawcy, klienci, uniwersytety, laboratoria badawcze, konsorcja,
konsultanci, start-upy, nowe jednostki biznesowe czy konkurenci8. Otwarte innowacje mogą
stanowić o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa, ale ich prawidłowa implementacja
zależy od takich czynników jak struktura czy kultura organizacji i wielu innych składowych
tworzących model działania 9.
Wykorzystanie otwartych innowacji w praktyce gospodarczej w różnym stopniu przyczynia się do kształtowania innowacyjności przedsiębiorstw. Warto jest się bliżej przyjrzeć
uwarunkowaniom oraz zależnościom występującym pomiędzy wynikami przedsiębiorstw
w zakresie innowacji a prowadzonym działaniom z zakresu kooperacji międzyorganizacyjnej10.
Schemat 1. Istota modelu otwartych innowacji
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Lameras, Hendrix, Lengyel i in. 2012:17-23; Meissner 12.
Na tak zarysowanym tle dotyczącym kooperacji oraz innowacyjności warto jest postawić pytanie badawcze – w jaki sposób kujawsko-pomorskie przedsiębiorstwa nawiązują
współpracę na rzecz budowania innowacyjności?
H. W. Chesbrough , Open Innovation: Researching a New Paradigm, Oxford University Press, New York 2006,
s.1.
D. Fasnacht, Open Innovation: The New Business Paradigm, Springer Berlin Heidelberg, Berlin 2009, s. 88-93.
9
P. Sloane, A guide to open innovation and crowdsourcing. Advice from leading experts, Kogan Page, London
2011, s.7.
10
L. Dahlander, D. M. Gann, How open is innovation?, Research Policy 39, Elsevier 2010, s. 699-709.
7
8
107
3. Kooperacja na rzecz innowacji – ujęcie empiryczne
Przeprowadzone badania empiryczne, których fragment został poddany analizie w niniejszym artykule, realizowane były na przełomie listopada i grudnia 2014 oraz w styczniu
2015 w ramach projektu badawczego nr 2014/umk/kzp-1, pt. „Innowacyjność kujawsko-pomorskich przedsiębiorstw” realizowanego w Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu11. Próba badawcza złożona była z przedsiębiorstw województwa kujawsko-pomorskiego w liczbie 212, w tym:
–– 56 mikroprzedsiębiorstw, zatrudniających od 1 do 9 pracowników,
–– 94 małe przedsiębiorstwa, zatrudniające od 10 do 49 pracowników,
–– 49 średnich przedsiębiorstw, zatrudniających od 50 do 249 pracowników,
–– 13 dużych podmiotów, zatrudniających powyżej 250 pracowników.
Badanie przeprowadzone było w formie ankiety bezpośredniej. Respondentami były
osoby odpowiedzialne w danym przedsiębiorstwie za działalność badawczo-rozwojową.
Działalność innowacyjna kujawsko-pomorskich przedsiębiorstw była badana zarówno
w aspekcie ilościowym (liczba poszczególnych typów innowacji) jak i jakościowym (charakter innowacji: od drobnych, udoskonalających po radykalne, przełomowe). Najczęściej wprowadzanymi innowacjami były te wdrażane na skalę przedsiębiorstwa, wyniki w tym zakresie
były zbliżone we wszystkich podmiotach. Co drugie małe, średnie bądź duże przedsiębiorstwo
wprowadza udoskonalenia nowe dla rynku, mikro przedsiębiorstwa w tym zakresie stanowią
niecałe 40%. Z kolei prawie 40% (odpowiednio 38,8%, 38,5%) średnich i dużych podmiotów
wdraża innowacje, które stanowią nowość w skali kraju. Innowacje na poziomie europejskim
najczęściej realizowane są w średnich podmiotach (14,3%), a w skali globalnej prym wiodą
duże podmioty (7,7%) (Wykres 1). Na uwagę zasługuje fakt, że przedsiębiorstwa, które
wprowadzają innowacyjne rozwiązania w skali kraju, Europy czy świata lepiej oceniają swoją
konkurencyjność, aniżeli te realizujące działalność innowacyjną w skali przedsiębiorstwa lub
rynku, na którym funkcjonują.
Wykres 1. Skala innowacji
Źródło: Opracowanie własne na podstawie na podstawie badań empirycznych
Projekt był realizowany w Katedrze Zarządzania Przedsiębiorstwem pod kierownictwem dr hab. M. Zastempowskiego, prof. UMK, autorka artykułu była jego głównym wykonawcą.
11
108
Natalia Przybylska
Ponad połowa innowacji w kujawsko-pomorskich przedsiębiorstwach dotyczy produktów (51,33% ogółu wskazań), ponad jedna trzecia wprowadzanych usprawnień odnosi się
do procesów, natomiast najrzadziej wprowadzane są innowacje związane z pozycjonowaniem
czy zmianami w paradygmacie zarządzania (13,03%, 3,74%).
Radykalny charakter innowacji najczęściej był spotykany w średnich przedsiębiorstwach (21,7%) i dotyczył on produktów, także co piąte duże przedsiębiorstwo wprowadzało
zmiany procesowe – przełomowe. Można także zauważyć pewną zależność pomiędzy charakterem wprowadzanych zmian a ich rodzajem. Innowacje pozycji bądź paradygmatu znacznie
częściej były stosowane jako drobne modyfikacje, natomiast silniejszym oddziaływaniem
odznaczały się innowacje produktowe i procesowe.
Co trzecie przedsiębiorstwo opracowuje nowe produkty we własnym zakresie (32%),
ponad 12 % kreuje je w drodze adaptacji lub modyfikacji dóbr i usług innych podmiotów bądź
współpracuje wraz z krajowymi podmiotami (ze sfery biznesu i nauki) (12,2%) lub innymi
przedsiębiorstwami (13%). Współpraca przedsiębiorstw na rzecz kreowania innowacji na
mniejszą skalę jest realizowana wraz z instytucjami naukowymi i zagranicznymi. Współpraca na największą skalę (z największą liczbą podmiotów) była podejmowana przez małe
przedsiębiorstwa12. Na uwagę zasługuje fakt, że przedsiębiorstwa, które charakteryzowały
się największym współczynnikiem p (pow. 0,625, a więc współpracowały z ponad pięcioma
partnerami) oceniają współpracę znacznie gorzej aniżeli przedsiębiorstwa, które prowadzą
współpracę na mniejszą skalę, co więcej przedsiębiorstwa te nie są członkami klastra, a ich
współpraca w procesie innowacyjnym prowadzona jest w sposób doraźny i najczęściej ma
miejsce na etapie prac projektowych i rozwojowych. Natomiast podmioty charakteryzujące się
najwęższym gronem współpracowników oceniają kooperację na rzecz budowania innowacji
lepiej, powyżej wartości średniej. Przedsiębiorstwa, które są zadowolone ze współpracy13*, za
partnerów mają głównie dostawców, klientów i konkurentów, nie są członkami klastra i często
prowadzą współpracę na wczesnym etapie procesu innowacyjnego (na etapie diagnozy potrzeb), charakteryzują się także większą intensywnością współpracy na pozostałych etapach
procesu, tj. na etapie generowania pomysłów, prac projektowych i rozwojowych, budowania
prototypów i ich testowania oraz wdrażania nowych produktów i procesów.
Przedsiębiorcy najlepiej oceniają współpracę z dostawcami i klientami, a najsłabiej
z zagranicznymi instytutami badawczymi, z którymi współpraca jest podejmowana niezwykle
rzadko. Należy przy tym podkreślić, że w miarę wzrostu częstotliwości współpracy z tymi
podmiotami jest ona oceniana coraz lepiej.
W tym miejscu należy się odnieść do badań przeprowadzonych w latach 2010–2012
w ramach projektu INNO‑Grip międzynarodowego konsorcjum na zlecenie Komisji Europejskiej, które wykazały, że dzięki kooperacji na rzecz innowacji najwięcej pożytku przynosi przedsiębiorstwom nawiązywanie międzynarodowej współpracy14. W badaniu wykazano
także, że idee otwartych innowacji najczęściej wykorzystują duże podmioty gospodarcze,
przy czym najwięcej korzyści z tego tytułu czerpią mniejsze podmioty.
W celu stwierdzenia, które przedsiębiorstwa charakteryzują się najszerszym gronem partnerów przy tworzeniu
innowacji obliczono współczynnik p, który był średnią arytmetyczną liczoną dla każdego przedsiębiorstwa. Było
to możliwe dzięki zastosowaniu skali dychotomicznej, (0 - brak współpracy z danym podmiotem, 1 – współpraca
na rzecz innowacyjności z danym podmiotem), sumę dzielono przez liczbę podmiotów (8).
13 *
Ich współczynnik wynosi powyżej 4,0. W pytaniu zastosowano skalę 1 – 5, gdzie 1 – bardzo źle, 2 – źle, 3 –
średnio, 4 – dobrze, 5 – bardzo dobrze.
14
B. Ebersberger, J. Sverre, E. Iversen i in., Analysis of innovation drivers and barriers in support of better policies.
Economic and Market Intelligence on Innovation, PRO INNO Europe: INNO-Grips II report, Brussels: European
Commission, DG Enterprise and Industry, Oslo 2011; Cel projektu INNO‑Grip („Global Review of Innovation
Policy Studies”) stanowiło dokonanie analizy uwarunkowań, barier i sformułowanie zaleceń na przyszłość
w obszarze otwartej innowacyjności. Raport zbiorczy z przeprowadzonej na dużą skalę analizy empirycznej
obejmował 130.000 przedsiębiorstw z 22 krajów europejskich.
12
109
Przedsiębiorcy najbardziej cenią sobie współpracę z najbliższym otoczeniem, z którym współdziałają najczęściej. Potwierdza się to także w pytaniu dotyczącym źródeł innowacyjności, w którym najczęściej wskazywani byli właśnie klienci i dostawcy. Inicjatywy
klastrowe są podejmowane w zaledwie 9% przedsiębiorstw, ta nieliczna grupa ocenia lepiej
koopetycję z przedsiębiorstwami z tej samej grupy aniżeli podmioty niebędące członkami
klastra.
Zakończenie
W artykule poruszono problem współpracy na rzecz innowacyjności przedsiębiorstw.
Światowe trendy w zarządzaniu innowacjami jednoznacznie wskazują, iż budowanie konkurencyjnej gospodarki i jej podstawowych ogniw – przedsiębiorstw powinno być oparte na
kooperacji, a także wspieraniu postaw i działań proinnowacyjnych. Efekt synergii wytwarzany
na drodze wspólnego tworzenia nowych rozwiązań został poparty zarówno na przykładzie
z zakresu teorii gier jak i w przeprowadzonych badaniach empirycznych. W artykule podjęto się próby udowodnienia tezy, że współczesne przedsiębiorstwa nie mają innej drogi ku
rozwojowi jak otwartość wobec nowej otwartej rzeczywistości.
Bibliografia
1. Bessant J., Tidd J., Innovation and entrepreneurship-second edition, John Wiley & Sons, Ltd,
Chichester 2013.
2. Chesbrough H.W., Open Innovation: Researching a New Paradigm, Oxford University Press,
New York 2006.
3. Dahlander L., Gann D. M., How open is innovation?, Research Policy 39, Elsevier 2010.
4. Downe A. G., Relational capital and SME collaborative strategy in the Malaysian service
industry, Int. J. Services, Economics and Management, Vol. 4, No 2, 2012.
5. Ebersberger B., Sverre J., Iversen E. i in., Analysis of innovation drivers and barriers in support
of better policies. Economic and Market Intelligence on Innovation, PRO INNO Europe: INNO‑Grips II report, Brussels: European Commission, DG Enterprise and Industry, Oslo 2011.
6. Fasnacht D., Open Innovation: The New Business Paradigm, Springer Berlin Heidelberg,
Berlin 2009.
7. Jemielniak D., Koźmiński A. K., Zarządzanie wiedzą. Podręcznik akademicki, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
8. Malawski M., Wieczorek A., Sosnowska H., Teoria gier konkurencja i kooperacja w ekonomii
i naukach społecznych, PWN, Warszawa1997.
9. Perechuda K., Chomiak-Orsa I., Znaczenie kapitału relacyjnego we współczesnych koncepcjach
zarządzania, Zarządzanie i Finanse, nr 4, cz.1, 2013.
10. Sloane P., A guide to open innovation and crowdsourcing. Advice from leading experts, Kogan
Page, London 2011.
11. Staffin P. D., Teoria gier, Wyd. Scholar, Warszawa 2001.
COLLABORATION OF ENTERPRISES
FOR INNOVATIVENESS IN THE LIGHT
OF THE THEORY OF GAMES
Summary
The article addresses the issue of cooperation for innovative companies. Global trends in
managing innovation clearly indicate that the creation of a competitive economy and its basic
cells - companies should be based on cooperation and promoting attitudes and innovative
110
Natalia Przybylska
activities. The synergy effect produced by the joint development of new solutions was supported both on the example in the field of game theory as well as empirical studies. The article
attempts to prove the thesis that modern companies do not have any other way than openness
towards the development of a new open reality.
Key words: innovation network, cooperation, open innovation
Paweł Kaczmarczyk
WYBRANE ASPEKTY REGULACJI POLSKIEGO
RYNKU TELEKOMUNIKACYJNEGO
1. Istota rynku telekomunikacyjnego i jego regulacji
W literaturze istnieje wiele definicji rynku1. Chociaż są zróżnicowane, to sprowadzają się w większości do uogólnienia, że „rynek to proces wymiany zachodzący między
sprzedającymi a kupującymi”2. Analizę rynku można przeprowadzić z podmiotowego punktu
widzenia. Zatem podmiotami rynku mogą być dostawcy (sprzedający) jak również odbiorcy
towarów i usług (kupujący), między którymi zachodzi proces wymiany produktów i usług na
pieniądze. W roli pomiotów rynkowych mogą znaleźć się: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa produkcji materialnej i usługowe, banki i inne instytucje finansowe oraz podatkowe,
administracja państwowa i samorządowa oraz państwo.
W aspekcie przedmiotowym rynek można analizować jako dynamiczny układ powiązań pomiędzy trzema głównymi jego elementami: podażą, popytem i ceną. Wszystkie te
elementy pozostają we wzajemnej zależności.
Pod pojęciem rynku telekomunikacyjnego można rozumieć „…ogół stosunków zachodzących pomiędzy podażą a popytem na usługi telekomunikacyjne”3. Do podmiotów
rynku usług telekomunikacyjnych należą regulacyjne instytucje państwowe, operatorzy sieci
i usług telekomunikacyjnych oraz ich klienci. W ramach analizy przedmiotowej tego rynku
rozpatrywane są podaż, popyt i ceny usług łączności elektronicznej. W tej analizie wyróżnić
można następujące rynki cząstkowe: rynek usług telefonii stacjonarnej, rynek usług telefonii
komórkowej, rynek usług teleinformatycznych, rynek usług radiodyfuzyjnych.
W dodatkowym, przestrzennym aspekcie postrzegania, rynek telekomunikacyjny
obejmuje obszar, na którym istnieje infrastruktura telekomunikacyjna. Obszar ten można
dzielić, wyróżniając w ten sposób cząstkowe rynki usług telekomunikacyjnych. Są to: telekomunikacyjny rynek lokalny, telekomunikacyjny rynek krajowy, telekomunikacyjny rynek
międzynarodowy, telekomunikacyjny rynek globalny.
Ze względu na stopień konkurencji rynek może mieć formę konkurencji doskonałej,
konkurencji monopolistycznej, oligopolu i czystego monopolu. Cechy wymienionych rodzajów struktur rynkowych przedstawiono w tab. poniżej.
Rynek jest przedmiotem szerokiego opisu m.in. w: L. Pałasz, Organizacja i analiza rynku, Instytut Gospodarki i Rynku, Szczecin 2006; H. Mruk, Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003;
W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
2
H. Mruk, Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 11.
3
M. Czaplewski, W. Maziarz, I. Windekilde, Marketing usług telekomunikacyjnych, Economicus, Szczecin 2007,
s. 20.
1
112
Paweł Kaczmarczyk
Tabela 1. Charakterystyka czterech rodzajów struktur rynku
LICZBA
FIRM
SWOBODA
WEJŚCIA
RODZAJ
PRODUKTU
PRZYKŁAD
DOSKONAŁA
KONKURENCJA
wiele
bardzo łatwa
homogeniczny
pszenica,
układy scalone,
złoto
CZYSTY
MONOPOL
jedna
zablokowana
jeden produkt
przedsiębiorstwa
użyteczności
publicznej,
usługi pocztowe
KONKURENCJA
MONOPOLISTYCZNA
wiele
względnie łatwa
zróżnicowanie
produktu
długopisy,
książki
OLIGOPOL
kilka
trudna
albo standaryzowane
albo zróżnicowane
stal, żarówki,
przetwory
zbożowe,
samochody
Źródło: D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Wydawnictwo Bernardinum Pelpin,
Gdańsk 1993, s. 564.
Z rynkiem usług telekomunikacyjnych związane jest m.in. pojęcie monopolu naturalnego. Początkowo uważano, że infrastrukturalne sektory gospodarki, w tym również telekomunikacja mogą działać efektywnie jedynie w warunkach monopoli naturalnych. Monopol
naturalny jest taką gałęzią gospodarki, w której długookresowe koszty przeciętne i krańcowe
spadają wraz ze wzrostem produkcji, co prowadzi do zdominowania produkcji przez pojedynczą firmę. Przykładem monopolu naturalnego były przedsiębiorstwa użyteczności publicznej,
takie jak energetyka, sieć telefoniczna, wodociągi.
Przegląd literatury dotyczącej regulacji dowodzi, że termin regulacja jest stosowany
w wielu obszarach różnych dyscyplin naukowych, niejednokrotnie bardzo różniących się, jak
np. automatyka czy genetyka. Przedstawiciele nauk przyrodniczych, technicznych i społecznych nie są zgodni co do jednoznacznej definicji tego pojęcia. Interesującą definicją terminu
dla procesów gospodarczych jest definicja typowa dla teorii automatyki i robotyki, mianowicie
„…regulacja polega na zapewnieniu takiego działania układu, że wszelkie odchylenia stanu
wyjścia układu od jego wartości zadanej, czyli normy, zostają wyrównane. Regulacja odbywa
się w układzie regulacji, który składa się z dwóch części: układu regulowanego i regulatora”4.
Przenosząc tak zdefiniowane pojęcie regulacji na grunt procesów gospodarczych, w systemie
regulacyjnym wyróżnia się:
•• układ regulujący, czyli regulator traktowany jako zbiór podmiotów podejmujących decyzje dotyczące regulacji i/lub wpływających na układ regulowany, tworzy go państwo
oddziałujące poprzez odpowiednie narzędzia na podmioty gospodarcze (przedsiębiorców
i konsumentów) w celu uzyskania pożądanych zachowań, które bywają także determinowane przez działania innych przedsiębiorców i konsumentów,
•• instrumenty regulacji, tj. środki oddziaływania na układ regulowany przez układ
regulujący,
•• układ regulowany, czyli zbiór podmiotów, na które za pomocą środków regulacyjnych
wpływa układ regulujący (zbiór podmiotów rynkowych będących adresatami regulacji)
4
M. Gorynia, B. Jankowska, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internalizacja przedsiębiorstwa, Difin,
Warszawa 2008, s. 19.
Wybrane aspekty regulacji polskiego rynku telekomunikacyjnego
113
Regulacja w sektorze telekomunikacji polega więc na kontroli i oddziaływaniu na
rynek telekomunikacyjny, w celu zapewnienia nowocześniejszych i tańszych usług łączności
elektronicznej poprzez wzmacnianie i rozwój konkurencji.
Celem niniejszego opracowania jest potwierdzenie tezy o znaczącym wpływie działań
regulatora na wzrost poziomu konkurencji w poszczególnych segmentach rynku telekomunikacyjnego, tj. na rynku telefonii stacjonarnej, rynku telefonii mobilnej, a także w zakresie
dostępu do Internetu.
2. Powołanie i ewolucja kompetencji regulatora polskiego rynku
łączności elektronicznej w kontekście uwarunkowań prawnych
Demonopolizacja sektora telekomunikacyjnego była uzasadniona m.in. przez nowe
odkrycia w zakresie techniczno-technologicznym. Dzięki nim okazało się, że dotychczasowa
sieć telekomunikacyjna stanowiąca infrastrukturalną podstawę świadczenia usług telekomunikacyjnych nie jest warunkiem koniecznym działalności innych operatorów. Pojawiły się
możliwości oferowania usług połączeniowych z pominięciem dotychczasowej infrastruktury
sieciowej, np. poprzez sieci GSM lub telewizję kablową. Proces wprowadzania konkurencji
dla operatorów narodowych odbywał się pod ochroną właściwych organów regulacyjnych
(regulatorów).
Rozdzielenie funkcji regulacyjnych i operatorskich stało się celem działań Komisji
Europejskiej po przyjęciu postanowień UE ujętych w zielonej księdze z 1987 r. Wyraźnym
bodźcem do utworzenia niezależnego organu regulacji polskiej telekomunikacji była dyrektywa Unii Europejskiej 97/33/WE, która zakładała powołanie w każdym kraju członkowskim
takiego organu. Skutkiem tej dyrektywy w polskich działaniach legislacyjnych była ustawa z dnia 21 lipca 2000 r. – Prawo telekomunikacyjne5. Był to akt prawny, który powołał
nowy organ regulacyjny – Urząd Regulacji Telekomunikacji (URT). Urząd ten otrzymał
szerokie uprawnienia nadzorcze, kontrolne i władcze w stosunku do uczestników rynku (np.
zasady ustalania cen usług telekomunikacyjnych, kształtowanie warunków współpracy pomiędzy operatorami). URT został przekształcony w kwietniu 2002 roku w Urząd Regulacji
Telekomunikacji i Poczty (URTiP), na mocy ustawy z dn. 1 marca 2002 roku o zmianie
w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji rządowej i jednostek im
podporządkowanych6.
W krajach Unii Europejskiej w dniu 25 lipca 2003 r. weszły w życie przepisy zmieniające regulację rynku telekomunikacyjnego. Przyjęcie tych przepisów do polskiego prawa
nastąpiło przez dwie nowelizacje Prawa telekomunikacyjnego7, tzn. ustawę z dnia 22 maja
2003 r. oraz 16 lipca 2004 r. W celu zapewnienia powszechnej, tańszej i szybszej łączności
telekomunikacyjnej wprowadzono m.in. sprawniejszą regulację i szerszą konsultację regulatora w zakresie projektów rozwiązań mających istotny wpływ na rynek telekomunikacyjny (np. współkorzystania z infrastruktury telekomunikacyjnej, przenoszenia numerów czy
ochrony konsumenta, w tym także przejrzystości taryf oraz warunków rozstrzygania sporów).
Natomiast do postanowień dotyczących kwestii regulacji w ramach ustawy z dnia 16 lipca
2004 r. – Prawo telekomunikacje należą: odejście od sztywnej regulacji rynku telekomunikacyjnego i przejście do regulacji uwzględniającej rzeczywiste warunki i potrzeby rynkowe
(wprowadzanie mechanizmu regulacyjnego tam, gdzie prawo konkurencji jest niewystarczające) oraz wiele nowych możliwości i zadań dla regulatora (administracyjne nakładanie obowiązków, procedura regulacji ex ante, postępowanie konsultacyjne, konsolidacyjne
i mediacyjne, analiza konkurencji na osiemnastu rynkach telekomunikacyjnych). Działania
5
6
7
Dz. U. Nr 73, poz. 852 z późn. zm.
Dz. U. Nr 25, poz. 253.
Dz. U. Nr 113, poz. 1070; Dz. U. Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.
114
Paweł Kaczmarczyk
regulatora mają wzmacniać konkurencję w zakresie dostarczania sieci telekomunikacyjnych
i wspierać rozwój rynku wewnętrznego w sektorze telekomunikacji i co za tym idzie zapewnić
użytkownikom maksymalne korzyści w zakresie szerokiej oferty usług, ceny oraz jakości
usług telekomunikacyjnych. Kolejne nowelizacje Prawa telekomunikacyjnego wzmocniły
decyzyjną i kontrolną rolę organu regulacji.
Od 14 stycznia 2006 r. rolę regulatora pełni Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej (UKE). Urząd ten został powołany (w miejsce zlikwidowanego URTiP) na mocy ustawy
z dnia 29 grudnia 2005 r. o przekształceniach i zmianach w podziale zadań i kompetencji
organów państwowych właściwych w sprawach łączności, radiofonii i telewizji8.
Obecnie w Polsce uprawnienia regulacyjne w zakresie rynku telekomunikacyjnego
posiada więc UKE9, a także Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji (MAC)10. MAC (jak
również utworzone z tą samą datą Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki
Morskiej11) powstało w miejsce zlikwidowanego Ministerstwa Infrastruktury, które jako poprzednie obejmowało dział łączności elektronicznej. Resort powstał na mocy rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Administracji
i Cyfryzacji12. Zadaniem MAC jest uczestniczenie w tworzeniu polityki telekomunikacyjnej
w zakresie ekonomicznym, w tym realizacja warunków dotyczących społeczeństwa informacyjnego. W zakresie działań tego resortu jest zatem opracowywanie założeń i programów
polityki związanej z telekomunikacją oraz regulacje prawne dotyczące funkcjonowania rynku
telekomunikacyjnego.
UKE jest organem regulacyjnym, który podlega MAC. Zadaniem Prezesa UKE jest
realizacja polityki MAC, a w tym osiąganie celów określonych m.in. w ustawie Prawo telekomunikacyjne z dnia 16 lipca 2004 r., która była wielokrotnie nowelizowana. Do celów
tych należą13:
1. Wzmacnianie konkurencji w zakresie dostarczania sieci telekomunikacyjnych, udogodnień towarzyszących lub świadczenia usług telekomunikacyjnych (zapewnienie użytkownikom, także użytkownikom niepełnosprawnym, osiągania maksymalnych korzyści
w zakresie cen oraz różnorodności usług, zapobieganie zniekształceniu lub ograniczaniu
konkurencji na rynku telekomunikacyjnym, efektywne inwestowanie w dziedzinie infrastruktury oraz promocję technologii innowacyjnych, wspieranie skutecznego wykorzystania oraz zarządzania częstotliwościami i numeracją).
2. Wzmacnianie rozwoju rynku wewnętrznego (usuwanie istniejących barier rynkowych
w zakresie działalności telekomunikacyjnej, wspieranie tworzenia i rozwoju transeuropejskich sieci oraz interoperacyjności usług ogólnoeuropejskich, zapewnienie równego
traktowania tzn. niedyskryminacji w traktowaniu przedsiębiorców telekomunikacyjnych,
Dz. U. Nr 267, poz. 2258 z późn. zm.
Funkcje regulatora rynku telekomunikacyjnego zostały opisane m.in. w: P. Ładny, Regulacja rynku telekomunikacyjnego, (w:) H. Babis (red.), Rynek usług telekomunikacyjnych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011,
s. 213 – 253; S. Piątek (red.), Regulacja rynków telekomunikacyjnych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2007; P. Szkudlarek, Państwo w procesie rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych
w Polsce, (w:) G. Wolska (red.), Współczesne problemy ekonomiczne. Polityka państwa a proces globalizacji,
Studia Ekonomiczne nr 139/13, Zeszyty Naukowe Wydziałowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Katowicach, Katowice 2013, s. 268 – 275; P. Szkudlarek, Regulacja na rzecz konkurencji na rynku usług
telekomunikacyjnych, (w:) D. Kopycińska (red.), Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, Print
Grup, Szczecin 2006, s. 286 – 296; P. Szkudlarek, Regulacyjna funkcja państwa na rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce, (w:) D. Kopycińska (red.), Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych
systemach gospodarczych, Print Group, Szczecin 2006, s. 274 – 283; strony internetowe:
http://www.uke.gov.pl/informacje-ogolne-1068 [dostęp 10-III-2015]
http://www.uke.gov.pl/kompetencje-uke-972 [dostęp 10-III-2015]
10
https://mac.gov.pl/co-robimy [dostęp 10-III-2015]
11
Ministerstwo to zostało później włączone do Ministerstwa Rozwoju Regionalnego i w ten sposób 27 listopada
2013 r. powstało istniejące obecnie Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju (Dz. U. 2013 poz. 1390).
12
Dz. U. nr 250 poz. 1501.
13
Ustawa z dn. 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800).
8
9
115
współpraca z innymi organami regulacyjnymi państw członkowskich i Komisją Europejską w celu spójnego wdrażania i stosowania przepisów).
3. Wspieranie interesów obywateli Unii Europejskiej (zapewnienie wszystkim obywatelom
dostępu do usługi powszechnej, zapewnienie ochrony konsumentom w ich relacjach
z przedsiębiorcą telekomunikacyjnym, w szczególności ustanawiając proste i niedrogie
procedury rozwiązywania sporów przed organem niezależnym od stron występujących
w danym sporze, przyczynianie się do zapewnienia wysokiego poziomu ochrony danych osobowych, udostępnianie informacji dotyczących ustanawiania cen i warunków
użytkowania publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych, identyfikacja potrzeb
określonych grup społecznych, w szczególności użytkowników niepełnosprawnych, zapewnienie integralności i bezpieczeństwa publicznej sieci telekomunikacyjnej).
4. Wdrożenie polityki w zakresie promowania różnorodności kulturowej i językowej, jak
również pluralizmu mediów.
5. Zapewnienie neutralności technologicznej przyjmowanych norm prawnych.
Poza tymi celami Prezes UKE wyznacza także strategie działania na najbliższe okresy
czasu, które publikowane są w tzw. strategiach regulacyjnych. W strategii regulacyjnej do roku
2015 jako główne cele Prezes UKE wskazał14: wprowadzenie narzędzi stymulujących przedsiębiorców telekomunikacyjnych do inwestowania w infrastrukturę w oparciu o nowoczesne
technologie, stymulowanie wzrostu konkurencji na rynku telekomunikacyjnym, wzmocnienie
pozycji konsumenta i zapewnienie wymaganego poziomu jakości usług, zwiększenie dostępu
do usług poprzez efektywne zarządzanie widmem, zapewnienie skutecznego otwarcia rynku
pocztowego na konkurencję, zwiększenie efektywności działań UKE.
W Prawie telekomunikacyjnym przypisano Prezesowi UKE szereg kompetencji
umożliwiających skuteczną regulację rynków telekomunikacyjnych i osiągnięcie założonych
celów. Do ważniejszych kompetencji należą15:
a) analiza i ocena funkcjonowania rynków,
b) identyfikacja przedsiębiorców telekomunikacyjnych o znaczącej pozycji rynkowej,
c) nakładanie obowiązków regulacyjnych na przedsiębiorstwa telekomunikacyjne,
np.: prowadzenie rachunkowości regulacyjnej i kalkulacji kosztów, dostęp do infrastruktury telekomunikacyjnej, obowiązek przedkładania planów taryfowych do
zatwierdzenia,
d) rozstrzyganie sporów między przedsiębiorstwami telekomunikacyjnymi,
e) prowadzenie postępowań konsultacyjnych i konsolidacyjnych,
f) zarządzanie zasobami częstotliwości, numeracji oraz zasobami orbitalnymi,
g) współpraca z KE oraz organizacjami regulacyjnymi innych państw,
h) publikowanie rocznego raportu o stanie rynku telekomunikacyjnego.
Kompetencją o szczególnym znaczeniu jest regulacja ex ante, w wyniku której na
podmioty posiadające pozycję dominującą i znaczącą siłę rynkową (mogące ograniczać konkurencję w sektorze łączności elektronicznej) z góry nakładane są określone obowiązki,
przeciwdziałające nadużywaniu pozycji rynkowej16.
W literaturze przedmiotu zwraca się również uwagę na konieczność niezależności
regulatora rynku telekomunikacyjnego w trzech aspektach17. Regulator powinien być niezależny od władz politycznych (niezależność polityczna), regulowanych firm (oraz innych
Strategia regulacyjna do roku 2015, Prezes Urzędu Komunikacji elektronicznej, Warszawa listopad 2012.
J. Łobudzka, Kompetencje Prezesa URTiP, Prawo i Ekonomia w Telekomunikacji, 7-8/2004, s.28.
16
Regulacja ex ante została szerzej opisana w: A. Streżyńska, Pozycja znacząca operatora na rynku telekomunikacyjnym – instrumenty regulacji, (w:) M. Kulesza, A. Szpor, Regulacja rynku telekomunikacyjnego. Stwierdzanie
znaczącej pozycji rynkowej operatorów – problemy proceduralne, Liber, Warszawa 2005, s. 27 – 33.
17
M. Raczyński, Znaczenie niezależności regulatora dla efektywnego funkcjonowania rynku telekomunikacyjnego,
(w:) D. Kopycińska (red.), Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, Print Group, Szczecin 2006, s. 94 - 104.
14
15
116
Paweł Kaczmarczyk
prywatnych grup interesu), a także posiadać niezależność organizacyjną, która jest niezbędna
dla zachowania dwóch poprzednich.
3. Wybrane aktywności krajowego regulatora rynku
telekomunikacyjnego
Wysoką dynamikę działań regulatora można obserwować od 2006 r. Nastąpiły one po
znaczącym rozszerzeniu możliwości regulatora i polegały na wydaniu wielu decyzji regulacyjnych związanych z analizą rynków właściwych, wyznaczeniem operatorów telekomunikacyjnych o znaczącej pozycji rynkowej, zatwierdzaniem ofert ramowych i rozstrzyganiem
sporów międzyoperatorskich. Regulacje te wynikały również ze zmian prawa europejskiego.
Najwięcej decyzji dotyczyło Telekomunikacji Polskiej SA, która jako operator zasiedziały posiadała największą pozycję na rynku. W wyniku tych działań poziom konkurencji mierzony
wskaźnikami koncentracji rynku w tym wskaźnikiem Herfindahla-Hirschmana (CRk oraz HHI)
uległ znacznej poprawie (tab. 2)18.
Tabela 2. Wartości wskaźników koncentracji rynku w 2004 r oraz w 2013 r.
Telefonia stacjonarna
Rok
2004
telefoniczne połączenia lokalne
telefoniczne połączenia międzystrefowe, międzynarodowe i na
komórkę
konkurencja
monopolistyczna
konkurencja monopolistyczna
MSa MNb
CR3 = 96%
HHI = 8474
CR3 = 94% CR3 = 92%
HHI = 6481 HHI = 5613
konkurencja
monopolistycznac
2013
CR3 = 77,5%
HHI = 3060
Telefonia
ruchoma
Dostęp do
Internetu
oligopol
konkurencja
monopolistyczna
CR3 = 100%
HHI = 3368
oligopol
CR3 = 84%
HHI = 2371
CR4 = 82%
HHI = 4536
konkurencja
monopolistyczna
CR4 = 50%
HHI = 691
a
MS – połączenia międzystrefowe.
b
MN – połączenia międzynarodowe.
c
W raporcie UKE za rok 2013 nie uwzględniono wcześniej przyjętego podziału rynku telefonii stacjonarnej.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Szkudlarek, Demonopolizacja rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce, (w:) Cz. Sułkowski (red.), Rozwój i funkcjonowanie gospodarki, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego nr 445, Prace Katedry Makroekonomii nr 12, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 158; B. Ciesielski, Wpływ integracji z Unią Europejską na rozwój konkurencji w polskim sektorze usług telekomunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania
POU, Nr 3 (53), Wydawnictwo PRET SA, Warszawa 2011, s. 32 – 40, obliczenia własne w oparciu o raport
UKE za rok 2013.
Utrudnieniem rozwoju konkurencji w usługach telekomunikacyjnych był dostęp do
istniejącej pętli lokalnej Telekomunikacji Polskiej SA oraz operatorów komórkowych. Skuteczne i szybkie uregulowanie kwestii pętli lokalnej przez Prezesa UKE stanowiło klucz
18
Analiza rozwoju konkurencji w konkretnych segmentach rynku łączności elektronicznej została zawarta m.in.
w: P. Kaczmarczyk, Dynamika i stan rynku telefonii stacjonarnej w Polsce, Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku,
Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2013,
s. 54 – 69; P. Kaczmarczyk, Dynamika ilościowa polskiego rynku telekomunikacyjnego w segmencie dostępu
do Internetu w latach 2002 – 2012, (w:) Przedsiębiorstwa, banki i regiony w gospodarce, redakcja naukowa
J. Grzywacz i S. Kowalski, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2014, s.
211 – 222.
117
do rozwoju konkurencji na rynku usług transmisji danych, zarówno usług operatorskich, jak
i usług dla końcowego klienta. Decyzje Prezesa UKE w tym aspekcie polegały na wprowadzeniu obowiązku przedstawiania przez TP SA oferty ramowej. Oferta ramowa Telekomunikacji
Polskiej SA określająca ramowe warunki umów o dostępie do lokalnej pętli abonenckiej
i związanych z nim udogodnień, w zakresie dostępu pełnego i współdzielonego została (po
uprzednim zatwierdzeniu 28 listopada 2008 r.) zmieniona w dniu 29 maja 2009 r. przez Prezesa
UKE. Odrzucono wniosek TP dotyczący wprowadzenia opłat za usługi na bazie kosztów, a także nie wprowadzono modelu przejść międzyoperatorskich (zaproponowanego w rozszerzonej
formie przez TP).
Ważną decyzją Prezesa UKE w dniu 7 listopada 2006 r. było nałożenie na TP SA
obowiązku świadczenia usługi powszechnej do dnia 8 maja 2011 r. Pierwsza decyzja w tej
sprawie była wydana 5 maja 2006 r. i polegała na wyznaczeniu TP SA do świadczenia usługi
przez okres sześciu miesięcy. Ustalono również wartości wskaźników dostępności i jakości
świadczenia usługi powszechnej.
Inne decyzje Prezesa UKE dotyczyły m.in.: stworzenia narzędzi do efektywnego
wdrażania regulacji kosztowych (modele: kalkulacji kosztów hurtowej dzierżawy łączy oraz
kalkulacji kosztów szerokopasmowej transmisji danych), sukcesywnego obniżania stawek
rozliczeń za zakańczanie połączeń w sieciach operatorów telefonii komórkowej (MTR), wprowadzenia możliwości bezpłatnego i szybkiego przeniesienia numeru telefonu do innej sieci.
Podsumowanie
Powołanie niezależnego regulatora polskiego rynku telekomunikacyjnego było konieczne ze względu na akcesję Polski do Unii Europejskiej. Wejście Polski do struktur unijnych wiązało się (obok demonopolizacji i liberalizacji) z utworzeniem regulatora w sektorze
telekomunikacji, którego zadaniem miała być kontrola rynku telekomunikacyjnego zgodnie
z postanowieniami unijnymi.
Dzięki kolejnym rozszerzeniom kompetencji polskiego regulatora, jego działania stały
się bardziej dynamiczne od 2006 r. Jest to zauważalne w liczbie podjętych decyzji regulacyjnych. Dotyczyły one obowiązku przedstawiania przez TP SA oferty ramowej, nałożenia na
TP SA obowiązku świadczenia usługi powszechnej, wdrożenia modeli kalkulacji kosztów hurtowej dzierżawy łączy oraz kalkulacji kosztów szerokopasmowej transmisji danych, obniżania
stawek rozliczeń za zakańczanie połączeń w sieciach operatorów telefonii komórkowej (MTR),
wprowadzenia możliwości bezpłatnego i szybkiego przeniesienia numeru telefonu do innej sieci.
Proces rozwoju polskiego rynku telekomunikacyjnego pod kontrolą regulatora skutkował znaczącym wzrostem poziomu konkurencji w poszczególnych segmentach rynku. Świadczą o tym obliczone dla danych z 2013 r. wartości wskaźników koncentracji rynku (włączając
wskaźnik Herfindahla-Hirschmana), które okazały się istotnie niższe od wartości tych wskaźników z 2004 r.
Bibliografia
1. Czaplewski M., Maziarz W., Windekilde I., Marketing usług telekomunikacyjnych, Economicus, Szczecin 2007.
2. Gorynia M., Jankowska B., Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008.
3. Kaczmarczyk P., Dynamika ilościowa polskiego rynku telekomunikacyjnego w segmencie dostępu do Internetu w latach 2002 – 2012, (w:) Przedsiębiorstwa, banki i regiony w gospodarce,
redakcja naukowa J. Grzywacz i S. Kowalski, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły
Zawodowej w Płocku, Płock 2014.
4. Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Wydawnictwo Bernardinum
Pelpin, Gdańsk 1993.
118
Paweł Kaczmarczyk
5. Kulesza M., Szpor A., Regulacja rynku telekomunikacyjnego. Stwierdzanie znaczącej pozycji
rynkowej operatorów – problemy proceduralne, Liber, Warszawa 2005.
6. Ładny P., Regulacja rynku telekomunikacyjnego, (w:) Rynek usług telekomunikacyjnych, pod
red. Babisa H., Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.
7. Mruk H., Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
8. Pałasz L., Organizacja i analiza rynku, Instytut Gospodarki i Rynku, Szczecin 2006.
9. Piątek S. (red.), Regulacja rynków telekomunikacyjnych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007.
10. Raczyński M., Znaczenie niezależności regulatora dla efektywnego funkcjonowania rynku
telekomunikacyjnego, (w:) Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych
systemach gospodarczych, pod red. Kopycińskiej D., Print Group, Szczecin 2006.
11. Szkudlarek P., Regulacja na rzecz konkurencji na rynku usług telekomunikacyjnych, (w:) Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, pod red. Kopycińskiej D., Print Grup,
Szczecin 2006.
12. Szkudlarek P., Regulacyjna funkcja państwa we współczesnej gospodarce, (w:) Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, pod red.
Kopycińskiej D., Print Group, Szczecin 2006.
13. Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2002.
Czasopisma, raporty, biuletyny
1. Ciesielski B., Wpływ integracji z Unią Europejską na rozwój konkurencji w polskim sektorze
usług telekomunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania POU, Nr 3 (53),
Wydawnictwo PRET SA, Warszawa 2011.
2. Kaczmarczyk P., Dynamika i stan rynku telefonii stacjonarnej w Polsce, Zeszyty Naukowe
PWSZ w Płocku, Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły
3. Łobudzka J., Kompetencje Prezesa URTiP, Prawo i Ekonomia w Telekomunikacji, 7-8/2004.
4. Szkudlarek P., Demonopolizacja rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce, (w:) Cz. Sułkowski (red.), Rozwój i funkcjonowanie gospodarki, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 445, Prace Katedry Makroekonomii nr 12, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2007.
5. Szkudlarek P., Państwo w procesie rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce, (w:)
Wolska G. (red.), Współczesne problemy ekonomiczne. Polityka państwa a proces globalizacji,
Studia Ekonomiczne nr 139/13, Zeszyty Naukowe Wydziałowe, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013.
6. Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2013 roku, Urząd Komunikacji Elektronicznej, Departament Strategii i Analiz Rynku Telekomunikacyjnego, Warszawa, czerwiec
2014.
7. Strategia regulacyjna do roku 2015, Prezes Urzędu Komunikacji elektronicznej, Warszawa
listopad 2012.
Akty prawne
1. Ustawa z dnia 21 lipca 2000 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 73, poz. 852 z późn. zm.).
2. Ustawa z dnia 1 marca 2002 r. o zmianie w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów
administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych (Dz. U. Nr 25, poz. 253).
3. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o zmianie ustawy – Prawo telekomunikacyjne oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz. U. Nr 113, poz. 1070).
4. Ustawa z dn. 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800 z późn.
zm.).
5. Ustawa z dnia 29 grudnia 2005 r. o przekształceniach i zmianach w podziale zadań i kompetencji organów państwowych właściwych w sprawach łączności, radiofonii i telewizji (Dz.
U. Nr 267, poz. 2258 z późn. zm.).
119
6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa
Administracji i Cyfryzacji (Dz. U. Nr 250, poz. 1501).
7. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 listopada 2013 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa
Infrastruktury i Rozwoju oraz zniesienia Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki
Morskiej (Dz. U. 2013 poz. 1390).
Strony internetowe
1. http://www.uke.gov.pl/informacje-ogolne-1068 [dostęp 10-III-2015]
2. http://www.uke.gov.pl/kompetencje-uke-972 [dostęp 10-III-2015]
3. https://mac.gov.pl/co-robimy [dostęp 10-III-2015]
SELECTED ASPECTS OF POLISCH TELECOM MARKET
REGULATION
Summary
In this article was presented the essence of telecom market and its regulation. There was presented legislative history relating to establishment and competence evolution of the regulator
of the polish telecom market. There was confirmed the thesis that the regulator activity had an
influence on increase of the competition level in individual telecom market segments (fixed
network telephony market, mobile telephony market, Internet access). This thesis confirmation
was based on described cases of the Office of Electronic Communications activity and analyses of the market concentration indicators, which include Herfindahl-Hirschman’s indicator.
Key words: telecom market, market regulator, demonopolisation, liberalisation, Ministry of
Administration and Digitalization, Office of Electronic Communications, mobile telephony
market, Internet access, fixed network telephony market.
Marta Kluczyńska
Jacek Grzywacz
SYSTEM FINANSOWANIA PUBLICZNEJ
OPIEKI ZDROWOTNEJ W POLSCE W ŚWIETLE
DOŚWIADCZEŃ NIEMIECKICH
Wprowadzenie
Problemy i wyzwania związane z opieką zdrowotną wzbudzają na całym świecie
ogromne emocje. Podstawowym celem ochrony zdrowia jest zapewnienie wszystkim obywatelom kraju równego dostępu do świadczeń zdrowotnych zgodnie z zasadami solidarności
i sprawiedliwości społecznej. Równemu dostępowi do usług medycznych towarzyszy często
solidarne finansowanie, niezależne od indywidualnego poziomu korzystania ze świadczeń
medycznych oraz indywidualnego ryzyka zdrowotnego. Tymczasem w Polsce dyskusje na
temat opieki zdrowotnej skupiają się głównie wokół trudności związanych z dostępem do
usług zdrowotnych, wyczerpania się limitów na świadczenia medyczne, zbyt niskiej wartości kontraktów w stosunku do możliwości ich realizacji przez szpitale oraz niedostarczania
potrzebnych usług w dostatecznej ilości i w stosownym czasie. W kontekście powyższych
problemów pojawiają się również informacje dotyczące poziomu finansowania świadczeń
zdrowotnych w ramach środków publicznych i opinie, że są one zbyt niskie w stosunku do
potrzeb starzejącego się społeczeństwa oraz wyzwań związanych m.in. z szybkim postępem
technologicznym. Z kolei każde państwo, które obiecuje równy dostęp do usług medycznych
musi przejąć odpowiedzialność za zorganizowanie odpowiedniego, dostosowanego do konkretnego otoczenia społeczno-gospodarczego, systemu finansowania tych świadczeń. Dla
wielu państw, również tych najbogatszych, organizacja efektywnego systemu finansowania
ochrony zdrowia jest jednym z podstawowych problemów społeczno-ekonomicznych, ponieważ zasada sprawiedliwości w dostępie do korzystania z usług wiąże się ze wzrostem
kosztów świadczeń związanych z ochroną zdrowia, co z kolei wywołuje problemy związane
z ich finansowaniem. Na tle powyższych problemów nasuwa się zatem pytanie, czy istnieje
wzorcowy, racjonalny system finansowania opieki zdrowotnej, który uznać można za godny
naśladowania. Oczywiście trudno jest znaleźć standardowy, skuteczny system, który z pozytywnym efektem można zastosować w każdym kraju, zwłaszcza że poszczególne modele
finansowania są silne zróżnicowane w obszarze formalnego i nieformalnego otoczenia instytucjonalnego. Niewątpliwie jednak wzorem dla wielu społeczeństw może być najstarszy
w Europie system finansowania ochrony zdrowia w Niemczech. Czy dla Polski również?
W artykule podjęto próbę odpowiedzenia na pytanie: czego uczą nas niemieckie doświadczenia i rozwiązania w finansowaniu świadczeń zdrowotnych w ramach publicznego
systemu? Znajomość poszczególnych zasad może bowiem okazać się przydatna w przeprowadzeniu niezbędnej reformy systemu opieki zdrowotnej w Polsce, która wydaje się być
obecnie szczególnie aktualna w związku z pogarszającą się sytuacją w ochronie zdrowia.
122
1. Ogólna charakterystyka finansowania publicznego systemu opieki
zdrowotnej w Polsce
Zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej każdy obywatel ma prawo do ochrony zdrowia niezależnie od sytuacji materialnej, ponieważ władze publiczne zobowiązane są
do zapewnienia równego dostępu do świadczeń medycznych w ramach środków publicznych.
Polski system opieki zdrowotnej jest systemem ubezpieczeniowym, w którym prawo do leczenia i korzystania ze świadczeń medycznych mają osoby objęte powszechnym,
obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym w Narodowym Funduszu Zdrowia (NFZ) oraz
członkowie ich rodzin. Obecnie system obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego obejmuje ok.98% społeczeństwa (ok.37,3mln), w tym grupy społeczne, których ubezpieczenie
finansowane jest z budżetu państwa. Dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym objętych
jest zaledwie ok. 27,5tys. osób (NFZ 2014).
Narodowy Fundusz Zdrowia, z centralą w Warszawie i 16 oddziałami wojewódzkimi,
jest jednostką państwową, której głównym zadaniem jest: zabezpieczenie ubezpieczonemu
świadczeń zdrowotnych służących zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia,
udzielanych w przypadku choroby, urazu, ciąży, porodu i połogu oraz w celu zapobiegania
chorobom, a także promocja zdrowia1. Narodowy Fundusz Zdrowia ustala zasady udzielania
świadczeń zdrowotnych i rozliczeń ze świadczeniodawcami, sprawdza dostępność oraz jakość
usług medycznych oraz kontroluje realizację umów podpisanych ze świadczeniodawcami.
Fundusz pełni także funkcję płatnika finansującego świadczenia zdrowotne udzielane ubezpieczonym oraz funkcję refundatora leków w ramach posiadanych środków finansowych.
Leki refundowane dostępne są dla ubezpieczonych bezpłatnie tylko w przypadku leczenia
nowotworów, poważnych chorób zakaźnych oraz niektórych stanów psychiatrycznych. Za
pozostałe leki ubezpieczony zobowiązany jest zapłacić z prywatnych środków finansowych.
Listy leków refundowanych są aktualizowane i publikowane przez Ministerstwo Zdrowia
co dwa miesiące.
Narodowy Fundusz Zdrowia organizuje konkursy ofert na udzielanie świadczeń medycznych, na jak najkorzystniejszych warunkach. Następnie zawiera ze świadczeniodawcami
umowy/kontrakty na dostarczanie usług zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Kontraktowanie świadczeń uwzględnia ocenę rzeczywistych potrzeb zdrowotnych
społeczeństwa, przygotowywana przez samorząd oraz administrację publiczną.
Nadzór nad działalnością Funduszu sprawuje Ministerstwo Zdrowia, którego zadaniem jest wytyczanie polityki zdrowotnej państwa. Ponadto, do głównych zadań Ministerstwa
Zdrowia należy finansowanie i wdrażanie programów zdrowotnych, finansowanie niektórych
świadczeń specjalistycznych i inwestycji, badania naukowe, kształcenie kadr medycznych
oraz liczne funkcje nadzorcze. Minister Zdrowia zatwierdza Krajowy Plan Zabezpieczenia
Świadczeń Zdrowotnych kraju oraz Narodowy Plan Zdrowotny, w celu zabezpieczenia potrzeb zdrowotnych społeczeństwa oraz warunków należytego ich zaspokajania. Nadzór nad
gospodarką finansową NFZ sprawuje minister właściwy do spraw finansów publicznych.
Minister Zdrowia, w porozumieniu z Ministrem Finansów, zatwierdza co roku zrównoważony
w zakresie przychodów i kosztów plan finansowy Narodowego Funduszu Zdrowia, sporządzany przez prezesa Funduszu. W planie tym uwzględnia się łączne przychody oraz łączne
koszty Funduszu wraz z podziałem na poszczególne oddziały wojewódzkie i centralę. Prezes
Funduszu może wprowadzić zmiany w planie finansowym NFZ, jeżeli zaistnieje sytuacja,
której nie można było przewidzieć w chwili jego ustalenia albo zatwierdzenia.
Najważniejszą, powszechnie dostępną, częścią polskiego systemu ochrony zdrowia
jest podstawowa opieka zdrowotna (POZ), zapewniająca podstawowe świadczenia medyczne
1
Ustawy z dnia 23 stycznia 2003r. O powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, (Dz. U.
Nr 45, poz. 391, Art. 39, ust. 1)
System finansowania publicznej opieki zdrowotnej w Polsce w świetle...
123
takie jak np. badania diagnostyczne, opiekę terapeutyczną i rehabilitacyjną, szczepienia, czy
profilaktykę zdrowotną. Jeżeli stan zdrowia pacjenta wymaga specjalistycznego leczenia,
podstawowa opieka zdrowotna jest miejscem startu do dalszego leczenia.
Zgodnie z obowiązującym prawem publiczne i niepubliczne podmioty lecznicze oraz
indywidualne i grupowe praktyki (lekarskie, pielęgniarskie, położnicze) mogą udzielać świadczenia zdrowotne. Kryterium wyróżnienia stanowi forma prawna. Jednostki publiczne występują głównie w formie samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej (SPZOZ),
natomiast jednostki niepubliczne w formie spółek prawa handlowego. Część z niepublicznych
zakładów opieki zdrowotnej jest w posiadaniu jednostek samorządu terytorialnego, które
pełnią funkcje nadzorcze i kontrolne w stosunku do podmiotów, dla których są organami
założycielskimi oraz funkcje związane z zarządzaniem kadrami placówek i finansowaniem inwestycji. Samorządy terytorialne posiadają również uprawnienia przekształcania podmiotów
publicznych w niepubliczne. Ubezpieczony korzystający z usług zdrowotnych finansowanych
ze środków publicznych ma prawo wyboru placówki medycznej realizującej świadczenia
w ramach kontraktu z NFZ, składając pisemna deklarację. W ramach podstawowej opieki
zdrowotnej pacjent ma prawo wybrać lekarza, pielęgniarkę oraz położną; w ramach opieki specjalistycznej: przychodnię ambulatoryjną wraz z lekarzem specjalistą, przychodnię
stomatologiczną oraz szpital. Składanie deklaracji związane jest z limitami osób objętych
opieką zdrowotną przez jednego lekarza (np. do lekarza POZ nie powinno być zapisanych
więcej niż 2750 osób). Możliwość korzystania ze świadczeń specjalistycznych uzależniona
jest od skierowania wystawionego przez lekarza pierwszego kontaktu. Ubezpieczony ma
również prawo do leczenia szpitalnego w szpitalu, który zawarł umowę z NFZ, na podstawie
skierowania lekarza. Świadczenia zdrowotne dla dzieci, które nie ukończyły 18. roku życia
udzielane są bezpłatnie.
Od 2009 roku istnieje w Polsce system pozytywnych wykazów świadczeń gwarantowanych finansowany w całości lub współfinansowanych przez publicznego płatnika,
które są publikowane okresowo w formie rozporządzeń Ministra Zdrowia. Do świadczeń
gwarantowanych należy m.in. świadczenie usług z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej,
ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, leczenia szpitalnego, psychiatrycznego, uzależnień,
ratownictwa medycznego, opieki długoterminowej, paliatywnej oraz hospicyjnej.
Podstawowa opieka zdrowotna finansowana jest według stawki kapitacyjnej na pacjenta zarejestrowanego u lekarza POZ, obejmującej koszty konsultacji oraz badań diagnostycznych. W specjalistycznym leczeniu ambulatoryjnym stosowana jest opłata za przypadek
diagnostyczny, uwzględniając stawki podobne do kapitacyjnych dla pacjentów przewlekle
chorych. Leczenie szpitalne oraz specjalistyczne świadczenia ambulatoryjne są finansowane
w oparciu o tzw. system Jednorodnych Grupy Pacjentów (JGP), mający zastosowanie do
wszystkich pacjentów leczonych w warunkach szpitalnych (z wyjątkiem pacjentów będących
pod opieką psychiatryczną lub rehabilitacyjną). Nośnikiem kosztów w tym systemie jest
hospitalizacja pacjenta z konkretnym schorzeniem i w konkretnej sytuacji. System Jednorodnych Grup Pacjentów powinien pokrywać pełne koszty leczenia z wyjątkiem kosztów
inwestycyjnych świadczeniodawcy.
Od 1 stycznia 2013r. powstał w Polsce system umożliwiający natychmiastowe potwierdzenie prawa pacjenta do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych – eWUŚ (Elektroniczna Weryfikacja Uprawnień Świadczeniobiorców). Podstawą do uzyskania świadczeń medycznych jest podanie w rejestracji numeru PESEL oraz
dokumentu potwierdzającego tożsamość, a w przypadku dzieci do 18. roku życia aktualnej
legitymacji szkolnej.
Od 1 sierpnia 2017r. podmioty udzielające świadczenia medyczne będą miały obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej w formie elektronicznej (EDM), będącej
częścią systemu informatyzacji ochrony zdrowia. Celem systemu jest wprowadzenie m.in.
124
elektronicznych Kart Ubezpieczenia Zdrowotnego (KUZ), Karty Specjalisty Medycznego,
e-recept, e-skierowań, oraz e-zleceń na wyroby medyczne.
2. Organizacja publicznego systemu finansowania opieki zdrowotnej
w Polsce
Podstawą finansowania publicznego systemu ochrony zdrowia jest obowiązkowa
składka na ubezpieczenie zdrowotne, stanowiąca 9% dochodów osobistych. Składka ubezpieczeniowa obierana jest razem z zobowiązaniami podatkowymi i odprowadzana do NFZ za
pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Dla osób prowadzących własną
działalność gospodarczą wysokość składki na ubezpieczenie zdrowotne jest taka sama, jednak
podstawa jej wymiaru nie może być mniejsza niż 75% przeciętnego, miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw prywatnych w czwartym kwartale poprzedniego roku,
włącznie z wypłatami z zysku, ogłaszanego przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego.
Osoby prowadzące prywatną działalność gospodarczą lub ubezpieczające się dobrowolnie,
zgłaszają się do ubezpieczenia zdrowotnego samodzielnie, do ZUS. Dla rolników składki
na ubezpieczenie społeczne zbierane są w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
(KRUS), następnie część składek odpowiadająca składce na ubezpieczenie zdrowotne przekazywana jest do NFZ.
Drugim, głównym źródłem publicznego zasilania w środki finansowe jest budżet państwa. Minister Zdrowia zawiera ze świadczeniodawcami umowy o udzielanie usług medycznych. Z budżetu państwa finansowane jest ratownictwo medyczne, wysokospecjalistyczne
procedury (np. przeszczepy, kosztowne zabiegi), profilaktyka, administracja oraz inwestycje. Natomiast budżety jednostek samorządu terytorialnego przeznaczają środki publiczne
w głównej mierze na inwestycje, składki na ubezpieczenie i świadczenia dla osób nie objętych
ubezpieczeniem zdrowotnym, profilaktykę, promocję zdrowia oraz programy zdrowia publicznego. Należy jednak pamiętać, że środki finansowe pochodzące z budżetu państwa oraz
samorządów terytorialnych nie są trwałym strumieniem przychodów sektora zdrowotnego,
ponieważ ich poziom podlega zmiennym regulacjom zależnym od decyzji władz centralnych
i samorządowych. Ponadto udział środków pochodzących z budżetu państwa nie ma aż tak
wielkiego znaczenia jak koszty ponoszone przez Narodowy Fundusz Zdrowia.
Równie istotnym źródłem finansowania publicznej ochrony zdrowia w Polsce są
prywatne środki finansowe przeznaczane na ochronę zdrowia. Z prywatnych funduszy ubezpieczony partycypuje w kosztach leków, niektórych badań laboratoryjnych oraz sprzętu rehabilitacyjnego. U stomatologa bezpłatne są tylko niektóre określone zabiegi z wykorzystaniem
podstawowych materiałów dentystycznych. Jeżeli ubezpieczony chce otrzymać usługę lub
materiały na wyższym poziomie, musi je pokryć z własnych środków. Dopłaty obowiązują także w lecznictwie uzdrowiskowym (za zakwaterowanie i wyżywienie) oraz zakładach
opiekuńczo-leczniczych. Ubezpieczony może również zostać obciążony kosztami wybranych
usług transportu sanitarnego.
W 2012r. całkowite wydatki na ochronę zdrowia (wydatki bieżące i inwestycje) wynosiły 107,8mld zł. Około 70,8mld zł pochodziło z środków publicznych, w tym 64,3mln zł
pochodziło z Narodowego Funduszu Zdrowia, co stanowiło 91% ogółu wydatków. Wydatki
budżetu państwa na ochronę zdrowia wynosiły ok.2,4mln zł i stanowiły 3,4% całkowitych
publicznych wydatków na opiekę zdrowotną. Najmniejszy udział w finansowaniu opieki
medycznej posiadały budżety jednostek samorządu terytorialnego, finansujące w 2012r.
ok.4,1mln zł (GUS, Narodowy Rachunek Zdrowia za 2012 rok). Według OECD Health
Data w 2012r. całkowite koszty finansowania systemu opieki zdrowotnej w Polsce wynosiły
ok.101mld zł. W stosunku do roku 2000 nastąpił w Polsce ponad dwu i półkrotny wzrost
ogólnych wydatków na ochronę zdrowia.
125
Analizując wydatki na ochronę zdrowia w latach 2000–2012, ich procentowy udział
w stosunku do produktu krajowego brutto w Polsce wzrósł relatywnie niewiele. W 2012r.
całkowite wydatki na opiekę zdrowotną wynosiły 6,7% PKB, co odpowiadało 55608mln
USD wyrażonych w parytecie siły nabywczej. W porównaniu z rokiem 2000 PKB wzrósł
jedynie o 1,4 punktu procentowego. Wydatki na osobę w dolarach amerykańskich według
parytetu siły nabywczej wzrosły z 562,6 USD PPP w 2000r. do 1443,0 USD PPP w roku
2012. Szczegółowo ilustruje to tabela 1.
Tabela 1. Wydatki na opiekę zdrowotną w Polsce w latach 2000-2012
Wydatki na
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
ochronę zdrowia
Wydatki na
1 mieszkańca
w USD w ppp
2009
2010
2011
2012
562,6 622,9 704,7 717,2 770,2 806,3 883,2 991,9 1158,0 1275,5 1335,0 1339,0 1443,0
Wydatki całkowi5,3
te jako %PKB
5,7
6,1
6,2
6,2
6,2
6,2
6,3
6,9
7,2
7,0
6,8
6,7
Wydatki publiczne jako % całko- 68,9 71,0 70,4 69,2 67,7 68,7 69,2 70,1
witych wydatków
71,7
71,7
71,7
70,9
70,0
Wydatki prywatne jako % całko- 31,1 29,0 29,6 30,8 32,3 31,3 30,8 29,9
witych wydatków
28,3
28,3
28,3
29,1
30,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Health Data, 2015.
Zarówno na początku, jak i pod koniec omawianego okresu fundusze publiczne stanowiły większą część nakładów na opiekę zdrowotną. W 2012r. 70% wydatków pochodziło
ze źródeł publicznych, natomiast 30% z funduszy prywatnych, składających się głównie
z bezpośrednich wydatków gospodarstw domowych oraz w niewielkim stopniu z dobrowolnych ubezpieczeń zdrowotnych. Ilustruje to tabela 2.
Tabela 2. Główne źródła finansowania opieki zdrowotnej w Polsce w latach 2003-2012 (% wydatków na opiekę zdrowotną)
Źródło finansowania
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Fundusze publiczne
69,2
67,7
68,7
69,2
70,1
71,7
71,7
71,7
70,9
70,0
Składki ubezpieczeniowe
6,4
8,5
7,2
7,2
6,6
6,0
5,6
5,8
6,3
6,4
Podatki
62,7
59,3
61,5
62,1
63,5
65,6
66,1
65,8
64,5
63,6
Fundusze prywatne
30,8
32,3
31,7
30,8
29,9
28,3
28,3
28,3
29,1
30,0
Opłaty pacjentów
27,6
29,4
27,7
27,1
26,3
24,4
24,4
23,7
24,0
24,3
Ubezpieczenia prywatne
3,2
2,9
4,0
3,7
3,6
3,9
3,9
4,6
5,1
5,7
Powyższe wyniki plasują Polskę wśród państw o najmniejszym udziale wydatków na
ochronę zdrowia oraz potwierdzają przypuszczenie, iż Polski system ochrony zdrowia jest
niedofinansowany i wymaga zmian systemowych.
126
3. Ogólna charakterystyka finansowania systemu publicznej opieki
zdrowotnej w Niemczech
Niemiecki system finansowania opieki zdrowotnej jest systemem zdecentralizowanym, opartym na zasadach solidarności społecznej. Specyfikę jego organizacji w dużym
stopniu warunkuje podział terytorialny państwa, gdzie rola rządu centralnego ogranicza się
jedynie do ustalenia ram prawnych, a główna odpowiedzialność za dostarczanie usług i ich
administrowanie spoczywa na władzach landów, jako podstawowych jednostkach podziału
terytorialnego państwa. System ten w głównej mierze oparty jest na ustawowym, obowiązkowym ubezpieczeniu zdrowotnym GKV (Gesetzliche Krankenversicherung), określającym
zasady funkcjonowania i finansowania systemu ochrony zdrowia, które po raz pierwszy
zostało wprowadzone w 1883r. przez Otto von Bismarcka.
Obecnie obowiązujący system finansowania opieki zdrowotnej w Niemczech zapoczątkowała ustawa z 1 stycznia 2007r. o obowiązkowym ubezpieczeniu zdrowotnym, która
doprowadziła do reformy publicznego systemu ochrony zdrowia. Reforma ta miała na celu
ukierunkowanie całego systemu na potrzeby pacjentów oraz zwiększenie ekonomicznej
wydajności i efektywności świadczeń medycznych2. W wyniku powyższych zmian każdy
obywatel Niemiec został objęty obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym na wypadek
choroby, macierzyństwa, starości, oraz wypadku przy pracy w ustawowej kasie chorych
(gesetzliche Krankenkasse) lub prywatnie.
Ustawowe kasy chorych są jednostkami prawa publicznego, niezależnymi finansowo
i organizacyjnie od organów administracji publicznej, zorganizowanymi głównie na poziomie
landów. Podpisują umowy ze świadczeniodawcami, którym wypłacają bezpośrednio należne sumy za wykonane i udzielone ubezpieczonym świadczenia medyczne. Zawierają także
porozumienia cenowe z wytwórcami leków. Państwo określa jedynie ramy prawne działania
kas chorych i kontroluje ich działalność głównie za pośrednictwem Ministerstw Zdrowia
poszczególnych landów.
Szacuje się, że w 2013 roku ponad 87% (ok.70 mln) mieszkańców Niemiec zostało
objętych publicznym ubezpieczeniem zdrowotnym, około 11% (9 mln) obywateli wybrało
ubezpieczenie prywatne PKV (Privat Krankenversicherung)3. Pozostałe 2% ubezpieczonych
stanowią głównie urzędnicy państwowi (osoby zabezpieczone w państwowym systemie ubezpieczenia) oraz nie posiadające ubezpieczenia chorobowego.
W Niemczech istnieją obecnie 124 ustawowe kasy chorych (stan na styczeń 2015r.).
Największą liczbę ubezpieczonych zrzeszają kasy zastępcze Ersatzkrankenkassen (ok.37,5%)
oraz ogólne regionalne kasy chorych Allgemeine Ortskrankenkassen – AOK (34,6%). Trzecie
miejsce pod względem liczby ubezpieczonych zajmują zakładowe kasy chorych Betriebskrankenkassen – BKK (16,6%) oraz kasy rzemieślnicze Innungskrankenkassen – IKK (7,7%)4.
Ilustruje to rysunek 1.
R. Jahn, S. Schillo, J. Wasem, Morbiditatsorientierter Risikostrukturausgleich. Wirkungen Und Nebenwirkungen,
Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz 2012, nr 5, s. 624–632.
Daten des Gesundheitswesen. Versicherungsschutz in Kranken- und Pflegeversicherung, Bundesministerium fur
Gesundheit, Berlin 2013, s. 113.
4
Gesetzliche Krankenversicherung. Mitglieder, mitversicherte Angehörige und Krankenstand, Bundesministerium
fur Gesundheit, Berlin 2014, s. 2.
2
3
127
Rysunek 1. Udziały rynkowe ustawowych kas chorych w Niemczech (07/2014)
2,50%
Ersatzkrankenkassen
1,00%
Allgemeine
Ortskrankenkassen
7,70%
37,50%
16,60%
Betriebskrankenkassen
Innungskrankenkassen
34,60%
Deutsche
Rentenversicherung
Knappschaft-Bahn-See
Landwirtschaftliche
Krankenkasse
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych pochodzących z Ministerstwa Zdrowia w Niemczech.
Osoby objęte ubezpieczeniem zdrowotnym mają możliwość wyboru kasy chorych
oraz lekarza lub szpitala spośród wszystkich świadczeniodawców, którzy mają podpisaną
umowę z ustawową kasą chorych. Na rynku istnieje bardzo silna konkurencja pomiędzy poszczególnymi kasami chorych, oferującymi klientom bogatą ofertę świadczeń zdrowotnych
za możliwie jak najniższą cenę. Aby uniknąć naruszenia zasad konkurencji, wprowadzono
w Niemczech tzw. system wyrównania ryzyka/wyrównania finansowego (Risikostrukturausgleich, RSA) między poszczególnymi kasami chorych. System ten ma na celu stworzenie
kasom chorych niezależnie od struktury ryzyka osób ubezpieczonych (np. wieku, płci) równych szans generowania zysków poprzez efektywne gospodarowanie dostępnymi zasobami5.
Kasy chorych otrzymują dzięki systemowi dodatkowe środki finansowe na ubezpieczonych
w starszym wieku oraz osoby chore na konkretne schorzenia np. 29,42 euro miesięcznie na
pacjenta z nadciśnieniem tętniczym, 102,12 euro na pacjenta z depresją, 45,42 euro na pacjenta
z cukrzycą bez komplikacji (Bundesversicherungsamt 2015).
Obligatoryjnym ubezpieczeniem zdrowotnym objęci są wszyscy pracownicy najemni,
których przeciętne wynagrodzenie brutto nie przekracza ustalonego poziomu dochodów.
W roku 2015 granicę tę ustalono na 54,900 euro rocznie, czyli 4,575 euro miesięcznie. Osoby
osiągające wyższe dochody nie płacą składki ubezpieczenia zdrowotnego od części zarobków
przekraczającej tę granicę i mają możliwość dobrowolnego, prywatnego ubezpieczenia się
w prywatnej kasie chorych, ponieważ stać je na opłacanie wyższych składek, dzięki którym
otrzymują świadczenie medyczne na wyższym poziomie.
Od 1 stycznia 2015 r. składka ubezpieczeniowa pracowników najemnych wynosi
obecnie 14,6% dochodów brutto osoby ubezpieczonej (7,3% płaci pracodawca, 7,3% ubezpieczony). Obowiązek ubezpieczenia obejmuje również rencistów oraz emerytów otrzymujących renty z ubezpieczenia społecznego, gdzie część składki przypadająca na pracodawcę
opłacana jest z funduszu emerytalnego, a pozostała potrącana jest z emerytury. Osoby bezrobotne także podlegają obowiązkowi opłacania składki zdrowotnej, która pokrywana jest
przez Urząd wypłacający zasiłki dla bezrobotnych. Bezpłatnie ubezpieczeniem rodzinnym
objęty jest niepracujący małżonek oraz dzieci do 18. roku życia; do 23. roku życia dzieci,
które nie pracują oraz 25. roku życia dzieci, które wciąż się uczą.
Ubezpieczone osoby mają obowiązek posiadania elektronicznej karty zdrowia, potwierdzającej posiadanie ubezpieczenia na wypadek choroby, na podstawie której świadczeniodawcy rozliczają się za świadczenie usług z kasami chorych. Na karcie zdrowia zapisane
5
A. Seiffert, Doświadczenia niemieckie w gromadzeniu i wykorzystywaniu danych dla celów zarządzania
w ochronie zdrowia., Wiadomości ubezpieczeniowe. Nauka dla praktyki 2014, nr 2, s. 102.
128
są informacje o pacjencie: jego dane, grupa krwi, numer ubezpieczenia oraz przebieg leczenia,
dzięki czemu elektroniczne bazy danych kas chorych gromadzą nie tylko informacje socjodemograficzne ubezpieczonych, ale również zawierają informacje o wszystkich świadczeniach
refundowanych przez te instytucje oraz stacjonarne i ambulatoryjne diagnozy6.
Lekarze współpracujący z ustawowymi kasami chorych są zrzeszeni w Stowarzyszeniach Lekarzy Pracujących w Kasach Chorych (Kassenärztliche Vereinigung) - jednostkach
prawa publicznego, działających na poziomie landów, których głównym zadaniem jest ustawowy obowiązek zapewnienia ambulatoryjnej opieki osobom ubezpieczonym. Na poziomie
krajowym działa Federalne Stowarzyszenie Lekarzy Pracujących w Kasach Chorych, podlegające nadzorowi Ministerstwa Zdrowia.
Ustawowe ubezpieczenie zdrowotne zapewnia osobom ubezpieczonym bardzo szerokie spektrum świadczeń medycznych, z których zdecydowana większość jest bezpłatna.
Katalog świadczeń gwarantowanych ustalany jest przez Federalną Komisję Lekarzy i Kas
Chorych, a rozliczenia za świadczenie usług zdrowotnych są dokonywane na podstawie
umów zbiorowych zawieranych między kasami chorych a stowarzyszeniami lekarzy. Pacjent
również partycypuje w kosztach leczenia. Odpłatny jest np. pobyt w szpitalu (10 euro/dzień
przez max.28 dni w roku), protezy dentystyczne, okulary oraz dopłaty do leków. Za lek na
receptę ubezpieczony płaci 10% faktycznej ceny leku, jednak nie mniej niż 5 i nie więcej niż
10 euro. Jeżeli lek jest tańszy, pacjent kupuje go za rzeczywistą cenę. Dzieci i młodzież do
18. roku życia zwolnione są z opłat za leki na receptę.
Ważną zasadą dla niemieckiego systemu finansowania opieki zdrowotnej są wielostopniowe negocjacje zarówno na szczeblu centralnym jak i na poziomie landów, których
efektem są tzw. umowy zbiorowe, dotyczące standardów opieki medycznej oraz zasad rozliczeń i stawek za świadczenie usług zdrowotnych, obowiązujących w niezależnych sektorach
systemu: lecznictwa ambulatoryjnego, szpitalnego, rehabilitacyjnego czy opieki długoterminowej. Wyróżnikiem niemieckiego systemu jest właśnie klarowny rozdział poszczególnych sektorów, zwłaszcza opieki ambulatoryjnej oraz stacjonarnej. Szpital nie może udzielać
świadczeń w zakresie ambulatoryjnej opieki zdrowotnej. Usługi ambulatoryjne udzielane są
w ramach systemu ubezpieczeń ustawowych tylko przez lekarzy należących do związków
kasowych, przyjmujących we własnych (prywatnych) gabinetach lekarskich lub praktykach
grupowych. Osoba prowadząca prywatną praktykę ponosi wszystkie koszty związane z prowadzeniem gabinetu (koszty najmu lokalu, wyposażenia w sprzęt medyczny, wypłaty dla
personelu, podatki itp.). Na szczeblu opieki ambulatoryjnej wykonywane są nie tylko badania
specjalistyczne, ale również zabiegi i operacje, które w wielu innych krajach wykonywane
są tylko w lecznictwie szpitalnym. Opieka ambulatoryjna finansowana jest poprzez negocjacje między kasami chorych, a stowarzyszeniami lekarzy. Szpitale finansowane są z dwóch
źródeł: koszty ogólne pokrywane są przez landy, natomiast koszty operacyjne finansowane
są przez kasy chorych.
4. Organizacja publicznego systemu finansowania opieki zdrowotnej
w Niemczech
W Niemczech środki na ochronę zdrowia gromadzone są w 16 budżetach landów,
budżecie federalnym oraz budżetach kas chorych, zasilanych składkami na ubezpieczenie
zdrowotne. Środki pochodzące z budżetu państwa przeznaczane są m.in. na działania z zakresu
zdrowia publicznego, inwestycje dokonywane w szpitalach należących do związków szpitali
6
W. Hoffman, C. Bobrowski, K. Friedrich, Sekundardatenanalyse in der Versorgungsepidemiologie – Potenzial
und Limitationen, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz 2008, nr 51/10, s. 1118.
129
oraz szkolnictwo medyczne wraz z badaniami naukowymi. Część środków w budżetach
landów pochodzi z transferów z budżetu federalnego7.
Podstawowym źródłem finansowania publicznego systemu opieki zdrowotnej jest
składka ubezpieczeniowa oraz środki pochodzące z budżetu państwa (podatki), gromadzone
w centralnym Fundusz Zdrowia (Gesundheitsfond), który swoją działalność rozpoczął 1 stycznia 2009 r. Następnie środki finansowe, za pośrednictwem Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń, są
przekazywane do kas chorych, uwzględniając różnice związane np. z wiekiem pacjentów8.
W 2013 r. do Centralnego Funduszu Ochrony Zdrowia wpłynęło ok.192,5mld euro, z czego
ok.181 mld euro pochodziło ze składek ubezpieczeniowych. Całkowite wydatki funduszu
zdrowia wyniosły ok.192 mld euro. Rezerwa funduszu w 2013r. wynosiła 13,6 mld euro9.
W Niemczech poziom nakładów na opiekę zdrowotną jest jednym z najwyższych
w Europie. W 2012 r. dotacja budżetu państwa na opiekę zdrowotną wynosiła 14 mld euro.
W 2013 r. budżet został zmniejszony do 11,5 mld euro, a w 2014 do 10,5 mld euro. W 2015
r. planowane jest przeznaczenie na ochronę zdrowia środków w wysokości 11,5 mld euro.
Od 2016 r. państwo zobowiązało się do ponownego zwiększenia środków do 14 mld euro,
aż do 14,5 mld euro w roku 2017. Według OECD Health Data w 2013r. całkowite koszty
finansowania systemu opieki zdrowotnej w Niemczech, obejmujące koszty świadczeń i lekarstw, wyniosły 299,1mld euro.
Analizując wydatki na opiekę zdrowotną, w latach 2003–2013, mierzone w odniesieniu do produktu krajowego brutto, Niemcy sytuują się w światowej czołówce. Całkowite
wydatki na opiekę zdrowotną w 2013r. wynosiły 10,9% PKB, co odpowiadało 382879 mln
USD wyrażonych w parytecie siły nabywczej. Szczegółowe informacje ilustruje tabela 3.
Tabela 3. Wydatki na opiekę zdrowotną w Niemczech w latach 2000-2013
Wydatki na ochronę
zdrowia
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Wydatki na 1 mieszkańca
2576 2695 2825 2979 3045 3235 3445 3593 3883 4073 4272 4455 4651 4723
w USD w ppp
Wydatki całkowite jako
10,0 10,1 10,3 10,5 10,3 10,4 10,3 10,1 10,3 11,3 11,2 10,9 10,9 10,9
%PKB
Wydatki publiczne jako %
79,8 79,6 79,4 78,9 77,1 77,1 76,8 76,8 76,9 77,2 77,2 77,0 77,2 77,3
całkowitych wydatków
Wydatki prywatne jako %
20,2 20,4 20,6 21,1 22,9 22,9 23,2 23,2 23,1 22,8 22,8 23,0 22,8 22,7
całkowitych wydatków
W porównaniu z rokiem 2000 całkowite wydatki na opiekę zdrowotną wzrosły
o 171090 mln USD w stosunku do roku 2000. Wydatki zdrowotne w przeliczeniu na jednego
mieszkańca w 2013r. wynosiły 4723 dolarów amerykańskich i były wyższe o 2147 dolarów
w porównaniu z rokiem 2000 (OECD Health Data, 2015).
Fundusze publiczne w 2013r. stanowiły większą część nakładów na opiekę zdrowotną
(77,3%), fundusze prywatne stanowiły natomiast 22,7% całkowitych wydatków na ochronę
zdrowia. Szczegółowe informacje ilustruje tabela 4.
M. Jaworzyńska, System opieki zdrowotnej w Niemczech., Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Sectio
H, Lublin 2010, Vol. XLIV, str. 995.
A. Depta, Transformacja współczesnych systemów zdrowotnych w wybranych krajach, [w:] Finansowanie
ochrony zdrowia. Wybrane zagadnienia, pod red. J. Sucheckiej. Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 23–63.
9
http://www.bundesversicherungsamt.de/ stan na dzień 31.01.2015.
7
8
130
Tabela 4. Główne źródła finansowania opieki zdrowotnej w Niemczech w latach 2003-2013 (% wydatków na opiekę zdrowotną)
Źródło finansowania
Fundusze publiczne
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
78,9 77,1 77,1 76,8 76,8 76,9 77,2 77,2 77,0 77,2 77,3
Składki ubezpieczeniowe
71,1 69,4 69,6 69,6 69,7 69,9 70,3 70,4 70,2 70,4 70,5
Podatki
7,7
7,1
7,5
7,3
7,2
7,0
6,9
6,8
6,8
6,8
6,8
Fundusze prywatne
21,1 22,9 22,9 23,2 23,2 23,1 22,8 22,8 23,0 22,8 22,7
Opłaty pacjentów
11,4 12,8 12,7 12,9 12,8 12,6 12,3 12,3 12,3 12,2 12,1
Ubezpieczenia prywatne
9,7
10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,5 10,5 10,7 10,6 10,6
5. Czego uczą nas niemieckie doświadczenia? Możliwości
zastosowań niemieckich rozwiązań w Polsce
Przedstawione systemy finansowania świadczeń zdrowotnych w ramach środków
publicznych różnią się miedzy sobą nie tylko w zakresie szczegółowych rozwiązań technicznych, ale również w obszarze związanym z historią, tradycjami, system wartości, podejściem
do instytucji państwowych, czy stopniem zaufania do rozwiązań rynkowych. Zdaniem ekspertów (Klein 1997; Robinson, Steiner 1998; Freeman 1999; 2002; Greener 2002) uczenie się
na podstawie doświadczeń innych krajów jest dość ryzykowne. Niemieckie doświadczenia
nie mogą bowiem służyć jako wzorzec przeznaczony do ich automatycznego powielania.
Nie oznacza to jednak, że polscy reformatorzy nie mogą się niczego nauczyć obserwując
niemieckie rozwiązania systemowe, które mogą stanowić cenne źródło inspiracji przy planowaniu reformy opieki zdrowotnej w Polsce oraz stać się szansą uniknięcia powielania
tych samych błędów.
Uwzględniając doświadczenia niemieckie można wskazać kierunki/propozycje zmian,
w jakich powinien ewaluować polski system finansowania publicznej ochrony zdrowia.
1. W polskim systemie finansowania opieki zdrowotnej powinny znaleźć się rezerwy demograficzne wystarczające na pokrycie kosztów zmieniającej się struktury popytu na
świadczenia medyczne starzejącego się społeczeństwa. Zarówno polski jak i niemiecki
system finansowania opieki zdrowotnej oparty jest w głównej mierze na składkach osób
ubezpieczonych czynnych zawodowo. W konsekwencji następujące po sobie pokolenia
mogą zostać coraz bardziej obciążane kosztami świadczeń zdrowotnych wykorzystywanych przez starsze pokolenia. Istnieje zatem realne ryzyko wypowiedzenia/braku
akceptacji międzypokoleniowej umowy redystrybucji dochodów, ponieważ obciążenia
finansowe kolejnych pokoleń mogą osiągać trudny do zaakceptowania poziom.
2. Zdemonopolizowanie scentralizowanego Narodowego Funduszu Zdrowia poprzez wprowadzenie konkurencji między dysponentami publicznych środków przeznaczanych na
świadczenia opieki zdrowotnej (np. publicznych i prywatnych firm ubezpieczeniowych),
zwiększyłoby konkurencję oraz poziom świadczonych usług. W niemieckim systemie
funkcjonuje kilkadziesiąt konkurujących ze sobą samodzielnych kas chorych, oferujących ubezpieczonym lepsze warunki finansowania świadczeń medycznych.
3. Zwiększenie w Polsce zasobu informacyjnego na wzór niemiecki stworzyłoby bodźce do zwiększenia efektywności systemu finansowania opieki zdrowotnej, poprzez
dostarczanie rzetelnych podstaw do zarządzania dostępnymi środkami oraz możliwości wyboru najefektywniejszych świadczeń. Niemieckie kasy chorych zabiegają
131
o wysoką jakość gromadzonych danych, ponieważ na ich podstawie rozliczają się ze
świadczeniodawcami10.
4. Określenie jasnych standardów współpłacenia pacjentów za świadczenie usług medycznych wpłynęłoby na zwiększenie środków finansowych w systemie i uporządkowanie
świadczeń opieki zdrowotnej oraz pomogłoby w wyeliminowaniu korupcji. Zdaniem ekspertów obszar satysfakcji pacjentów z usług medycznych jest większy w krajach, gdzie
większe jest współpłacenie np. w Niemczech. Współfinansowanie ochrony zdrowia nie
uzdrowi wprawdzie systemu finansowania, ale może pełnić rolę regulującą, powodując,
że pacjenci nie nadużywają korzystania z usług medycznych, tym samym prowadząc do
eliminacji niepotrzebnych wizyt.
5. Podniesienie składki zdrowotnej do średniej wartości w Unii Europejskiej, czyli co
najmniej do 11% pomogłoby w zwiększeniu środków publicznych w systemie opieki
zdrowotnej (w Niemczech składka ubezpieczenia zdrowotnego wynosi 14,6%).
6. Jasne zdefiniowanie koszyka świadczeń gwarantowanych, tak jak Katalogu świadczeń
gwarantowanych w Niemczech, pomogłoby opanować komunikacyjny chaos związany
z koszykiem. Zaledwie jedna trzecia Polaków potrafi prawidłowo wskazać jaki zakres
świadczeń obejmuje koszyk świadczeń gwarantowanych. Polskie społeczeństwo nie
wie czym on jest i na jakie świadczenia medyczne można liczyć. Polacy nie chcą więc
płacić za dodatkowe usługi (np. dostęp do najnowszych terapii), ponieważ uważają,
że w ramach koszyka mają nieograniczone prawo do bezpłatnej opieki zdrowotnej na
najwyższym poziomie.
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że dostępność do świadczeń medycznych w Polsce byłaby
dużo większa, gdyby system ochrony zdrowia podążał śladem najbardziej efektywnych systemów opieki zdrowotnej. Niemcy znajdują się w pierwszej dziesiątce krajów o najlepszej
opiece medycznej na świecie. W 2013r. uplasowały się na 7. pozycji w Europejskim Konsumenckim Indeksie Zdrowia (Euro Health Consumer Index EHCI). Duży wybór placówek
medycznych i szpitali zapewnia wszystkim szeroki dostęp do lecznictwa. Na wydatki niemieckiej opieki zdrowotnej przeznaczono w 2013r. 10,9% PKB. Wśród wszystkich krajów
członkowskich OECD Niemcy odnotowują najmniejszy wzrost wydatków na ochronę zdrowia
per capita. Ponadto mimo kryzysu i poszukiwaniu oszczędności w niemieckim systemie
opieki zdrowotnej nie ma miejsca na wielomiesięczne oczekiwanie na świadczenie usług
medycznych, jak ma to miejsce w Polsce. Finansowanie polskiej ochrony zdrowia w stosunku
do oczekiwań pacjentów jest zbyt niskie. Niepokój budzą także dane dotyczące całkowitych
wydatków na opiekę zdrowotną na poziomie 7% PKB. W 2013r. na osobę przypadało około
1443 dolarów, w Niemczech 4723 dolarów. Mamy znacznie mniej środków finansowych
na ochronę zdrowia, ale oczekujemy przynajmniej takiego samego poziomu świadczenia
usług medycznych, jaki jest w innych europejskich krajach np. w Niemczech. Porównując
niemiecki system finansowania z polskim, widać przede wszystkim różnicę w wysokości
składki ubezpieczeniowej, czego konsekwencją jest jakość świadczonych usług medycznych.
Uzdrowienie polskiego systemu finansowania opieki zdrowotnej stanowi zatem wyzwanie dla
każdego specjalisty odpowiedzialnego za jego tworzenie. Nie należy automatycznie powielać
rozwiązań systemowych innych państw, ale można się wiele od nich nauczyć aby uniknąć
powielania tych samych błędów.
10
F. Andersohn, E. Garbe, Pharmakoepidemiologische Forschung mit Routinedaten des Gesundheitswesens,
Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz 2008, nr 51/10, s. 1135–1144.
132
Bibliografia
1. Andersohn F., Garbe E., Pharmakoepidemiologische Forschung mit Routinedaten des Gesundheitswesens, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung - Gesundheitsschutz 2008, nr
51/10.
2. Daten des Gesundheitswesen. Versicherungsschutz in Kranken- und Pflegeversicherung, Bundesministerium fur Gesundheit, Berlin 2013.
3. Depta A., Transformacja współczesnych systemów zdrowotnych w wybranych krajach, [w:]
Finansowanie ochrony zdrowia. Wybrane zagadnienia, pod red. Sucheckiej J., Wolters Kluwer,
Warszawa 2011.
4. Gesetzliche Krankenversicherung. Mitglieder, mitversicherte Angehörige und Krankenstand
Monatswerte, Bundesministerium fur Gesundheit, Berlin 2014.
5. http://www.bundesversicherungsamt.de/ stan na dzień 31.01.2014r.
6. Hoffman W., Bobrowski C., Friedrich K., Sekundardatenanalyse in der Versorgungsepidemiologie – Potenzial und Limitationen, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung –
Gesundheitsschutz 2008, nr 51/10.
7. Jahn R., Schillo S., Wasem J., Morbiditatsorientierter Risikostrukturausgleich. Wirkungen
Und Nebenwirkungen, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz
2012, nr 5.
8. Jaworzyńska M., System opieki zdrowotnej w Niemczech., Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Sectio H, Lublin 2010, Vol. XLIV.
9. Seiffert A., Doświadczenia niemieckie w gromadzeniu i wykorzystywaniu danych dla celów zarządzania w ochronie zdrowia, Wiadomości ubezpieczeniowe. Nauka dla praktyki 2014, Nr 2.
10. Ustawa z dnia 23 stycznia 2003 r. O powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu
Zdrowia, Dz. U. nr 45, poz. 391.
THE SYSTEM OF FINANCING PUBLIC HEALTH CARE
IN POLAND AGAINST THE BACKGROUND OF THE
GERMANY EXPERIENCES
Summary
The smooth operation of the health care system largely depends on how it is financed. The
analysis assumes that the Polish system is not enough financed and poorly adapted to the
changing socio-economic trends. Results of the analysis confirm no sufficient polish health
care financing. Therefore, changes are necessary in the financing of medical services and
obtaining new sources and special funds. Meeting solutions used in functioning and the
organization of the system of the health care in Germany can be used in the process of transformations of the system of the health care in Poland.
Key words: health care financing, health care system, health insurance, health economics
SZARA STREFA EDUKACJI NA PRZYKŁADZIE
ZESPOŁU SZKÓŁ NR 1 W SIERPCU
Wprowadzenie
Od dawna nauki społeczne interesowały się nielegalnymi działaniami towarzyszącymi gospodarce, tj. oszustwami, defraudacjami, malwersacjami, nielegalną produkcją czy
nielegalnym handlem alkoholem, narkotykami, ludźmi, nierejestrowanym zatrudnianiem oraz
nierejestrowaniem działalności gospodarczej np. dotyczącej udzielania korepetycji i nieodprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne oraz podatków. W podręcznikach problematykę tę umieszczano w rozdziałach poświęconych polityce społecznej, w mniejszym stopniu
interesowała się nią ekonomia, która zbyt mało uwagi poświęcała analizie takich zachowań,
jak unikanie płacenia podatków czy parapodatków przez niezarejestrowane przedsiębiorstwa.
W drugiej połowie lat siedemdziesiątych nastąpił przełom, gdyż ekonomiści amerykańscy dostrzegli fakt występującego w dużej skali zjawiska dotyczącego manipulacji
i oszustw finansowych. Zjawisko zaczęło nabierać charakteru masowego procesu. Przełom
nastąpił z chwilą opublikowania pracy P. M. Gutmanna1, która jest uważana za podstawową
i wręcz klasyczną wśród ekonomistów zajmujących się gospodarką nieformalną. Praca Gutmanna rozpoczęła całą serię badań na temat gospodarki nieoficjalnej w krajach zachodnich.
W porównaniu z krajami zachodnimi w polskiej literaturze ekonomicznej zainteresowanie gospodarką nieformalną pojawiło się w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych
XX wieku. Natura i mechanizm tego zjawiska zmieniały się wraz ze zmianami instytucjonalno – prawnymi sfery działalności gospodarczej. Przed 1989 r. występowanie gospodarki
nieformalnej związane było z wieloma ograniczeniami i zakazami prowadzenia działalności
gospodarczej. Po 1989 r. wprowadzenie gospodarki rynkowej pociągnęło za sobą nasilenie
konkurencji, wymuszającej podnoszenie efektywności działalności gospodarczej przedsiębiorstw. Jednocześnie potrzeby reformującej się gospodarki musiały być zaspokajane przez
pozyskiwane dochody publiczne.
Kompleksowe badania szarej strefy w zakresie edukacji nie były dotychczas w Polsce
przeprowadzane. Dokonanie takiej analizy może być niezwykle użyteczne z punktu widzenia
podmiotów zainteresowanych zwalczaniem szarej strefy w Polsce. Zjawisko ma dość masowy charakter, dlatego podjęto ten problemu i przeprowadzono własne badania empiryczne,
mające na celu określenie rozmiarów nierejestrowanej działalności gospodarczej w zakresie
korepetycji.
Celem artykułu jest zbadanie zależności, czy studenci osiągający najniższe dochody
i najrzadziej korzystający z korepetycji odpłatnych najrzadziej uważają korepetycje za szarą
strefę edukacji
1
Zob. P. M. Gutmann, The Subterranean Economy, ”Financial Analysts Journal”, vol. 33, November – December,
1997.
134
1. Definicja terminu szara strefa
Mnogość określeń odnoszących się do nierejestrowanej działalności gospodarczej,
ich zabarwienie publicystyczne, a niekiedy i kolokwialne, prowadzi do kontrowersji i sporów
terminologicznych oraz utrudnia sformułowanie jednoznacznej, syntetycznej i powszechnie
akceptowanej definicji zjawiska szarej strefy.
W literaturze znaleźć można wiele różnych, często zbliżonych do siebie, ale czasami wykluczających się definicji gospodarki nieoficjalnej. Różnorodność ujęć definicyjnych
wynika z różnych celów, jakie przyświecają poszczególnym badaczom, z odmiennej optyki
postrzegania rzeczywistości społeczno – gospodarczej, innych założeń metodologicznych
i konwencji badawczych.
W literaturze przedmiotu istnieje kilkanaście określeń nieoficjalnej części gospodarki,
których używają autorzy różnych prac.
Oto niektóre z nich:2
•• shadow economy – zacieniona gospodarka (Schneider 2004),
•• informal economy – nieformalna gospodarka (ILO 2002),
•• grey economy – szara gospodarka (Alderslade, Talmage, Freeman 2006),
•• unofficial economy – gospodarka nieoficjalna (Alexeev, Pyle 2003),
•• hidden economy – gospodarka ukryta (Bhattacharyya 1999),
•• black economy – czarna gospodarka (Dallago 1990),
•• underground economy – gospodarka podziemna (Feige 1989),
•• parallel economy – gospodarka równoległa (Del Boca 1981),
•• undeclared work – praca niezgłoszona (European Commission 1998),
•• uregistered economy – gospodarka nierejestrowana (Smith 1994),
•• non – observed economy – gospodarka nieobserwowalna (OECD 2002),
•• unprotected economy – gospodarka niechroniona (ILO 2002).
W Polsce w ostatnich latach dominuje termin szara strefa. Posługują się nim P. Glikman, L. Zienkowski i inni badacze naszej gospodarki okresu transformacji.
Ta rozmaitość używanych terminów, a także niejednorodność stojących za nimi konotacji wynika również z dość krótkiego okresu badań nad gospodarką nieoficjalną oraz
relatywnie niewielkiego jeszcze dorobku badawczego w tym zakresie.
Przede wszystkim można wyodrębnić dwa podstawowe rodzaje definicji, odnoszących
się do działalności gospodarczej nie ujmowanej w oficjalnych statystykach3:
•• węższe, zgodnie z którym do gospodarki nieoficjalnej zalicza się te sfery aktywności
gospodarczej, które powinny być objęte rejestracją i ekonomiczno – finansową kontrolą
państwa, lecz jej umykają (praca na czarno np. udzielanie korepetycji4, nielegalny handel,
Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne, pod red. M. Bednarskiego, E. Kryńskiej,
K. Patera, M. Walewskiego, Raport przygotowany na zlecenie Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej w ramach projektu „Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Wykonawcy projektu: Instytut
Badań i Spraw Socjalnych, Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), CASE – Centrum Analiz Społeczno
– Ekonomicznych, Millward – Brown SMG/ KRC, s. 17.
3
B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, SGH, Warszawa 2002, s. 14.
4
Według przepisów student udzielający korepetycji prowadzi działalność gospodarczą w rozumieniu przepisów
Ordynacji podatkowej, jeżeli robi to w sposób zorganizowany i ciągły. Dlatego też obowiązany jest do rejestracji
działalności gospodarczej. Student powinien w takim przypadku złożyć w urzędzie skarbowym oświadczenie
o wyborze formy opodatkowania np. karta podatkowa. Rejestracja działalności w urzędzie skarbowym stwarza
automatycznie konieczność rejestracji w ZUS i odprowadzania składek ZUS. Z obowiązków rejestracyjnych
student będzie zwolniony, jeżeli świadczone przez niego usługi będą miały charakter okazjonalny. Ponadto do 26
roku życia czynności wykonywane przez studenta na podstawie umowy zlecenia nie podlegają obowiązkowym
ubezpieczeniom ZUS. (http://www.pit.pl/czy_jako_student_udzielajacy_korepetycji_musze_zarejestrowac_dzialalno_1724.php), pobrano dnia 20.03.2011 r.
2
Szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół nr 1 w Sierpcu
135
np. narkotykami, wszelkiego rodzaju transakcje bez rachunku – z ręki do ręki, oszustwa
podatkowe);
•• szersze, w którym do gospodarki nieoficjalnej zalicza się te wszystkie dziedziny aktywności gospodarczej, które nie są objęte systemami rejestracji i mierzenia produktu społecznego; w tym ujęciu do gospodarki nieoficjalnej wchodziłyby wszelkie nierejestrowane
rodzaje działalności gospodarczej, przy czym bez znaczenia jest to, czy są one legalne (jak
prace domowe, uprawa ogródków działkowych, sąsiedzka wymiana usług itp.), półlegalne
(np. zgodne z literą prawa wytwarzanie dóbr i usług z nielegalnie uzyskanych materiałów
i surowców, przekroczenie zakresu koncesji udzielonej na prowadzenie określonej działalności gospodarczej), czy wręcz nielegalne (np. niezgodna z obowiązującymi przepisami
produkcja towarów i świadczenie usług przy wykorzystaniu materiałów i komponentów
otrzymanych z sektora oficjalnego, produkcja i dystrybucja narkotyków, nielegalny handel
bronią, pędzenie bimbru).
2. Pojęcie korepetycji
Zjawisko korepetycji nie jest nowym w dziejach naszej oświaty. Natomiast na przestrzeni lat dokonały się zmiany w odbiorze tegoż zjawiska w społeczeństwie.
Po II wojnie światowej problem korepetycji był tematem tabu a szkoła prezentowana
była jako instytucja idealna, która nie potrzebuje żadnej korekty. Korepetycje uznawano za
nielegalne i szkodliwe, a w prasie przedstawiano jako zjawisko sensacyjne. Wzrost zainteresowania usługami korepetycyjnymi odnotowano w latach 60. Przyczyn tego stanu rzeczy należy
upatrywać we wprowadzeniu przez państwo punktów preferencyjnych na studia wyższe dla
młodzieży wywodzącej się ze środowisk robotniczych i chłopskich. Po 89 r. korepetycje
zaczęły być traktowane jako uzupełnienie braków kształcenia masowego.
Korepetycje definiowane są jako płatne lekcje z przedmiotów nauczanych w szkołach. Do korepetycji zaliczamy więc: lekcje indywidualne, grupowe, zajęcia w (szczególnie
popularnych na Dalekim Wschodzie) szkołach korepetycyjnych oraz kursy przygotowawcze
na uczelnie5.
C. Kupisiewicz6 uważa, że korepetycje to przykład bezpośrednich i zarazem jednostkowych kontaktów nauczyciela i ucznia. W trakcie nauczania jednostkowego uczeń realizuje
określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub
pośredniej pomocy nauczyciela.
Korepetycje są zjawiskiem złożonym, które trudno jednoznacznie ocenić. Z jednej
strony umożliwiają uczniom poszerzanie wiedzy, natomiast z drugiej strony przyczyniają
się do pogłębiania nierówności w dostępie do edukacji. Czasami przyjmują formę korupcji,
gdy są wymuszane przez nauczycieli. Najczęściej korepetytorzy nie płacą podatków, dlatego
zjawisko to przyczynia się do rozszerzania szarej strefy gospodarki.
3. Opis badanej próby
Badanie ankietowe zostało wykonane przez Studenta na podstawie udostępnionej
ankiety przez Autorki artykułu. W badaniu ankietowym przeprowadzonym 15 listopada
2013 roku, w sierpeckiej szkole średniej wzięło u dział 85 uczniów zarówno Technikum jak
i Liceum Ogólnokształcącego. 45 osób stanowiły kobiety, pozostałe 40 osób to mężczyźni.
5
6
E. Putkiewicz, Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie, Instytut Spraw Publicznych, nr 56 12/2005,
s. 2
C. Kupisiewicz, Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza „Graf Punkt” , Warszawa 2000, s. 29
136
Wykres 1. Płeć badanych respondentów (%)
Źródło: Opracowano na podstawie danych z pracy licencjackiej: Maciej Wiśniewski, Korepetycje jako szara
strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu, PWSZ, Płock 2014, s. 33.
Wśród badanych (52,95%) stanowiły kobiety, zaś mężczyźni nieco ponad (47%).
Żaden z respondentów nie pozostawił nie zaznaczonej odpowiedzi dotyczącej płci.
Tabela 1. Miejsce zamieszkania badanych respondentów
Wyszczególnienie
Liczność
Procent
Wieś
57
67,05
Miasto
28
32,95
Ogółem
85
100
W większej ilości respondenci zamieszkiwali wieś (67,05%), natomiast z miasta pochodziło (32,95%) badanych.
Tabela 2. Nazwa szkoły, do której uczęszczają badane osoby: Zespół Szkół Nr 1 im. gen. Jose de San
Martin w Sierpcu
Wyszczególnienie
Liczność
Procent
Technikum
41
48,23
Liceum Ogólnokształcące
44
51,77
Ogółem
85
100
Spośród badanych (48,23%) osób uczęszczało do tej szkoły w trybie nauczania 4-letnim (Technikum), natomiast (51,77%) w trybie 3-letnim (Liceum Ogólnokształcące). Można
zauważyć, że ilość osób uczęszczających rozłożyła się prawie po połowie.
137
Wykres 2. Wynagrodzenie brutto respondentów (w %)
Większa część badanych deklaruje dochód z przedziału 0 – 500 zł brutto, co wynosi
nieco ponad (55%) badanych. Ponad (34%) nie zaznaczyło odpowiedzi na to pytanie.
Wykres 3. Wynagrodzenie pochodzące z korepetycji (w %)
Przeważnie badani respondenci deklarują wynagrodzenie pochodzące z korepetycji
na poziomie 0 – 500 zł (58,82%), spora część osób nie udzieliła na to pytania odpowiedzi
– (35,3%) badanych.
4. Pogląd uczniów szkoły średniej na zjawisko korepetycji, oraz
szarej strefy edukacji
Szara strefa w zakresie korepetycji jest zjawiskiem dość powszechnym. Badani respondenci szkoły średniej w analizowanej ankiecie odnieśli się do zjawiska korepetycji odpowiadając na pytania. Dane zostały przedstawione na wykresie 4.
138
Wykres 4. Poglądy na temat: czy korepetycje są szarą strefą edukacji? (w %)
strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu, PWSZ, Płock 2014.
Niecałe (20%) uczniów twierdzi, że korepetycje to szara strefa edukacji, zaś (45,88%)
badanych respondentów uważa, iż korepetycje nie są szarą strefą edukacji. Natomiast niespełna (33%) respondentów nie wie czy korepetycje to szara strefa edukacji. Blisko 67 uczniów
(80%) twierdzi, że korepetycje według nich nie są szarą strefą edukacji. Z danych podanych na
wykresie 4, można uznać, że korepetycje są powszechnie akceptowalne przez społeczeństwo.
Zadajmy sobie pytanie: dlaczego rodzice dzieci korzystających z korepetycji są
skłonni na inwestowanie dużych sum pieniędzy w uzupełnianie ich wiedzy, która otrzymują
w szkole średniej? Dlaczego korzystają z usług prywatnych korepetytorów? Czy poziom
nauczania w szkołach jest odpowiedni?7.
Kolejnym pytaniem skierowanym do uczniów jest wyrażenie poglądu na temat: czy
od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne. Wyniki
zostały pokazane na wykresie 5.
Wykres 5. Poglądy na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzane są składki na
ubezpieczenie społeczne? (w %)
7
M. Szewczyk-Jarocka, A. Nowacka, Korepetycje – współczesny problem szkolnictwa średniego w Polsce, Wyd.
Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012, s. 61.
139
Wśród badanych (3,52%) uczniów szkoły średniej uważa, że wynagrodzenie „na
czarno” w tym przypadku za korepetycje są odprowadzane składki na ubezpieczenie społeczne. (64,7%) ankietowanych twierdzi, iż od wynagrodzenia „na czarno” (za korepetycje)
nie odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne. Osoba prywatna prowadząca korepetycje nie mając zarejestrowanej firmy, nie odprowadza od wynagrodzenia pochodzącego
z korepetycji ubezpieczenia społecznego i innych składek - to według polskiego prawa działa
nielegalnie. Korepetytorzy, którzy w ramach prowadzonej działalności gospodarczej dochody
uzyskiwane z korepetycji mogą rozliczać na zasadzie tzw. ryczałtu ewidencjonowanego,
o którym była mowa w drugim rozdziale ów pracy.
Wykres 6. Poglądy na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje są odprowadzane podatki? (w %)
Ponad (1%) uczniów twierdzi, że od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzany jest
podatek. Wśród ankietowanych jest grupa osób, która nie wie czy od wynagrodzenia „na
czarno” odprowadza się podatek (30,58%) co za tym idzie nie wiedzą oni zbyt wiele na
temat wynagrodzeń w szarej strefie edukacji. Przeważająca część badanych osób uważa, iż
od wynagrodzenia nie są odprowadzane podatki.
Wykres 7. Odsetek uczniów którzy udzielają korepetycji (w %)
W grupie badanych uczniów (3,52%) pracuje poprzez udzielanie korepetycji. Znaczna
część uczniów (95,3%) nie udziela korepetycji. Można wysunąć wniosek, iż osoby, które udzielają korepetycji to koleżanki lub koledzy osób potrzebujących pomocy w nauce.
140
Najczęściej taki typ pomocy rodzi się w aspekcie koleżeńskim i nie jest powiedziane, że
osoby udzielające korepetycji otrzymują wynagrodzenie za taką pomoc. Istnieje również
druga idea a mianowicie, uczniowie którzy udzielają pomocy chcą zarobić pieniądze, gdyż
jest prawdopodobieństwo, że pochodzą z rodzin mniej zamożnych.
5. Szara strefa edukacji, a zależność od wybranych cech
demograficzno – społecznych
Stanowisko uczniów szkoły średniej w temacie korepetycji jako szarej strefy edukacji
w Polsce, różni się od indywidualnych cech demograficzno – społecznych, tzn. płci, miejsca
zamieszkania, rodzaju szkoły.
Tabela 3. Płeć uczniów a pogląd na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje
odprowadzany jest podatek?
Wyszczególnienie
Tak
Nie
Nie wiem
Kobieta
Mężczyzna
Ogółem
Liczba
0
1
1
% Grupy
0,0
2,5
1,18
Liczba
28
30
58
% Grupy
62,22
75,0
68,23
Liczba
17
9
26
% Grupy
37,77
22,5
30,58
W tym przypadku żadna kobieta nie uważa, że od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzany jest podatek. Natomiast (62,22%) kobiet i (75%) mężczyzn twierdzi, iż od wynagrodzenia „na czarno” pochodzącego z udzielania korepetycji nie jest odprowadzany podatek.
W przypadku gdy działalność gospodarcza (korepetycje) nie jest legalnie zarejestrowana to
od takich dochodów nie jest pobierany podatek, co niesie za sobą wniosek, iż takie wynagrodzenie jest pobierane „na czarno”. Oczywiście nie rejestrowanie tego typu działalności jest
nielegalne i co za tym idzie od takiej osoby mogą zostać wyciągnięte surowe konsekwencje
karne.
Tabela 4. Płeć a odsetek uczniów którzy udzielają korepetycji
Wyszczególnienie
Tak
Nie
Kobieta
Mężczyzna
Ogółem
Liczba
3
4
7
% Grupy
6,66
10,0
8,23
Liczba
42
36
78
% Grupy
93,34
90,0
91,77
Według danych zawartych w tabeli 11, więcej mężczyzn pracuje „na czarno” poprzez
udzielanie korepetycji (10,0%), kobiety zaś w tej grupie stanowią niespełna (7%). Natomiast
(90%) mężczyzn twierdzi, iż nie pracuje „na czarno” przez świadczenie usług, w tym przypadku korepetycji. Kobiety w tym aspekcie stanowią aż (93,34%) badanych respondentów.
141
Tabela 5. Miejsce zamieszkania a pogląd na temat: czy korepetycje to szara strefa edukacji?
Wyszczególnienie
Tak
Nie
Nie wiem
Wieś
Miasto
Ogółem
Liczba
7
9
16
% Grupy
12,28
32,14
18,82
Liczba
28
13
41
% Grupy
49,12
46,43
48,23
Liczba
22
6
28
% Grupy
38,6
21,43
32,95
Analizując dane można zauważyć, że zdanie badanych respondentów na temat szarej
strefy różni się pośród osób zamieszkujących wieś i miasto. Nieco ponad (32%) mieszkańców
miasta sądzi, że korepetycje to szara strefa edukacji. Natomiast blisko (50%) osób mieszkających na wsi uważa, iż korepetycje nie są szarą strefą edukacji.
Tabela 6. Rodzaj szkoły a pogląd na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” (korepetycje) odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne?
Wyszczególnienie
Tak
Nie
Nie wiem
Ogółem
Technikum
Ogółem
Liczba
3
0
3
% Grupy
6,82
0,0
3,53
Liczba
25
30
55
% Grupy
56,82
73,17
64,7
Liczba
16
11
27
% Grupy
36,36
26,83
31,77
Liczba
44
41
85
% Grupy
100,0
100,0
100,0
Uczniowie Liceum Ogólnokształcącego w niemal (7%) uważają, że od wynagrodzenia „na czarno”, które pochodzi z udzielania korepetycji odprowadzane są składki na
ubezpieczenie społeczne, ciekawym zjawiskiem jest fakt, że wśród uczniów Technikum nie
było odpowiedzi twierdzącej na temat odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne
od wynagrodzenia. Blisko (57%) badanych z Liceum Ogólnokształcącego oraz ponad (73%)
uczniów z Technikum jest zdania, iż od wynagrodzenia „na czarno” nie są odprowadzane
żadne składki na ubezpieczenie zdrowotne. Około (37%) osób uczęszczających do Liceum
Ogólnokształcącego oraz niecałe (27%) uczniów Technikum nie wie czy rzeczywiście odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzenia „na czarno”.
142
Tabela 7. Rodzaj szkoły a odsetek uczniów którzy udzielają korepetycji
Wyszczególnienie
Tak
Nie
Ogółem
Technikum
Liczba
3
2
% Grupy
6,82
4,88
Liczba
41
39
% Grupy
93,18
95,12
Liczba
44
41
% Grupy
100,0
100,0
W nieznacznie większym odsetku uczniowie Liceum Ogólnokształcącego potwierdziło, że zarabia „na czarno” udzielając korepetycji. Z tabeli wynika, iż badani respondenci
zazwyczaj nie zarabiają na udzielaniu dodatkowych lekcji. Odpowiedzi przeczącej udzieliło
ponad (93%) - uczniów liceum oraz nieznacznie ponad (95%) - uczniów technikum.
6. Korzystanie z korepetycji a szara strefa edukacji
Nie budzi wątpliwości, że dochody pochodzące z udzielania korepetycji od, których
nie odprowadzany jest podatek oraz składki nazywane są szarą strefą edukacji. Poniżej przedstawiono kilka korelacji.
Tabela 8. Korzystanie z odpłatnych korepetycji a pogląd na temat tego, czy korepetycje są szarą
strefą edukacji?
Wyszczególnienie
Czy korepetycje to według Pana/Pani
szara strefa edukacji?
Tak
Nie
Nie wiem
Ogółem
Czy korzystał lub korzysta Pan/Pani z korepetycji
odpłatnych?
Tak
Nie
Ogółem
Liczba
13
5
18
% Grupy
50,0
8,47
21,18
Liczba
8
32
40
% Grupy
30,77
54,24
47,06
Liczba
5
22
27
% Grupy
19,23
37,29
31,76
Liczba
26
59
85
% Grupy
100,0
100,0
100,0
Połowa badanych osób potwierdza, że korzysta z odpłatnych korepetycji oraz uważa,
iż składają się na występowanie szarej strefy edukacji, wówczas blisko (8,5%) uczniów nie
korzysta z dodatkowych lekcji, które są odpłatne ale według nich one również są szarą strefą
edukacji. Kolejno niecałe (31%) respondentów którzy korzystają z korepetycji nie sądzi, iż
mogą one być szarą strefą edukacji, natomiast ponad (54%) badanych uczniów nie korzysta
z płatnych korepetycji, a także nie określa ich jako następstwo szarej strefy edukacji.
143
Tabela 9. Korzystanie z odpłatnych korepetycji a pogląd na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” (korepetycje) odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne?
Czy korzystał lub korzysta Pan/Pani z korepetycji odpłatnych?
Wyszczególnienie
Czy od wynagrodzenia „na czarno”(korepetycje) odprowadzane są składki na ubezpieczenie
społeczne?
Tak
Nie
Nie wiem
Ogółem
Tak
Nie
Ogółem
Liczba
9
8
17
% Grupy
34,62
13,56
20,0
Liczba
12
28
40
% Grupy
46,15
47,46
47,06
Liczba
5
23
28
% Grupy
19,23
38,98
32,94
Liczba
26
59
85
% Grupy
100,0
100,0
100,0
Blisko (35%) uczniów korzystających z odpłatnych korepetycji uważa, że od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje są odprowadzane składki na ubezpieczenia społeczne, co za tym idzie osoby te nie posiadają wiedzy na ten temat, gdyż logicznie myśląc
od dochodów, które są uzyskiwane „na czarno” nie mogą być odprowadzane żadne składki.
(13,56%) badanych uczniów deklaruję, iż nie korzysta z odpłatnych lekcji, ale również źle
twierdzi mówiąc, że od wynagrodzenia „na czarno” odprowadza się składki na ubezpieczenie
społeczne. Natomiast (46,15%) respondentów pobierających korepetycje jest zdania, że nie
są egzekwowane żadne składki. Niecałe (48%) ankietowanych nie korzysta z płatnych lekcji,
ale prawidłowo sądzą, że nie są pobierane składki od wynagrodzenia „na czarno”.
Tabela 10. Korzystanie z odpłatnych korepetycji a pogląd na temat: czy od wynagrodzenia „na
czarno” np. za korepetycje odprowadzany jest podatek?
Wyszczególnienie
Czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje odprowadzany jest podatek?
Tak
Nie
Nie wiem
Ogółem
Czy korzystał lub korzysta Pan/Pani z korepetycji
odpłatnych?
Tak
Nie
Nie wiem
Liczba
6
5
11
% Grupy
23,08
8,47
12,94
Liczba
13
30
43
% Grupy
50,0
50,85
50,59
Liczba
7
24
31
% Grupy
26,92
40,68
36,47
Liczba
26
59
85
% Grupy
100,0
100,0
100,0
Wśród badanych uczniów nieco ponad (23%) korzysta z płatnych korepetycji oraz
uważa, że od dochodów uzyskiwanych „na czarno” jest pobierany podatek, zaś połowa
144
badanych uczniów którzy pobierają odpłatne korepetycje jest zdania, iż od wynagrodzenia
„na czarno” nie jest odprowadzany podatek, i ci uczniowie mają słuszność w tej sprawie.
Natomiast blisko (8,5%) respondentów szkoły średniej, nie korzystających z dodatkowych
lekcji, które są odpłatne twierdzi, że podatek od wynagrodzenia „na czarno” jest egzekwowany. Natomiast według prawie (51%) ankietowanych nie korzysta z płatnych korepetycji
nie jest pobierany podatek od dochodów uzyskanych „na czarno”.
Podsumowanie
Autorzy niniejszego artykułu wspomnieli, że zjawisko korepetycji jest złożone i trudne do jednoznacznej oceny. Z jednej strony korepetycje umożliwiają studentom i uczniom
poszerzyć swoją wiedzę lub ułatwiają przyswojenie materiału do egzaminów. Z drugiej strony
stanowią szarą strefę gospodarki, ponieważ korepetytorzy nie płacą podatków i nie odprowadzają składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych.
Wyniki badania ankietowego pokazują, że duża liczba uczniów studentów uważa, że
korepetycje nie są szarą strefą edukacji. To może wskazywać, że korepetycje są społecznie
akceptowane i przyjmuje się je jako zjawisko normalne, które od wielu lat funkcjonuje w gospodarce. Zapewne inne przykłady pracy nierejestrowanej częściej byłyby zaliczone do szarej
strefy gospodarki. Odpowiedzi uczniow mogą również sugerować brak wiedzy i właściwego
zrozumienia pojęcia „szara strefa edukacji”. Większość ankietowanych uczniów wie, że od
dochodu z tytułu udzielanych korepetycji nie są odprowadzane podatki i składki na ubezpieczenia społeczne, ale z drugiej strony nie zaliczają korepetycji do szarej strefy gospodarki.
Bibliografia
1. Bray M., The shadow education system: private tutoring and its implications for planners,
UNESCO International Institute for Educational Planning, Paris 1999.
2. Gutmann M., The Subterranean Economy, ”Financial Analysts Journal”, vol. 33, November
– December, 1997,
3. Nowacka A., Szewczyk-Jarocka M., Korepetycje jako szara strefa edukacji we współczesnej
gospodarce otwartej – badania własne [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Przedsiębiorstwo
w otoczeniu gospodarczym. Przestępczość gospodarcza, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły
4. Nowacka A., Szewczyk – Jarocka M., Korepetycje jako problem systemu edukacji w Polsce,
Zarządzanie i Edukacja, Dwumiesięcznik Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego, nr 82-Maj/
Czerwiec Warszawa 2012.
5. Nowacka A., Szewczyk – Jarocka M., Studenci Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku wobec problemu szarej strefy edukacji, [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.) Bankowość
i rozwój lokalny w gospodarce rynkowej, Nauki Ekonomiczne, tom XV, Wyd. Państwowej
Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012.
6. Kupisiewicz C., Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza „Graf Punkt” , Warszawa 2000, s. 29
7. Mróz B., Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, SGH, Warszawa 2002,
8. Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne, pod red. M. Bednarskiego, E. Kryńskiej, K. Patera, M. Walewskiego, Raport przygotowany na zlecenie Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach projektu „Przyczyny
pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Wykonawcy projektu: Instytut Badań i Spraw
Socjalnych, Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), CASE – Centrum Analiz Społeczno
– Ekonomicznych, Millward – Brown SMG/ KRC,
9. Putkiewicz E., Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie, Instytut Spraw Publicznych, nr 56 12/2005.
145
10. Szewczyk-Jarocka M., Nowacka A., Korepetycje – współczesny problem szkolnictwa średniego
w Polsce, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012.
11. Szewczyk – Jarocka M., Nowacka A., Korepetycje – Aktualny problem szkolnictwa ponad
gimnazjalnego. Badania w Płocku, Notatki Płockie 1/234 2013, s. 41.
12. Szewczyk – Jarocka M., Nowacka A., Zjawisko korepetycji jako kluczowy problem szarej strefy
edukacji szkolnictwa średniego, [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Gospodarka rynkowa
w warunkach kryzysu, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012
13. Wiśniewski M., Korepetycje jako szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1
w Sierpcu, PWSZ, Płock 2014 (praca licencjacka).
SHADOW ECONOMY OF EDUCATION ON THE
EXAMPLE OF THE SCHOOL COMPLEX NO 1 IN SIERPC
Summary
The matter of private lessons regardless passing of time has still been of big importance. Despite the prevalence of private lessons being common and on a bigger scale, its problematic
issue seems to be ignored quite often. There is a split between their existing within grey zone
of education and ignoring private lessons in public disputation. The object of this paper is
to intimate the motives of benefiting from private lessons, their scale and extent, and their
advantages and disadvantages.
Key words: private lessons, students, high education
BEZPIECZEŃSTWO FINANSOWE
PRZEDSIĘBIORSTW W DOBIE KONSOLIDACJI
SEKTORA BANKOWEGO W POLSCE
Wstęp
W obecnym wieku prawie każdy obywatel korzysta z usług banku, wolność wyboru
pozwala dokonać samodzielnej selekcji i wyboru banku z którym uczestnik społeczeństwa
nawiąże współpracę. Na decyzję przedsiębiorstwa dotyczącą wyboru banku wpływa wiele
zmiennych. Klienci wybierając bank pierwszego kontaktu biorą pod uwagę różne czynniki,
które spełniając ich oczekiwania mają wpływ na decyzję. Klienci bardzo często dokonują
wyboru banku ze względu na rekomendacje, warto zwrócić uwagę na inne czynniki, które
powinny odgrywać znaczącą rolę podczas wyboru banku z którym klient nawiązuje współpracę. Zasadniczym celem artykułu jest identyfikacja źródeł finansowania przedsiębiorstw
przez sektor bankowy oraz przedstawienie czynników jakie mają wpływ na wybór przez
klienta banku pierwszego kontaktu. Celem pobocznym jest zwrócenie szczególnej uwagi
na bezpieczeństwo finansowe, które świadczy o banku jako instytucji zaufania publicznego.
Jako sposób gromadzenia wiedzy w artykule zastosowano statystyczne metody badań, metodę
obserwacji faktów oraz metody dokumentacyjne. Do przetworzenia zgromadzonej wiedzy
użyte zostały: metoda rozumowań dedukcyjnych, analiz i porównań oraz metoda twórczego
myślenia. Obszar analizy artykułu stanowi zakres współpracy banku z przedsiębiorstwem
w ramach budowania relacji oraz finansowania działalności firm ze środków banku.
1. Bezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstwa jako główny czynnik
stanowiący o wyborze banku
Najbardziej znaczące źródła stanowiące o wyborze banku przez klienta doskonale określa J. Grzywacz. Do powyższych zalicza między innymi: lokalizację oddziału, sieć
placówek, zakres oferty banku i jej atrakcyjność, jakość informatyki bankowej, zakres przeprowadzanych przez bank operacji zagranicznych, aktywność banku na rynku pieniężnym
i kapitałowym, szybkość i terminowość realizacji dyspozycji oraz dostępność ofert kredytowych i renoma banku 1.
Warto zauważyć, że dla wielu klientów jednym z wiodących czynników mających
wpływ na wybór banku pierwszego kontaktu jest bezpieczeństwo. Klientom zależy aby ich
depozyty były bezpieczne i dyspozycyjne w każdym momencie. Bezpieczeństwo finansowe
dla przedsiębiorstwa stanowi nie tylko świadomość stabilności środków ale również możliwość skorzystania z oferty banku celem wsparcia własnego budżetu. Duże znaczenie dla
firm ma stabilna sytuacja banku, bezpieczeństwo transakcji oraz zachowanie fair play banku
wobec klientów. polegające między innymi na przedstawianiu pełnej oferty dotyczącej zarówno korzyści dla klienta jak również pełnej informacji o kosztach i konsekwencjach nie
1
J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Difin, Warszawa 2006, s. 29.
148
wywiązania się z terminowego regulowania zobowiązań. Bezpieczeństwo finansowe firmy to
także możliwość regulowania zadłużenia w dogodnie ustalonym terminie dostosowanym do
uzyskiwanych wpływów przedsiębiorstwa Dysponenci powierzając bankom własne środki,
wierzą, że odpowiedzialne instytucje nadzorujące operacje rozliczeniowe banków zapewnią
im odpowiednią ochronę przed przestępstwami i kryzysami finansowymi. Korzystanie z usług
banku oparte jest na zaufaniu, ponieważ tylko klienci darzący bank zaufaniem są w stanie
powierzyć mu własne środki i korzystać z dostępnych usług. Zaufanie do banku wiąże się z postrzeganiem banków jako instytucji znajdujących się pod specjalnym nadzorem państwa, które
poprzez system prawny reguluje zasady ich działania. Bardzo ważną rolę w kształtowaniu
wizerunku banku odgrywa prawo bankowe, które reguluje system prowadzenia działalności
bankowej, a także system nakazów, zakazów i norm gwarantujących wypłacalność banków.
Ze względu na bezpieczeństwo przedsiębiorcy często wybierają duże banki o stabilnej
sytuacji, mające znaczenie dla gospodarki. Banki o dużym znaczeniu dla gospodarki obarczone są najniższym ryzykiem upadłości, ponieważ ich prawidłowe funkcjonowanie ważne jest
nie tylko ze względu na budżet państwa ale również bank centralny. Ocena bezpieczeństwa
z punktu widzenia banku to określenie prawdopodobieństwa utraty wypłacalności przez bank.
Klienci bankiem bezpiecznym określają bank, który budzi zaufanie, któremu można bez obaw
powierzyć własne oszczędności i przeprowadzenie w naszym imieniu rozliczeń pieniężnych.
Z roku na rok wzrasta świadomość klientów dotycząca wiedzy o produktach i możliwościach jakie oferują banki. Klienci zachęcani przez osobistych doradców chętnie sprawdzają oferty, dzięki czemu posiadają informacje o możliwościach sfinansowania własnych
potrzeb oraz potrzeb dotyczących prowadzonej działalności. Stała opieka doradcy podnosi
samoocenę klienta, co przyczynia się do większej śmiałości klienta w monitorowaniu oferty
banku oraz ubieganiu się o kolejne produkty kredytowe.
Przedsiębiorstwa, które rozpoczynają działalność mają możliwość uzyskania wsparcia finansowego z różnych źródeł. Właściciele firm najczęściej korzystają z oferty banku
dopiero wówczas, jeżeli nie posiadają wystarczającego kapitału własnego, który pozwoli na
sfinansowanie działalności.
Z raportu Narodowego Banku Polskiego wynika, że w trzech pierwszych kwartałach
2014 roku przedsiębiorcy zwiększyli nakłady na inwestycje aż o 7% w porównaniu do roku
poprzedniego. Szczegółowe dane przedstawia poniższy wykres.
Rysunek 1. Procentowa aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw w trzech pierwszych kwartałach poszczególnych lat
45
41,4
40
41,4
38,9
37,4
36,9
35,2
35
28,2
30
Średnia
34,4
25
Udział przedsiębiorstw
zwiększających nakłady
20
15
10
5
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Rok
Źródło: Opracowanie na podstawie raportu Narodowego Banku Polskiego, Sytuacja finansowa sektora
przedsiębiorstw w III kwartale 2014 r. Nr 04/14, grudzień 2014. (dane z pierwszych trzech kwartałów lat)
Na przełomie ostatnich 8 lat najniższą aktywność inwestycyjną wykazały przedsiębiorstwa w 2009 roku. Wzrost nakładów na inwestycje nastąpił w 2014 roku, co oznacza, że
firmy dążą do rozwoju działalności i unowocześniania majątku. Następstwem sukcesywnego
Bezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstw w dobie konsolidacji sektora bankowego w Polsce
149
wzrostu nakładów na inwestycje jest poszukiwanie źródeł finansowania co przyczynia się do
podwyższenia zainteresowania kredytami
Według badań przeprowadzonych przez TNS Polska dla Związku Banków Polskich na
przełomie marca i kwietnia 2014 roku wzrosła reputacja sektora bankowego oraz zaufanie do
banków. W badaniu wzięła udział reprezentatywna grupa 1000 osób w wieku powyżej 15 lat,
przy czym 73% stanowili klienci banków. Zbadano opinie 300 przedsiębiorców z segmentu
mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Dane empiryczne prezentują, że 60% respondentów na pytanie czy mają zaufanie do swojego banku odpowiada twierdząco, tego samego
zdania jest także 95% ankietowanych przedsiębiorców. Wyniki badań przedstawione zostały
na poniższym wykresie.2
Rysunek 2. Opinia publiczna względem banków w minionych 3 latach
80
70
67
60
58
50
30
51
46
40
30
34
61
43
36
48 50
41
20
28 30
2012
2013
2014
21
10
0
Ogólna opinia o Opinia o bankach Opinia o bankach
Zaufanie do
polskim sektorze wśród rodziny i
w mediach
banków w Polsce
bankowym
znajomych
(zdecydowanie
(Tak)
(bardzo dobra +
(zdecydowanie
pozytywna +
raczej dobra)
pozytywna + raczej pozytywna)
raczej pozytywna)
Reputacja
banków - Index
TRI*M
Źródło: Opracowanie na podstawie Miesięcznika Bank Nr 6(256) czerwiec 2014 r.
Pozytywne wyniki przeprowadzonego badania są rezultatem budowania relacyjności
pomiędzy bankiem i klientem. Bank jest instytucją zaufania publicznego i jego zadaniem jest
zapewnienie klientom bezpieczeństwa oraz pełnej, profesjonalnej obsługi w zakresie oferowanych usług. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom klientów banki konkurują ze sobą w ramach ofert aby zdobyć zaufanie klientów i przyciągnąć do siebie jak największą rzeszę. Budowanie zaufania przejawia się w trosce o dostarczanie na bieżąco informacji dla klienta.
Kontakt telefoniczny, mailowy oraz poprzez bankowość mobilną pozwalają na przekazanie
klientom aktualnych ofert i promocji oferowanych przez bank. Wskazane działania wpływają
na wzrost zaufania klienta do instytucji bankowej i skutkują pozytywną opinią w zakresie
współpracy.
K. Raczkowski wyróżnia cztery strefy bezpieczeństwa, które powinny pełnić główną
rolę w zapewnianiu pełnej ochrony systemu finansowego. Są to: Narodowy Bank Polski,
Komisja Nadzoru Finansowego, Bankowy Fundusz Gwarancyjny oraz Ministerstwo Finansów.3. Narodowy Bank Polski odpowiada za stabilność pieniądza i utrzymanie odpowiedniego
poziomu cen poprzez opracowanie i realizację strategii polityki pieniężnej. Komisja Nadzoru Finansowego sprawuje nadzór nad sektorem bankowym zapewniając jego prawidłowe
funkcjonowanie, stabilność, bezpieczeństwo i budowanie zaufania do rynku finansowego.
Bankowy Fundusz Gwarancyjny zarządza systemem gwarantowania depozytów, dzięki czemu klienci mogą być spokojni o wkłady finansowe nawet w przypadku upadłości banku.
Ministerstwo Finansów zajmuje się sferą budżetową i bezpieczeństwem państwa, a także
2
3
„Bank”, Miesięcznik finansowy 50 Największych Banków w Polsce 2014 Nr 6 (256) czerwiec 2014, s. 82.
K. Raczkowski, Bezpieczeństwo finansowe [w:] Ekonomika bezpieczeństwa państwa w zarysie, pod red. J. Płaczek, Difin, Warszawa 2014, s. 316.
150
odpowiada za współpracę finansową, kredytową i płatniczą z zagranicą. Ministerstwo wykonuje zadania związane z funkcjonowaniem rynku finansowego w tym banków, zakładów
ubezpieczeń i funduszy inwestycyjnych oraz dotyczące obrotu papierami wartościowymi.
Wymienione instytucje nadzorują działalność banków zapewniając klientom spokój i bezpieczeństwo powierzonych środków.
2. Najczęściej wykorzystywane przez przedsiębiorstwa źródła
finansowania inwestycji. Kredyt czy leasing?
Głównym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku, aby osiągnąć maksymalizację wyników finansowych przedsiębiorstwo musi się rozwijać4. S. Juszczyk słusznie
zauważa, że największym problemem firm wchodzących na rynek jest brak kapitału. Niedostatek zaplecza finansowego stanowi dla przedsiębiorstw największą barierę w rozwoju5.
Rozwiązaniem tego typu sytuacji jest skorzystanie z oferty finansowej banku. Banki w swojej ofercie przedstawiają klientom szeroki wachlarz usług. Wśród nich znajdują się między
innymi takie produkty, jak: kredyt obrotowy, inwestycyjny, kredyt w rachunku bieżącym,
kredyt odnawialny, leasing. Dzięki kredytowaniu przy odpowiednim zarządzaniu funduszami
przedsiębiorcy mogą zapewnić sobie stabilizację finansową i wzrost efektywności Zgodnie
z danymi Głównego Urzędu Statystycznego na dzień 30 czerwca 2014 kwota kredytów jaka
została udzielona przedsiębiorcom przez sektor bankowy wyniosła 296 miliardów złotych,
co oznacza wzrost o 5,4% w stosunku do roku poprzedniego. Z kredytów dla przedsiębiorstw
w większości, to jest w 57% skorzystały Małe i Średnie firmy przeznaczając pozyskane środki
głównie na finansowanie działalności operacyjnej (62,3 mld zł), na inwestycje (51,5 mld zł)
oraz na nieruchomości (40,9 mld zł).6
Rysunek 3. Przeznaczenie kredytów przez Małe i Średnie Przedsiębiorstwa w I półroczu 2014
roku ( w mln zł)
70
62,3
60
51,5
50
40,9
40
Przeznaczenie kredytu
30
20
10
0
działalność
operacyjna
inwestycje
nieruchomości
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Przedsiębiorcy potrzebują zasobów finansowych na różne cele. Najczęściej są to:
finansowanie zakupów oraz uzupełnienie niedoborów związanych z płynnością, rozliczeniami pieniężnymi, finansowanie projektów inwestycyjnych oraz inwestycji rzeczowych7. Do
zaspokojenia bieżących potrzeb oraz pokrycia niedoborów związanych z działalnością firmy
A. Szelągowska, Współczesna bankowość korporacyjna, Wydawnictwo CeDeWu Sp z o. o., Warszawa 2011,
s. 71.
S. Juszczyk, Zdolność kredytowa w ocenie banku na przykładzie małych i średnich przedsiębiorstw, s. 31
6
Wyniki finansowe banków w I półroczu. Rok 2014, Warszawa 19 września 2014 r. s. 2-3.
7
A.Telecka, P. Niczyporuk, Bankowość, system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej
w Białymstoku, Białystok 2004, s. 135.
4
5
151
służą kredyty obrotowe. które mogą zostać udzielone w rachunku bieżącym lub kredytowym.
Kredyt w rachunku kredytowym może być udzielony docelowo na sfinansowanie jednej lub
kilku transakcji związanych i ma charakter nieodnawialny, może być również udzielony jako
kredyt kasowy na pokrycie chwilowego braku gotówki lub udzielony w związku z przejściowymi trudnościami płatniczymi firmy. Kredyt w rachunku kredytowym może zostać udzielony
sezonowo, zgodnie ze specyfiką produkcji i usług lub w formie linii kredytowej o charakterze
odnawialnym. Przedsiębiorcy na krótki okres czasu mogą skorzystać z kredytu lombardowego
udzielonego pod zastaw lub z kredytu opartego na wekslu. W ofercie dla przedsiębiorstw
znajdują się również kredyty inwestycyjne, które służą finansowaniu działalności firmy średnio i długoterminowo. Kredyty inwestycyjne przeznaczane są głównie na finansowania nakładów związanych ze wzrostem produkcji i sprzedaży, obniżką kosztów i poprawą jakości
produkcji8. Kredyty długoterminowe służą głównie zaspokajaniu materialnych potrzeb firmy
takich, jak na przykład zakup nieruchomości, gruntów, budynków i budowli oraz ruchomości,
takich jak środki transportu, maszyny i urządzenia. Kredyty długoterminowe mogą służyć
przedsiębiorcom na cele finansowe, na przykład na zakup papierów wartościowych lub wykup
kontrolnego pakietu akcji firmy, a także na cele niematerialne, na przykład zakup koncesji,
licencji, patentów znaków towarowych oraz prowadzenie badań. Najczęściej udzielane są
w transzach uzależnionych od procesu inwestycji, zaś spłata następuje w dogodnym terminie dostosowanym do specyfikacji wpływów na rachunek klienta. Kredyty inwestycyjne
wymagają przygotowania przez klienta biznespalnu inwestycji, zawierającego szczegółowe
informacje na temat projektu inwestycyjnego.9
Jedną z najczęściej wybieranych form finansowania działalności przedsiębiorstw tuż
obok kredytu jest leasing. Banki zapewniają klientom dostosowanie oferty leasingowej do ich
potrzeb i wymagań, możliwość wyboru waluty, elastyczność warunków umowy i płatności
oraz najwyższą jakość obsługi. Leasing jest formą umowy cywilnoprawnej, w ramach której
leasingodawca oddaje do użytkowania leasingobiorcy wskazany w umowie przedmiot na
określony czas otrzymując w zamian odpłatność w formie rat leasingowych. Zaletą tej formy
finansowania jest możliwość korzystania z przedmiotu umowy bez konieczności jego nabycia.
Wady i zalety stron umowy leasingowej doskonale przedstawia J. Grzywacz10.
Rysunek 4. Zalety i wady leasingu dla leasingobiorcy
Zalety
Wady
Leasingobiorca
8
9
Finansowanie do 100% inwestycji
Przedmiot nie jest własnością korzystającego,
nie może być zabezpieczeniem kredytu
Dopasowanie oferty, dostosowanie opłat do możliwości przedsiębiorstwa
Koszt leasingu zazwyczaj przewyższa koszt
zakupu przedmiotu
Możliwość korzystania z przedmiotu leasingu w dogodnym czasie
Kary finansowe za naruszenie warunków
umowy
Możliwość wliczenia raty leasingowej w koszty
przedsiębiorstwa
Większy zakres uprawnień po stronie
leasingodawcy
Ibidem, s. 139.
Ibidem, s. 140.
J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 193.
10
152
Zalety
Wady
Szybki czas realizacji transakcji
Ryzyko cenowe i rzeczowe, konieczność uiszDostosowanie warunków umowy do indywidualnych czania opłat także w przypadku braku możliwopotrzeb przedsiębiorstwa
ści korzystania z dobra w przypadku jego utraty
Brak ograniczeń w zdolności do zaciągania kredytu lub uszkodzenia, a także konieczność przywrócenia stanu poprzedniego
Dostęp do nowoczesnych technologii
W przypadku zadłużenia wobec budżetu lub
likwidacji firmy, przedmiot może zostać zajęty
przez komornika
Szybka reakcja na potrzeby rynku
Źródło: J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 199.
Umowy leasingowe nie zawsze kończy zwrot przedmiotu leasingu, warunki umów przewidują również przedłużenie umowy na czas nieokreślony, zakup przedmiotu leasingu, a także
odnowienie umowy na nowych warunkach.
Rysunek 5. Zalety i wady leasingu dla leasingobiorcy
Zalety
Wady
Leasingodawca
Leasing rozszerza możliwości działania banków
Niebezpieczeństwo wyłudzenia przedmiotu przez
fikcyjne firmy
Możliwość uzyskiwania wysokich zysków w porównaniu do kredytow
Możliwość utrudnień w udostępnianiu przedmiotu
kolejnym użytkownikom w przypadku wysokiego
zużycia technicznego
Możliwość odzyskania przedmiotu w przypadku
naruszenia umowy przez korzystającego
Możliwość zbywania trudnych dóbr
inwestycyjnych
Niebezpieczeństwo niekorzystnej kwalifikacji
umowy przez urzędy skarbowe
Angażowanie wolnych środków na zasadach alternatywnej lokaty
Źródło: J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 199
Leasing jest doskonałym rozwiązaniem dla firm nowo rozpoczynających działalność
gospodarczą, ponieważ nie obniża zdolności kredytowej przedsiębiorcy.
Decyzja dotycząca wyboru formy finansowania pomiędzy kredytem a leasingiem
zawsze leży po stronie przedsiębiorcy i powinna być podjęta po dokonaniu analizy przyszłych
kosztów. Argumentami przemawiającymi za leasingiem jest brak obowiązku angażowania
własnych środków na zakup przedmiotu leasingu oraz stałość opłat leasingowych. Kolejny
argument stanowi krótki czas finansowania, który zazwyczaj zawiera się w przedziale od 2 do
5 lat oraz mała liczba niezbędnych dokumentów. Firmy leasingowe nie sprawdzają dokładnie zdolności kredytowej klienta, ponieważ najważniejsze zabezpieczenie stanowi dla nich
przedmiot umowy. Przy umowach kredytowych okres umowy wynosi nawet do 10 lat, przy
założeniu że przedsiębiorca posiada odpowiednią zdolność kredytową i przedstawi wymagany
komplet dokumentów, ponadto musi spełniać warunki dotyczące historii kredytowej. Zbyt
krótka, negatywna lub brak historii kredytowej dyskwalifikują klienta z możliwości uzyskania
kredytu. Przedsiębiorca podpisując umowę leasingu na określony przedmiot, na przykład
samochód otrzymuje auto, które jest zarejestrowane i ubezpieczone, co pozwala zaoszczędzić
czas potrzebny na dokonanie formalności oraz pieniądze, ponieważ firmy leasingowe często
w ramach współpracy z określonym towarzystwem ubezpieczeniowym otrzymują zniżki na
153
ubezpieczenie. Dodatkowym atutem dla przedsiębiorcy korzystającego z leasingu jest bezpieczeństwo. Klient nie musi martwić się o następstwa wynikające ze zdarzeń losowych lub
wypadków, ponieważ jest jedynie użytkownikiem przedmiotu umowy, naprawy techniczne
powstałe nie z winy leasingobiorcy obarczają właściciela przedmiotu umowy, którym jest
leasingodawca. Porównując kredyt z leasingiem należy zauważyć znaczącą różnicę w kosztach. W leasingu kosztem uzyskania przedmiotu są wszelkie opłaty (wpłata własna, rata
miesięczna, opłaty manipulacyjne) oraz część podatku VAT nie podlegająca odliczeniu od
podatku należnego tylko w przypadku samochodów osobowych. W kredycie koszt stanowią odsetki miesięczne oraz amortyzacja. Argumentem przemawiającym za kredytem jako
formą finansowania jest możliwość sprzedaży pojazdu i zakupu nowego w trakcie spłacania
rat, możliwość uzyskania wyższej kwoty kredytu niż wartość zakupionego przedmiotu oraz
wyboru źródła zakupionego przedmiotu, a także możliwość refinansowania zakupionego
pojazdu. Przedsiębiorca przed dokonaniem wyboru formy finansowania inwestycji powinien
dokładnie przeanalizować koszty oraz warunki umowy, dzięki czemu podjęcie właściwej
decyzji pozwoli zminimalizować koszty finansowe jednocześnie maksymalizując zadowolenie z wyboru oferty.
3. Konsolidacja sektora bankowego
Wśród 13 najlepszych banków dla biznesu według miesięcznika Forbes na podium
znalazły się następujące banki: PKO BP, Idea Bank, mBank, PNB Paribas Bank Polska,
Bank Pekao, Alior Bank, Bank Millennium, ING Bank Śląski, Bank BPH, Meritum Bank,
Raiffeisen Bank Polska, Deutsche Bank Polska, oraz Bank Zachodni WBK. W roku 2014 na
rynku polskim działalność operacyjną prowadziły 634 banki (o 8 mniej niż w roku poprzedzającym), z czego 67 z nich stanowiły banki komercyjne (o 3 mniej niż w roku ubiegłym).
Wśród banków komercyjnych 56 (o 4 mniej niż w roku ubiegłym) banków posiadało przewagę kapitału zagranicznego, do których zaliczało się 28 oddziałów instytucji kredytowych (
o 1 więcej w porównaniu do roku ubiegłego). Ponadto w sektorze bankowym funkcjonowało
567 banków spółdzielczych (o 5 mniej niż w końcu czerwca 2013 r.)11. Sektor bankowy zatrudniał wówczas ponad 174 tysiące osób. Ponad 60% banków objętych było kontrolą przez
inwestorów zagranicznych z krajów takich jak Włochy Niemcy czy Holandia. Łączna liczba
placówek bankowych wyniosła ponad 15290.
Zgodnie z danymi opublikowanymi przez Centrum Prasowe bankier.pl w 2014 roku
Polska bankowość opiewała na 28 milionów rachunków, po dołączeniu do powyższych, rachunków prowadzonych przez Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo Kredytowe oraz banki
spółdzielcze, liczba prowadzonych rachunków oszczędnościowo rozliczeniowych przekracza
30 milionów. Największą liczbę klientów w Polsce posiada obecnie PKO Bank Polski, który
konsekwentnie wzmacnia pozycję lidera we wszystkich ważnych segmentach rynku i obsługuje obecnie około 6,4 miliona kont. Drugie miejsce w rankingu zajmuje bank PeKaO SA.
z liczbą 3,6 miliona kont, zaś trzecie Bank BZ WBK z liczbą 3,4 miliona kont12
W ostatnich latach ze względu na konsolidację sektora bankowego sukcesywnie
zmniejsza się liczba banków. Od 1 kwietnia 2014 roku Grupa Kapitałowa PKO Bank Polski
powiększyła się o Nordea Bank Polska, Nordea Finanse Polska oraz Nordea TUnŻ. Łączna
kwota za przejęte spółki wyniosła około 2,81 mld złotych. Bank PKO BP dzięki przejęciu
umocni swoją pozycję rynkową oraz zwiększy sieć sprzedaży. Ze względu na kłopoty finansowe swój polski bank sprzedali Grecy. Polbank stał się własnością austriackiej grupy
Raiffeisen, W wyniku fuzji 4 stycznia 2013 roku Kredyt Bank, którego właścicielem była
belgijska grupa KBC został sprzedany BZ WBK, który następnie przejął hiszpański Santander,
11
Wyniki finansowe banków w I półroczu. Rok 2014, Warszawa 19 września 2014 r. s. 1.
Raport Bankier.pl 2014
12
154
który przejął również AIG Bank Polska w wyniku czego powstał Santander Consumer Bank.
Kolejnym bankiem, który poszerzył swój udział w rynku był Getin Ban, który zakupił część
detaliczną DnB Nord oraz Allianz Banku. Głośnymi wydarzeniami w sektorze bankowym
były również zakup pakietu większościowego akcji Meritum Banku przez Alior Bank oraz
przejęcie Banku BGŻ przez PNB Paribas. Ze względu na zmniejszenie stóp procentowych,
obniżenie opłat interchange oraz wprowadzenie w życie nowej ustawy o upadłości konsumenckiej w najbliższym czasie spadnie rentowność kolejnych banków. Taka sytuacja może
przyczynić się do zniknięcia z rynku kolejnych banków oraz następujących po sobie kolejnych
fuzji. W ramach przekształceń systemu banki lepiej zarządzane, charakteryzujące się dobrą
sytuacją finansową wchłoną banki o słabszej pozycji rynkowej. Za kilka lat na polskim rynku
pozostanie kilka wiodących banków charakteryzujących się silną pozycją. Taki proces niesie
za sobą zarówno pozytywne jak i negatywne efekty. Do negatywnych możemy zaliczyć
zwolnienia pracowników wówczas, gdy placówki banku przejętego i przejmującego znajdują
się blisko siebie. Negatywnym odbiciem procesu może być również zmiany w tabelach opłat
i prowizji banków. Liderzy na rynku usług bankowych mogą regulować ceny zwiększając
opłaty ponoszone przez klientów. Kolejnym skutkiem konsolidacji mogą być utrudnienia
w systemach informatycznych. Banki działają na wielu systemach operacyjnych, synchronizacja wymaga nie tylko nakładów finansowych i inwestycji w programy szkoleniowe, ale
również długiego czasu oczekiwania na wdrożenie. Konsolidacja systemu bankowego to
również ryzyko utraty części klientów. Przekształcenia sektora bankowego niosą za sobą także
pozytywne skutki, między innymi stabilizację banków i zwiększenie bezpieczeństwa finansowego klientów w dłuższej perspektywie. Następstwem konsolidacji sektora bankowego może
być także innowacyjność rozwiązań finansowych, wzrost liczby placówek i bankomatów oraz
szereg nowych rozwiązań finansowych oferowanych klientom
Podsumowanie
Bezpieczeństwo finansowe wydaje się odgrywać kluczową rolę w prawidłowym
funkcjonowaniu przedsiębiorstw, ponieważ przyczynia się do stabilizacji finansowej firmy
i rozwój działalności.
Przedsiębiorcy nie powinni obawiać się konsolidacji banków, ponieważ Komisja
Nadzoru Finansowego sprawuje bezpośredni nadzór nad sektorem bankowym i jest odpowiedzialna za bezpieczeństwo oraz ochronę uczestników obrotu instrumentami finansowymi. Nadzór finansowy wnikliwie bada skutki konsolidacji systemu bankowego zarówno dla
jednej jak i drugiej strony procesu przejęcia. Dzięki konsolidacji banki będą w przyszłości
dysponowały większymi zasobami finansowymi, co zapewni firmom dostęp do wyższych
kwot kredytów i nowych możliwości finansowych.
Przedsiębiorcy w ramach współpracy z bankami mają dostęp do szerokiej gamy
usług. Dzięki różnorodności oferowanych rozwiązań finansowych mogą dokonać wyboru
najlepszego. Wzrost zaufania właścicieli firm do sektora bankowego bardzo dobrze świadczy
o relacjach banku z przedsiębiorcami. Aż 95% prowadzących działalność gospodarczą darzy
swój bank zaufaniem, Mimo wielu przekształceń w ostatnich dziesięciu latach banki cieszą
się pozytywną opinia publiczną, co niewątpliwie powinno być czynnikiem motywującym do
dalszego umacniania relacji i wspierania działalności biznesowej w rozwoju.
Bibliografia
1. Grzywacz J. Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.
2. Juszczyk S., Zdolność kredytowa w ocenie banku na przykładzie małych i średnich
przedsiębiorstw.
3. Płaczek J. (red.), Ekonomika bezpieczeństwa państwa w zarysie, Difin, Warszawa 2014,
155
4. Raczkowski K. Bezpieczeństwo finansowe, [w:] Ekonomika bezpieczeństwa państwa w zarysie,
pod red J. Płaczek, Difin, Warszawa 2014.
5. Szelągowska A., Współczesna bankowość korporacyjna, Wydawnictwo CeDeWu Sp z o. o.,
Warszawa 2011.
6. Telecka A., Niczyporuk P., Bankowość, system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2004.
7. Miesięcznika Bank 50 Największych Banków w Polsce 2014 Nr 6(256) czerwiec 2014 r.
8. Wyniki finansowe banków w I półroczu. Rok 2014, GUS Warszawa 19 września 2014 r.
9. Raportu Narodowego Banku Polskiego, Sytuacja finansowa sektora przedsiębiorstw w III
kwartale 2014 r. Nr 04/14, grudzień 2014.
FINANCIAL SECURITY ENTERPRISE CONSOLIDATION
IN THE AGE OF THE BANKING SECTOR IN POLAND
Summary
Customers have experienced many banks transformations in the last decade.
Changes in the banking sector occurred due to increased profitability and the desire to remain
on the market banks whose financial situation has deteriorated. The consolidation of the banking sector leads to innovation and diversification of financial solutions offered to customers.
Financial security should have special priority in the area of banking sector transformation.
Transformation of the banking sector is going in the right direction, as it contributes to the
selection of banks, which in the future will remain the market leaders ready to meet all the
expectations of their clients.
The main aim of this article is to draw attention to the financial security, which is one of the
most important factors for choosing a bank by the trader. The purpose of this article is to
identification and comparison of selected sources of financing for enterprises in the banking
sector and to present the factors that affect the bank choice by customer’s. While analyzing
the selected sources of financing: loans and leases defining the better form of investment is
not easy, as each of the described form has its advantages and disadvantages. The final decision on the choice rests with the entrepreneur, who must determine which solution is more
convenient for him.
The author also draws attention to the public opinion towards banks. Compared to the last
two years, the level of customer confidence in the banking sector is increasing, what means
that, despite many changes that have occurred in the last decade, customers are willing to
change and are trusting banks.
Key words: credit, leasing, financing investment. safety
Mariusz Lipski
KONCENTRACJA SEKTORA BANKOWEGO
W POLSCE NA PROGU NOWEJ PERSPEKTYWY
FINANSOWEJ UNII EUROPEJSKIEJ
Wprowadzenie
Na przestrzeni ostatnich kilku lat można zaobserwować postępujący proces koncentracji polskiego sektora bankowego, w efekcie którego spada liczba podmiotów funkcjonujących
na rynku. Procesom tym towarzyszy także dyskusja dotycząca poziomu zaangażowania ze
strony kapitału zagranicznego, jak również obawy odnośnie konkurencji w sektorze, skali
dostępności kredytów oraz cen usług bankowych. Kwestie te są szczególnie istotne w świetle
nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej i roli, jaką banki odgrywają w procesach
inwestycyjnych realizowanych z wykorzystaniem środków pochodzących z UE.
Celem opracowania jest przedstawienie zmian w zakresie koncentracji polskiego
sektora bankowego w ostatnich latach, jak również próba wskazania dalszych tendencji w tym
zakresie. Analizując strukturę rynku autor posłużył się takimi miernikami koncentracji jak,
wskaźnik koncentracji CR5 oraz współczynnik Herfindahla-Hirschmana. Ocena struktury
rynku poprzedzona została krótką charakterystyką sektora i zwięzłą syntezą najważniejszych
zjawisk, które wpływają na interpretację wyników oraz dają szerszy pogląd, w jakiej fazie
rozwoju znajduje się badany rynek bankowy w Polsce.
1. Sektor bankowy w Polsce
Polski sektor bankowy zaliczany jest do największych pod względem wielkości
aktywów oraz kapitałów własnych w Europie Środkowej i Wschodniej. Wartość aktywów
instytucji bankowych w naszym kraju wzrosła na przestrzeni minionych 5 lat z 1 057,4 mld
zł na koniec 2009r. do 1 532 mld zł na koniec 2014 roku. Pozycja banków jest szczególnie
znacząca w porównaniu z innymi instytucjami finansowymi, gdyż aktywa ogółem banków
przekraczają 60% aktywów całego sektora finansowego w Polsce. Dane odnośnie wielkości
sektora bankowego w latach 2009-2014 przedstawione zostały na wykresie 1.
Wykres 1. Aktywa sektora bankowego w Polsce w latach 2009-2014 (mld zł)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych na stronie Komisji Nadzoru Finansowego,
www.knf.gov.pl.
158
Mariusz Lipski
Na przestrzeni ostatnich lat widoczny jest również wzrost roli instytucji bankowych
w gospodarce. Dowodzi tego m.in. obserwowany rosnący udział aktywów sektora w stosunku
do PKB z 55% w 1999r. do 89% w 2014r.1.
Warto jednak zwrócić uwagę, że polski sektor bankowy pomimo istotnych wzrostów
w ostatnich latach, w dalszym ciągu pozostaje na dużo niższym poziomie rozwoju niż sektory
bankowe w państwach członkowskich UE15. Podobna sytuacja ma miejsce także w innych
nowych państwach członkowskich Unii Europejskiej2.
Sytuacja ta ma jednak również pozytywne skutki, bowiem niski poziom rozwoju sektora bankowego, a w szczególności zadłużenia przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, był
czynnikiem, który w istotnej mierze umożliwił polskiej gospodarce uniknięcie negatywnych
skutków kryzysu finansowego z 2008r.3.
Analizując strukturę polskiego sektora bankowego w ujęciu podmiotowym widoczny jest spadek liczby instytucji z 643 na koniec 2009r. do 631 na dzień 31.12.2014 roku.
Najliczniejszą grupę spośród ww. podmiotów stanowią banki spółdzielcze, których liczba
zmniejszyła się na przestrzeni minionych 5 lat o 11 instytucji i na koniec 2014r. wynosiła 565
banków spółdzielczych. Jednak pomimo dużej liczebności, udział banków spółdzielczych
w rynku nie jest wielki, chociaż stanowią one ważne ogniwo rynku usług bankowych. Na
koniec analizowanego okresu ich udział w aktywach sektora wynosił 6,8% (wobec 5,8%
w 2009r.). W przypadku banków komercyjnych ich liczba jest znacznie mniejsza niż banków
spółdzielczych (na koniec 2014r. działalność prowadziło 38 instytucji, tj. o 11 mniej niż na
początku badanego okresu), jednak z racji skali swojej działalności odgrywają one główną
rolę w sektorze bankowym. Ich udział w rynku (mierzony aktywami ogółem) wynosił 91%
na dzień 31.12.2014r. i na przestrzeni ostatnich 5 lat zanotował wzrost o 2,1 punktu procentowego. Trzecią grupę instytucji stanowią oddziały zagranicznych instytucji kredytowych,
w przypadku których mimo większej liczby udział rynkowy zmniejszył się z 5,3% do 2,2%.
Dokładne dane w powyższym zakresie zostały zawarte w tabeli 1.
Tabela 1. Wybrane wskaźniki struktury sektora bankowego w Polsce
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Liczba podmiotów prowadzących działalność bankową
643
646
642
642
640
631
- banki komercyjne
49
49
47
45
41
38
- oddziały zagr. instytucji kredytowych
18
21
21
25
28
28
- banki spółdzielcze
576
576
574
572
571
565
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
- banki komercyjne
88,9%
89,2%
91,7%
91,5%
90,8%
91,0%
- oddziały zagr. instytucji kredytowych
5,3%
4,7%
2,2%
2,1%
2,3%
2,2%
- banki spółdzielcze
5,8%
6,1%
6,1%
6,4%
6,9%
6,8%
Aktywa ogółem, w tym:
www.knf.gov.pl.
Procesy konsolidacyjne i spadek liczby instytucji bankowych można zaobserwować
nie tylko w przypadku Polski ale także w całej Europie. Zmiany te są powodowane w dużej
Na podstawie danych zawartych na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego, www.stat.gov.pl.
Narodowy Bank Polski, Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2013r., Narodowy Bank Polski, Warszawa
2014, s. 22.
3
O. Kowalewski, Rozwój systemu finansowego, w: Polska. Raport o konkurencyjności 2014. Dekada członkostwa Polski w Unii Europejskiej, red. M.A. Weresa, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa
w Warszawie, Warszawa 2014, s. 231.
1
2
KoncentracjasektorabankowegowPolscenaprogunowejperspektywyfinansowejUniiEuropejskiej
159
mierze skutkami kryzysu finansowego oraz towarzyszącego mu spadku dochodów banków4.
W efekcie widoczny jest proces koncentracji na wybranych rynkach, bądź konsolidacji w celu
osiągnięcia korzyści skali i zakresu działania. Jak wskazuje European Banking Federation,
liczba instytucji kredytowych w Unii Europejskiej spadła na przestrzeni lat 2008 – 2013
o 10%, tj. z 8 558 do 7 7265.
Istotnym aspektem dotyczącym charakterystyki sektora bankowego jest skala kapitału
zagranicznego w strukturze udziałowej banków. W Polsce pomimo spadku w ostatnich latach,
w dalszym ciągu istotna część sektora kontrolowana jest przez inwestorów zagranicznych
(tabela 2). Inwestorzy krajowi na koniec 2014r. kontrolowali 10 banków komercyjnych oraz
wszystkie banki spółdzielcze, w tym Skarb Państwa kontrolował 4 banki komercyjne. Pod
kontrolą inwestorów zagranicznych znajdowało się 28 banków komercyjnych oraz wszystkie
oddziały instytucji kredytowych, co stanowiło ponad 60% aktywów sektora. Kontrolne pakiety akcji posiadali inwestorzy z 17 krajów, przy czym dominującą rolę odgrywali inwestorzy
z Włoch, Niemiec, Holandii oraz Hiszpanii.
Tabela 2. Struktura własnościowa sektora bankowego w Polsce w latach 2009-2014
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Struktura własnościowa
- liczba banków kontrolowanych przez Skarb Państwa
4
4
4
4
4
4
- liczba banków/oddziałów z przewagą kapitału
prywatnego
582
582
580
577
577
571
- liczba banków/oddziałów z przewagą kapitału
zagranicznego
57
60
58
61
59
56
www.knf.gov.pl.
2. Koncentracja sektora bankowego w Polsce
Analizując sektor bankowy przez pryzmat poziomu jego koncentracji oraz konkurencji, należy zauważyć, że prezentuje on cechy konkurencji monopolistycznej, tj. struktury
rynku, która posiada zarówno cechy konkurencji doskonałej, jak również monopolu6. Konkurencja monopolistyczna przypomina konkurencję doskonałą ponieważ na rynku funkcjonuje
duża liczba uczestników, lecz oferowane przez nich produkty bądź usługi nie są identyczne.
Tym samym ma miejsce zróżnicowanie produktu, przez co każdy bank jest monopolistą
z uwagi na wytwarzany przez siebie produkt. Ponadto istnieje również swoboda wejścia
i wyjścia do gałęzi innych uczestników rynku produkujących podobne produkty.
Jak ilustruje tabela 3 (opierając się na wskaźniku CR5, czyli udziale rynkowym 5 największych instytucji) widoczne jest zwiększenie w latach 2009-2014 udziału 5 największych
banków pod względem zgromadzonych aktywów z 44,2% do 48,5% oraz pod względem
należności od sektora niefinansowego z 42,6% do 48,9%. Praktycznie nie zanotowano natomiast zmiany w odniesieniu do depozytów. Warto jednak zaznaczyć, że wartość wskaźnika na
koniec 2009 i 2014r. była istotnie wyższa niż na koniec lat 2010 – 2013, co sugeruje aktywne
zachowania największych instytucji bankowych w zakresie pozyskiwania depozytów w razie
zaistnienia takich potrzeb.
4
5
6
Ibidem, s. 227.
European Banking Federation, European Banking Sector, Facts & Figures 2014, www.ebf-fbe.eu, s. 13.
M. Pawłowska, Konkurencja w sektorze bankowym. Teoria i wyniki empiryczne, C.H. Beck, Warszawa 2014,
s. 29.
160
Mariusz Lipski
Tabela 3. Udział 5 największych banków w aktywach, depozytach, należnościach sektora niefinansowego w latach 2009-2014
2009
2010
2011
2012
2013
2014
- w aktywach
44,2%
43,9%
43,5%
45,0%
46,1%
48,5%
- w depozytach
54,4%
46,0%
44,1%
44,2%
45,9%
54,9%
- w należnościach sektora niefinansowego
42,6%
39,3%
39,3%
39,1%
42,5%
48,9%
Udział 5-ciu największych banków
www.knf.gov.pl.
Mając na uwadze fuzje i przejęcia dokonane w ostatnich latach oraz planowane, jak
też doświadczenia innych krajów o zbliżonej wielkości do Polski, w tym związane z kosztami
przezwyciężenia kryzysów, w ocenie Komisji Nadzoru Finansowego poziom koncentracji
polskiego sektora bankowego (mierzony np. udziałem w rynku 5-ciu bądź też 10-ciu największych banków) zbliżony jest to optymalnego z punktu widzenia zachowania odpowiedniej
konkurencji oraz długookresowej stabilności sektora bankowego i gospodarki7.
W ocenie Narodowego Banku Polskiego, mimo zintensyfikowanych w ostatnich latach procesów konsolidacyjnych w sektorze bankowym w Polsce, fuzje i przejęcia jedynie
nieznacznie zwiększyły poziom koncentracji sektora. Stosunkowo niskie poziomy wspomnianych powyżej miar plasują Polskę wśród krajów Unii Europejskiej o najsłabiej skoncentrowanych sektorach bankowych. Niskie poziomy omawianych wskaźników w znacznej mierze
należy tłumaczyć istotnym wzrostem aktywów małych i średnich banków przed wystąpieniem
skutków kryzysu finansowego lat 2008-20098.
Na tle innych krajów europejskich poziom koncentracji na polskim rynku bankowym
należy określić jako stosunkowo niski. Potwierdzają to dane Europejskiego Banku Centralnego, zgodnie z którymi na koniec 2012r.9 wartość wskaźnika Herfindahla-Hirschmana (suma
kwadratów udziałów banków w aktywach sektora bankowego) dla Polski wynosiła 0,06 i był
to poziom niższy zarówno w odniesieniu do innych państw Europy Środkowo-Wschodniej
(Czechy, Słowacja, Węgry), jak i części krajów Europy Zachodniej (np. Finlandia, Grecja,
Holandia, Szwecja). Sugerowałoby to, że w najbliższych latach na polskim rynku należy
spodziewać się dalszych procesów konsolidacji sektora. Jednocześnie należy jednak także
podkreślić niższy poziom koncentracji sektora w przypadku takich rozwiniętych rynków jak
Niemcy czy Wielka Brytania.
W przypadku wskaźnika CR510, podobnie jak przy wskaźniku Herfindahla-Hirschmana, można dostrzec, że większość analizowanych krajów cechowała się wyższym poziomem
koncentracji niż Polska. Zbliżony poziom na koniec 2012r. zanotowany został we Francji
a niższy jedynie w Niemczech i Wielkiej Brytanii.
Wartości omówionych powyżej wskaźników przedstawione zostały w tabeli 4.
Por. Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Raport o sytuacji banków w 2013r., Warszawa 2014, s. 23.
Narodowy Bank Polski, Rozwój systemu finansowego…, op. cit., s. 107.
Na dzień przygotowania niniejszego opracowania brak dostępnych danych za lata 2013, 2014.
10
W przypadku CR5 widoczne są niewielkie różnice w stosunku do danych zaprezentowanych przez KNF.
7
8
9
161
Tabela 4. Wartości wskaźnika Herfindahla-Hirschmana (HHI) oraz CR5 dla wybranych krajów na
dzień 31.12.2012
HHI
CR5
Austria
0,04
36,5%
Czechy
0,13
61,5%
Finlandia
0,30
79,0%
Francja
0,05
44,6%
Grecja
0,15
79,5%
Hiszpania
0,07
51,4%
Holandia
0,20
82,1%
Niemcy
0,03
33,0%
Polska
0,06
44,4%
Portugalia
0,12
70,0%
Słowacja
0,12
70,7%
Szwecja
0,09
57,4%
Węgry
0,09
54,0%
Wielka Brytania
0,04
40,6%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych na stronie internetowej Europejskiego Banku
Centralnego, www.ecb.eu.
3. Procesy konsolidacyjne
W przyszłości należy liczyć się z dalszym wzrostem znaczenia w polskim systemie
bankowym niektórych wiodących banków, co w efekcie może przełożyć się na wzrost koncentracji na rynku oraz spadek konkurencji. Niesatysfakcjonujący poziom zysków może skłonić
część inwestorów do wycofania się z tego rynku. Innym czynnikiem może być konieczność
wycofania się z Polski niektórych zagranicznych grup bankowych z racji swoich problemów
na innych rynkach. Tym samym potencjalnie możliwe kolejne fuzje podmiotów składających
się na polski sektor bankowy będą wpływać na wzrost koncentracji rynku.
Z powyższych względów część zagranicznych inwestorów opuściła w ostatnich latach
nasz kraj. Do podmiotów tych należy zaliczyć takie grupy bankowe, jak: KBC Bank czy Allied
Irish Bank. Działalność tych grup na rynku polskim w efekcie końcowym została przejęta
prze grupę Santander i funkcjonujący w jej strukturach bank BZWBK.
Aktualnie prowadzone są kolejne przejęcia:
–– Nordea Bank Polska przez PKO BP – w wyniku którego PKO BP umocni pozycję największego banku w Polsce a grupa Nordea ograniczy obecność do marginalnej,
–– BGŻ przez BNP Paribas – w wyniku którego grupa Rabobank kończy działalność w Polsce, oraz
–– Meritum Bank przez Alior Bank - w przypadku banku przejmującego w najbliższym czasie również zapowiadane są zmiany; wyłączność na odkupienie akcji będących w posiadaniu głównego akcjonariusza Aloir Banku, tj. Grupy Carlo Tassara otrzymała francuska
grupa Societe Generale.
Ponadto w bieżącym roku zamiar wyjścia z Polski ogłosiły także grupy Raiffeisen
Bank oraz Royal Bank of Scotland.
162
Mariusz Lipski
Wszystkie powyższe zdarzenia powodują że liczba instytucji na polskim rynku spada. W najbliższych latach w ocenie ekspertów Professional Benchmark Consulting (PBC),
kształt polskiego sektora bankowego będzie determinowanych przez następujące czynniki11:
–– zmiany pokoleniowe oraz demograficzne powodujące konieczność rozwijania nowych
kanałów dystrybucji;
–– postęp technologiczny powiązany z rewizją procesu sprzedaży, model zarządzania siecią
sprzedaży w coraz większym stopniu zastępowany będzie modelem zarządzania kanałami
dystrybucji;
–– konieczność wykreowania niszy rynkowej lub specjalizacji – widoczna uniwersalność
oferty banków wskazywana jest jako jedna z przyczyn postępującej konsolidacji. Brak
specyficznych wyróżników będzie wystawiał mniejsze banki na agresywną wojnę o klienta z dużymi i silnymi podmiotami;
–– optymalizacja kosztowa i procesowa – podstawowym zadaniem banku jest prowadzenie
polityki cenowej w taki sposób, aby osiągnąć zaplanowaną rentowność. Przy spadającym strumieniu dochodów odsetkowych (w świetle niskich stóp procentowych) rośnie
znaczenie i umiejętność właściwego zarządzania kosztami; banki z utrzymującym się
wysokim wskaźnikiem kosztów do dochodów (Cost to Income, C/I) w dłuższym horyzoncie czasowymi nie będą wstanie sprostać agresywnej walce o klienta.
Tak więc najbliższe lata można określić jako okres istotnych nakładów inwestycyjnych oraz niższych zysków dla sektora. W warunkach tych na rynku będą w stanie utrzymać
się banki, które będą ewoluowały razem z otoczeniem (zarówno technologicznym, ale także
społecznym/behawioralnym). Zdaniem specjalistów PBC przyszłość polskiego sektora bankowego to 5-6 dużych grup bankowych oraz 3-4 banki specjalistyczne.
Zasadność powyższych założeń zdaje się potwierdzać także przeprowadzona przez
autora analiza rentowności banków notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Badanie zostało przeprowadzone na próbie 13 instytucji w oparciu o ich wyniki
finansowe za lata 2012-2014. Badane podmioty zostały podzielone na 3 grupy:
–– banki z udziałem rynkowym powyżej 10%,
–– banki z udziałem rynkowym od 5% do 10%,
–– banki z udziałem rynkowym poniżej 5%.
W dalszej kolejności dla każdej z grup została wyliczona średnia rentowność aktywów
(netto). Wyniki zostały zawarte w tabeli 5.
Tabela 5. Wskaźnik ROA (netto) w przekroju udziałów rynkowych banków
Banki z udziałem rynkowym powyżej 10%
2012
2013
2014
1,95%
1,69%
1,46%
Banki z udziałem rynkowym od 5% do 10%
1,12%
1,39%
1,22%
Banki z udziałem rynkowym poniżej 5%
1,00%
1,04%
0,76%
Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów giełdowych banków notowanych na GPW w Warszawie.
Jak wskazują dane zawarte w tabeli 5, banki o największym udziale rynkowym (przekraczającym 10%) notowały w badanym okresie najwyższy poziom rentowności aktywów.
Jednocześnie najniższą średnią zanotowały banki o najmniejszym udziale rynkowym, co
oznacza, że efekty skali mają istotny wpływ na poziom generowanej rentowności.
Na przewagę rynkową oraz korzystne perspektywy dalszej działalności dla największych instytucji bankowych (szczególnie w świetle niskich stóp procentowych) wskazuje
Krajobraz po bitwie – jak będzie wyglądał rynek bankowy za 10 lat?, opracowanie dostępne na stronie www.
prnews.pl.
11
163
także poziom relacji kosztów do przychodów (Cost to Income, C/I), obrazujący przewagę
największych podmiotów, tj. PKO BP oraz Pekao SA.
Wykres 2. Efektywność kosztowa wybranych banków na koniec 2013r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Raport o sytuacji banków
w 2013r, Warszawa 2014, s. 96.
Należy jednak zaznaczyć, że wśród banków z najmniejszym udziałem rynkowym
także są instytucje, które notują wyższe ROA niż średnia dla wyróżnionych trzech grup, co
oznacza, że umiejętność odpowiedniego zarządzania kosztami oraz znalezienia odpowiedniej
niszy na rynku pozwala generować atrakcyjne stopy zwrotu na tle konkurencji. Takim przykładem jest Bank Handlowy, dla którego wskaźnik ROA w analizowanym okresie wyniósł
odpowiednio 2,35%; 2,08%; 1,90%, czyli były to poziomy wyższe niż średnia w każdej
z ww. grup.
Podsumowanie
Jak wykazała przeprowadzona w niniejszym opracowaniu analiza, mimo ponad dwudziestopięcioletniego funkcjonowania w gospodarce rynkowej, na progu nowej perspektywy finansowej UE kształt polskiego sektora bankowego ulega w dalszym ciągu zmianom
(konsolidacji). Pomimo obserwowanych w ostatnich latach fuzji i przejęć, w dalszym ciągu
poziom koncentracji jest niższy zarówno w odniesieniu do krajów EU15, jak również do
innych państw Europy Środkowo-Wschodniej. Analiza czynników wpływających na sektor
oraz spodziewane pogorszenie wyników osiąganych przez banki powodują, że w kolejnych
latach powinniśmy liczyć się z utrwaleniem ruchów konsolidacyjnych. Ważną rolę w omawianym procesie odgrywa regulator rynku, jakim jest Komisja Nadzoru Finansowego. Organ
ten w świetle kryzysu w latach 2008-2009, szczególnie ostrożnie podchodzi do dalszych
procesów konsolidacyjnych w sektorze, a także jakości obecnych i potencjalnych inwestorów.
W efekcie liczba podmiotów obecnych na naszym rynku bankowym jest w dalszym ciągu
większa niż w innych krajach Unii Europejskiej.
Od aktywności polskich podmiotów (w szczególności PKO BP) przy przedsięwzięciach konsolidacyjnych będzie zależał również poziom inwestorów zagranicznych w polskim
sektorze bankowym.
Bibliografia
1. European Banking Federation, European Banking Sector, Facts & Figures 2014, www.ebf-fbe.eu.
2. Krajobraz po bitwie – jak będzie wyglądał rynek bankowy za 10 lat?, www.prnews.pl.
3. Narodowy Bank Polski, Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2013r., Narodowy Bank
Polski, Warszawa 2014.
164
Mariusz Lipski
4. Pawłowska M., Konkurencja w sektorze bankowym. Teoria i wyniki empiryczne, C.H. Beck,
Warszawa 2014.
5. Polska. Raport o konkurencyjności 2014. Dekada członkostwa Polski w Unii Europejskiej,
red. M.A. Weresa, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,
Warszawa 2014.
6. Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Raport o sytuacji banków w 2013r., Warszawa 2014.
7. www.ecb.eu.
8. www.knf.gov.pl.
9. www.stat.gov.pl.
CONCENTRATION OF THE POLISH BANKING
SECTOR AT THE BEGINNING OF NEW FINANCIAL
PERSPECTIVE OF THE EUROPEAN UNION
Summary
The aim of the paper is to present concentration changes in the Polish banking sector, as well
as an attempt of further trends indication.
In the analysis, the following concentration measures were used: CR5 ratio and HerfindahlHirschman ratio. Before the evaluation of the market structure, in the paper there is a short
synthesis of the most important aspects determining interpretation of the results and giving
wider perception at which point of development the analysed banking market in Poland is.
Conducted analysis points out that the Polish banking sector presents lower level of concentration than sectors in most countries of the EU15 and in other countries of the Central-Eastern
Europe. In the following years further consolidation processes should be expected. The scale
and pace of these changes will be also influenced by the view of the Polish Financial Supervision Authority.
Key words: bank, concentration, banking sector, consolidation.
KREDYT W PRZEDSIĘBIORSTWIE
Wstęp
Jednym z wielu źródeł finansowania przedsiębiorstwa są kredyty udzielane w złotówkach i kredyty udzielane w obcej walucie na ogół w euro, dolarach lub frankach szwajcarskich.
Kredyty stanowią zdecydowanie atrakcyjne źródło kapitału dla przedsiębiorstw, w zależności
od potrzeb danego przedsiębiorstwa. Gotowość przedsiębiorstw do zadłużania się w walutach obcych wynika przede wszystkim ze specyfiki działalności przedsiębiorstwa. Ważna
jest między innymi wielkość przedsiębiorstwa, ilość lat istnienia na rynku, branża i gałąź,
w której działa przedsiębiorstwo, metody zarządzania firmą a także działania podejmowane
na skutek pogorszenia się sytuacji finansowej przedsiębiorstwa w związku z zaciągniętym
kredytem walutowym. Decyzje podejmowane przez przedsiębiorstwa opierają się również
na wskazówkach pochodzących z sektora finansowego i całej gospodarki. Są inspirowane
obowiązującym systemem kursu walutowego oraz strategią polityki pieniężnej.
Celem opracowania jest wskazanie, jaką rolę w przedsiębiorstwie odgrywa kredyt
bankowy oraz jakie przyczyny powodują zaniechanie działań zmierzających do zaciągania
zadłużenia na rozwój i finansowanie inwestycji w przedsiębiorstwie.
1. Przedsiębiorstwo a kredyt
Banki „preferują” niektóre grupy przedsiębiorstw. Dotyczy to zarówno ich wielkości,
udziału w rynku a także zarysu prowadzonej działalności. Poszczególne branże cechują się
określonym stopniem kapitałochłonności. W przedsiębiorstwach produkcyjnych zaangażowanie kapitału rzeczowo-finansowego będzie się znacznie różnić od zaangażowania kapitału
w przedsiębiorstwach usługowych, czy handlowych.
Przedsiębiorstwa o dobrym standingu finansowym, z punktu widzenia kredytodawców, są bardziej wiarygodne, bowiem ich sytuacja finansowa, oceniana na podstawie wskaźników, stwarza większe możliwości wykorzystania kapitałów obcych do inwestowania w rozwój
firmy. Firmy, które mają ugruntowaną pozycje na rynku, których marka jest rozpoznawalna
przez szerokie grono odbiorców mają łatwiejszy dostęp do kapitałów obcych. Dzięki temu
mogą realizować zamierzone cele. 1
Z kolei przedsiębiorstwa prezentujące słabą kondycję finansową mają ograniczony
dostęp do kredytów. Zmuszeni są oni rozwój działalności finansować środkami własnymi.
Przedsiębiorstwa w Polsce polegają w dużym stopniu na samofinansowaniu. Udział
kredytu bankowego, kształtuje się na poziomie około 10%. w sumie kapitałów przedsiębiorstw. Oznacza to, że przeciętne przedsiębiorstwo w Polsce jest stabilne finansowo i posiada zdolność do regulowania zobowiązań z tytułu zadłużenia. Wskaźnik zadłużenia ogółem, według ostatnich danych rocznych, sięgnął średnio około 50%. O wysokiej stabilizacji
1
A. Paździor, Dostępność instrumentów finansowych wspierających przedsiębiorczość i innowacje. Ekspertyza
naukowa, Politechnika Lubelska, 2013, s. 6-9.
166
finansowej świadczą zgromadzone na rachunkach bankowych środki pieniężne, które stanowiły 75% wielkości zaciągniętego kredytu.2
2. Zapotrzebowanie na kredyt w przedsiębiorstwie
Pojawiające się problemy z utrzymaniem płynności finansowej oraz trudności w znalezieniu środków na zrealizowanie zaplanowanych inwestycji, skłaniają przedsiębiorstwa do
poszukiwania dodatkowych źródeł finansowania, jakim są kredyty bankowe. Banki w swojej
ofercie dla firm zawierają podstawowe rodzaje kredytów firmowych: kredyt w rachunku
bieżącym, kredyt inwestycyjny, linia kredytowa, kredyt obrotowy.
Kredyt inwestycyjny udzielany jest na sfinansowanie zaplanowanych inwestycji
w tym rozbudowę przedsiębiorstwa, zakup parku maszynowego czy stworzenie nowej linii
produkcyjnej. Kredyt w rachunku bieżącym to limit debetowy w koncie. Bank umożliwia
firmie powstanie debetu w tym rachunku do wysokości limitu, przewidzianego w umowie. Jest
to narzędzie bardzo przydatne do pokrycia większości bieżących wydatków firmy i utrzymania
płynności finansowej, w przypadku braku na rachunku środków własnych. Każda wpłata na
rachunek powoduje, że zmniejsza się saldo kredytu.
Linia kredytowa jest podobnym konstrukcyjnie kredytem firmowym do kredytu w rachunku bieżącym, ale prowadzona jest w oddzielnym koncie. Kredyt obrotowy jest kredytem
chętnie stosowanym do finansowania bieżącej działalności firmowej. Można przeznaczyć
go na pokrycie bieżących wydatki firmy takich jak wypłata wynagrodzeń pracowniczych
czy uregulowanie zobowiązań z tytułu dostawy towarów i surowców.
Górny limit wysokości kredytu obrotowego określają banki uwzględniając wysokość obrotów na rachunku firmowym. Kredyt obrotowy może być spłacony jednorazowo
lub w ratach miesięcznych z uwzględnieniem odsetek. Istotna jest również ogólna kondycja
ekonomiczna przedsiębiorstwa.3
Przedsiębiorstwa posiadają rachunki bankowe za pośrednictwem, których dokonują
rozliczeń wynikających z tytułu zawieranych transakcji oraz rozliczeń publiczno-prawnych.
Firmy korzystają również z kredytów bankowych oferowanych przez banki zarówno w walucie krajowej jak i obcej. Około 11 lat przeciętne przedsiębiorstwo sektora MSP korzysta
z kredytu bankowego, natomiast duże przedsiębiorstwa korzystają przeciętnie około 14 lat.
Z finansowania na zagranicznych rynkach zdecydowanie krócej, około 8 lat, korzysta znacznie
mniej przedsiębiorstw.4
Rysunek 1. Okres korzystania z usług bankowych przez przedsiębiorstwa (w latach)
14
12
10
8
6
4
2
0
S1
duże
msp
dodatkowe usługi bankowe
poza bieżącą obsługą
duże
msp
kredyty bankowe
duże
msp
usługi finansowe na rynkach
zagranicznych
Źródło: Opracowanie na podstawie I.D. Tymoczko Kredyt walutowy źródłem ekspozycji walutowej przedsiębiorstw niefinansowych w Polsce, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013
K. Puchalska, I.D.Tymoczko, Szerokie ujęcie ekspozycji polskich przedsiębiorstw niefinansowych na ryzyko
walutowe. Źródła i skala ekspozycji oraz metody zarządzania ryzykiem walutowym, Materiały i Studia, Zeszyt
nr 293, Warszawa, 2013, s. 24-25.
3
J. Grzywacz, Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, SGH, Warszawa, 2008 s.23-30.
4
K. Puchalska, I.D.Tymoczko, Szerokie ujęcie ekspozycji polskich przedsiębiorstw niefinansowych na ryzyko
walutowe…op.cit., s. 25-26.
2
167
Kredyt w przedsiębiorstwie
Podstawową przyczyną znacznie ograniczonego zainteresowania zadłużeniem kredytowym jest dysponowanie wystarczającą ilością środków własnych. Najczęściej w sektorze
MSP przedsiębiorstwa są zainteresowane zaciąganiem kredytu krótkoterminowego. Natomiast
duże firmy zdecydowanie częściej skłonne są do wykorzystywania dużych kredytów długoterminowych. Wynika to z lepszej zdolności kredytowej tych przedsiębiorstw, jak również
posiadania lepszych zabezpieczeń, oraz większego prawdopodobieństwa uzyskania przez te
przedsiębiorstwa korzystnych warunków cenowych.5
Rysunek 2. Rodzaje kredytów najchętniej wybieranych przez przedsiębiorstwa
więcej niż dwa
mały krótkoterminowy
duży krótkoterminowy
mały długoterminowy
duży długoterminowy
0
5
10
15
duże
20
25
30
35
msp
Źródło: Opracowanie na podstawie I.D. Tymoczko Kredyt walutowy źródłem ekspozycji walutowej przedsiębiorstw niefinansowych w Polsce, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013
Stosunki polskich przedsiębiorstw z firmami działającymi w obszarze Unii Europejskiej znacznie wpłynęły na zmianę waluty, w jakiej przedsiębiorstwa się zadłużają. Główną
walutą w obecnym czasie jest euro.
Rysunek 3. Preferowana waluta kredytu wśród przedsiębiorstw
90
80
kredyty długoterminowe
kredyty krótkoterminowe
70
60
50
40
30
20
duże
zróżnicowana
struktura
wyraźna
przewaga
EUR (50%wyraźna
przewaga
innej (jednej)
tylko EUR
wyraźna
przewaga
PLN (50%-
tylko w PLN
zróżnicowana
struktura
wyraźna
przewaga
EUR (50%wyraźna
przewaga
innej (jednej)
tylko EUR
wyraźna
przewaga
PLN (50%-
0
tylko w PLN
10
msp
Źródło: Opracowanie na podstawie I. D. Tymoczko Kredyt walutowy źródłem ekspozycji walutowej przedsiębiorstw niefinansowych w Polsce, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013
5
Ibidem, s. 27.
168
3. Kredyt walutowy
Kredyty walutowe w Polsce w okresie ostatnich lat cieszą się dużą popularnością.
Zainteresowanie to wywołały niższe nominalne stopy procentowe tych kredytów, co jest przejawem spłaty niższych rat. Główną zaletą kredytów w walucie obcej jest ich oprocentowanie
oparte na niższych stopach zagranicznych, w porównaniu do kredytów w walucie krajowej,
co przejawia się w niższych ratach odsetkowych. Mniejsze jest również ogólne zadłużenie.
Możliwość przewalutowania kredytu w odpowiednim momencie, po wcześniejszym przeanalizowaniu jego opłacalności, daje dodatkowe zyski, co jest kolejną zaletą tego kredytu. Różnica w wysokości nominalnych stóp procentowych kredytów w walucie krajowej w stosunku
do kredytów w walucie obcej jest znaczna na korzyść kredytu walutowego. Oprocentowanie
kredytów w walucie obcej kształtuje się obecnie na poziomie około 5% - 6%, a kredytów
w złotówkach kształtuje się obecnie na poziomie około 12% - 14%.
Po kryzysie finansowym na świecie rynek kredytów walutowych w Polsce, został
mocno ograniczony. Dostępne na polskim rynku finansowym kredyty walutowe są udzielane
głównie w euro lub w dolarach amerykańskich.6.
4. Ryzyko walutowe
Wśród zagrożeń związanych z zaciąganiem kredytów w walucie obcej warto wyróżnić ryzyko walutowe. Ryzyko walutowe można określić jako prawdopodobieństwo pogorszenia sytuacji finansowej firmy wskutek niekorzystnych zmian kursów walutowych. Fakt
występowania ryzyka walutowego jest powiązane z rosnącym zadłużeniem zagranicznym
przedsiębiorstw.
Ponad 40% zadłużenia zagranicznego przypada na przedsiębiorstwa, zatem aktywność zarządzania ryzykiem walutowym jest jak najbardziej uzasadniona. W Polsce na rynku
walutowym występujące nieobliczalne sytuacje wymuszają poniekąd potrzebę stałej analizy
symptomów napływających z rynku finansowego oraz gospodarki. 7
Ryzyko walutowe wiąże się z procesem globalizacji w gospodarce światowej, który
otwiera perspektywy rozwoju przepływów finansowych oraz wymiany handlowej. Dla Polski
dodatkową siłą sprawczą wzmagającą zagraniczną wymianę handlową jest przystąpienie
kraju do Unii Europejskiej. Umiejętność zarządzania ryzykiem nie polega na jego unikaniu.
Zarządzanie ryzykiem polega na kompleksowym wykorzystaniu adekwatnych umiejętności
dla jego oszacowania i zapewnienia odpowiedniego zwrotu w stosunku do poziomu ryzyka.
Z ryzykiem nierozerwalnie związane są potencjalne straty i ograniczona przewidywalność.
Dokonując analizy ryzyka kursowego należy uwzględnić jego wielowymiarowy charakter zawierający się w trzech rodzajach jego występowania. Ryzyko konwersji – przeliczania występuje przeważnie w przedsiębiorstwach ponadnarodowych i pojawia się w momencie
przeliczania i konsolidacji sprawozdań finansowych zagranicznych podmiotów zależnych.
Na ryzyko transakcyjne narażone są firmy, które przeprowadzają operacje kredytowe lub pożyczkowe w walutach obcych oraz te firmy, które dokonują wymiany handlowej z zagranicą.
Powstałe różnice kursowe wpływają w istotny sposób na wielkość bieżących przychodów
finansowych lub kosztów. Jest to powszechnie występujące ryzyko, które wpływa bezpośrednio na płynność firmy i wynik finansowy. Trzeci rodzaj to ryzyko ekonomiczne bardzo
trudne do oszacowania oraz prognozowania. Zależy w dużym stopniu od pozycji jednostki
na rynku oraz rodzaju waluty, w której podejmuje zobowiązania8.
6
7
8
Czy kredyt walutowy jest nadal bardziej korzystny niż kredyt złotowy, www.banki.elfin.pl/elfin_radzi/
J. Grzywacz, Ryzyko w kredycie walutowym SGH, Warszawa, www.e-finanse.com/artykuly/40.pdf
D. Śliwiński , Istota i rodzaje ryzyka walutowego, www.waluty.com.pl/pdf
169
5. Pasywność kredytowa przedsiębiorstw
Kluczowe dla rozwoju gospodarki są efektywnie działające przedsiębiorstwa, wykorzystujące swój potencjał wzrostowy. Wraz z przekroczeniem pewnej granicy obrotów
i pełnym wykorzystaniu wewnętrznych źródeł finansowania, przedsiębiorstwa potrzebują
dodatkowego, zewnętrznego dokapitalizowania dla dalszego rozwoju. Kredyt bankowy jest
jednym z wielu dostępnych źródeł kapitału zewnętrznego. Niektóre przedsiębiorstwa, z różnych powodów, rezygnują z możliwości oferowanych przez bank i nadal finansuje dalszy
rozwój firmy poprzez zasoby wewnętrzne. Przedsiębiorstwa te charakteryzuje wysoki stopień
niezależności finansowej, ale nie wykluczają one możliwości ubiegania się o kredyt w przyszłości. Przedsiębiorstwa, które ograniczają koszty poprzez zaniechanie unowocześnienia
procesu produkcji, nie tworzą kolejnych, nowych miejsc pracy oraz nie zwiększają produkcji
dóbr czy usług, na które jest duże zapotrzebowanie, z powodu braku wystarczających środków
finansowych i rezygnują z ubiegania się o kredyt, w pewnym stopniu przyczyniają się do
ograniczenia tempa rozwoju gospodarki. „Niekorzystanie z kredytów przez przedsiębiorstwa
o zadawalającej sytuacji ekonomicznej i posiadających możliwości rozwoju, a jednocześnie
nie realizujących projektów z uwagi na niechęć do ubiegania się o kredyt bankowy w literaturze przedmiotu określa się zjawiskiem pasywności bądź zniechęcenia kredytowego”.9
Narodowy Bank Polski przeprowadził badania ankietowe celem zbadania niskiego
zainteresowania firm kredytem bankowym na sfinansowanie rozwoju i inwestycji przedsiębiorstwa. Z badania wynika, że zasadniczym argumentem jest posiadanie dostatecznych
środków własnych. Wśród innych przyczyn będących przejawem pasywności polskich przedsiębiorstw należy wymienić: obawę przed odrzuceniem wniosku, niechęć przedsiębiorstwa
spowodowana dotychczasową współpracą z bankiem, chaotyczność koniunktury, obawa przed
zmianą na gorsze warunków kredytowania w okresie trwania umowy, zbyt skomplikowane
procedury, potrzebę produktu bardziej dopasowanego do potrzeb, wysoki koszt kredytu, brak
zdolności kredytowej, niechęć przedsiębiorstwa do ujawniania dokumentacji, brak zdolności
kredytowej.10
Rysunek 4. Czynniki sprawcze nie ubiegania się o kredyt bankowy wśród przedsiębiorstw odczuwających potrzebę finansowania zewnętrznego (w latach 2010-2012)
inne przyczyny
obawiano się odrzucenia wniosku
dotychcasowa współpraca z bankami
zniechęciła przedsiębiorstwo
niepewność koniunktury
istniała obawa o pogorszenie warunków
kredytowania w trakcie trwania umowy
przedsiębiorstwo niechętnie ujawnia pełną
dokumentację
duże
MSP
procedury były zbyt skomplikowane
potrzebny był produkt bardziej dopasowany do
potrzeb
wysoki koszt kredytu, niekorzystne warunki
brak zdolności kredytowej
0
5
10
15
20
25
30
Źródło: Opracowanie na podstawie A. Sawicka, I.D. Tymoczko, Dlaczego polskie przedsiębiorstwa nie
korzystają z kredytu?, NBP, Materiały i Studia, nr 310, Warszawa, 2014
9
A. Sawicka, I.D. Tymoczko, Dlaczego polskie przedsiębiorstwa... op. cit., s. 8
Ibidem, s. 31
10
170
Wśród przyczyn z powodu, których przedsiębiorstwa nie podejmują decyzji o podjęciu kredytu przeważa prawie w 30% przypadków przekonanie firmy o braku zdolności
kredytowej. Niekorzystne warunki kredytowe powodują, że prawie 20% ubiegających się
o kredyt rezygnuje z tej formy finansowania. Z kolei obawa przed odrzuceniem wniosku
przez bank w przypadku około 6% przedsiębiorstw była czynnikiem zniechęcającym do
ubiegania się o kredyt.
Podsumowanie
W Polsce przedsiębiorstwa prowadzą strategie finansowania w oparciu o wewnętrzne źródła finansowania. Większość przedsiębiorstw funkcjonuje bez kredytów. Pasywność
polskich przedsiębiorstw do finansowania działalności kredytem to jeden z czynników ograniczających możliwości rozwojowe całej gospodarki. Stanowi barierę dla rozwoju sektora
przedsiębiorstw. Wiek firmy, historia kredytowa, wielkość firmy, sytuacja finansowa oraz
branża decydują o izolacji bądź przychylności banków do udzielenia kredytu.
W Polsce dopiero zaczyna rozwijać się system wspierania młodych, innowacyjnych
przedsiębiorstw. „Fundusze venture capital, aniołowie biznesu odpowiadają na wciąż niewielką część zapotrzebowania przedsiębiorstw na kapitał”11.
Rozważając zaciągnięcie kredytu walutowego przedsiębiorstwa powinny zwrócić
uwagę, kiedy takie rozwiązanie dla nich będzie najbardziej korzystne i jaka waluta kredytu dla
takiego zobowiązania byłaby odpowiednia. Kredytobiorca zamierzający zaciągnąć w walucie
obcej kredyt musi wiedzieć, że wiąże się on z dużym ryzykiem walutowym, które wynika
ze zmienności wyceny walut.
Ocena negatywna zdolności kredytowej przedsiębiorstwa jest głównym powodem
odmownej decyzji banku, co skutkuje odrzuceniem wniosku. Przedsiębiorstwa z rezerwą
ulegają zewnętrznej weryfikacji zdolności kredytowej. Decydują się na taki krok dopiero
wtedy, gdy są przekonane o swojej dobrej sytuacji lub są w trudnej sytuacji finansowej i nie
mają innego źródła kapitału.
Bibliografia
1. Grzywacz J. Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, SGH, Warszawa, 2008.
2. Grzywacz J. A. Okońska Venture capital a potrzeby kapitałowe małych i srednich przedsiębiorstw, SGH, Warszawa, 2005.
3. Grzywacz J., Ryzyko w kredycie walutowym SGH, Warszawa, http://www.e-finanse.com/artykuly/40.pdf (data dostępu: marzec 2015).
4. NBP Sytuacja finansowa sektora przedsiębiorstw w III kw. 2014 r., nr 04/14 (grudzień 2014),
Warszawa, 2014 r.
5. Paździor A., Dostępność instrumentów finansowych wspierających przedsiębiorczość i innowacje. Ekspertyza naukowa, Politechnika Lubelska (data dostępu: marzec 2015).
6. Puchalska K., Tymoczko I.D., Szerokie ujęcie ekspozycji polskich przedsiębiorstw niefinansowych na ryzyko walutowe. Źródła i skala ekspozycji oraz metody zarządzania ryzykiem
walutowym, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013.
7. Sawicka A., Tymoczko I.D., Dlaczego polskie przedsiębiorstwa nie korzystają z kredytu?,
Materiały i Studia, nr 310, Warszawa, 2014.
8. Śliwiński D., Istota i rodzaje ryzyka walutowego. http://waluty.com.pl/pdf/ryzyko.pdf, (data
dostępu: marzec 2015).
9. www.kil.lubelskie.pl
10. www.banki.elfin.pl
11. www.waluty.com.pl
12. www.nbp.pl
11
Ibidem, s.33
171
CREDIT IN THE COMPANY
Summary
The aim of the study is to identify the role of the bank loan in the the company and the factors
which determine the company to stop making efforts to take a loan for the the investments
and development of the company. Bank loans are definitely attractive source of capital for
companies. Foreign currency loans also carry the risk of currency, which requires a large active
risk management. The companies passivity in taking the loans has many causes, which make
up one of the factors limiting the development possibilities of the entire economy.
Key words: bank loan, the foreign currency loan, currency risk, companies passivity
Łukasz Konopielko
Uczelnia Łazarskiego
ZWROTNE INSTRUMENTY WSPARCIA
W NOWEJ PERSPEKTYWIE FINANSOWEJ UE
Wstęp
Nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata 2014-2020 przynieść miała
w Polsce zwiększone wykorzystania instrumentów zwrotnych w ramach programów operacyjnych i odejście od kojarzenia funduszy europejskich wyłącznie z dotacjami. Formułowane
były postulaty i realnie brano pod uwagę w procesie programowania możliwość przeznaczenia
na tego rodzaju wsparcie aż do 10%-15% całości funduszy w nowej perspektywie1, podczas
gdy dotychczasowy udział tego typu wydatków w ramach polityki regionalnej szacowany
był na około 2%2. Jednocześnie wzrost znaczenia, a co za tym idzie wielkości regionalnych
programów operacyjnych, prowadzić powinien do szerokiego stosowania tych instrumentów
na poziomie województw. Niniejszy artykuł przedstawia przybliżony planowany rozmiar
użycia instrumentów innych niż dotacje w nowej perspektywie finansowej poprzez analizę danych zawartych w zatwierdzonych na początku roku 2015 regionalnych programach
operacyjnych (RPO) i jest pierwszą próbą weryfikacji realizacji wcześniejszych zapowiedzi
o zamiarze efektywniejszego wydatkowania środków UE w kontekście oczekiwanego znaczącego zmniejszenia bądź wręcz ustania finansowania po roku 2020. Zaproponowana jest
klasyfikacja województw na grupy w zależności od udziału instrumentów zwrotnych w zatwierdzonych RPO, jak również przedstawione hipotezy dotyczące przyczyn przynależności
do poszczególnych grup.
1. Instrumenty zwrotne a luka finansowa
Środki otrzymane w ramach perspektywy finansowej UE 2014-2020 mają przynosić
większe niż dotychczas szeroko rozumiane efekty mnożnikowe, których pojawienie się jest
oczywiste w przypadku stosowania instrumentów zwrotnych, zwanych także instrumentami
finansowymi bądź pozadotacyjnymi. Jak wskazuje Wierżyński3 kategoria ta obejmuje: „szereg różnorodnych instrumentów, poczynając od pożyczek i kredytów, poprzez poręczenia
i gwarancje, a kończąc na skomplikowanych produktach typu „equity” (tzw. wejście kapitałowe). Wspólnym mianownikiem tych rozwiązań jest ich odnawialny charakter. Środki po
określonym czasie zostają zwrócone przez końcowych beneficjentów, a dzięki temu mogą być
dalej redystrybuowane przez pośredników finansowych: banki, fundusze poręczeniowe czy
pożyczkowe (w tym Venture Capital).”. Dla uproszczenia w ramach niniejszego opracowania
Por. Konfederacja Lewiatan, Programowanie instrumentów zwrotnych finansowanych ze środków polityki spójności, Warszawa, 2013 oraz L. Kryskova, Bezzwrotne i zwrotne instrumenty pomocy publicznej Unii Europejskiej
dla przedsiębiorców, wystąpienie na IX Kongresie Ekonomistów Polskich, 2013.
2
B. Lepczyński, M. Penczar , Znaczenie instrumentów zwrotnych w ograniczaniu luki finansowej i podnoszeniu
bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstw z sektora MSP, „Journal of Management and Finance”, 4/4, 2013,
s. 84.
3
W. Wierżyński, Instrumenty finansowe w nowej polityce spójności, Inwestujemy w rozwój – biuletyn informacyjny RPO woj. podkarpackiego, 4(16)/2013, str.12-13.
1
174
Łukasz Konopielko
instrumenty te podzielono na pożyczkowe, poręczeniowe i kapitałowe, co jest zresztą zgodne
z podziałem stosowanym przez UE.
Przeznaczenie środków na instrumenty zwrotne stanowić ma swoisty „kapitał żelazny” dla instytucji pośredniczących w ich dystrybucji (różnego rodzaju lokalne fundusze,
banki – najczęściej spółdzielcze czy instytucje wspierania biznesu), których horyzont działania powinien wybiegać poza najbliższy okres programowania. Mimo iż wbrew rozpowszechnionemu poglądowi napływ środków unijnych do Polski nie zakończy się w roku
20204 „pozostawienie” środków w tych instytucjach i możliwość ich wielokrotnego (a nie
jednorazowego jak w przypadku dotacji) zastosowania jest istotnym argumentem za ich szerokim stosowaniem. Z drugiej strony ten typ wydatkowania stanowi wyzwanie dla instytucji
wdrażających, gdyż z punktu widzenia administrowania nimi jest znacznie bardziej wymagający od stosowania prostych instrumentów dotacyjnych i generalnie powinnien finansować
jedynie projekty generujące dochód5. Skutkuje to ich ograniczoną, przede wszystkim w zakresie wielkości limitowanej najczęściej tzw. pomocą de minimis, możliwością stosowania
w stosunku do przedsięwzięć o charakterze komercyjnym. Środki te nie przekładają się więc
na szybkie i spektakularne inwestycje i w takim kontekście nie wpisują się bezpośrednio
w cel implicite szybkiego wydatkowania środków UE, realizowany na poziomie polskich
regionów czyli poprawę jakości życia6. Jednocześnie już na etapie planowania programów
pojawia się kwestia kwot jakie powinny być alokowane na instrumenty finansowe, gdyż po
pierwsze z natury rzeczy są one mniej atrakcyjne niż dotacje i przeszacowanie ich wolumenu
skutkować może niewykorzystaniem, a po drugie konkurują one da facto z podobnymi instrumentami komercyjnymi (kredyty, gwarancje) oferowanymi przez tradycyjnych uczestników
tego rynku (banki, ubezpieczyciele) i w tym kontekście ich pojawienie się może skutkować
zaburzeniem równowagi rynkowej. Z kolei aby środki te były atrakcyjne, z reguły oferowane
są na korzystniejszych niż rynkowe warunki (niższe oprocentowanie, minimalne prowizje dla
beneficjentów, wysokie dla pośredników dystrybuujących środki) co w skrajnych przypadkach
prowadzić może do działań niezgodnych z przeznaczeniem środków (np. pozyskiwanie nieoprocentowanego kredytu w celu ulokowania środków na lokacie). Natomiast z doświadczeń
perspektywy finansowej 2007-2013 w Polsce7 należy zwrócić uwagę na relatywnie późne
uruchomianie tych instrumentów, przy jednoczesnym znaczący wzroście zainteresowania
nimi dopiero w momencie wyczerpywania się środków dotacyjnych.
Uzasadnieniem teoretycznym dla zastosowania instrumentów zwrotnych zarówno
na poziomie regionalnym jak i krajowym stanowić ma zjawisko luki finansowej. Jest to
zawodność rynków finansowych, wynikająca z asymetrii informacyjnej między przedsiębiorstwem a dostarczycielem kapitału zewnętrznego, skutkująca brakiem możliwości pozyskania
środków mimo wykonalności projektu na które mają być one przeznaczone. Potencjalny
wierzyciel chciałby poznać charakterystykę projektu i firmy ubiegającej się o środki. Jednak
pozyskanie i wiarygodna weryfikacja tych informacji jest niemożliwa lub zbyt kosztowna
z uwagi na małą skalę przedsięwzięcia. W związku z tym pojawia się ograniczenie dostępu do
kredytu lub w najlepszym razie zwyżka oprocentowania. Dlatego właśnie niektóre rentowne
projekty nie uzyskają zewnętrznego finansowania, pomimo tego, że byłoby to opłacalne
zarówno dla kredytodawcy, jak i kredytobiorcy. W praktyce przyczyny występowania luki
Szerzej na ten temat w M. Kozak, 10 lat polityki spójności w Polsce, „Studia Regionalne i Lokalne” 4(58), 2014,
str.25-50.
5
M. Szczepański, Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2103 roku – wymiar wspólnotowy i krajowy, Warszawa, 2011, s.8.
6
Por. G. Gorzelak, Środki Unijne – pierwsze oceny, http://www.euroreg.uw.edu.pl/dane/web_euroreg_seminary_files/593/gorzelak_srodki_ue_a_rozwoj_16_01_2014.pdf (dostęp 10.10.14).
7
Por. M.Gajewski, J.Szczucki, Ekspertyza nt. dobrych praktyk w zakresie rozwiązywania problemów w dostępie do
finansowania zwrotnego w wybranych krajach Europy, w tym w państwach regionu Europy Środkowo-Wschodniej, PARP, Warszawa, 2013.
4
Zwrotne instrumenty wsparcia w nowej perspektywie finansowej UE
175
odnoszone są zwykle systemowo do pewnych „wykluczonych” grup projektów np. realizowanych przez małe przedsiębiorstwa bez historii kredytowej lub działające w niekorzystnie
postrzeganych branżach np. budownictwo. Zjawisko luki opisywane jest szeroko w literaturze
zarówno w ujęciu teoretycznym jak i w odniesieniu do danych empirycznych dla konkretnych
krajów czy regionów8. Konsekwentnie więc stwierdzenie zaistnienia luki jest przesłanką do
podjęcia przez państwo interwencji, która może przybierać różnoraki charakter, ale sprowadza się do próby ułatwienia pozyskania finansowania na przedsięwzięcia na małą skalę
bądź dla grupy firm znajdujących się w luce. Interwencja taka może mieć charakter bezpośredniego udostępnienia środków, jak ma to miejsce w przypadku funduszy pożyczkowych
lub inwestycyjnych albo też usunięcia powodów, dla których przedsięwzięcie nie uzyskuje
finansowania, w szczególności braku odpowiedniego zabezpieczenia, czego przykładem jest
działalność funduszy poręczeniowych bądź gwarancyjnych, przy czym fundusze poręczeniowe adresują bezpośrednio tylko jeden aspekt zawodności rynków finansowych to jest kwestię
zabezpieczeń. Pośrednio jednak ich szeroka dostępność może się jednak przyczynić także do
zmniejszenia systemowych zawodności rynku poprzez obniżenie generalnej percepcji ryzyka
przedsięwzięć objętych poręczeniami bądź gwarancjami. Badania IBS9 wskazują, że brak
zabezpieczenia jest w Polsce przyczyną około 1/3 odmów kredytów inwestycyjnych, szczególnie dotkliwym w odniesieniu do mniejszych przedsiębiorstw. Jednak to brak zdolności
kredytowej pozostaje główną przyczyną odrzuceń (od 70 do 40 proc. w zależności od typu
przedsiębiorstwa), ale należy pamiętać, że oznacza on de facto duże ryzyko nieopłacalności
bądź niezasadności przedsięwzięcia, gdyż część projektów przedkładanych bankom jest po
prostu niewykonalna z powodów takich jak brak realności prognoz finansowych, niedostateczne rozpoznanie kosztów itp. Projekty takie trudno zaliczyć do luki finansowej, gdyż są
one wykluczone z uwagi na ich ułomności konstrukcyjne. Dopiero odrzucenie z powodu
braku zabezpieczenia bądź wyłączenia z uwagi na ryzyko branży w bezpośredni sposób są
efektem luki finansowej bo projekt jest prawdopodobnie opłacalny i zasadny, ale nie znajduje
finansowania z uwagi na czynniki leżące poza nim samym.
W tym kontekście użycie instrumentów zwrotnych umożliwić ma dostęp do kapitału
zewnętrznego na inwestycje rozwojowe, który to kapitał będzie mógł być wykorzystany
wielokrotnie a dostęp do niego nie będzie ograniczony ramami kwalifkowalności kolejnej
perspektywy finansowej. Zakres stosowania instrumentów wynikać ma z oceny ex-ante,
która zidentyfikuje zawodności adekwatnego rynku oraz obszary na których występuje nieoptymalny poziom inwestycji. Ocena ta służyć ma zbadaniu sytuacji na obszarze lub rynku
na którym planowana jest interwencja, oszacowaniu wielkości luki finansowej i wskazaniu
rekomendacji w zakresie użycia instrumentów oraz sposobu realizacji interwencji (jakie
instytucje mają obsługiwać wybrane instrumenty). Szczegółowy sposób przeprowadzenia
związanego z tym badania został opisany w dokumencie Komisji Europejskiej „Ex-ante assessment methodology for financial instruments in the 2014-2020”10. Badanie takie, powinno
zostać zasadniczo przeprowadzone przed zaplanowaniem uruchomieniem tych instrumentów,
jednak w praktyce część z polskich regionów, których programy operacyjne przyjmowano
na początku roku 2015, była dopiero w trakcie bądź przewidywała przeprowadzenie takiej
oceny. Mimo to w ramach regionalnych programów operacyjnych wskazano już alokację
finansową na poszczególne instrumenty, co umożliwia dość dokładną ocenę przewidywanego
poziomu ich zastosowania oraz szacunkową dekompozycję na poszczególne ich komponenty.
Bogaty przegląd zagadnień związanych z tym zjawiskiem zamieszczono m.in. w: Beck T., Torre A., The Basic
Analytics of Access to Financial Services, „Financial Markets, Institutions&Instruments”, V.16, No.2, May 2007.
Studium przypadku Szkocji jest dostępne w Deakins D., Whittam G. i Wyper J. SMEs’ Access to bank finance
in Scotland: an analysis of bank manager decision making, “Venture Capital” Vol.12 No.3, July 2010.
9
Instytut Badań Strukturalnych „Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do
finansowania zewnętrznego”, Warszawa 2013, s. 40-42.
10
Dostępnym m.in. na http://www.eurada.org/files/Access%20to%20finance/Ex-ante_financial_VolumeI.pdf
8
176
Łukasz Konopielko
2. Metodologia badania
Analizie poddano zawartość wszystkich regionalnych programów operacyjnych
w wersjach zatwierdzonych po negocjacjach przez Komisję Europejską (luty 2015). Pod
uwagę zostały wzięte zadeklarowane w programach poziomy alokacji na trzy grupy instrumentów tj. pożyczki, poręczenia i instrumenty kapitałowe. Podział ten został ustalony poprzez
analizę szesnastu RPO w wersji zatwierdzonej przez UE i z uwzględnieniem Rozporządzenia
UE w zakresie metod wsparcia w odniesieniu do zmian klimatu, określania celów pośrednich
i końcowych na potrzeby ram wykonania oraz klasyfikacji kategorii interwencji w odniesieniu
do europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych11, które określa kody wymiaru
form finansowania, które przedstawiane są w RPO w odniesieniu do każdej z osi priorytetowych. Wielkości te zostały następnie porównane z całkowitą kwotą finansowania w ramach
programów i sumą w skali regionów. Należy przy tym zauważyć, że badanie to, z uwagi
na zakres uwzględniający jedynie RPO nie wyczerpuje kwestii stosowania instrumentów
zwrotnych w perspektywie finansowej 2014-2020 w Polsce, gdyż ten rodzaj finansowania jest
przewidywany także w programach ogólnokrajowych, szczególnie w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój, jak również na poziomie ponadregionalnym w ramach Programu
Operacyjnego Polska Wschodnia.
Tabela nr.1 przedstawia poziom alokowanych w ten sposób kwot w stosunku do całości środków finansowych programu, jak również porównawczo w skali kraju. Należy zastrzec,
że w większości z programów znajdowały się zapisy wskazujące na zamiar określenia szczegółowej alokacji po przeprowadzeniu, lub w zależności, od wyników wspomnianej wcześniej
oceny ex-ante, których stan zaawansowania na koniec lutego 2015 był różny – niektóre
regiony były dopiero w trakcie wykonywania takich analiz, bądź prowadziły ich drugi etap.
W tym kontekście można uznać, że alokacja w województwach które przeprowadziły taką
analizę została ostatecznie ustalona12, podczas gdy w pozostałych może jeszcze ulec zmianie.
11
Rozporządzenie Wykonawcze Komisji (UE) Nr 215/2014 z dnia 7 marca 2014.
Oceny ex-ante przewidują również mechanizmy aktualizacji wyników oceny w zależności od zmian sytuacji
rynkowej, w szczególności poziomu luki finansowej w regionach.
12
177
Tabela 1. Instrumenty zwrotne w RPO perspektywy finansowej 2014-2020
Województwo
Udział instrumentów zwrotnych RPO (%)
Rodzaje
instrumentów
Obszary interwencji
Dolnośląskie
7.07
pożyczki,
poręczenia
Konkurencyjność i innowacje, gospodarka niskoemisyjna, rynek pracy, spójność społeczna
Kujawsko-Pomorskie
9,19
pożyczki,
poręczenia
Konkurencyjność i innowacje, gospodarka
niskoemisyjna, rynek pracy
Lubuskie
4,02
pożyczki,
poręczenia
Innowacje
Lubelskie
5,51
kapitałowe,
pożyczkowe
Konkurencyjność, gospodarka niskoemisyjna,
infrastruktura społeczna
Łódzkie
4,97
pożyczki,
poręczenia
Innowacje, gospodarka niskoemisyjna, rynek
pracy
Małopolskie
5,26
kapitałowe,
pożyczkowe
rynek pracy, rewitalizacja
Mazowieckie
4,03
pożyczki
Innowacje, gospodarka niskoemisyjna
Opolskie
5,80
pożyczki,
poręczenia
niskoemisyjna, rynek pracy
Podkarpackie
2,38
pożyczki
Konkurencyjność i innowacje, gospodarka niskoemisyjna, rynek pracy, spójność społeczna
Podlaskie
0
nie dotyczy
nie dotyczy
Pomorskie
6,45
wszystkie
niskoemisyjna,
Śląskie
4,36
pożyczki,
poręczenia
rynek pracy, rewitalizacja.
Świętokrzyskie
3,62
pożyczki,
poręczenia
Konkurencyjność, rynek pracy
Warmia-Mazury
2,96
wszystkie
Innowacje
Wielkopolskie
4,99
pożyczki,
poręczenia
Innowacje, rynek pracy
Zachodniopomorskie
4,83
wszystkie
Innowacje, rynek pracy
Średnio RPO
4,75
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Regionalnych Programów Operacyjnych wg stanu na luty 2015.
Interesujące, choć z uwagi na wielowymiarowość i odrębność każdego RPO trudne
do spójnego opisania i poddania analizie, jest również zagadnienie przeznaczenia środków
pozadotacyjnych na poszczególne osie finansowania, czyli obszary interwencji które zostaną
nimi objęte. Skrótowa analiza semantyczna nazw poszczególnych osi pozwala stwierdzić, że
największa część środków alokowana została na działania związane z przedsiębiorczością
i konkurencyjnością, podczas gdy mniejsze kwoty skierowane mają być na gospodarkę niskoemisyjną i szeroko pojęty rynek pracy. Najszerszy zakres stosowania omawianych form
finansowania wystąpić ma w RPO województwa dolnośląskiego gdzie zastosowane mają
zostać na pięciu osiach interwencji, podczas gdy w przeciętnym programie ich użycie jest
przewidziane na trzech osiach interwencji.
Z kolei wykres 1 prezentuje udział poszczególnych rodzajów instrumentów w stosunku do całości środków wszystkich RPO przeznaczonych na interwencję inną niż w postaci dotacji. Największy nacisk położony ma zostać na pożyczki, fundusze poręczeniowe
178
Łukasz Konopielko
odpowiadają za niewielką część alokowanych środków, a udział funduszy kapitałowych jest
wręcz symboliczny. Analiza takiego stanu rzeczy przedstawiona jest w kolejnej sekcji, ale
należy pamiętać, że udział instrumentów w poszczególnych RPO jest mocno zróżnicowany
zarówno co do zakresu jak i kwot na nie przeznaczonych.
Wykres 1. Udział instrumentów zwrotnych w Regionalnych Programach Operacyjnych
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Regionalnych Programów Operacyjnych wg stanu na luty 2015
3. Analiza wyników
Poziom alokacji środków na instrumenty finansowe w ramach RPO wzrósł w porównaniu z poprzednią perspektywą finansową przeszło dwukrotnie i osiągnął poziom blisko 5%.
Daleko jednak do szerokiego stosowania tych instrumentów czy choćby do realizacji wspomnianych wcześniej zapowiedzi o przeznaczeniu na te instrumenty kwot przekraczających
10% całości alokacji. Warto więc zastanowić się nad widoczną rozbieżnością między deklarowanym wcześniej szerszym użyciem instrumentów zwrotnych a niską wstępną alokacją
środków, która dodatkowo będzie jeszcze ulegała dalszym korektom, prawdopodobnie w dół.
Należy zauważyć, że planowany poziom użycia tych instrumentów różni się między
poszczególnymi regionami, co pozwala na ich podział na przynajmniej dwie grupy, odmienne co do natężenia ich zastosowania. I tak regiony wschodnie, które objęte będą również
działaniem dodatkowego programu operacyjnego obejmującego Polskę Wschodnią alokują
na omawiane instrumenty niższy procent środków, poniżej średniej krajowej. Dotyczy to
zarówno podlaskiego z zerową alokacją jak i podkarpackiego i warmińsko-mazurskiego
z alokacją nie przekraczającą 3%, ale także lubelskiego i świętokrzyskiego z wielkościami
około 4%. W tym kontekście, mimo ustalenia tzw. linii demarkacyjnych między programami, zachodzi więc prawdopodobnie zjawisko dublowania się programów co do obszarów
wsparcia. Niska alokacja może też być efektem operacyjnego pokrywania się zakresu tych
środków, szczególnie w sytuacji, gdy sieć pośredników nie jest mocno rozbudowana i de
facto wielu z nich już obecnie oferuje oba rodzaje środków (z RPO i Programu Operacyjnego
Polska Wschodnia) co prowadzi do konkurowania o beneficjentów i swoistego „wyścigu do
dna” w oferowaniu coraz większych zachęt do skorzystania z tych środków. Niska alokacja
jest więc częściowo efektem doświadczeń z realizacji perspektywy 2007-2013 i relatywnie
niskiego popytu na tego typu finansowanie.
Na drugim biegunie natężenia wykorzystania instrumentów zwrotnych znajdują się
natomiast regiony, które konsekwentnie wdrażały je już w trakcie realizacji poprzedniej
perspektywy, co nie tylko zwiększyło ich popularność, podniosło świadomość finansową
179
potencjalnych ich odbiorców, ale także dało okazję do zbudowania struktury instytucjonalnej umożliwiającej efektywną dystrybucję środków. Nie bez znaczenia jest tu także poziom
rozwoju regionu, oddziałujący pozytywnie na możliwość efektywnego odzyskiwania funduszy od pożyczkobiorców i ich ponownego użycia. W tym kontekście liderami pozostają
województwa kujawsko-pomorskie oraz dolnośląskie, relatywnie wysoki poziom stosowania
instrumentów zwrotnych przewidziany jest również w pomorskim. Jednak to właśnie także
w tych województwach produkty te będą uzupełniać, ale być może też do pewnego stopnia
konkurować, z funduszami pożyczkowymi zasilonymi środkami w ramach poprzedniej perspektywy finansowej, w szczególności w ramach europejskiej inicjatywy JEREMIE.
Z kolei struktura działalności poręczeniowej w Polsce ulega obecnie radykalnej
zmianie. Wynika to z uruchomienia przez Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) programu
gwarancji de minimis13. Jego istotą jest gwarantowanie do 60 procent kredytu obrotowego do
kwoty maksimum 3,5 mln zł. Program operuje przez sieć banków - pośredników, w szczególności dużych banków sieciowych i spowodował znaczące zmiany na rynku poręczeniowym z uwagi na fakt, że poziom funduszy własnych BGK umożliwia udzielenie gwarancji
do kwoty 30 mld zł co jest kwotą o rząd wielkości większą od obecnej łącznej ekspozycji
funduszy poręczeniowych. Poza relatywnie niskimi kosztami korzystania z instrumentu dla
przedsiębiorcy, program ma jeszcze dwie dodatkowe zalety które pozwalają sądzić, że będzie
on początkiem znaczących przeobrażeń w sektorze poręczeniowym. Po pierwsze poręczenie ma charakter portfelowy, czyli o jego przyznaniu decyduje ocena banku, który posiada
umowę ramową z BGK. Po drugie, w odróżnieniu od rozdrobnionych i zróżnicowanych
ofert produktów finansowanych z RPO, produkt ten jest zestandaryzowany, zaś jego upowszechnieniu sprzyjać ma akcja informacyjna zorientowana na małych i średnich przedsiębiorców. Wychodzi on niewątpliwie naprzeciw potrzebom tych przedsiębiorstw, ale stawia
w trudnej sytuacji już działające fundusze poręczeniowe. Ich dotychczasowa oferta staje się
mało atrakcyjna, szczególnie dla banków które zdecydowały się podpisać umowy dotyczące
realizacji programu. W tym kontekście relatywnie niewielki kwoty przeznaczone na działalność poręczeniową w części regionów nie będą raczej stanowić atrakcyjnej alternatywy tym
zakresie i służyć mają podtrzymaniu działalności już powstałych instytucji o lokalnym zakresie działania i mających najczęściej charakter wyspowy. Z kolei użycie tych instrumentów
w innych niż związanymi z przedsiębiorczością dziedzinach (np. gospodarka niskoemisyjna
czy rynek pracy) będzie miało wymiar ograniczony kwotowo i trudno oczekiwać, iż wniesie
istotną wartość do realizacji któregoś z RPO, w których ten element został uwzględniony.
Podobny, ograniczony i „pilotażowy” charakter mają również przewidziane w pięciu regionach instrumenty kapitałowe, które z uwagi na wielkość środków na nie przeznaczone, siłą
rzeczy ograniczać się będą przede wszystkim do niewielkich inwestycji w początkowej fazie
rozwoju firm, konkurując prawdopodobnie na regionalnych rynkach o relatywnie niewielkiej
podaży z ofertą programów krajowych a przede wszystkim inwestorów prywatnych w formie
aniołów biznesu czy funduszy typu seed capital.
Marginalizacja instrumentów zwrotnych wynika częściowo z problemów jakie pojawiają się w ich praktycznym stosowaniu. Mimo iż w nowej perspektywie możliwe jest łączenie elementów dotacyjnych i zwrotnych, to jednak nadal niejasne pozostają kwestie dotyczące
łączenia poszczególnych elementów zwrotnych (tzw. podwójne dofinansowanie -np. pożyczki
ze środków UE poręczane przez wsparte ze środków UE fundusze poręczeniowe), odpowiedzialności i dopuszczalnego ryzyka związanego z zaangażowaniem środków publicznych oraz
zakresu końcowej „zwrotności” środków po zakończeniu okresu trwałości w odniesieniu do
pośredników finansowych zaangażowanych w realizację programów. Dodatkowe problemy
mogą się także pojawić w perspektywie 2014-2020 w obszarze certyfikacji poszczególnych
Pełna nazwa: Portfelowa Linia Gwarancyjna de Minimis.
13
180
Łukasz Konopielko
wydatków, co grozi blokowaniem możliwości wydatkowania w sytuacji nierównomiernego
uruchamiania poszczególnych działań. Trzeba więc w tym kontekście przyznać, że swoisty
sceptycyzm co do stosowania tych instrumentów ma więc pewne uzasadnienie, choć jak
wskazano wcześniej, jest on zdecydowanie niższy w regionach które intensywniej korzystały
z nich w poprzednich okresach.
Podsumowanie
Na wynik programowania RPO w zakresie użycie instrumentów zwrotnych można
patrzeć w różny sposób. Z jednej strony trzeba zauważyć szersze niż dotychczas ich wykorzystanie na poziomie regionalnym i znaczny procentowy wzrost ich udziału w stosunku
do poprzedniej perspektywy, z drugiej jednak nie sposób nie odnotować udziału niższego
od pierwotnych deklaracji i przewidywań. Dodatkowo należy podkreślić, że przedstawione
w artykule szacunki mają charakter wstępny, ale z uwagi na wspomniane wcześniej przesłanki
można przewidywać, że prowadzone analizy ex-ante oraz uszczegółowienia opracowanych
programów przyniosą raczej zmniejszenia niż zwiększenia środków przeznaczonych na
omawiane instrumenty. Niewątpliwie sytuacja makroekonomiczna a w szczególności niskie
stopy procentowe oraz oczekiwania co do jeszcze wyższych kwot przeznaczonych przez UE
na dotacje nie sprzyjają podejmowaniu długofalowych decyzji, sprzyjających zwiększaniu
udziału instrumentów zwrotnych w budżetach programów. Z punktu widzenia politycznego
udzielane z tych środków pożyczki czy poręczenia nie przynoszą spektakularnych efektów
i nie przysparzają głosów wyborców. Z kolei z punktu widzenia badawczego interesującym
tematem było by w tym kontekście porównanie ocen luki finansowej z wielkością i zakresem
proponowanych instrumentów, jak również prześledzenie wpływu środków już wydatkowanych w poprzedniej perspektywie na instrumenty zwrotne zarówno w aspekcie tworzenia
potencjału instytucjonalnego jak i rzeczywistej ich roli w eliminacji luki finansowej. Mogło
by to dostarczyć argumentów do konsekwentnego wdrażania tych instrumentów i zmniejszyło
presję na marginalizację ich roli w nowej perspektywie.
Bibliografia
1. Beck, T., Torre, A., The Basic Analytics of Access to Financial Services, „Financial Markets,
Institutions & Instruments”, V.16, No.2, May 2007.
2. Deakins, D., Whittam, G. i Wyper, J. SMEs’ Access to bank finance in Scotland: an analysis
of bank manager decision making, “Venture Capital” Vol.12 No.3, July 2010.
3. Gajewski, M., Szczucki, J., Ekspertyza nt. dobrych praktyk w zakresie rozwiązywania problemów w dostępie do finansowania zwrotnego w wybranych krajach Europy, w tym w państwach
regionu Europy Środkowo-Wschodniej, PARP, Warszawa, 2013.
4. Gorzelak, G. Środki Unijne–pierwsze oceny, http://www.euroreg.uw.edu.pl /dane/web_euroreg_seminary_files/593/gorzelak_srodki_ue_a_rozwoj_16_01_2014.pdf (dostęp 10.10.14).
5. Instytut Badań Strukturalnych „Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego”, Warszawa 2013.
6. Konfederacja Lewiatan, Programowanie instrumentów zwrotnych finansowanych ze środków
polityki spójności, Warszawa, 2013.
7. Kozak, M. „10 lat polityki spójności w Polsce”, Studia Regionalne i Lokalne 4(58), 2014.
8. Kryskova, L. „Bezzwrotne i zwrotne instrumenty pomocy publicznej Unii Europejskiej dla
przedsiębiorców”, wystąpienie na IX Kongresie Ekonomistów Polskich, Warszawa, 2013.
9. Lepczyński, B., Penczar, M. „Znaczenie instrumentów zwrotnych w ograniczaniu luki finansowej i podnoszeniu bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstw z sektora MSP”, Journal of
Management and Finance, 4/4, 2013.
10. Szczepański, M., Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2103
roku – wymiar wspólnotowy i krajowy, Warszawa, 2011.
181
11. Wierżyński, W. “Instrumenty finansowe w nowej polityce spójności”, Inwestujemy w rozwój
– biuletyn informacyjny RPO woj. podkarpackiego, 4(16)/2013.
FINANCIAL INSTRUMENTS IN THE NEW EU
FINANCIAL PERSPECTIVE
Summary
This paper addresses issues of financial instruments application within Regional Operational
Programmes for new EU financial perspective of 2014-2020 in Poland. Expected allocation
has been derived out of validated programmes. Relatively low level of these instruments
popularity is explained by the lack of experience combined with complex application which
does not lead to spectacular short-term results.
Key words: EU Funds, financial instruments, Regional Operational Programmes, Poland
Ryszard Kata
Uniwersytet Rzeszowski
KREDYTY HIPOTECZNE W POLSCE
W KONTEKŚCIE STABILNOŚCI FINANSOWEJ
I MAKROEKONOMICZNEJ
Wprowadzenie
W Polsce w ostatnich latach obserwujemy bardzo dynamiczny wzrost zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów na cele mieszkaniowe, określanych powszechnie, ze
względu na przedmiot ich zabezpieczenia, jako kredyty hipoteczne1. Rozwój rynku kredytów
hipotecznych jest istotnym narzędziem wspierania budownictwa mieszkaniowego oraz stabilnego rozwoju rynku nieruchomości. Jednakże nadmierne zadłużenie gospodarstw domowych
niesie określone ryzyka dla stabilności sektora bankowego i stabilności gospodarczej.
Celem opracowania jest ocena skali i dynamiki rozwoju rynku mieszkaniowych kredytów hipotecznych w Polsce w latach 2001-2014 oraz jego porównanie do innych krajów
Unii Europejskiej. W opracowaniu dokonano analizy stanu i struktury portfela hipotecznych
kredytów mieszkaniowych, jakości tego portfela kredytowego oraz ryzyk, jakie niesie on dla
stabilności finansowej sektora bankowego oraz stabilności makroekonomicznej. Przedstawiono także i oceniono propozycje neutralizacji niektórych ryzyk portfela kredytów hipotecznych,
w szczególności dotyczące kredytów denominowanych we franku szwajcarskim (CHF).
Rozwój rynku kredytów hipotecznych, z uwagi na fakt, iż w Polsce kredyty takie są
głównym źródłem zewnętrznego finansowania nieruchomości mieszkaniowych jest szczególnie ważny z punktu widzenia społecznego i gospodarczego. Rynek ten tworzy możliwość
pełniejszego zaspokojenia podstawowej potrzeby człowieka (rodziny), jaką jest mieszkanie.
Bez wątpienia dynamiczny rozwój kredytów hipotecznych w Polsce, w ostatnich latach,
pozwolił na wybudowanie setek tysięcy mieszkań i domów, które nie mogłyby powstać bez
tego źródła finansowania potrzeb mieszkaniowych ludności.
Ostatni kryzys finansowy lat 2008-2009, uzmysłowił wszystkim jak istotne znaczenie
dla stabilności sektora finansowego oraz stabilności gospodarczej ma rynek nieruchomości
oraz kredyty hipoteczne. O tym, iż nadmierny wzrost zadłużenia sektora prywatnego może
być źródłem niestabilności gospodarczej przekonały się niektóre kraje strefy euro (m.in.
Hiszpania, Portugalia i Irlandia)2. W latach 2002-2005 w krajach tych zaobserwować można
było znaczący wzrost kredytów bankowych w finansowaniu przedsiębiorstw i osób fizycznych, szczególnie w obszarze inwestycji mieszkaniowych. Przegrzanie koniunktury w efekcie
coraz większego finansowania gospodarki (wydatków sektora prywatnego i publicznego
kredytami bankowymi i innymi formami długu), a także pęknięcie bańki spekulacyjnej na
rynku nieruchomości, której katalizatorem był kryzys subprime w Stanach Zjednoczonych
Kredyt hipoteczny i kredyt mieszkaniowy nie są w pełni tożsamymi pojęciami, jednakże w opracowaniu będą
one używane zamiennie i rozumiane jako mieszkaniowe kredyty hipoteczne, czyli kredyty bankowe udzielane
osobom fizycznym, przeznaczone na finansowanie nieruchomości mieszkaniowych i zabezpieczone hipoteką.
2
Zdaniem Paula de Grauwe źródłem obecnego kryzysu zadłużeniowego w strefie euro jest nie tylko akumulacja
długu w sektorze publicznym, ale także w sektorze prywatnym (zarówno finansowym, jak i niefinansowym).
Zob. P. de Grauwe, The Financial Crisis and the Future of the Eurozone, BEEP Briefing 2010, no 21, s. 9.
1
184
Ryszard Kata
spowodowały negatywne sprzężenia zwrotne pomiędzy sektorem publicznym a sektorem
finansowym i tzw. realną sferą gospodarki. Prowadziły one do kryzys finansów publicznych
oraz recesji gospodarczej.
W literaturze występuje kilka definicji stabilności finansowej. Jedna z nich mówi,
że jest to stan, w którym system finansowy jest zdolny w trwały sposób wypełniać swoje
funkcje, tj. efektywnie alokować fundusze od oszczędzających do najbardziej produktywnych
inwestorów3. Zdaniem G. Schinasiego4 stabilność systemu finansowego należy postrzegać
przede wszystkim przez pryzmat realizacji jego zasadniczych funkcji, takich jak:
–– skuteczne i sprawne mobilizowanie i transferowanie środków finansowych od jednostek
nadwyżkowych do deficytowych (w tym do inwestorów),
–– rozsądne i dokładne wycenianie ryzyka finansowego oraz skuteczne nim zarządzanie,
–– sprawne absorbowanie środków finansowych oraz realnych ekonomicznych szoków
i wstrząsów (odporność na różnego typu turbulencje).
Powyższa definicja wskazuje na wiele funkcji, jakie system finansowy – a w jego
strukturze system bankowy - pełni w gospodarce. Dlatego jego sprawne funkcjonowanie jest
istotnym warunkiem trwałego podnoszenia dobrobytu społeczeństwa, natomiast dysfunkcje
i kryzysy systemu finansowego (w tym bankowego) są przyczyną niestabilności gospodarczej (makroekonomicznej), a ostatecznie mogą być katalizatorem kryzysów gospodarczych
i kryzysów finansów publicznych (czego dowodem był sekwencja kryzysów: finansowego,
gospodarczego i kryzysu finansów publicznych w latach 2008-2011, z ich dalszymi konsekwencjami). Stabilność systemu finansowego, może być zniszczona przez wiele czynników.
Jednym z nich jest nadmierna ilość oraz nieodpowiednia struktura udzielanych kredytów5.
Stabilność makroekonomiczną (gospodarczą) można rozpatrywać zarówno z punktu widzenia oceny bieżącego stanu gospodarki, jak i formułowanych celów rozwojowych.
Można ją rozpatrywać jako odpowiednią konfigurację wskaźników gospodarczych (inflacja,
deficyt budżetowy i dług publiczny w relacji do PKB, stopy procentowe, wskaźnik bezrobocia itp.), które najlepiej odpowiadają warunkom zrównoważonego wzrostu gospodarczego.
Istotne jest zatem, aby w perspektywie długookresowej poziom wzrostu gospodarczego był,
dzięki tym warunkom, jak najwyższy. Społeczne i gospodarcze znaczenie rynku nieruchomości mieszkaniowych powoduje, iż wahania koniunktury na tym rynku, a w szczególności
znaczna kumulacja napięć (ryzyk) w tej sferze gospodarki oraz materializacja ryzyk w sferze
kredytowania mieszkalnictwa destabilizuje w pierwszej kolejności system bankowy, a następnie może zakłócać funkcjonowanie całej gospodarki6. Kondycja systemu finansowania
nieruchomości mieszkaniowych, a w szczególności jakość portfela kredytów hipotecznych,
są ważnym czynnikiem stabilności gospodarczej.
1. Kredyty hipoteczne w Polsce na tle innych krajów Unii
Europejskiej
Proces budowy rynku kredytów hipotecznych w początkowych latach transformacji
napotykał wiele przeszkód i przebiegał w sposób bardzo powolny. Głównym tego powodem
była niestabilna sytuacja makroekonomiczna. W tych warunkach zdolność gospodarstw domowych do nabycia mieszkania była niewielka, co było skutkiem negatywnej relacji między dochodami gospodarstw domowych, oprocentowaniem kredytów oraz kosztami budowy
O. Issing, Monetarny and financial stability: Is there a trade-off?, BIS, Conference on „Monetary Stability,
Financial Stability and the Business Cycle”, Basle 2003, s. 1.
4
G. Schinasi, Defining Financial Stability, IMF Working Paper 04/187, Washington DC 2004.
5
A. Jędruchowicz, Struktura kredytów a stabilność finansowa [w:] Stabilność systemu finansowego – instytucje,
instrumenty, uwarunkowania, red. A. Alińska, B. Pietrzak, SGH, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 147.
6
G. Główka, System finansowania nieruchomości mieszkaniowych w Polsce. Doświadczenia i kierunki zmian.
Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012, s. 276
3
Kredyty hipoteczne w Polsce w kontekście stabilności finansowej i makroekonomicznej
185
mieszkań7. Rynek komercyjnych kredytów hipotecznych przeznaczonych na cele mieszkaniowe zaczął w Polsce funkcjonować dopiero kilkanaście lat temu. Na szerszą skalę kredyty
takie pojawiły się w ofercie banków w roku 1996, przy czym należy podkreślić, iż kredyty
hipoteczne należy podzielić na dwie grupy, tj. kredyty mieszkaniowe dla osób prywatnych
(gospodarstw domowych) i kredyty hipoteczne na cele budownictwa mieszkaniowego dla
przedsiębiorstw. Do roku 1999, w strukturze kredytów hipotecznych dominowały te drugie,
dopiero od roku 2000 w portfelu kredytów mieszkaniowych zaczęły przeważać kredyty dla
gospodarstw domowych (w roku 2002 stanowiły one już 72% wolumenu kredytów mieszkaniowych ogółem)8. Szczególnie przyśpieszenie w rozwoju rynku kredytów mieszkaniowych nastąpiło bezpośrednio przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, zaś w latach
2006-2008 mieliśmy niewątpliwie do czynienia z ekspansją kredytu hipotecznego w Polsce.
Wartość zadłużenia z tytułu kredytów mieszkaniowych w relacji do PKB jest w Polsce
ponad dwukrotnie niższa (ok. 21%) niż średnia w krajach UE (ok. 45%). Zważywszy jednak
na fakt, iż rynek ten funkcjonuje w naszym kraju w zasadzie od kilkunastu lat, to obecny
poziom zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów hipotecznych oraz obserwowana w ostatnich latach dynamika jego wzrostu wskazują, iż jest to jeden z najważniejszych
segmentów działalności kredytowej banków w Polsce oraz jeden z najszybciej rosnących
rynków kredytu hipotecznego w Europie. Jednocześnie osiągnięta już skala wzrostu tego
rynku, wyrażona przez wolumen zadłużenia gospodarstw domowych i udział kredytów hipotecznych w strukturze aktywów banków, nakazuje uważne monitorowanie sytuacji na
tym rynku w kontekście stabilności sektora bankowego oraz stabilności gospodarczej. Wartość zasobu nieruchomości mieszkaniowych to zwykle kilkakrotność PKB (w Polsce 2-2,5
krotność). Znaczna cześć wartości tego zasobu trafia za pomocą kredytów hipotecznych do
sektora bankowego, ten zaś posiada gwarancje BFG na dużą część swoich pasywów (chodzi
o depozytowe źródła finansowania kredytów i innych aktywów), a to oznacza, że duże straty
na tych kredytach zagrażające bankom będą pokrywane ze środków publicznych. Zresztą
ostatni kryzys finansowy udowodnił, iż nawet bez gwarancji, żaden rząd nie dopuści do
bankructwa dużego banku, bo oznacza to olbrzymie problemy gospodarcze. Ewentualne
perturbacje na rynku kredytów hipotecznych wiążą się zatem z zagrożeniem dla stabilnego
wzrostu gospodarczego, bowiem straty banków będą pokrywane z PKB, czyli dochodów
podatników, klientów banków i samych banków. Jak wskazuje J. Łaszek9 należy pamiętać,
iż mieszkanie na własność to aktywo, a bankowość hipoteczna10, zwłaszcza skoncentrowana
na wielką skalę w portfelach banków to bardziej bankowość inwestycyjna a nie uniwersalna
i detaliczna. Deregulacja rynków finansowych udowadnia ponadto, jak cykliczne i niestabilne
mogą być rynki mieszkaniowe i związane z nimi kredyty.
W ostatnich latach polski rynek kredytów mieszkaniowych rozwija się w kilkakrotnie wyższym tempie niż bardziej rozwinięte sektory europejskie. W efekcie widoczne jest
skracanie dystansu rozwojowego11. O ile w 2009 roku wskaźnik ilustrujący relację kredytów
mieszkaniowych do PKB był w Polsce 2,5-krotnie niższy, niż w krajach strefy euro, to na
koniec 2013 roku możemy już mówić o niespełna 2-krotnej różnicy.
Ibidem, s. 92
A.M. Olszak, Wybrane aspekty rozwoju rynku kredytów hipotecznych w Niemczech i w Polsce, „Materiały
i Studia” nr 182, NBP, Warszawa 2004, s. 33.
9
J. Łaszek, Niebezpieczne kredyty mieszkaniowe, www. biznes.pl/magazyny/nieruchomosci, dostęp: 18.03.2015.
10
Określenie bankowość hipoteczna odnosi się do przedmiotowego (kredyty) ujęcia tego rynku.
11
B. Lepczyński, M. Pelczar, Zmiany w pozycji polskiego sektora bankowego na europejskim rynku bankowo-kredytowym, ZN USz nr 802, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” nr 65, Szczecin 2014, s. 529.
7
8
186
Ryszard Kata
Tabela 1. Relacja kredytów mieszkaniowych do PKB w latach 2005-2013
Wyszczególnienie
2005
2007
2009
2011
2013
Zmiana 2005-2013 (p.p.)
Kraje Europy Środkowo-Wschodniej
Bułgaria
4,3
9,3
12,3
11,7
11,3
7,0
Czechy
9,7
15,2
19,0
19,7
21,4
11,7
15,6
Polska
5,4
10,5
16,0
20,5
21,0
Rumunia
1,0
3,2
4,9
5,7
6,6
5,6
Słowacja
10,5
12,3
15,0
17,8
22,3
11,8
Słowenia
4,8
7,7
11,1
14,5
15,1
10,3
Węgry
10,2
12,3
15,8
13,4
11,1
0,9
Wybrane kraje „starej” UE
Dania
93,3
104,8
119,2
115,6
115,8
22,5
Francja
28,7
33,9
37,6
41,3
40,9
12,2
Hiszpania
49,6
59,5
62,5
61,3
57,8
8,2
Niemcy
42,9
39,8
40,1
38,1
37,2
-5,7
Wielka Brytania
58,2
53,7
63,4
70,0
68,9
10,7
Strefa euro
36,1
38,7
39,7
40,1
39,9
3,8
Unia Europejska
39,3
40,8
43,1
44,8
45,0
5,7
Źródło: statystyki Europejskiego Banku Centralnego (www.ecb.europa.eu/stat/New-BankStat-DataBase)
Najbardziej rozwinięty rynek kredytów mieszkaniowych występuje w Danii. Relacja
zadłużenia hipotecznego do PKB wynosi w tym kraju 115,1%, a więc blisko 3-krotnie więcej
niż średnia dla UE (tab.1). Dobrze rozwinięty rynek kredytów mieszkaniowych, wyrażający
się zadłużeniem gospodarstw domowych w przedziale 55-70% PKB, występuje w Wielkiej
Brytanii i Hiszpanii, a także Portugalii, Holandii czy Szwecji, przy czym w dwóch pierwszych
krajach odnotowano w latach 2012-2013 niewielki spadek tego wskaźnika (tab. 1).
Polska, wraz z innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej, należy do grupy krajów o niższym poziomie rozwoju rynku kredytów hipotecznych. Sytuacja w tej grupie nie
jest jednorodna. Polska wraz z Czechami, Słowacją i Słowenią osiągnęły w ostatnich latach
jeden z najwyższych w UE wzrostów poziomu zadłużenia z tytułu kredytów mieszkaniowych
w relacji do PKB (tab. 1). Natomiast w krajach takich jak Bułgaria, Węgry, a także w krajach
bałtyckich można było zaobserwować niewielkie (ok. 1-2 p.p.) zmniejszenie relacji kredytów
hipotecznych do PKB. Warto podkreślić, iż ww. relacja, przyjmowana często w literaturze jako
miara rozwoju rynku mieszkaniowych kredytów hipotecznych, budzi wątpliwości. Rozwój
jest bowiem kategorią zarówno ilościową, jak i jakościową, a zatem analizując rozwój rynku
kredytów hipotecznym należy wziąć pod uwagę nie tylko wartość kredytów w odniesieniu do
PKB, ale także to, jaka jest jakość tego portfela kredytowego, jego struktura walutowa, poziom
zabezpieczenia kredytów wartością nieruchomości itp. Te cechy decydują też o wpływie tego
portfela kredytowego banków na stabilność finansową i makroekonomiczną.
Spośród czynników fundamentalnych oddziałujących na wzrost popytu na rynku nieruchomości mieszkaniowych istotny jest wzrost dostępności kredytu hipotecznego. W tabeli 2 przedstawiono syntetycznie te czynniki, które „napędzały” dynamiczny rozwój rynku
mieszkaniowych kredytów hipotecznych w Polsce w latach 2001-2014.
187
Tabela 2. Przyczyny wzrostu rynku kredytów hipotecznych w Polsce w latach 2001-2014
KREDYTY HIPOTECZNE OGÓŁEM
• Spadek podstawowych stóp procentowych NBP z poziomu ponad 20% w roku 2001 do kilku procent (np. stopa lombardowa jeszcze na koniec I kw. 2001 r. wynosiła 20,5%, zaś na koniec 2002 r.
wynosiła już tylko 7,5%, a na koniec 2005 r.; 4,75%). Umożliwiło to pojawienie się oferty kredytów
hipotecznych oraz szybko rosnącego popytu na ten rodzaj kredytów.
• Wejście na rynek pracy (w połowie ubiegłej dekady) pokolenia wyżu demograficznego - ludzi chcących nabyć własne mieszkanie i poszukujących możliwości sfinansowania takiego zakupu (czy też
budowy własnego domu) ze źródeł zewnętrznych. Wobec braku systemowych mechanizmów finansowania mieszkalnictwa, właściwie jedyną możliwością dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych
był komercyjny kredyt bankowy.
• Silny przypływ środków pochodzących z emigracji zarobkowej. Te środki finansowe służyły
w znaczniej mierze pokryciu własnych potrzeb mieszkaniowych (zakup mieszkania, budowa domu)
lub inwestycjom na rynku nieruchomości. Wobec znacznych nakładów na tego typu inwestycje,
środki te wymagały uzupełnienia przez kredyty bankowe. W latach 2004-2013, środki z emigracji
zarobkowej uczestniczące w montażu finansowym na rynku nieruchomości (wraz z kredytami bankowymi) wynosiły rocznie od 10,5 do 20,4 mld zł (rys. 1). W całym tym okresie ich łączna kwota
wyniosła 166,7 mld zł.
• W latach największego wzrostu liczby i wolumenu udzielanych kredytów hipotecznych (2006-2008),
obserwować można był ożywienie gospodarcze, spadek bezrobocia oraz realny wzrost wynagrodzeń.
KREDYTY DENOMINOWANE W WALUTACH OBCYCH
• Duży dysparytet stóp procentowych między Polską, a innymi krajami europejskimi, w szczególności
Szwajcarią, stwarzał alternatywę dla wciąż stosunkowo kosztownego kredytu w złotych
• W związku z niedoborem krajowych oszczędności oraz ich strukturą (zdecydowana przewaga depozytów krótkoterminowych) banki miały trudności w sprostaniu wyzwaniom związanym z finansowaniem długoletnich kredytów mieszkaniowych wyłącznie z depozytów. Odpowiedzią na popyt
klientów na takie kredyty była oferta kredytów denominowanych w walutach obcych (głównie CHF),
które miały pokrycie w transferach kapitału z zagranicy (łącznie w latach 1996-2013 niedobór depozytów klientów niefinansowych wobec kredytów dla tych klientów wyniósł 211 mld zł, środki te
zostały uzupełnione przez banki z zagranicy).
• Na rynku panowały optymistyczne nastroje w związku z rozwojem sytuacji gospodarczej, dalszym
umacnianiem polskiej waluty i rychłą perspektywą przystąpienia do strefy euro.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KNF i NBP.
Rysunek 1. Wkład kredytów hipotecznych oraz środków finansowych z emigracji zarobkowej
w inwestycje na rynku nieruchomości mieszkaniowych (2004-2013)
64,0
70,0
60,0
54,0
mld zł
50,0
48,7
42,0
40,0
24,2
30,0
20,0
10,0
15,2
13,3
10,5
17,6
49,7
39,1
39,0
20,4
18,1
18,4
16,9
17,0
17,5
36,5
17,0
0,0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
środki pochodzące z emigracji zarobkow ej
2010
2011
2012
2013
udzielone kredyty mieszkaniow e
Źródło: dane ZBP, baza AMRON.
2. Ryzyko portfela kredytów hipotecznych a stabilność finansowa
i makroekonomiczna
W początkowym okresie dynamicznego rozwoju rynku portfele hipoteczne banków
były dosyć słabo regulowane i część banków brała na siebie znaczne ryzyko kredytowe, udzielając kredytów na bardzo liberalnych zasadach. Chodzi m.in. o wysoki udział w sprzedaży
188
Ryszard Kata
kredytów o LTV>80%12, nadmiernie wydłużone okresy spłaty, przyjmowanie do wyliczania
zdolności kredytowej zbyt niskich kosztów utrzymania (na poziomie minimum socjalnego
lub niższym), niedostosowane DTI13 do faktycznej sytuacji dochodowej kredytobiorców,
przełamywanie ocen scoringowych oraz niedoszacowanie ryzyka stopy procentowej14. Część
tych problemów była powoli usuwana lub ograniczana, gdyż regulator (początkowo GINB,
a od 2008 r. KNF) systematycznie i coraz silniej reguluje dopuszczalne ryzyko tych portfeli poprzez kolejne rekomendacje wprowadzające określone normy dla ww. wskaźników
ostrożnościowych (LTV, DTI), czy wagi ryzyka (określające jak dużo kapitału własnego
banku musi przypadać na każdy kredyt). Niektóre z tych regulacji były jednak spóźnione, co
przyczyniło się do „nagromadzenia” w bankowych portfelach kredytów hipotecznych różnych
ryzyk i pojawienia się określonych problemów. Ponadto nadal istnieje zasadnicze ryzyko dla
stabilności gospodarki, wynikające z faktu, że kredyty hipoteczne są finansowane w Polsce
niemal wyłącznie z depozytów, co oznacza, że w ostatniej instancji de facto państwo, a zatem
wszyscy podatnicy biorą na siebie związane z nimi straty.
Tabela 3. Rozwój rynku kredytów mieszkaniowych w Polsce w latach 2005-2014
Kredyty
mieszkaniowe
Stan na koniec roku:
2005
2006
2007
2008
Ogółem liczba rachunków
(w tys. szt.)
2009
2010
2011
2012
2013
2014
717,2
945,5 1 135,6 1 302,6 1 374,1 1 448,8 1 630,7 1 731,6 1 819,8 1 880,2
Nowe umowy o kredyty
(w tys. szt.)
195,7
302
314
287
189
230
231
197
177
174
w tym udzielone w CHF
(w tys. szt.)
83,1
115,5
97,0
162,0
19,2
8,3
9,7
0,4
0,1
0,1
Kwota kredytów
(w mld zł)
50,4
77,7
116,9
192,6
214,9
267,5
319
321,8
336,3
373,5
32
49,7
64,5
127,1
137,5
169,3
197,8
178,3
168,8
181,9
63,5
64,0
55,2
66,0
64,0
63,3
62,0
55,4
50,2
48,7
w tym:
- kredyty walutowe
- udział (%)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KNF i NBP.
Szybki wzrost kredytów mieszkaniowych w latach 2005-2014 (tab. 3) spowodował,
że:
•• stały się one główną pozycją portfela kredytowego oraz aktywów banków (w niektórych
bankach uniwersalnych udział kredytów mieszkaniowych przekracza 40% a nawet 50%
aktywów, co świadczy o zasadniczej zmianie modelu biznesowego);
•• ich rola w gospodarce uległa silnemu zwiększeniu (rys. 2).
LTV- wskaźnik określający wartość kredytu do wartości nieruchomości.
DTI - wskaźnik określający maksymalne, bezpieczne obciążenie budżetu gospodarstwa domowego spłatą kredytu.
KNF, 2014: Informacja o sytuacji banków w okresie I-IX 2014 r., UKNF, Warszawa, s. 6.
12
13
14
189
Rysunek 2. Udział hipotecznych kredytów mieszkaniowych w wybranych wielkościach sektora
bankowego i PKB
70
56
60
%
50
62
1999
43
38
40
30
20
10
2005
2010
23 23
11
4
10
2
8
0
w kr. dla
gospodarstw
domow ych
2014
41
w kr. dla sektora
niefinansow ego
w aktyw ach
sektora
bankow ego
19 21
1
5
w PKB
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KNF.
Bardzo duża konkurencja między bankami na rynku kredytów hipotecznych oraz
wspomniane wcześniej problemy związane z polityką kredytową banków w tym zakresie
(szczególnie w okresie największego boomu na tym rynku w latach 2006-2008), wpłynęły
na określone charakterystyki portfela kredytów mieszkaniowych. Charakterystyki te mogą
oddziaływać na dalszy rozwój tego rynku, a ponadto mają one istotny wpływ na stabilność
sektora bankowego i stabilność makroekonomiczną (tab. 4).
Zagrożenie dla stabilności finansowej a także pośrednio stabilności makroekonomicznej w kontekście kredytów mieszkaniowych wynika z faktu dominującej roli tych kredytów
w bilansie sektora bankowego (stanowią one w 2014 r. 40,5% kredytów dla sektora niefinansowego oraz 22,4% sumy bilansowej sektora, przy czym w niektórych bankach udział ten jest
znacznie wyższy). Wiele rodzajów ryzyka generuje ponadto wysoki udziału kredytów walutowych w portfelach mieszkaniowych kredytów hipotecznych (tab. 5). Dodatkowe ryzyka
dla stabilności finansowej banków oraz stabilności makroekonomicznej wynikają z charakterystycznej dla Polski relatywnie niskiej płynności aktywów na rynku nieruchomości, silnego
zróżnicowania cen nieruchomości utrudniającego ich właściwą wycenę oraz niezadowalających baz danych o rynku nieruchomości i sytuacji finansowej klientów. Istotnym problemem
są także społeczne i prawne aspekty związane z potencjalną realizacją zabezpieczeń z tytułu
kredytów nie spłacanych przez klientów (na koniec 2014 r. w portfelach banków było ponad
50 tys. kredytów zagrożonych, które były zabezpieczone na nieruchomości mieszkalnej, co
oznacza że około 150-200 tys. osób było dotkniętych problemem obsługi tych kredytów).
Tabela 4. Cechy polskiego portfela kredytów hipotecznych i ich potencjalne skutki dla stabilności
finansowej i makroekonomicznej
Cecha
Potencjalne zagrożenia dla stabilności finansowej
i makroekonomicznej
1. Dosyć niska rentowność wynikająca
z ostrej konkurencji banków o klienta
(średnia marża brutto na poziomie ok.
1,1%)
Niski poziom marży może powodować, iż nawet relatywnie niewielkie pogorszenie się jakości kredytów hipotecznych (co jest obserwowane w 2014 r. i dotyczy m.in. kredytów w CHF), zacznie przynosić realne straty dla banków
(z tytułu odpisów i rezerw) i wpłynie na pogorszenie ich
efektywności finansowej (rentowności, płynności).
2. Duża część kredytów została udzielona
przy nadmiernie złagodzonych zasadach
oceny zdolności i wiarygodności kredytowej klientów
Skutek dla sektora bankowego – jak wyżej (pogorszenie
jakości portfela kredytowego, ciągnięcie wyników finansowych w dół).
Skutek dla gospodarki – zmniejszenie rozporządzalnych
dochodów gospodarstw domowych, osłabienie konsumpcji, osłabienie tempa wzrostu gospodarczego.
190
Ryszard Kata
Cecha
Potencjalne zagrożenia dla stabilności finansowej
i makroekonomicznej
3. Relatywnie wysoki wskaźnik LTV dla
znacznej części kredytów (na koniec 2014
r. ponad 500 tys. kredytów o LTV > 80%,
w tym 247 tys. kredytów o LTV > 100%)*
Wzbudza to obawy o sytuację kredytobiorców, którzy
zostaliby objęci procesami windykacji oraz może mieć
niekorzystny wpływ na sytuację banków mających duży
portfel kredytów o takich parametrach.
Kredyty udzielone przy wysokim wskaźniku LTV są
szczególnie „wrażliwe” na zmiany cen na rynku nieruchomości oraz w przypadku kredytów walutowych na deprecjację złotego.
4. Wysoki udział w portfelu kredytów
hipotecznych produktów wyrażonych
w walutach obcych (zwłaszcza w CHF)
- ryzyko walutowe, wynikające w szczególności z faktu, iż
gros tych kredytów udzielanych było w latach 2006-2008
przy bardzo niskim kursie franka;
- ryzyko prawne – zbiorowe pozwy składane przez kredytobiorców w związku z udzielonymi im kredytami CHF
i konieczność tworzenia rezerw na poczet ewentualnych
strat z tego tytułu.
Ryzyko stopy procentowej – kredytobiorcy pozbawieni
5. Wiele kredytów udzielonych było
wsparcia państwa, które obejmowało okres 8 lat, mogą nie
w ramach programu „Rodzina na Swoim”
poradzić sobie ze skokowym wzrostem raty kredytowej,
na preferencyjnych warunkach (dopłaty do
w szczególności wzmocnionym przez potencjalny wzrost
odsetek)
stóp procentowych NBP w przyszłości.
- ryzyko wystąpienia luki płynności, która obniża stabilność finansową banków, podwyższa koszty działalności
6. Portfel hipoteczny składający się z dłu- bankowej i wpływa na efektywność finansową banków;
goterminowych kredytów jest refinansowa- - w przypadku paniki i runu na banki lub wystąpienia
ny niemal wyłącznie bieżącymi i krótkopoważnych problemów płynnościowych w sektorze,
terminowymi depozytami
NBP będzie realizował funkcję pożyczkodawcy ostatniej
instancji, co może nie pozostać bez wpływu na stabilność
makroekonomiczną.
7. Krótka historia większości kredytów
Statystyki wskazują, iż kredyty hipoteczne w większości
(ponad 80% portfela stanowią kredyty z lat zaczynają się „psuć” dopiero po upływie kilku lat od ich
2007-2014)
udzielenia.
8. Nadmiernie wydłużony okres kredytowania wielu kredytów (okres spłaty dla
52,7 tys. kredytów w CHF przekracza 30
lat)
Przekraczanie przez okres spłaty przeciętnej długości
trwania życia, czy obejmowanie całego okresu aktywności
zawodowej kredytobiorcy rodzi bardzo duże ryzyko dla
kredytobiorców, które w sytuacji masowości występowania długich okresów spłaty może generować zagrożenia
dla stabilności finansowej i makroekonomicznej
*Według szacunków KNF po 15 stycznia 2015 liczba kredytów CHF o LTV > 100% wzrosła z 144,6 tys. do
179,4 tys. kredytów o wartości 76,5 mld zł. Na koniec 2014 r. przeciętna wartość takiego kredytu wynosiła
390,8 tys. zł
Źródło: opracowanie własna na podstawie G. Główka, System finansowania…., s. 94-97; KNF, Próby
rozwiązania problemu związanego z portfelem kredytów CHF, Materiał na Forum Bankowe 2015, UKNF
Warszawa 2015; Ramotowski J., W hipotekach nadal czają się ryzyka, Obserwator Finansowy 25.08.2014.
Liczba kredytów przeterminowanych powyżej 90 dni, wynosiła 35,5 tys. sztuk, a zatem stanowiła 1,8% wszystkich udzielonych kredytów hipotecznych na cele mieszkaniowe.
W strukturze kredytów przeterminowanych 3/4 stanowiły kredyty złotowe, zaś kredyty denominowany w CHF stanowiły 21,1% (tab. 5).
191
Tabela 5. Wolumen i struktura portfela kredytów mieszkaniowych w bankach (wg stanu na koniec
stycznia 2015 r.)
Waluta kredytu
Wyszczególnienie
PLN
CHF
EUR
inne
Razem
Liczba kredytów (w tys. szt.)
1200,7
565,8
108,1
5,6
1880,2
Kwota kredytów (w mld zł)
191,6
149,6
29,3
3
373,5
Liczba kredytów przeterminowanych > 90 dni (tys. szt.)
27,1
7,5
0,8
0,1
35,5
63,9
30,1
5,7
0,3
100,0
Struktura (w %)
Liczba kredytów
Kwota kredytów
51,3
40,1
7,8
0,8
100,0
Kredyty przeterminowane
76,3
21,1
2,3
0,3
100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk KNF.
Rysunek 3. Wskaźnik kredytów zagrożonych w przekroju różnych portfeli kredytowych sektora
bankowego (stan na koniec IX 2014 r.)
14
12,7
11,3
12
8
7,2
4
3,2
3,6
kr.
mieszkaniowe w
złotych
6
kredyty
mieszkaniowe
ogółem
%
10
2,7
2
kr.
mieszkaniowe
walutowe
kredyty
konsumpcyjne
przedsiębiorstwa
kredyty ogółem
0
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.
Kredyty mieszkaniowe wykazują się najlepszą jakością pośród portfeli kredytowych
sektora bankowego biorąc pod uwagę wskaźnik kredytów zagrożonych (rys. 3). Na dodatek,
portfel kredytów walutowych jest jakościowo lepszy niż kredytów złotowych. Nie oznacza to
jednak, że struktura i jakość portfela kredytów hipotecznych w Polsce nie stanowią zagrożenia
dla stabilności sektora bankowego. Wynika to ze skali zadłużenia gospodarstw domowych
z tytułu tego typu kredytów (liczba gospodarstw zadłużonych, kwota zadłużenia), długości
zobowiązań wynikających z kredytów mieszkaniowych, co rodzi po stronie kredytobiorców
określone ryzyko, a także faktu, iż wciąż 48,7% tych zobowiązań jest narażonych na ryzyko
kursowe15. Jak poważne może być to ryzyko, najlepiej świadczy problem kredytów frankowych, szczególnie nabrzmiały po 15 stycznia 2015 r., kiedy Szwajcarski Bank Narodowy
(SBN) uwolnił kurs franka wobec innych walut16, co spowodowało gwałtowny wzrost kursu
CHF na rynkach walutowych. W relacji franka do złotego, w ciągu kilku dni nastąpił wzrost
wartości CHF z poziomu 3,57 zł do 4,32 zł (23.01.2015). Na szczęście dla „frankowiczów”
i stabilności systemu bankowego w ciągu kolejnych dni kurs ten ustabilizował się na poziomie
nieco poniżej 4 zł.
W aktywach banków na koniec 2014 r. było ok. 679,6 tys. mieszkaniowych kredytów
walutowych, w tym 565,8 tys. kredytów denominowanych w CHF (tab. 5). Udział kredytów
Dane o restrukturyzacji i „wakacjach kredytowych” świadczą o tym, iż kilkanaście tysięcy „frankowiczów”
miało już problemy z ratami tych kredytów, jeszcze przed drastycznym wzrostem kursu CHF w styczniu 2015 r.
W tym dniu SNB przestał bronić kursu CHF oraz zniósł parytet CHF/EUR = 1,2, a także obniżył stopę dyskontową do -0,75%.
15
16
192
Ryszard Kata
walutowych w liczbie kredytów mieszkaniowych ogółem wynosił 36,1%, w tym kredyty
„frankowe” stanowiły 30,1%, natomiast udział kredytów walutowych w wolumenie kredytów
mieszkaniowych wynosił 48,7%, w tym kredytów we frankach 40,1% (tab. 5). Wskazuje to,
iż przeciętne kwoty kredytów walutowych są wyższe od kredytów udzielonych w złotych.
W kontekście ryzyka kursowego szczególne zagrożenie dla stabilności finansowej
i makroekonomicznej niosą kredyty w CHF, udzielane w latach 2006-2008, tj. w okresie
boomu kredytowego i silnego wzrostu cen na rynku nieruchomości. Większość kredytów
w CHF z tego okresu została udzielona przy kursie franka na poziomie 2,0-2,6 zł. Buforem
dla wzrostu rat kredytowych dla kredytów we frankach był w latach 2009-2014 niższy poziom
LIBOR dla CHF (wzrost kursu w znacznym stopniu był skompensowany spadkiem stóp
procentowych SBN). Gwałtowna aprecjacja franka na rynku walutowym w połowie stycznia
2015 r. spowodowała, iż dla kredytobiorców, którzy zaciągnęli kredyt w CHF nastąpił wzrost
wartości zadłużenia w złotych. W przypadku tych kredytobiorców, którzy zaciągali kredyt
przy kursie franka poniżej 2,5 zł i przy wysokich cenach nieruchomości w 2007 i 2008 r.,
aprecjacja CHF i późniejszy spadek cen nieruchomości na rynku, spowodował sytuację, że
wartość ich zadłużenia z tytułu kredytów hipotecznych przekracza wartość nabytych przez
nich nieruchomości (często uwzględniając kilkuletni okres spłaty tych kredytów)17.
Jednym z rozwiązań mających na celu neutralizację ryzyka kursowego kredytów
w CHF, postulowanych przez samych „frankowiczów” jest przewalutowanie kredytów frankowych na złotowe po kursie zaciągnięcia kredytu. Należy jednak pamiętać, iż problem
hipotecznych kredytów walutowych nie jest tylko „sprawą” banku i kredytobiorcy i każde ewentualne jego rozwiązanie wymaga uwzględnienia konsekwencji takiego procesu dla
innych interesariuszy (deponentów, przedsiębiorców zgłaszających popyt na kredyty itd.),
gdyż zawsze w tego typu przypadkach występuje asymetria korzyści i kosztów (także społecznych). Podstawowy problem z przewalutowaniem kredytów w CHF polega na tym, że
banki musiały pozyskać finansowanie we frankach dla udzielanych w tej walucie kredytów.
Po jednej stronie banki mają więc należności z racji udzielonych kredytów, których wartość
wzrosła wraz ze wzrostem kursu franka, a po drugiej stronie mają denominowane w CHF
zobowiązania (depozyty albo swapy walutowe lub inne transakcje zamykające ich pozycję
na rynku walutowym)18. Wartość tych zobowiązań zwiększyła się wraz ze wzrostem kursu
franka względnie proporcjonalnie do wzrostu należności od kredytobiorców „frankowych”.
Jeśli doszłoby więc do przymusowego, ustawowego przewalutowania kredytów w CHF po
kursie z dnia udzielenia kredytu, to według szacunków KNF z 2013 roku (a więc przy znacząco niższym kursie franka, niż po 15 stycznia 2015 r.), banki w Polsce zostaną pozbawione
około 44 mld zł należności, natomiast ich zobowiązania nie zmienią się, a zatem w sektorze bankowych zostanie wygenerowana strata o takiej wartości. Według tych szacunków,
kapitały sektora bankowego spadłyby z 145,4 mld zł do 102,5 mld zł, czyli o około 30%.
Ponadto nastąpiłby spadek współczynnika wypłacalności sektora bankowego z 15,2% do
11,3%, w tym w siedmiu bankach poniżej ustawowego progu 8%, a w 3 bankach współczynnik ten byłby ujemny, co wiązałoby się z zagrożeniem upadłości tych banków. Aby
temu zapobiec należałoby dokapitalizować sektor bankowy kwotą około 12,7 mld zł, tak by
osiągnąć współczynnik wypłacalności na poziomie 8% i o 24,3 mld zł by osiągnąć zalecany
przez KNF poziom 12%. W konsekwencji doprowadziłoby to do znacznego ograniczenia
akcji kredytowej (w tym kredytowania przedsiębiorstw), wpłynęło negatywnie na stabilność
W latach 2006-2008 banki udzieliły ponad 40% wszystkich kredytów hipotecznych, w tym 451 tys. kredytów walutowych (spośród nich 85% pozostawało w spłacie na koniec 2014 r.). Biuro Informacji Kredytowej
wskazywało, że w I kwartale 2014 roku wartość kredytów pozostała do spłaty przekraczała kwotę kredytów
zaciągniętych w tym okresie, od kilku procent dla kredytów z 2006 roku, do bez mała 20% dla udzielanych tuż
przed wybuchem kryzysu. Ten odsetek znacznie zwiększył się po 15 stycznia 2015 r.
18
W latach 2005-2008, aż 35% środków przeznaczonych na działalność kredytową banków było pozyskiwane
z zagranicy. Zob. BFG, Ograniczenia w finansowaniu a rozwój akcji kredytowej, BFG, Warszawa 2012, s. 12.
17
193
sektora bankowego (zagrożenie bezpieczeństwa depozytów w bankach, wzrost opłat i prowizji bankowych oraz marż nowo udzielanych kredytów) oraz zagroziło stabilności makroekonomicznej19. Pozostaje także problem pokusy nadużycia wynikający z przewalutowania
kredytów w CHF (po kursie zaciągnięcia kredytu). Na takiej operacji skorzystałyby osoby,
które świadomie wzięły na siebie ryzyko walutowe, kosztem osób, które nie zaciągnęły
kredytu lub pobrały kredyt złotowy.
Nowa propozycja KNF, przedstawiona w styczniu 2015 r. przez jej przewodniczącego
A. Jakubiaka, zmierza w kierunku solidarnego podziału kosztów takiej operacji po stronie
banków i kredytobiorców. Jak stwierdza KNF, jej celem jest przedstawienie narzędzia, które
w stopniowy i kontrolowany sposób pozwoli ograniczyć ryzyko wygenerowane w przeszłości. Według przewodniczącego KNF, nadzór nie może akceptować sytuacji, w której kilkaset
tysięcy kredytów jest nieprawidłowo zabezpieczonych (LTV powyżej 100%, a niekiedy nawet powyżej 150%)20. Niepokój budzi znaczący, skokowy i niezależny od kredytobiorców
wzrost zobowiązań, oznaczający dla banków gwałtowny wzrost aktywów ważonych ryzykiem
(RWA). Wzrost kursu szwajcarskiej waluty, jaki nastąpił 15 stycznia 2015 r., oznacza wzrost
RWA o 28,8 mld zł21. Gdy RWA rosną, pogarsza się proporcja kapitałów, a więc wskaźniki
kapitałowe i współczynnik wypłacalności. Ponieważ banki działające w Polsce mają wysokie
współczynniki wypłacalności (średnio na koniec III kw. 2014 -14,6%) dla sektora jako całości
nie ma z tego tytułu zagrożenia, nie oznacza to jednak, że niektóre banki nie znajdą się w bardziej skomplikowanej sytuacji. Ponadto istnieje konieczność znalezienia dla tych sztucznie
„napompowanych” aktywów jakiegoś finansowania (np. depozytów). Zamiast używać tych
depozytów do udzielania nowych kredytów, banki będą musiały je blokować do pokrycia
kredytów denominowanych w CHF, na czym straci cała gospodarka. Jednocześnie nie ma
gwarancji, że w przyszłości dalej nie będzie postępowała aprecjacja franka i tym samym
pogłębienie problemu. Istotne dla stabilności sektora jest także narastające ryzyko prawne
związane z kredytami frankowymi, wynikające z pozwów zbiorowych przeciwko bankom
wnoszonych przez kredytobiorców (tab. 4).
Według propozycji przewodniczącego KNF dotychczasowy kredyt frankowy mógłby
być zamieniony na złotowy po aktualnym kursie NBP i podzielony na dwie części: kredyt
zabezpieczony hipotecznie wyrażony w złotych oraz kredyt niezabezpieczony hipotecznie,
który odzwierciedlać ma konsekwencje osłabienia złotego. Stan zadłużenia z tytułu kredytu zabezpieczonego hipotecznie („pierwotnego”) odpowiadać ma wartości, jaką posiadałby
kredyt w złotych udzielony w tym samym momencie co kredyt we franku. Wartość kredytu
niezabezpieczonego hipotecznie („wtórnego”) odpowiadałaby zaś różnicy między łącznym
stanem zadłużenia w dniu przewalutowania, a stanem zadłużenia z tytułu kredytu zabezpieczonego hipotecznie. Oczywiście obydwa kredyty byłyby wyrażone w złotych, a więc pozbawione już ryzyka kursowego. „Pierwotny” kredyt ma mieć parametry typowe dla kredytów
w złotym, które były udzielane w czasie, kiedy klient zaciągnął kredyt frankowy (WIBOR plus
marża banku). Kredyt „wtórny” byłby natomiast oprocentowany według stopy 1% i spłacany
zgodnie z tym samym harmonogramem, co kredyt „pierwotny”. Realizacja zasady, że strony
składają się po połowie na koszty wynikające z nadzwyczajnego wzrostu kursu franka polegałaby na tym, że klient spłacałby tylko połowę przypadającej na dany miesiąc raty kredytu
„wtórnego”, zaś drugą połowę bank by umarzał. W opinii KNF, dzięki rozłożeniu spłat na
długi okres, zarówno klient nie ponosiłby jednorazowo wysokich kosztów, jak i bank nie
musiałby wpisywać ich w straty. Warunkiem uczestniczenia w planie byłoby pokrycie przez
KNF, Ocena wpływu na sytuację sektora bankowego i polskiej gospodarki propozycji przewalutowania kredytów
mieszkaniowych udzielonych w CHF na PLN według kursu z dnia udzielenia kredytu, UKNF, Warszawa 2013,
s. 3.
20
KNF, Próby rozwiązania …op.cit, s. 6-9.
21
Ramotowski J., Kredyty walutowe uderzą także w polskie banki, Obserwator Finansowy 19.01.2015.
19
194
Ryszard Kata
klienta różnicy między dotychczas poniesionym kosztem rat kredytu frankowego, a tym, który
poniósłby mając od samego początku kredyt w złotych. KNF szacuje, przy pełnej dobrowolności skorzystania z takiego planu ze strony kredytobiorców i banku, że w programie takim
uczestniczyć może około 10-30% kredytobiorców CHF, co należałoby uznać za sukces, gdyż
oznaczałoby to adekwatne ograniczenie ryzyka systemowego22.
Z kolei propozycje Związku Banków Polskich (ZPB), zaprezentowane w marcu 2015
r., zmierzają do utworzenia specjalnego funduszu wspierania restrukturyzacji kredytów hipotecznych (FWRKH), z którego przez okres 12 miesięcy mogłyby być spłacane raty kredytu
(kapitał wraz z odsetkami) w sytuacji gdyby kredytobiorca nie był w stanie spłacać tego
zobowiązania23. Byłby on adresowany do wszystkich klientów, mających problemy ze spłatą
kredytów (złotowych i walutowych). Słabością tej propozycji z punktu widzenia klienta jest
to, że po roku klient ma do spłacenia ten sam kapitał (wobec banku oraz FWKRH), jednakże w krótszym o rok terminie, a zatem jego rata spłaty musi wzrosnąć w stosunku do raty
sprzed roku (nie mówiąc o ewentualnych konsekwencjach ryzyka stopy procentowej czy
ryzyka kursowego, które dalej towarzyszą kredytowi). Dla kredytobiorców posiadających
zadłużenie w CHF stworzony byłby kolejny fundusz - tzw. sektorowy fundusz stabilizacyjny
(SFS), którego celem byłoby stabilizowanie wysokości rat kredytu. Skorzystanie z niego
byłaby możliwe gdyby kurs franka gwałtownie wzrósł i zarazem wzrosłaby rata kredytu,
jednakże warunkiem uzyskania pomocy z funduszu byłoby zobowiązanie kredytobiorcy,
że przewalutuje swój kredyt na złotego w momencie, gdy kurs franka spadnie do wcześniej
zadeklarowanego poziomu, który nie może być „absurdalnie niski”. Propozycja ZBP w jakimś
stopniu sankcjonuje jednakże problem pokusy nadużycia w ramach sektora bankowego. Na
fundusz złożyłyby się bowiem wszystkie banki, natomiast nie wszystkie banki udzielały kredytów walutowych (np. banki spółdzielcze), zaś na dużą skalę problem ten dotyczy w zasadzie
czterech banków komercyjnych. Zatem banki, które nie podejmowały ryzyka walutowego,
zostałyby „ukarane”, tak jakby takie ryzyko podejmowały. Na fundusz restrukturyzacyjny
i stabilizacyjny skierowane byłyby także fundusze publiczne (środki pochodzące z NBP).
Ponadto fundusz stabilizacyjny zasilany byłby też kosztem środków kierowanych do BFG,
co uszczuplałoby zasoby przeznaczone na pokrycie gwarancji depozytów bankowych. Jak
wskazuje KNF, koncepcja funduszu stabilizacyjnego tworzy opcję przenoszącą koszty pokrycia ryzyka na tych, którzy z ryzykiem nie mieli nic wspólnego oraz minimalizującą koszty
twórców ryzyka24.
Zarówno propozycje KNF jak i ZBP zostały przygotowane w trosce o stabilność systemu finansowego i jego dobrą reputację. Ich ocena jest jednak zróżnicowana, gdyż tworzą
one asymetrię kosztów-korzyści dla interesariuszy tych programów, szczególnie dla kredytobiorców i banków, ale także dla podatników w konsekwencji ich wpływu na stan finansów
publicznych. Faktem jest to, iż portfel kredytów hipotecznych wymaga działań zmierzających
do stopniowego neutralizowania związanych z nim ryzyk systemowych.
Podsumowanie
Polski rynek kredytów hipotecznych nie jest rynkiem o ustabilizowanych mechanizmach i wciąż znajduje się w fazie rozwoju. Jest bardzo wrażliwy na sytuację makroekonomiczną (cykl koniunkturalny), oraz na stopy procentowe i kursy walutowe (w szczególności
kurs CHF, ze względu na duży udział kredytów denominowanych w tej walucie w portfelu
kredytów mieszkaniowych). Od kilku lat, w szczególności od roku 2010, można obserwować
KNF, Próby rozwiązania …op.cit, s. 14.
Z funduszu mogłyby skorzystać osoby, które utraciły pracę, są dotknięte chorobą lub padły ofiarą klęski
żywiołowej.
24
KNF, Próby rozwiązania….op.cit, s. 19.
22
23
195
coraz liczniejsze działania nadzoru finansowego (Rekomendacje T i S, zalecenia) zmierzające
do tworzenia lepszego ładu instytucjonalnego dla tego rynku, tak aby ograniczać ryzyka
systemowe (finansowe i makroekonomiczne) towarzyszące kredytom hipotecznym. Wiele
z tych działań jest spóźnionych, dyskrecjonalnych i niekompletnych względem siebie (nie
tworzą spójnego systemu instytucjonalnego). Słabości i zagrożenia systemu finansowania nieruchomości mieszkaniowych obnażył zwłaszcza kryzys kredytów denominowanych w CHF.
Kluczowy problem to swoiste błędne koło, polegające na tym, że relacja dochodów do
cen mieszkań wciąż jest niska, głód mieszkaniowy zmniejsza się, lecz nadal jest duży (choć
złagodziła go emigracja), a banki wciąż szukają sposobów, a by obejść realia gospodarcze,
równocześnie transferując całe ryzyko na kredytobiorców i nie biorąc pod uwagę tego, iż
ryzyko to kumuluje się i przekształca w ryzyko systemowe, które uderza w same banki
(w ich stabilność finansową). Kwestia opracowania i wdrożenia systemowego programu
finansowania mieszkalnictwa jest zatem wyzwaniem i zadaniem dla sektora bankowego,
ustawodawców, regulatorów i nadzorców. Tworząc taki system należy bazować na doświadczeniach i wnioskach płynących z kryzysu rynku kredytów hipotecznych w Polsce, Europie
i na świecie.
Bibliografia
1. BFG, Ograniczenia w finansowaniu a rozwój akcji kredytowej, BFG Warszawa 2012.
2. de Grauwe P., The Financial Crisis and the Future of the Eurozone, BEEP Briefing, no 21,
12/2010.
3. Główka G., System finansowania nieruchomości mieszkaniowych w Polsce. Doświadczenia
i kierunki zmian. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012.
4. Issing O., Monetarny and financial stability: Is there a trade-off?, BIS, Conference on „Monetary Stability, Financial Stability and the Business Cycle”, Basle 2003.
5. Jędruchowicz A., Struktura kredytów a stabilność finansowa [w:] Stabilność systemu finansowego – instytucje, instrumenty, uwarunkowania, red. A. Alińska, B. Pietrzak, SGH, CeDeWu,
Warszawa 2012.
6. KNF, Informacja o sytuacji banków w okresie I-IX 2014 r., UKNF, Warszawa 2014.
7. KNF, Ocena wpływu na sytuację sektora bankowego i polskiej gospodarki propozycji przewalutowania kredytów mieszkaniowych udzielonych w CHF na PLN według kursu z dnia
udzielenia kredytu, UKNF, Warszawa 2013.
8. KNF, Próby rozwiązania problemu związanego z portfelem kredytów CHF, Materiał na Forum
Bankowe 2015, UKNF Warszawa 2015
9. Lepczyński B., Pelczar M., Zmiany w pozycji polskiego sektora bankowego na europejskim
rynku bankowo-kredytowym, ZN USz nr 802, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”
nr 65, Szczecin 2014.
10. Łaszek J., Niebezpieczne kredyty mieszkaniowe, www. biznes.pl/magazyny/nieruchomości.
11. Olszak A.M, Wybrane aspekty rozwoju rynku kredytów hipotecznych w Niemczech i w Polsce,
„Materiały i Studia” nr 182, NBP, Warszawa 2004.
12. Ramotowski J., Kredyty walutowe uderzą także w polskie banki, Obserwator Finansowy
19.01.2015, www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/bankowość/kredyty-walutowe.
13. Ramotowski J., W hipotekach nadal czają się ryzyka, Obserwator Finansowy 25.08.2015,
www.obserwatorfinansowy.pl/.pl/tematyka/bankowość/w -hipotekach.
14. Schinasi G., Defining Financial Stability, IMF Working Paper 04/187, Washington DC 2004.
196
Ryszard Kata
MORTGAGE CREDITS IN POLAND IN THE CONTEXT
OF FINANCIAL AND MACROECONOMIC STABILITY
Summary
The dynamic development of the housing loans market in Poland in years 2001-2014 is important for the financial stability of the banking sector and macroeconomic stability. In this
context, are important such characteristics of the mortgage portfolio as: monetary and temporal
structure of loans, the conditions on which loans, the security level value of residential real
estate loans, the criteria for verifying the creditworthiness of customers. Important is also
fact that long-term mortgages were financed using short-term deposits. These features of the
housing loan portfolio in Poland create many threats to financial and macroeconomic stability.
Key words: mortgages, housing loans market, currency loans, banks
Politechnika Rzeszowska
DETERMINANTY WYBORU BANKU PRZEZ
MŁODYCH KLIENTÓW
Wprowadzenie
W obecnych czasach dynamiczny rozwój gospodarki jest niemożliwy bez równoczesnego rozwoju rynków finansowych, a w szczególności rozwoju rynku usług bankowych
wyrażającego się przede wszystkim wyższym poziomem ubankowienia społeczeństwa,
którego wyrazem jest wzrost liczby osób posiadających rachunek bankowy oraz aktywnie
korzystających z produktów związanych z tym rachunkiem.
Postęp technologiczny jaki miał miejsce na początku XXI wieku wprowadził wiele
zmian w funkcjonowaniu systemu bankowego. W odpowiedzi na zmieniające się oczekiwania i potrzeby klientów banki na masową skalę zaczęły wprowadzać do swojej oferty nowe
produkty bankowe oraz wykorzystywać nowe kanały ich dystrybucji oparte na innowacyjnych technologiach. Społeczeństwo musiało natomiast dostosować się do nowych warunków rynkowych w których znaczny odsetek realizowanych w życiu codziennym transakcji
odbywa się nie za gotówkę, ale w sposób bezgotówkowy1. Należy pamiętać, że możliwość
realizacji transakcji w sposób bezgotówkowy jest bezpośrednio związana z koniecznością
posiadania rachunku bankowego. Wymógł ten spowodował, że w latach 2008 – 2013 liczba
posiadanych przez osoby prywatne w Polsce rachunków bieżących w bankach wzrosła 35,3
mln do 52,2 mln. W 2013 r. liczba rachunków bankowych na jednego mieszkańca w Polsce
wyniosła 1,57. Wartość ta była wyższa od wartości średnich UE (średnia UE – 1,01, średnia
skorygowana dla 23 krajów UE – 1,5) i uplasowała Polskę na 14 miejscu wśród państw Unii
Europejskiej2.
Zmiany zachodzące na rynku produktów bankowych najszybciej akceptowane są
przez przedstawicieli młodego pokolenia. Dlatego też banki, aby mogły w przyszłości być
na rynku konkurencyjne muszą przykładać szczególną uwagę do stworzenia portfela produktów, który spełniałby już dziś oczekiwania potencjalnych młodych klientów i pozwolił
na nawiązanie z nimi relacji lojalnościowych. Należy pamiętać, że chociaż produkty skierowane do młodych ludzi przynoszą aktualnie bankom minimalny zysk lub nawet wymagają
subsydiowania to w przyszłości ta grupa klientów może stać się podstawowym źródłem
ich dochodów. Jak wykazują badania znaczny odsetek młodych ludzi pozostaje lojalnymi
klientami banku, który obsługiwał ich w okresie nauki przekształcając swój rachunek akademicki na normalny rachunek bieżący. Dlatego też w odniesieniu do tej grupy klientów banki
powinny zrezygnować ze stosowania instrumentów tradycyjnego marketingu, a skupić się
na instrumentach marketingu partnerskiego mającego na celu utrzymanie na stałe tej grupy
klientów poprzez pełną personalizację portfela produktów.
W 2006 r. przeciętny mieszkaniec Polski dokonywał 9,3 a w 2013 r. 37,6 płatności przy pomocy karty płatniczej.
Wartość ta jest znacznie niższa od wartości średniej UE, która wynosiła 85,8 płatności i uplasowała Polskę na
22 miejscu wśród państw Unii Europejskiej.
2
Porównanie wybranych elementów polskiego systemu płatniczego z systemami innych krajów Unii Europejskiej
za 2013 r. Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2014, s. 4-6 [online]. [2015-03-15]. www.nbp.pl/
systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/porownanie_UE_2013.pdf
1
198
1. Cel i metodyka badań
Badania ankietowe dotyczące zainteresowania usługami bankowymi wśród młodej
generacji klientów banków zostały przeprowadzone na grupie 1841 respondentów w wieku
20 – 25 lat studiujących na podkarpackich uczelniach wyższych3. W składzie analizowanej
grupy badawczej znalazło się 944 kobiety (51,28%) oraz 897 mężczyzn (48,72%). Wybór
składu grupy badawczej został podyktowany faktem, że młode osoby zaliczane do tej grupy
wiekowej stanowią segment przyszłościowych klientów, o który w sposób szczególny już
na tym etapie ich życia muszą zabiegać banki, aby wytworzyć z nimi więzi lojalnościowe,
które zaprocentują w przyszłości.
Podstawowym celem przeprowadzonych badań było oszacowanie zainteresowania
wśród młodej generacji Polaków usługami bankowymi oraz określenie czynników mających
wpływ na wybór przez nich określonego banku.
2. Stopień ubankowienia respondentów
Funkcjonowanie człowieka we współczesnych warunkach gospodarczych praktycznie jest niemożliwe bez dostępu do różnego rodzaju usług finansowych oferowanych przez
banki potencjalnym klientom. Brak rachunku bankowego oraz możliwości wykorzystywania
związanych z nim elektronicznych instrumentów płatniczych w obecnych czasach znacznie
utrudnia funkcjonowanie człowieka w aktualnych realiach rynkowych oraz podnosi koszty
jego życia.
Dlatego na wstępie przeprowadzonych badań został określony stopień ubankowienia
wśród analizowanej grupy młodych polaków. Stopień ten został ustalony w oparciu o trzy
kryteria tj. liczbę osób korzystających z usług bankowych, liczbę osób posiadających rachunek
bankowy oraz liczbę osób korzystających z usług bankowości internetowej.
Analiza udzielonych przez ankietowanych odpowiedzi pozwala stwierdzić, że przedstawiciele pokolenia obecnych dwudziestolatków nie wyobrażają sobie funkcjonowania
w otaczającej ich rzeczywistości bez możliwości korzystania z usług bankowych (rys.1).
Prawie 99,5% badanych deklaruje, że korzysta z usług finansowych oferowanych przez banki
a ponad 99% respondentów posiada rachunek bankowy. Młodzi ludzie kierując się wygodą
i minimalizacją kosztów obsługi bankowej doceniają możliwość korzystania z usług bankowych przez Internet. Prawie 96% spośród badanych deklarowało, że korzysta z tego rodzaju
usług.
Rysunek 1. Stopień ubankowienia w grupie badawczej
3
W artykule została przedstawiona tylko część wyników z przeprowadzonych badań dotycząca czynników wpływających na wybór banku przez studentów.
Determinanty wyboru banku przez młodych klientów
199
Należy również podkreślić, że respondenci zdają sobie sprawę jakie mogą być negatywne skutki wykluczenia finansowego. Potwierdzeniem tego jest fakt, że wszyscy spośród
ankietowanych, którzy jeszcze nie posiadali rachunku bankowego deklarowali, że planują
go założyć w najbliższej przyszłości. A ponad 81% badanych nie korzystających do tej pory
z usług bankowych przez Internet stwierdziło, że zamierza realizować usługi bankowe przy
wykorzystaniu tego medium.
3. Determinanty wyboru banku przez młodych ludzi
3.1. Czynniki wpływające na wybór banku przez młodych ludzi
Analiza czynników determinujących wybór banku przez respondentów pozwala
stwierdzić, że młoda generacja Polaków zwraca szczególną uwagę na swoją wygodę oraz
możliwość korzystania z nowoczesnych kanałów dystrybucji usług bankowych. Potwierdzeniem tego jest fakt, że ankietowani najczęściej jako czynnik, który miał wpływ na wybór przez
nich banku wskazywali możliwość korzystania z usług bankowości internetowej (rys. 2).
Odpowiedź tą wybrało prawie 85% badanych. W analizowanej grupie badawczej zainteresowanie możliwością realizacji usług bankowych przez Internet wykazywało dziewięciu na
dziesięciu mężczyzn i osiem na dziesięć kobiet.
Rysunek 2. Czynniki wpływające na wybór banku przez respondentów
Na kolejnych miejscach ankietowani wskazywali czynniki, które mają wpływ na łatwość ich dostępu do gotówki lub usług bankowych. Odpowiedź „liczba dostępnych bankomatów” wybrało prawie 50% ankietowanych a odpowiedź „położenie banku i liczba jednostek”
ok. 39% badanych. Należy nadmienić, że kobiety (55,98%) częściej niż mężczyźni (43,4%)
wskazywały na odpowiedź „liczba dostępnych bankomatów”. Natomiast w przypadku odpowiedzi „położenie banku i liczba jednostek” sytuacja była odwrotna. Wskazywało ją 44,08%
mężczyzn i tylko 33,97% kobiet.
Istotnym dla ankietowanych przy wyborze banku była również rekomendacja osób
z ich najbliższego otoczenia. Czynnik ten jako determinujący wybór banku, z usług którego
korzystali wskazało 36% respondentów. Należy zaznaczyć, że rekomendacja najbliższych
była bardziej istotna dla mężczyzn (40,7%) niż dla kobiet (33,01%).
Na dalszych miejscach ankietowani wskazywali odpowiedzi dotyczące czynników
finansowych oraz marketingowych.
Aspekt finansowy przy wyborze banku był istotny dla co czwartej osoby uczestniczącej w badaniach ankietowych. 26,66% respondentów wskazało na odpowiedź „wysokość
200
opłat i prowizji”. Odpowiedź tą częściej zaznaczali mężczyźni (32,13%) niż kobiety (21,47%).
W tym miejscu należy zaznaczyć, że ponad 86% ankietowanych mężczyzn określiło dopuszczalny poziom kosztów związanych z posiadaniem rachunku bankowego w przedziale od 0
do 5 złotych. W przypadku kobiet poziom ten zaakceptowało 68,5% badanych.
W mniejszym stopniu przy wyborze banku ankietowani kierowali się oferowaną
przez bank wysokością oprocentowania rachunku. Na ten czynnik wskazało jedynie 7,35%
ankietowanych (w tym 6,52% kobiet i 8,23% mężczyzn). Przyczyn niskiego zainteresowania ankietowanych wysokością oprocentowania rachunku można upatrywać z jednej strony
warunkami rynkowymi, które przekładają się na bardzo niskie oprocentowanie rachunków
bankowych. Z drugiej zaś strony, fakt że niewielki odsetek badanych deklaruje posiadanie
lokat bankowych.
Czynniki marketingowe podobnie jak w przypadku czynników finansowych miały
wpływ na wybór banku przez co czwartego uczestnika badań. 24,03% ankietowanych wskazało odpowiedź „znana marka” a 20,52% odpowiedź „reklama banku”. Należy znaczyć,
że czynniki marketingowe miały większy wpływ na wybór banku przez kobiety niż przez
mężczyzn.
3.2. Osoby wpływające na wybór banku przez młodych ludzi
Analizując strukturę udzielonych przez ankietowanych odpowiedzi na pytanie o osoby mające wpływ na ich wybór banku należy stwierdzić, że co trzeci badany stwierdził, że
sam dokonał tego wyboru bez niczyjej pomocy (rys. 3). Odpowiedź tą częściej wybierali
mężczyźni (34,72%) niż kobiety (30,34%).
Rysunek 3. Osoby mające wpływ na wybór banku przez respondentów
Wśród ankietowanych, którzy stwierdzili, że na ich wybór miała wpływ rekomendacja
jakieś osoby największą grupę stanowili respondenci, wskazujący na rodziców. Odpowiedź tą
wybrało 18,7% badanych. Na kolejnych miejscach ankietowani wymieniali „koleżanki/kolegów” (17%) oraz pracowników banku (16,4%). Należy zaznaczyć, że na mężczyzn większy
wpływ miały osoby z ich najbliższego otoczenia, a na kobiety pracownicy banku. Odpowiedź
„koleżanki/koledzy” wskazało odpowiednio 17,93% mężczyzn i 16,13% kobiet. Natomiast
odpowiedz „pracownicy banku” zaznaczyło 18,06% kobiet i 14,66% mężczyzn. Na dalszych
miejscach ankietowani wybierali odpowiedź „dziewczynę/chłopaka” (7,08%) oraz odpowiedź
„rodzeństwo” (4,88%). Kobiety (9,62%) większą wagę przykładały do rekomendacji swoich
sympatii niż mężczyźni (4,4%). Natomiast dla większej grupy mężczyzn (5,07%) ważniejsza
była rekomendacja rodzeństwa niż dla kobiet (4,7%).
201
4. Banki z usług których korzystają młodzi Polacy
Potwierdzeniem faktu, że młode pokolenie Polaków to „generacja elektroniczna”,
która w każdej sferze swojego życia chce korzystać z nowoczesnych urządzeń elektronicznych
oraz innowacyjnych kanałów dystrybucji usług w tym również usług bankowych jest struktura
udzielonych odpowiedzi na pytanie „z usług jakiego rodzaju banku korzystają respondenci”.
Ponad 98% uczestniczących w badaniach deklarowało, że posiada rachunek bieżący w banku,
który udostępnia im możliwość realizacji usług bankowych przez Internet (rys.4) tj. w banku
tradycyjnym świadczącym usługi przez Internet lub banku internetowym.
Rysunek 4. Struktura grupy badanej ze względu na rodzaj wybranego banku.
W analizowanej grupie badawczej prawie 60% ankietowanych posiadało rachunek
bankowy w banku tradycyjnym świadczącym usługi przez Internet. Ten rodzaj banku częściej
był wybierany przez kobiety (62,39%) niż przez mężczyzn (56,93%). Natomiast posiadanie
rachunku bankowego w banku internetowym deklarowało (38,73%). Wśród posiadaczy tych
rachunków większą grupę stanowili mężczyźni (41,94%) niż kobiety (35,68%).
Ostatnią grupę wśród badanych stanowili ankietowani posiadający rachunek bankowy
w banku tradycyjnym nieświadczącym usług przez Internet (1,53%). Należy jednak zaznaczyć, że ponad 80% spośród nich deklarowało, że planuje w najbliższym czasie zmianę banku.
Analizując strukturę grupy badawczej ze względu na bank w którym respondenci
posiadali rachunek bankowy (rys. 5) stwierdzamy, że dominującą rolę odgrywały trzy banki:
mBank, Pekao SA, PKO BP SA. Rachunki w nich posiadało ponad 75% procent respondentów. Należy zaznaczyć, że mBank wybierany był częściej przez mężczyzn (41,94%) niż
kobiety (35,68%). Natomiast w przypadku dwóch największych polskich banków sytuacja
była odwrotna to kobiety (38,68%) częściej niż mężczyźni (35,63%) deklarowały, że posiadają w nich rachunek bankowy. Czynnikiem wpływającym na posiadanie w tych bankach
rachunków bieżących przez większość respondentów może być obok stosunkowo dużej liczby
placówek w analizowanym terenie również renoma tych banków na co zwracał uwagę przy
wyborze banku co piąty ankietowany.
202
Rysunek 5. Struktura grupy badanej ze względu na bank w którym respondenci posiadali rachunek bankowy
Podsumowanie
Przeprowadzone badania ankietowe wykazały że dla wykształconych przedstawicieli
pokolenia urodzonego w Polce już po przemianach społeczno – gospodarczych korzystanie
z usług bankowych jest zjawiskiem powszechnym. Generacja ta rozumie, że funkcjonowanie
w obecnych realiach rynkowych bez posiadania rachunku bankowego oraz dostępu do szerokiej oferty usług finansowych a w szczególności usług realizowanych przy wykorzystaniu
innowacyjnych mediów wpływa na jakość ich życia i może stać się przyczyną wykluczenia
finansowego. Potwierdzają to wyniki badań dotyczące ubankowienia grupy badawczej, które
jest na bardzo wysokim poziomie 99%. Należy zaznaczyć, że potrzebę posiadania rachunku
bankowego rozumie również jednoprocentowa grupa badanych, którzy obecnie go nie posiadają. Wszyscy członkowie tej grupy deklarują chęć założenia go w najbliższej przyszłości.
Przedstawiciele analizowanej grupy klientów banku dokonując wyboru banku stawiają przede wszystkim na swoją wygodę i minimalizację kosztów. Dlatego też wśród bogatej
oferty banków poszukują produktów, które umożliwiają im z jednej strony na realizację usług
bankowych przez Internet bez konieczności wizyty w banku oraz bezpośredniego kontaktu
z pracownikiem banku. Posiadanie takiego właśnie rachunku bankowego deklarowało prawie
98,5% respondentów. Z drugiej zaś strony uważają, że związany z realizacją usług bankowych
poziom kosztów powinien zostać ograniczony do minimum. Ponad 77% ankietowanych
uważa, że całkowite koszty związane z posiadaniem rachunku bankowego oraz realizacją
usług bankowych nie powinny przekraczać 5 złotych miesięcznie.
Badania wykazały również, że dla analizowanej grupy potencjalnych klientów banków większe znaczenie przy wyborze banku ma rekomendacja osób z najbliższego otoczenia
niż reklama banku czy rekomendacja jego pracowników. Prawie połowa ankietowanych deklarowała, że na ich wybór wpłynął ktoś z ich otoczenia (rodzice, koledzy, rodzeństwo). Jest
to istotna informacja dla banków, gdyż pokazuje, że banki obok prowadzonych standardowych
działań marketingowych powinny podjąć również działania mające na celu umożliwienie im
pozyskania nie pojedynczego klienta ale powiązanych ze sobą grup klientów.
Bibliografia
1. Porównanie wybranych elementów polskiego systemu płatniczego z systemami innych krajów
Unii Europejskiej za 2013 r. Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2014, www.nbp.
pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/porownanie_UE_2013.pdf
2. Sołtysiak M., Suraj M., Internet banking awareness and preferences among young people in Poland. Humanities and Social Sciences - Quarterly, Volume XIX, Research Journal 21 (3/2014)
3. Sołtysiak M., Raport z badań Bankowość internetowa – świadomość i preferencje młodych
ludzi – etap II. Rzeszów 2015 - maszynopis
203
4. Sołtysiak M., Preferencje młodych klientów banków w zakresie bankowości internetowej. –
maszynopis złożony do druku
FACTORS INFLUENCING BANK’S CHOICE BY YOUNG
POLISH CLIENTS
Summary
Using banking services is an everyday and popular phenomenon for Polish educated youth
aged 20 or so. They fully understand that the lack of their own bank account may contribute
to their financial exclusion and therefore influence their quality of life. For this reason these
bank clients are characterised by high banking competences.
Representatives of the group in question tend to focus on the convenience and cost minimisation while choosing their bank. Considering the bank’s choice they mainly pay attention to its
distribution chain, in particular the number of cash dispensers, as well as the location of its
outlets. Next, the customers are affected by the recommendations of relatives or close people
around them. Majority of the youth already own their bank account with online services’ access and the cost of such account does not normally exceed 5 PLN.
Finally, the bank’s choice made by the young people is more dependent on the opinion of their
relatives or friends rather than the bank’s advert or the bank attendants’ recommendations.
Key words: bank, banking (current) account, young clients
Sebastian Skuza
Uniwersytet Warszawski
PROPOZYCJE ZMIAN W OTOCZENIU
REGULACYJNYM BANKU GOSPODARSTWA
KRAJOWEGO W ZAKRESIE PONOSZENIA
OBCIĄŻEŃ PUBLICZNOPRAWNYCH
1. Cel działalności Banku Gospodarstwa Krajowego
Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego dopuszcza wykonywanie przez Bank Gospodarstwa Krajowego („Bank”) czynności określonych ustawą
z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe. Bank może więc prowadzić pełną działalność
bankową, a zatem wykonywać czynności bankowe zastrzeżone wyłącznie dla banków oraz
czynności mające status czynności bankowych pod warunkiem, że są one wykonywane przez
banki. Powyższe rozwiązanie umożliwia wykorzystanie przez Bank narzędzi stosowanych
w działalności operacyjnej banków dla realizacji podstawowych celów działalności Banku,
określonych w ustawie.
Ujęte przez ustawę o Banku Gospodarstwa Krajowego cele działalności tego Banku wyraźnie określają jego publiczną misję i specyfikę działalności na rynku bankowym.
Do podstawowych celów działalności Banku Gospodarstwa Krajowego należy wspieranie
rządowych programów społeczno-gospodarczych oraz programów samorządności lokalnej
i rozwoju regionalnego, realizowanych z wykorzystaniem środków publicznych. Obecnie
Bank Gospodarstwa Krajowego łączy prowadzenie rynkowej działalności misyjnej w zakresie
obrotu krajowego i zagranicznego z misją finansowego wspierania przedsięwzięć społeczno-gospodarczych Państwa. Rynkowa działalność misyjna służy podnoszeniu efektywności
realizacji zadań zleconych, a także rozbudowie i wzmacnianiu infrastruktury i zasobów Banku
Gospodarstwa Krajowego, wykorzystywanych do realizacji zadań zlecanych przez organy
administracji publicznej (np. Programu Inwestycje Polskie).
2. Specyfika regulacyjna w zakresie funkcjonowania Banku
Gospodarstwa Krajowego
Bank Gospodarstwa Krajowego został umieszczony na liście instytucji wyłączonych spod obowiązywania unijnych dyrektyw bankowych. Uzasadnieniem tego wyłączenia
było ukierunkowanie Banku Gospodarstwa Krajowego, w oparciu o przedstawione powyżej
unormowania prawne, na obsługę zadań zleconych przez Radę Ministrów, przy jednoczesnym zapewnieniu mu możliwości prowadzenia rynkowej działalności misyjnej w zakresie
pozwalającym na utrzymanie wykwalifikowanej kadry i zaplecza niezbędnego do właściwej obsługi funduszy powierzonych Bankowi, zważywszy na niepodejmowanie działań
mających charakter nieuczciwej konkurencji w stosunku do innych instytucji finansowych.
Wyłączenie Banku Gospodarstwa Krajowego spod obowiązku przestrzegania unijnych regulacji bankowych nie oznacza jednak wyłączenia spod działania przepisów ustawy - Prawo
bankowe. Bank Gospodarstwa Krajowego, prowadząc działalność bankową (na podstawie
zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem
206
Sebastian Skuza
środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym), jest zobowiązany do przestrzegania
przepisów obowiązujących inne banki.
Ustawa o Banku Gospodarstwa Krajowego zapewnia Bankowi utrzymanie norm
płynności płatniczej, przekazanie środków na zwiększenie funduszu statutowego Banku
Gospodarstwa Krajowego, możliwość przekazania papierów wartościowych na zwiększenie
funduszu statutowego Banku Gospodarstwa Krajowego oraz możliwość udzielenia pożyczki
ze środków budżetu państwa na zwiększenie funduszy podstawowych lub uzupełniających
(art. 5a i 5b ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego). W celu utrzymania przez Bank
Gospodarstwa Krajowego norm płynności płatniczej, określonej przepisami ustawy - Prawo
bankowe, minister właściwy do spraw finansów publicznych może udzielić, w imieniu Skarbu
Państwa, gwarancji spłaty kredytów oraz linii kredytowych przyznanych Bankowi Gospodarstwa Krajowego przez bank krajowy, bank zagraniczny lub instytucję kredytową, oraz
spełnienia przez emitenta świadczeń pieniężnych wyemitowanych przez Bank Gospodarstwa
Krajowego dłużnych papierów wartościowych, w szczególności obligacji lub bankowych
papierów wartościowych (art. 3a ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego).
Na podstawie art. 5c ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego, w przypadku gdy
Bank posiada fundusze własne na poziomie wyższym niż poziom, który Bank jest zobowiązany utrzymywać zgodnie z art. 128 ust. 1 ustawy - Prawo bankowe, Rada Nadzorcza, na
wniosek ministra właściwego do spraw instytucji finansowych, może, w drodze uchwały
obniżyć fundusz statutowy. Obniżenie funduszu statutowego Banku Gospodarstwa Krajowego
odbywa się poprzez:
1) wpłatę do budżetu państwa środków pieniężnych w wysokości kwoty, o którą obniżono fundusz statutowy;
2) nieodpłatne przekazanie na rzecz Skarbu Państwa będących w posiadaniu Banku
Gospodarstwa Krajowego skarbowych papierów wartościowych;
3) nieodpłatne przekazanie na rzecz Skarbu Państwa lub innej państwowej osoby prawnej akcji lub udziałów przekazanych uprzednio do Banku Gospodarstwa Krajowego
w celu podwyższenia funduszu statutowego.
Status szczególnej instytucji jaką jest Bank określają również przepisy dotyczące
upadłości i likwidacji. Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego,
do Banku stosuje się art. 6 pkt 4 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe
i naprawcze. Przepis ten zawiera katalog podmiotów, w stosunku do których ogłoszenie
upadłości jest niedopuszczalne. Nie można ogłosić upadłości: Skarbu Państwa, jednostek
samorządu terytorialnego, publicznych samodzielnych zakładów opieki zdrowotnej, instytucji
i osób prawnych utworzonych w drodze ustawy, chyba że ustawa ta stanowi inaczej, oraz
utworzonych w wykonaniu obowiązku nałożonego ustawą, osób fizycznych prowadzących
gospodarstwo rolne uczelni. Bank Gospodarstwa Krajowego został więc zaliczony, expressis verbis, do kategorii „instytucji i osób prawnych utworzonych w drodze ustawy (…) oraz
utworzonych w wykonaniu obowiązku nałożonego ustawą.”.
Ponadto ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy o Banku Gospodarstwa
Krajowego oraz niektórych innych ustaw wprowadziła istotne w kontekście funkcjonowania
Banku zmiany w zakresie likwidacji i finansowania. Zgodnie z art. 3 ust. 4 ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego, w przypadku likwidacji Banku, jego mienie i zobowiązania
przejmuje z dniem likwidacji Skarb Państwa. Według uzasadnienia do poselskiego projektu
ustawy o zmianie ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego oraz niektórych innych ustaw
Bank Gospodarstwa Krajowego jest podmiotem, który nie posiada zdolności upadłościowej1.
Zgodnie z art. 6 pkt 4 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze nie można ogłosić upadłości
1
Opinia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2009 r., sygn. DL-P III 4290-30/09, dotycząca możliwości
ogłoszenia upadłości Banku Gospodarstwa Krajowego.
Propozycje zmian w otoczeniu regulacyjnym Banku Gospodarstwa Krajowego...
207
instytucji i osób prawnych utworzonych w drodze ustawy, chyba że ustawa ta stanowi inaczej, oraz utworzonych w wykonaniu obowiązku nałożonego ustawą. Bank Gospodarstwa
Krajowego został utworzony wprawdzie w drodze rozporządzenia Prezydenta RP z dnia
30 maja 1924 r. o połączeniu Państwowych Instytucji Kredytowych w Bank Gospodarstwa
Krajowego (podmiotów utworzonych w drodze ustawy), jednakże obowiązująca w II RP
hierarchia źródeł prawa dopuszczała wydawanie przez Prezydenta RP rozporządzeń z mocą
ustawy. Z tego względu ustawowe pochodzenie Banku Gospodarstwa Krajowego nie może
budzić wątpliwości, co skutkuje brakiem zdolności upadłościowej na podstawie art. 6 pkt 4
ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Oznacza to, że Bank Gospodarstwa Krajowego nie
może upaść, możliwa jest jednak jego likwidacja (w opinii autora wymagałoby to przyjęcia
odrębnej ustawy o likwidacji Banku Gospodarstwa Krajowego).
3. Autorskie propozycje zmian otoczenia regulacyjnego
w zakresie ponoszenia obciążeń publicznoprawnych przez Bank
Gospodarstwa Krajowego
Wobec powyższych rozwiązań ustawowych wzmacniających bezpieczeństwo funkcjonowania Banku Gospodarstwa Krajowego zdaniem autora zasadne byłoby wprowadzenie
zmian legislacyjnych w trzech poniższych obszarach dotyczących ponoszenia przez Bank
Gospodarstwa Krajowego obciążeń publicznoprawnych:
1. Ograniczona partycypacja Banku Gospodarstwa Krajowego w Bankowym Funduszu
Gwarancyjnym.
2. Brak konieczności odprowadzania przez Bank Gospodarstwa Krajowego podatku dochodowego od osób prawnych.
3. Ustawowe zwolnienie pożytków od obligacji Banku Gospodarstwa Krajowego z tzw.
withholding tax dla nierezydentów.
Ad 1.
Wobec uwarunkowań prawnych dotyczących bezpieczeństwa i stabilności funkcjonowania Banku Gospodarstwa Krajowego, zasadne wydaje się wprowadzenie odrębnych
uregulowań w zakresie uczestnictwa Banku w systemie Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Nie bez znaczenia wydaje się być również ustawowa rola Banku przewidziana w art.
17 ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o rekapitalizacji niektórych instytucji finansowych, tj.
ustawowego agenta wypłat z tytułu wykupowanych akcji rekapitalizowanych przedsiębiorstw.
Z kolei forma prawa funkcjonowania Banku Gospodarstwa Krajowego jako banku państwowego uniemożliwia wykorzystanie narzędzia przymusowego wykupu akcji, przewidzianego
w tej ustawie. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym,
stanowiąca implementację Dyrektywy 94/19/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
30 maja 1994 r. w sprawie systemów gwarancji depozytów, ma głównie na celu zapewnienie
deponentom nieprofesjonalnym szybkiego dostępu (w terminie do 20 dni roboczych) do
środków ulokowanych na depozytach bankowych - w przypadku ich niedostępności. W ramach realizacji Strategii w 2012 r. Bank zaprzestał prowadzenia rachunków depozytowych
oraz rachunków bieżących osób fizycznych (najmniej profesjonalnych uczestników rynku
finansowego), a ochronę przed niedostępnością środków gwarantują odpowiednie zapisy art.
3 ust. 3 ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego.
Za ograniczeniem obciążeń ponoszonych na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego przemawia również struktura depozytów zgromadzonych w Banku Gospodarstwa
Krajowego. Z przedstawionych w poniższej tabeli danych wynika, że zdecydowaną większość
stanowią depozyty nie podlegające gwarantowaniu przez Bankowy Funduszu Gwarancyjny
(np. depozyty Skarbu Państwa, czy też depozyty instytucji finansowych).
208
Sebastian Skuza
Tabela 1. Depozyty przyjęte przez Banku Gospodarstwa Krajowego w latach 2008-2013 w mln zł
Deponent
Instytucje rządowe
Instytucje samorządowe
Przedsiębiorstwa
2008
2009
2010
2011
2012
2013
12.214
12.158
16.190
16.863
26.674
20.247
263
1.368
1.778
2.444
2.386
1.675
3.625
1.555
1.103
1.477
3.930
2.755
Osoby fizyczne
861
615
469
492
48
24
Instytucje finansowe
211
415
1.081
951
849
777
Źródło: Bank Gospodarstwa Krajowego.
Uzasadnieniem proponowanego przez autora wyłączenia jest, przewidziany w ustawie o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, tryb określający moment spełnienia warunku
gwarancji. Według postanowień powyższej ustawy spełnienie warunku gwarancji następuje
w związku z wydaniem przez Komisję Nadzoru Finansowego decyzji o zawieszeniu działalności banku i ustanowieniu zarządu komisarycznego, o ile nie został on ustanowiony wcześniej,
oraz wystąpienie do właściwego sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości. W świetle braku
zdolności upadłościowej Banku, spełnianie tego warunku nie będzie możliwe. Mając na uwadze zabezpieczania Banku Gospodarstwa Krajowego, już obecnie obowiązujący w ustawie
o Banku Gospodarstwa Krajowego wniosek, w przedmiocie wyłączenia Banku z zakresu
regulacji gwarantowania depozytów, jest uzasadniony. Regwarancje (gwarancje pośrednie)
Skarbu Państwa na całą działalność Banku czynią w praktyce system gwarantowania depozytów wobec depozytów złożonych w Banku Gospodarstwa Krajowego zbędnym.
Poniżej propozycja zapisów ustawowych:
„W ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. z 2009 r.
Nr 84, poz. 711, z późn. zm.) wprowadza się art. X w brzmieniu:
X. Przepisów niniejszej ustawy nie stosuje się do Banku Gospodarstwa Krajowego.”.
W przypadku braku akceptacji powyższego rozwiązania autor proponuje wariant alternatywny
(minimum) polegający na ograniczeniu np. do 50 % partycypacji Banku w opłacie rocznej uiszczanej na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego oraz obowiązku utrzymania
funduszu ochrony środków gwarantowanych, a także całkowitej rezygnacji z konieczności
ponoszenia przez Bank Gospodarstwa Krajowego opłaty ostrożnościowej przeznaczonej na
zasilenie funduszu stabilizacyjnego utworzonego w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym
głównie w celu wsparcia rekapitalizacyjnego banków realizujących programy naprawcze.
„W ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. z 2009 r.
Nr 84, poz. 711, z późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany:
1) w art. 14 po ust. 2 dodaje się ust. 2a w brzmieniu:
„2a. Bank Gospodarstwa Krajowego wnosi obowiązkowe opłaty roczne naliczone z zastosowaniem połowy stawek, o których mowa w art. 13.”;
2) art. 14a otrzymuje brzmienie:
„Art. 14a. 1. Podmioty objęte systemem gwarantowania wnoszą na rzecz Funduszu opłatę
ostrożnościową w wysokości iloczynu stawki nieprzekraczającej 0,2 % i podstawy naliczania
opłaty rocznej, o której mowa w art. 13 ust. 1a. Przepisy art. 13 ust. 2, 3, 3c i 5 oraz art. 14
ust. 2, 3 i 4 stosuje się odpowiednio.
2. Do Banku Gospodarstwa Krajowego przepisu ust. 1 nie stosuje się.”;
3) w art. 25 po ust. 3a dodaje się ust 3a w brzmieniu:
„3a. Wysokość funduszu ochrony środków gwarantowanych w odniesieniu do Banku Gospodarstwa Krajowego ustalana jest jako iloczyn połowy stawki i sumy środków pieniężnych,
o których mowa w ust. 2.”.
209
Ad 2.
Art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych zawiera listę podmiotów zwolnionych od podatku. Należą one do dwóch kategorii:
jedną stanowią podmioty związane z budżetem państwa lub budżetami jednostek samorządu
terytorialnego, a drugą podmioty odprowadzające podatek dochodowy w innym kraju Unii
Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. W przypadku pierwszej grupy
podmiotów ich dochody, które mogłyby stanowić potencjalnie podstawę opodatkowania,
są przekazywane do budżetu państwa w postaci innej niż podatek, np. wpłat bezpośrednich.
Dotyczy to również - niewymienionego w art. 6 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych - Banku Gospodarstwa Krajowego, który przekazuje do budżetu państwa
wypłatę z zysku lub nadwyżki funduszy własnych. Bank prowadzi działalność na mocy
ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego, zgodnie z którą minister właściwy do spraw
finansów publicznych zapewnia Bankowi Gospodarstwa Krajowego fundusze własne na poziomie gwarantującym realizację zadań Banku, a także środki na utrzymanie norm płynności
płatniczej, o której mowa w przepisach ustawy - Prawo bankowe (art. 3 ust. 3 ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego). W przypadku likwidacji Banku, jego mienie i zobowiązania
przejmuje z dniem likwidacji Skarb Państwa (art. 3 ust. 4 ustawy o Banku Gospodarstwa
Krajowego). Zgodnie z art. 5c ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego, Rada Nadzorcza
Banku, na wniosek ministra właściwego do spraw instytucji finansowych, może w drodze
uchwały obniżyć fundusz statutowy poprzez wpłatę do budżetu państwa środków pieniężnych,
nieodpłatne przekazanie na rzecz Skarbu Państwa skarbowych papierów wartościowych bądź
nieodpłatne przekazanie na rzecz Skarbu Państwa lub innej państwowej osoby prawnej akcji
lub udziałów przekazanych uprzednio do Banku Gospodarstwa Krajowego w celu podwyższenia funduszu statutowego.
Ponadto istotą działalności Banku Gospodarstwa Krajowego jest wspieranie rządowych programów społeczno-gospodarczych oraz programów samorządności lokalnej i rozwoju regionalnego, obejmujących m.in. projekty realizowane z wykorzystaniem środków
publicznych. Działalność Banku skupia się na realizacji zadań powierzonych przez Radę
Ministrów oraz na obsłudze jednostek sektora finansów publicznych, w tym jednostek samorządu terytorialnego i spółek komunalnych. W ramach realizacji programów rządowych Bank
m.in. wspiera projekty infrastrukturalne i inwestycje związane z rozwojem sektora małych
i średnich przedsiębiorstw, jest zaangażowany w program dopłat do niektórych kredytów,
czy też oprocentowania, prowadzi obsługę różnego rodzaju funduszy, transakcji eksportowych, a także w prowadzenie działalności gwarancyjnej i poręczeniowej. Biorąc powyższe
pod uwagę, nie można wykluczyć sytuacji, w której Bank musi przekazać na rzecz państwa
należny podatek dochodowy i jednocześnie otrzymuje dokapitalizowanie na realizację wymienionych celów.
Za wyłączeniem Banku spod obowiązującej ustawy stanowią również rozwiązania
przyjęte w analogicznej sytuacji w krajach Unii Europejskiej. W Niemczech, zgodnie z § 5
ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 15 października 2002 r. o podatku dochodowym (Körperschaftsteuergesetz), federalne i landowe banki rozwoju, takie jak Kreditanstalt für Wiederaufbau,
Landwirtschaftliche Rentenbank, Bayerische Landesanstalt für Aufbaufinanzierung, czy Investitionsbank Berlin (łącznie w § 5 ust. 1 pkt 2 ustawy o podatku dochodowym wymienia
się 22 podmioty) są zwolnione ze świadczenia podatkowego na takich samych warunkach
jak Bundesbank (niemiecki odpowiednik Narodowego Banku Polskiego).
Na mocy chorwackiego ustawodawstwa podatku od zysku nie płaci państwowy
Chorwacki Bank Rozwoju HBOR. W chorwackim systemie bankowym HBOR pełni rolę
banku eksportowego i rozwojowego, utworzonego w celu sfinansowania odbudowy i rozwoju
chorwackiej gospodarki. HBOR wypełnia zlecone zadania poprzez prowadzenie programów
210
Sebastian Skuza
rozbudowy gospodarki, promocji eksportu, turystyki, infrastruktury oraz wspieranie krajowych przedsiębiorstw w ramach obsługi finansowej, w tym udzielania pożyczek i gwarancji.
W Finlandii ustawodawcy wyłączyli z obowiązku ponoszenia obciążeń z tytułu podatku dochodowego instytucję finansową Finnvera Oyj. Fiński ustawodawca zadecydował,
iż ze względu na specyficzny charakter instytucji promującej rozwój głównie małych i średnich przedsiębiorstw, wspierającej eksport i internacjonalizację firm poprzez prowadzenie
programów gwarancyjnych oraz oferowanie szeroko rozumianej obsługi finansowej, wydaje
się zasadne, aby zwolnić Finnvera Oyj z obowiązku odprowadzania podatku dochodowego.
Wskutek wprowadzenia powyższych zmian oszacowano potencjalne oszczędności na ok.
10-15 milionów euro rocznie, które powinny zostać wykorzystane z korzyścią dla klientów
przy wycenie usług finansowych. Ustawodawca fiński wyraźnie zaakcentował, iż Finnvera
Oyj nie powinna otrzymywać korzyści z tytułu zwolnienia z podatku dochodowego od osób
prawnych, a zmiana ma na celu jedynie wsparcie macierzystego rynku.
Mając na uwadze rozwiązania przyjęte w wyżej wymienionych instytucjach oraz fakt,
iż działalność powyższych przedsiębiorstw jest bardzo zbliżona do działalności prowadzonej
przez Bank Gospodarstwa Krajowego, wydaje się zasadne, aby wprowadzić podobne zasady
dotyczące wyłączenia spod obowiązywania ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych obecnie jedyny polski bank państwowy. Ze względu na wspomniany powyżej specyficzny charakter Banku Gospodarstwa Krajowego jego działalność nie stanowi konkurencji
dla banków komercyjnych, więc wyłączenie Banku spod ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych, nie będzie mogło być uznane za działanie zaburzające konkurencję.
„W ustawie z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. Nr
21 poz. 86, z poźn. zm.) w art. 6 ust. 1 po pkt 2, dodaje się punkt 2a w brzmieniu:
2a) Bank Gospodarstwa Krajowego;”.
Ad 3.
Prowadzenie działalności bankowej wymaga pozyskiwania źródła finansowania. Ze
względu na strukturę aktywów, jednym z istotnych źródeł finansowania działalności Banku
Gospodarstwa Krajowego jest emisja długoterminowych obligacji. Jednym z warunków powodzenia uplasowania emisji obligacji na zagranicznych rynkach finansowych jest kwestia
opodatkowania uzyskiwanych z tego tytułu dochodów lub nawet ewentualnego zwolnienia.
Zwolnienie dochodów z odpłatnego zbycia obligacji w sposób znaczący wpływa na zwiększenie ich płynności na rynku wtórnym, a w konsekwencji również oddziałuje na decyzję
potencjalnych inwestorów o zakupie obligacji. W przypadku zaś opodatkowania odsetek dla
zachowania konkurencyjności emisji w stosunku do obligacji innych emitentów mogłaby
wystąpić konieczność tzw. ubruttowienia odsetek, tj. powiększenia odsetek o równowartość
obciążeń podatkowych. Taka nietypowa struktura sprawiłaby, że obligacje byłyby gorzej
wyceniane niż analogiczne obligacje o standardowej strukturze.
Rzeczpospolita Polska podpisała ponad osiemdziesiąt umów o unikaniu podwójnego opodatkowania. Zgodnie z ich postanowieniami, co do zasady, odsetki które powstają w umawiającym się państwie i są wypłacane osobie mającej miejsce zamieszkania lub siedzibę w drugim
umawiającym się państwie, są opodatkowane w tym drugim państwie (państwie rezydencji
podatnika). Umowy dopuszczają jednak równoczesne opodatkowanie dochodów uzyskanych
z odsetek w państwie źródła, określając maksymalną stawkę podatku i przewidując mechanizm eliminacji podwójnego opodatkowania. Pobranie podatku w wysokości wynikającej
z umowy uzależnione jest od przedłożenia przez podatnika dokumentu potwierdzającego
jego rezydencję podatkową, tzw. „certyfikatu rezydencji”. Nieprzedłożenie tego dokumentu
skutkuje pobraniem podatku w wysokości 20%, tj. wysokości wynikającej z przepisów ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych lub wysokości 19%, tj.
211
wysokości wynikającej z ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Podatnik ma jednak możliwość przedstawienia „certyfikatu rezydencji” w terminie późniejszym i odzyskania „nadpłaconego” podatku. Powyższe czynności wymagałyby
znacznego zaangażowania aparatu skarbowego2.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 4 listopada 2011 r. w sprawie zaniechania poboru podatku dochodowego od niektórych rodzajów dochodów (przychodów)
podatników podatku dochodowego od osób fizycznych i podatku dochodowego od osób prawnych (oraz jego nowelizacją), zwalnia się z podatku: dochody (przychody) uzyskiwane przez
podatników będących osobami fizycznymi niemającymi miejsca zamieszkania na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, z tytułu odsetek lub dyskonta od obligacji wyemitowanych na
rynkach zagranicznych przez Bank, a także z odpłatnego zbycia tych obligacji oraz dochody
(przychody) uzyskiwane przez podatników będących osobami prawnymi, jednostkami organizacyjnymi niemającymi osobowości prawnej i spółkami nieposiadającymi osobowości
prawnej, niemającymi siedziby ani zarządu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli
zgodnie z przepisami prawa podatkowego państwa, na terytorium którego mają siedzibę lub
zarząd, są traktowane jak osoby prawne i podlegają w tym państwie opodatkowaniu podatkiem
dochodowym od całości swoich dochodów, niezależnie od miejsca ich osiągania, z tytułu
odsetek lub dyskonta od obligacji wyemitowanych na rynkach zagranicznych przez Bank,
a także z odpłatnego zbycia tych obligacji, zaniechanie to ma zastosowanie do dochodów
(przychodów) uzyskanych do dnia 31 grudnia 2030 r.
Należy jednak zauważyć, że Ministerstwo Finansów przygotowało projekt założeń do
nowelizacji ustawy o bankach hipotecznych i listach zastawnych, w którym „… proponuje
się wprowadzenie w katalogu zwolnień od podatku, o którym mowa w art. 17 ust. 1 ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych zwolnienia w zakresie
zryczałtowanego podatku dochodowego od odsetek od listów zastawnych oraz analogicznych
zagranicznych papierów dłużnych (covered bonds) (…) wypłacanych na rzecz inwestorów
zagranicznych”3. Powyższa propozycja obejmuje swoim zakresem również krajowe emisje
listów zastawnych. Zdaniem autora - ze względu na misję Banku - zasadne byłoby również
analogiczne zwolnienie dla obligacji bankowych dla nierezydentów, niezależnie od miejsca
emisji. Ponadto mając wzgląd na stanowisko Rządowego Centrum Legislacji, wyrażonym
w procesie legislacyjnym, nad wyżej wymienionymi projektami rozporządzeń, zwolnienie
z withholding tax dla Banku powinno być realizowane w drodze ustawowej, a nie w formie
rozporządzenia4.
Zgodnie z postanowieniami zawartymi w Obwieszczeniu Komisji Europejskiej
w sprawie stosowania reguł pomocy publicznej do środków związanych z bezpośrednim
opodatkowaniem działalności gospodarczej, jak i wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości
z dnia 2 lipca 1974 r. w sprawie C-173/73, jakikolwiek środek przeznaczony częściowo albo
całkowicie do zwolnienia firm w konkretnym sektorze od obciążeń wynikających z normlanego stosowania ogólnego systemu „bez istniejących tam jakichkolwiek usprawiedliwień
dla tego zwolnienia na podstawie natury albo ogólnego układu tego systemu” tworzy pomoc
publiczną5.
W celu zakwalifikowania danego narzędzia jako pomoc publiczna, musi być ono
narzędziem szczególnym lub selektywnym w tym sensie, że sprzyja niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów, poprzez zapewnienie korzyści natury ekonomicznej,
Uzasadnienie do projektu rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zaniechania od niektórych rodzajów
dochodów (przychodów) tzw. withholding tax, projekt z dnia 26 października z 2011 r.
3
Założenia do projektu ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych z dnia 16 stycznia 2014 r.
4
Opinia Rządowego Centrum Legislacji z dnia 23 sierpnia 2011 r., nr RCL.DPG.542-1055/11, do rozporządzenia
w sprawie zaniechania poboru podatku dochodowego tzw. withholding tax.
5
Uzasadnienie do projektu rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zaniechania od niektórych rodzajów
dochodów (przychodów) tzw. withholding tax, projekt z dnia 26 października z 2011 r.
2
212
Sebastian Skuza
wymaga określenia czy przewaga ta zakłóca konkurencję, bądź grozi jej zakłóceniem, czy
przyznawana jest z zasobów państwowych i czy wpływa na wymianę handlową między państwami członkowskimi (art. 107 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Biorąc pod
uwagę kryterium nabywcy obligacji (jako podmiotu korzystającego z zaniechania), omawiany
środek nie ogranicza się do określonych sektorów ani do określonych rodzajów przedsiębiorców, ani do określonych części terytorium, nie obowiązują również ograniczenia co do
obrotu, wielkości, liczby pracowników, przynależności do grupy wielonarodowej czy rodzaju
działalności, która mogłaby być prowadzona przez beneficjentów. W związku z powyższym
regulacja stanowiłaby rozwiązanie systemowe, które zgodnie z kryteriami przyjętymi w wyżej
wymienionym Obwieszczeniu Komisji nie stanowiłoby pomocy publicznej.
Art. 1. W ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.
U. z 2012 r. poz. 361, z późn. zm.) dodaje się art. 52f w brzmieniu:
„Art. 52f. Zwalnia się z podatku dochodowego dochody (przychody) uzyskiwane przez podatników będących osobami fizycznymi niemającymi miejsca zamieszkania na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, z tytułu odsetek lub dyskonta od obligacji wyemitowanych przez
Bank Gospodarstwa Krajowego, a także z odpłatnego zbycia tych obligacji.”.
Art. 2. W ustawie z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U.
z 2014 r. poz. 851, z późn. zm.) w art. 20 po ust. 3 dodaje się ust. 3a w brzmieniu:
„3a. Zwalnia się z podatku dochodowego dochody (przychody) uzyskiwane przez podatników
będących osobami prawnymi, jednostkami organizacyjnymi niemającymi osobowości prawnej
i spółkami nieposiadającymi osobowości prawnej, niemającymi siedziby ani zarządu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zgodnie z przepisami prawa podatkowego państwa,
na terytorium którego mają siedzibę lub zarząd, są traktowane jak osoby prawne i podlegają
w tym państwie opodatkowaniu podatkiem dochodowym od całości swoich dochodów, niezależnie od miejsca ich osiągania, z tytułu odsetek lub dyskonta od obligacji wyemitowanych
przez Bank Gospodarstwa Krajowego, a także z odpłatnego zbycia tych obligacji.”.
Podsumowanie
Szczególna forma działalności oraz ustawowe mechanizmy zapewnienia bezpieczeństwa Banku Gospodarstwa Krajowego czynią, w ocenie autora, możliwość nowelizacji wyżej
wymienionych aktów prawnych. Powyższe zmiany nie kolidowałby z Prawem Wspólnotowym oraz nie naruszałyby zasad uczciwej konkurencji w stosunku do prowadzących działalność banków komercyjnych. Przykłady zagranicznych rozwiązań legislacyjnych w stosunku
do publicznych banków rozwoju czynią, z poruszanego w niniejszej publikacji, wątku (tj. odmiennego podejścia do kwestii rozliczeń publicznoprawnych publicznych banków rozwoju),
dość powszechną regułę, a nie wyjątek. Przyjęcie zaproponowanych przez autora rozwiązań
nie spowodowałby zagrożenia zarówno znacznego ubytku dochodów publicznych, jak również bezpieczeństwa funkcjonowania Banku, mogłoby natomiast zaowocować zwiększeniem
rzeczowej i finansowej efektywności jego działania.
Bibliografia
1. Dyrektywa 94/19/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie
systemów gwarancji depozytów (Dz. Urz. UE L 135/5, 31.05.1994).
2. Obwieszczenie Komisji Europejskiej w sprawie stosowania reguł pomocy publicznej do środków związanych z bezpośrednim opodatkowaniem działalności gospodarczej (Dz. Urz. UE
C 384, 10.12.1998).
3. Opinia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2009 r., nr DL-P III 4290-30/09,
dotycząca możliwości ogłoszenia upadłości Banku Gospodarstwa Krajowego.
213
4. Opinia Rządowego Centrum Legislacji z dnia 23 sierpnia 2011 r., nr RCL.DPG.542-1055/11,
do rozporządzenia w sprawie zaniechania poboru podatku dochodowego tzw. withholding tax;
5. Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 30 maja 1924 r. o połączeniu Państwowych Instytucji
Kredytowych (Dz. U. Nr 46, poz. 477, z późn. zm.).
6. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 4 listopada 2011 r. w sprawie zaniechania poboru
podatku dochodowego od niektórych rodzajów dochodów (przychodów) podatników podatku
dochodowego od osób fizycznych i podatku dochodowego od osób prawnych (Dz. U. Nr 246,
poz. 1469, z późn. zm.).
7. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. U. C 326, 26.10.2012, s. 1).
8. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2012 r.
9. Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U z 2014 r.
10. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. z 2009 r.
Nr 84, poz. 711, z późn. zm.).
11. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. z 2015 r. poz 128, z późn. zm.).
12. Ustawa z dnia 15 października 2002 r. o podatku dochodowym (Körperschaftsteuergesetz).
13. Ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2012 r. poz.
1112, z późn. zm.)
14. Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego (Dz. U. z 2014 r. poz. 510,
z późn. zm.).
15. Ustawa z dnia 12 lutego 2010 r. o rekapitalizacji niektórych instytucji finansowych (Dz. U.
z 2010 r. Nr 40, poz. 226, z późn. zm.).
16. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 28, poz. 143).
17. Uzasadnienie do projektu rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zaniechania od niektórych rodzajów dochodów (przychodów) tzw. withholding tax, projekt z dnia 26 października
z 2011 r.
18. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 2 lipca 1974 r. w sprawie C-173/73 Rząd Włoski
vs. Komisja Wspólnot Europejskich (1974 ECR, s. 709).
19. Założenia do projektu ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych z dnia 16 stycznia
2014 r., Ministerstwo Finansów.
PROPOSALS FOR CHANGES IN THE DOMESTIC
REGULATORY ENVIRONMENT OF THE BANK
GOSPODARSTWA KRAJOWEGO IN THE FIELD OF
INCURRING PUBLIC BURDEN
Summary
The Bank Gospodarstwa Krajowego is the example of specific financial institution in the
Polish financial system. The Bank is the state-owned bank within the meaning of the Banking
Law Act with the simultaneous solutions lex specialis as defined in the Banking Law Act. The
purpose of this article is to point out the specific requirements in the field of the functioning
of the Bank Gospodarstwa Krajowego, mainly in the context of ensuring financial stability.
In the article the author takes on trying to prove the thesis that the statutory aim of the Bank
Gospodarstwa Krajowego and statutory security mechanisms of stability are sufficient grounds
to change some acts for incurring public burden by the Bank Gospodarstwa Krajowego and
its investors.
Key words: the Bank Gospodarstwa Krajowego, financial stability, taxes, fees, Banking
Guarantee Fund, withholding tax.
Marek Oleńkiewicz
Akademia Leona Koźmińskiego
POTENCJAŁ ROZWOJU RYNKU PŁATNOŚCI
BEZGOTÓWKOWYCH W POLSCE
Wprowadzenie
Celem artykułu jest przedstawienie aktualnej sytuacji na rynku płatności bezgotówkowych w Polsce oraz określenie czynników warunkujących dalszy jego rozwój. Intencją
artykułu jest również wskazanie nowych technologii i ich roli w popularyzacji płatności bez
użycia pieniądza gotówkowego.
Obrót bezgotówkowy w Polsce rozwija się dynamicznie dzięki upowszechnieniu
instrumentów wspomagających w nim uczestnictwo, jak również poprzez zwiększenie dostępności infrastruktury umożliwiającej realizację transakcji bezgotówkowych. Jednakże,
nadal nie jest on dominującą formą rozliczeń.
1. Dominacja obrotu gotówkowego w Polsce
Na podstawie badania przeprowadzonego przez Tomasza Koźlińskiego z Departamentu Systemu Płatniczego Narodowego Banku Polskiego1, Polacy używali gotówkę w 81,8%
transakcji. Pozostała część transakcji została dokonana bezgotówkowo – w 16,6% za pomocą
karty płatniczej oraz w 1,6% za pomocą polecenia przelewu. Badanie zostało wykonane na
próbie 5060 transakcji. Próba nie zawierała płatności masowych, czyli m.in. opłat za media,
które również często regulowane są za pomocą polecenia przelewu.
W ujęciu wartościowym, obrót bezgotówkowy pełni ważniejszą rolę – wartość płatności kartami stanowiła 30,7% wszystkich transakcji, natomiast wartość poleceń przelewu
– 5,5%. Obrót gotówkowy stanowił 63,7% wartości badanych transakcji. Uzyskane wyniki
sugerują, iż wartość transakcji bezgotówkowej jest przeciętnie wyższa, niż gotówkowej.
Jako najważniejsze przyczyny braku posiadania karty płatniczej, Polacy, którzy są
posiadaczami kont osobistych, wymieniali przede wszystkim szybkość transakcji – 17,4%
respondentów wskazało, iż płatność kartą trwa dłużej, przez co generuje kolejki w sklepach.
16,5% respondentów uznało, iż nie dokonuje częstych zakupów, więc nie widzi potrzeby
posiadania karty. 11% badanych wskazało, że koszty związane z posiadaniem karty są za
wysokie, a 9% jest przekonanych, iż płatność kartą jest zbyt skomplikowana.
Osoby posiadające karty płatnicze, lecz nie korzystające z nich, uznają, że płatność
gotówką jest wygodniejsza (38% badanych). 20% respondentów wskazało, iż lepiej kontroluje wydatki jeśli płaci gotówką. Tyle samo respondentów nie ma zaufania do płatności
kartą – obawiają się jej zagubienia bądź poznania numeru PIN przez nieuprawnione osoby2.
Wymienione przyczyny przypisywania gotówce dużo większego znaczenia mają
przede wszystkim podłoże technologiczne (szybkość transakcji) oraz edukacyjne (obawy
związane z płatnościami kartą). Respondenci wskazują również na wysokie koszty posiadania karty. Dokładne koszty posiadania kart nie były jednak określane przez respondentów.
1
2
T. Koźliński, Zwyczaje płatnicze Polaków, Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa
2013, s. 122-124.
Ibidem, s. 113-116.
216
Marek Oleńkiewicz
Dotychczasowa dominacja obrotu gotówkowego w Polsce była uwarunkowana również przez wysokie koszty narzucone na akceptantów. Jeszcze do lipca 2014 r. opłata interchange3 wynosiła od 1,3% do nawet 1,8% wartości transakcji. Doliczając opłaty pobierane
przez organizacje płatnicze oraz centrum autoryzacyjne, akceptant musiał ponieść koszty
w wysokości 1,5% - 2% transakcji. Nowelizacja ustawy o usługach płatniczych ustanowiła od
lipca 2014 r. 0,5% wartości transakcji jako maksymalny poziom opłaty interchange. Kolejna
nowelizacja weszła w życie 29 stycznia 2015 r. zmniejszając opłatę do 0,2% dla transakcji
wykonanych kartą debetową oraz 0,3% dla transakcji przy użyciu karty kredytowej4. Dzięki
ustawowemu obniżeniu stawek opłaty interchange polski rynek płatności bezgotówkowych
może być w pełni konkurencyjny, gdyż obecne stawki są zbliżone do tych, które obowiązują
w pozostałych krajach Unii Europejskiej.
2. Rozwój rynku płatności bezgotówkowych w Polsce
Rynek płatności bezgotówkowych w Polsce rozpoczął rozwijać się dynamicznie od
początku lat 90. XX w. za sprawą uruchomienia pierwszego terminalu POS5. W bardzo
szybkim tempie rosła liczba wydanych kart płatniczych. W roku 2000 przekroczyła ona 10
mln, a 10 lat później potroiła się.
Rysunek 1. Liczba wydanych kart płatniczych w Polsce (mln)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP dostępnych na stronie http://www.nbp.pl/home.
aspx?f=/systemplatniczy/karty_platnicze.html.
Trend wzrostowy zaprezentowany na rysunku nr 1 od roku 2010 nie jest tak silny, co
może być oznaką pewnego nasycenia naszego rynku. Przekonanie to może być jednak błędne
ze względu na fakt, iż w lepiej rozwiniętych krajach liczba wydanych kart przypadających
na 1 mieszkańca jest znacznie wyższa, co przedstawiają dane w tabeli nr 1.
3
4
5
Opłata pobierana przez bank wydający kartę płatniczą przy transakcji wykonanej przy użyciu karty
Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych, Dz.U. 2011 nr 199 poz. 1175., art. 38a.
Terminal POS (z ang. point of sale) – urządzenie zainstalowane w punkcie sprzedaży służące do obsługi płatności
kartami; informacja pochodzi ze strony http://www.firstdata.pl/71489.xml.
Potencjał rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w Polsce
217
Tabela 1. Liczba kart płatniczych przypadająca na 1 mieszkańca w 2013 r.
Państwo
Liczba kart płatniczych na 1 mieszkańca
Luksemburg
3,69
Wielka Brytania
2,46
Szwecja
2,29
Niemcy
1,63
Polska
0,90
Źródło: M. Sajewicz, Dlaczego warto płacić kartą, Rzeczpospolita 10-11.11.2014, s. B6.
Jedynym z czynników, który warunkuje niewielką liczbę wydanych kart w Polsce w przeliczeniu na mieszkańca jest słabo rozwinięta infrastruktura do obsługi płatności
bezgotówkowych. Wielu przedsiębiorców nie decyduje się na obsługę kart płatniczych ze
względu na stosunkowo niską wartość typowych dla nich transakcji. Ponadto, inną barierą
jest wprowadzanie minimalnej kwoty, poniżej której sprzedawca nie przyjmuje płatności
kartą. Przedsiębiorca broni się w ten sposób przed często stosowaną w umowach z centrum
autoryzacyjnym wysoką prowizją minimalną, niezależną od wartości transakcji. Tym samym,
obrót gotówkowy może przeważać w płatnościach na niską kwotę. Problemem jest również
wyłączenie niektórych grup towarowych z możliwości zapłaty za nie kartą płatniczą. Zachowania takie na gruncie prawa interpretowane są na dwa sposoby. Z jednej strony, można je
uznać za dozwolone, gdyż podstawowym środkiem płatniczym są znaki pieniężne emitowane
przez NBP6, a inne formy płatności stanowią jedynie udogodnienie, którego zakres może być
określany przez sprzedawcę. Inne stanowisko w tej sprawie przyjmują organizacje płatnicze,
które może być również poparte poprzez uwarunkowania prawne. Na mocy ustawy o usługach
płatniczych, sprzedawca może odmówić przyjęcia zapłaty kartą płatniczą jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach, jak nieważność lub zastrzeżenie karty, czy też niemożność
uzyskania akceptacji ze względu na trudności z połączeniem lub brak odpowiednich środków
do dokonania zapłaty7.
Do realizacji transakcji za pomocą karty płatniczej konieczne jest przekazanie danych
identyfikujących kartę (numer karty oraz data ważności, w szczególnych przypadkach również
dodatkowy kod zabezpieczający – CVV) oraz informacji na temat jej właściciela do centrum
autoryzacyjnego. Najczęściej stosowanym urządzeniem pozwalającym na przekazanie tych
danych jest elektroniczny terminal POS, wykorzystujący łącza telefoniczne do uzyskania
odpowiedzi od banku – wydawcy karty płatniczej – o możliwości obciążenia rachunku karty
konkretną kwotą. Część przedsiębiorców, którzy rzadziej przyjmują płatności kartą, decydują
się na stosowanie tzw. imprintera – urządzenia, które działając jak kalka nanosi na odpowiedni blankiet dane z karty. Przedsiębiorcy nie ponoszą tym samym kosztów dzierżawy
terminalu POS. Rozwiązanie to nie pozwala jednak na obciążenie rachunku posiadacza karty
w momencie transakcji, lecz dopiero po przekazaniu odpowiedniego blankietu do centrum
autoryzacyjnego.
Infrastruktura umożliwiająca dokonywanie płatności bezgotówkowych w Polsce rozwija się w szybkim tempie. Jak przedstawiono na rysunku nr 2, jeszcze 10 lat temu liczba
akceptantów nie przekraczała 70 tys. Na koniec 3 kwartału 2014 było już ich 154 tys. Prowadzili oni ponad 290 tys. placówek, w których zainstalowano prawie 380 tys. urządzeń do
obsługi transakcji dokonywanych przy pomocy karty płatniczej.
6
7
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1997 nr 140 poz. 938., art. 31-32.
Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych, Dz.U. 2011 nr 199 poz. 1175., art. 59e.
218
Marek Oleńkiewicz
Rysunek 2. Infrastruktura rynku płatności kartami w Polsce (tys.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP dostępnych na stronie http://www.nbp.pl/home.
aspx?f=/systemplatniczy/karty_platnicze.html.
Każda z wartości przedstawionych na rysunku nr 2 charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu. W roku 2013 liczba akceptantów wzrosła o 7%, a w samych 3 kwartałach
roku 2014 o dalsze 10%. Podobną tendencję widać w przypadku liczby placówek oraz urządzeń – wzrost w samych 3 kwartałach roku 2014 przewyższa wzrost w całym roku 2013.
Tendencja ta może być związana z ustawową obniżką opłaty interchange, przez co poziom
opłaty akceptanta został znacznie zmniejszony. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż obniżone
stawki interchange stosowane były dopiero od lipca 2014, lecz dyskusja na ten temat trwała
znacznie dłużej.
3. Czynniki kształtujące dalszy rozwój rynku płatności
bezgotówkowych w Polsce
Obecnie w Polsce jednym z najważniejszych czynników, który może się przyczynić
do szybkiego wzrostu wartości transakcji bezgotówkowych, jest obniżka opłaty interchange
do poziomu 0,2% dla kart debetowych oraz 0,3% dla kart kredytowych, która weszła w życie
29 stycznia 2015. Poziom ten jest porównywalny do lepiej rozwiniętych rynków.
Dotychczas stosowane stawki miały wyraźnie negatywny wpływ na rozwój obrotu bezgotówkowego w Polsce. Dlatego też, Ministerstwo Finansów we współpracy z Narodowym Bankiem Polskim, Związkiem Banków Polskich oraz przy udziale organizacji
płatniczych zaangażowanych w świadczenie usług wspomagających obrót bezgotówkowy
przygotowało projekt programu rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2010 –
20138. Jednym z ważniejszych działań programu była: „Zmiana struktury opłat interchange
dla szczególnych rodzajów akceptantów i płatności dokonywanych kartami płatniczymi oraz
dostosowanie tych opłat docelowo do poziomu średniego w Unii Europejskiej”. Program
w ostatecznym kształcie nie został przyjęty ze względu na długie procesy ustawodawcze
wymagające jego aktualizacji. Mimo to, jego założenia zostały przedstawione oraz są w dalszym ciągu realizowane.
8
Program rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2010 – 2013 (projekt), Ministerstwo Finansów RP,
Warszawa 2010, s. 143-145.
219
Warto posłużyć się przykładem innych krajów, w których nastąpiła obniżka stawek
interchange9. W każdym z przedstawionych poniżej przypadków zaobserwowano pozytywny
wpływ na rozwój obrotu bezgotówkowego.
Na Węgrzech w wyniku działań Urzędu Konkurencji w 2008 r. wobec banków i organizacji płatniczych, podjęto decyzję, iż stosowane stawki w obrocie krajowym będą równe
stawkom transgranicznym, co przełożyło się na ich znaczną obniżkę. Na podstawie danych
statystycznych stwierdzono, iż sieć akceptacji kart płatniczych na Węgrzech rozwija się
szybciej niż średnio w Unii Europejskiej.
W Hiszpanii jeszcze w roku 1999 osiągnięto porozumienie, na mocy którego uzyskano
zgodę na stopniową, coroczną obniżkę opłaty interchange o 0,125%. Kolejne porozumienie
zawarte w 2005 r. wymusiło jeszcze bardziej drastyczne obniżki, ustalając maksymalne kwoty
opłaty uzależnione od wartości transakcji oraz rodzaju karty. Autorzy publikacji „Regulating
two – sided markets, an empirical investigation” wskazują, iż obniżki stawek interchange
przyczyniły się do zwiększenia wykorzystywania kart płatniczych. Badania wskazują także,
iż obniżenie opłaty do pewnego poziomu wpływa na wzrost użytkowania kart, co w praktyce
oznacza, iż przychody banku nie ulegają obniżeniu10.
W Australii zapoczątkowana w roku 2003 reforma systemu kart kredytowych spowodowała obniżenie opłaty interchange z 0,95% do 0,55% wartości transakcji. Konsekwencją
tego ruchu było zmniejszenie całkowitej wartości prowizji ze średniego poziomu 1,41%
do 0,99%. Na podstawie danych statystycznych, liczba dokonywanych transakcji bezgotówkowych oraz ich wartość, jak również liczba terminali POS wzrastały dynamicznie, co
wskazuje, iż regulacja stawek opłaty interchange wpłynęła pozytywnie na rynek płatności
bezgotówkowych.
Analiza wpływu obniżki opłaty interchange na rozwój rynku płatności bezgotówkowych w Polsce będzie mogła zostać przeprowadzona w późniejszych okresach, gdy upłynie
odpowiednio dużo czasu koniecznego na dostosowanie się rynku do nowych warunków.
Jednakże, przykłady z innych krajów jasno wskazują, że obniżenie opłaty interchange stanowi
znaczący bodziec dla rozwoju rynku płatności bezgotówkowych.
Kolejnym czynnikiem, który potencjalnie może wpłynąć na rozwój obrotu bezgotówkowego, są przyzwyczajenia osób korzystających z bezgotówkowych form płatności.
Według badań Tomasza Koźlińskiego11, najbardziej aktywnymi użytkownikami kart płatniczych są osoby w wieku 25 – 44 lat. Używają one kart w 25% dokonywanych transakcji.
Pod względem wartości, bezgotówkowo regulują prawię połowę (48%) swoich zobowiązań.
W przypadku osób powyżej 65 roku życia, karta płatnicza wykorzystywana jest jedynie w 3%
transakcji. Obecnie najbardziej aktywna grupa użytkowników kart wraz ze starzeniem się
nie powinna zmieniać przyzwyczajeń odnośnie płatności, przez co możliwa jest poprawa
stosunku dokonywania transakcji bezgotówkowych do gotówkowych w przyszłości również
w grupie osób starszych.
Te same badania potwierdzają, iż edukacja również odgrywa ogromną rolę w popularyzacji obrotu bezgotówkowego12. Osoby z wykształceniem podstawowym używają
gotówkę w 98% transakcji, natomiast osoby z wyksztalceniem wyższym już tylko w 70%.
Pod względem wartości transakcji, różnice w stosunku do ilości możemy zaobserwować jedynie wśród osób z wyższym wykształceniem – 70% transakcji gotówkowych przekłada się
jedynie na 43% ogólnej sumy wydatków. W związku z coraz wyższym poziomem edukacji
K. Maciejewski, Analiza funkcjonowania opłaty interchange w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim,
Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2012, s. 83-93.
S. Carbo-Valverde, S. Chakravorti, F. Rodriguez Fernandez, Regulating two-sided markets, an empirical investigation, ECB Working Paper Series, European Central Bank, 2009, Nr 1137, s. 15-16, 27-28, 34-36.
11
T. Koźliński, Zwyczaje płatnicze Polaków…op.cit., s. 147.
12
Ibidem, s. 150.
9
10
220
Marek Oleńkiewicz
w społeczeństwie polskim możemy wnioskować, iż popularyzacja obrotu bezgotówkowego
może następować coraz szybciej.
Nie bez znaczenia są również nowe technologie stosowane w rozliczeniach bezgotówkowych. Wiele nowości opartych jest o obecny system płatności kartowych, jak np. usługa
cash back czy też płatności zbliżeniowe.
W przypadku usługi cash back, korzystanie z niej zastępuje konieczność pobierania
gotówki w bankomacie, gdyż można ją wypłacić podczas dokonywania zakupów w punkcie
wyposażonym w terminal POS. Funkcjonalność ta jest przeznaczona głównie dla użytkowników kart debetowych. Liczba transakcji cash back w Polsce w roku 2007 wyniosła około
100 tys. Ich wartość jedynie 12,4 mln zł. W roku 2013 natomiast dokonano już aż 3,3 mln
transakcji na kwotę 379,8 mln zł13. Transakcje cash back z natury powodują zwiększenie się
wartości obrotu gotówkowego, lecz stanowią dodatkową funkcjonalność dla użytkowników
kart płatniczych, przez co mogą zachęcić do wykorzystywania kart na szerszą skalę.
Płatności zbliżeniowe natomiast pozwalają na szybsze przeprowadzanie transakcji na
niskie kwoty, gdyż po zbliżeniu następuje automatyczna autoryzacja. Nie jest wymagane połączenie z bankiem. Są one szansą na nakłonienie do rozpoczęcia korzystania z kart osób, dla
których płatność kartą jest czasochłonna. Rozwój płatności zbliżeniowych w Polsce przebiega
bardzo dynamicznie, również za sprawą instrukcji wydanych przez organizację MasterCard,
które nakładają na agentów rozliczeniowych obowiązek wymiany terminali POS na urządzenia z funkcją obsługi płatności bezstykowych do końca roku 2016. Tym samym, Polska
będzie drugim krajem na świecie po Australii, gdzie każdy terminal POS może obsłużyć
również płatności zbliżeniowe14. Unowocześnienie infrastruktury powinno przyczynić się do
zwiększenia liczby transakcji na niskie kwoty15, gdyż ich dokonanie będzie znacznie szybsze
niż standardowa płatność kartą czy też gotówką. W przyszłości planowane jest rozszerzenie
funkcjonalności płatności zbliżeniowych tak, aby możliwy był np. przejazd przez bramkę na
płatnej autostradzie bez konieczności zatrzymywania samochodu.
Nie bez znaczenia są również inicjatywy popularyzujące obrót bezgotówkowy, lecz
nie bazujące na karcie płatniczej. Największe nadzieje wiązane są z płatnościami mobilnymi,
wykorzystującymi telefon komórkowy wyposażony w technologię NFC16 do realizacji płatności. Problemem jest jednak konieczność współpracy agentów rozliczeniowych, banków
i akceptantów również z operatorami sieci komórkowych. Organizacja VISA działa zgodnie
z przewidywaniem, iż do 2020 roku ponad połowa wszystkich transakcji będzie dokonywana
z wykorzystaniem urządzenia mobilnego17. Dlatego też, podobnie jak inne organizacje płatnicze, już teraz nawiązuje współpracę z poszczególnymi podmiotami mogącymi wspomagać
płatności mobilne.
O tym, iż polski rynek płatności bezgotówkowych staje się coraz bardziej konkurencyjny, może świadczyć wdrożenie systemu Blik, który funkcjonuje od 9 lutego 2015.
Korzystanie z niego jest w ofercie sześciu dużych banków. Autoryzacja transakcji polega
na generowaniu jednorazowych kodów w aplikacji zainstalowanej na urządzeniu mobilnym. Kod ten wprowadza się do terminalu, bankomatu lub na specjalnej witrynie podczas
zakupów u internetowego dostawcy. Dzięki temu rozwiązaniu, banki pomijają pośredników
M. Sajewicz, Sklepowa kasa zamiast bankomatu, Rzeczpospolita 10-11.11.2014, s. B7.
J. Uryniuk, Polska w awangardzie postępu: wkrótce zapłacimy zbliżeniowo. Wszędzie, Forsal.pl 10.08.2013,
http://forsal.pl/artykuly/723730,karty-platnicze-zblizeniowo-bezstykowo-karty-bankowe.html
15
W Polsce obowiązuje limit w wysokości 50 zł dla pojedynczej transakcji zbliżeniowej. Transakcje powyżej
tej kwoty muszą być dodatkowo autoryzowane np. poprzez kod PIN oraz konieczność wymiany informacji
z bankiem na temat dostępnych środków.
16
NFC (z ang. Near Field Communication) – technologia stosowana do komunikacji radiowej na krótką odległość
(do 20 cm) przede wszystkim wykorzystywana w telefonach komórkowych. Za jej pomocą realizowane są
również płatności zbliżeniowe.
17
Polski rynek gotowy do komercyjnego wdrażania mobilnych płatności Visa, Visa, 10.2012, https://www.visa.
pl/o-nas/aktualnosci/polski-rynek-gotowy-do-komercyjnego-wdrazania-platnosci-mobilnych-visa
13
14
221
jak organizacje płatnicze oraz centra autoryzacyjne, realizując transakcje samodzielnie. Blik
jest systemem otwartym, już wkrótce przyłączą się do niego kolejne banki. Zwiększana jest
również sieć akceptacji tego rodzaju płatności mobilnych. W dniu startu systemu było to
jedynie 20 tys. punktów, docelowo ich liczba ma wzrosnąć do ponad 250 tys. urządzeń oraz
sklepów internetowych18.
Kolejnym krokiem popularyzującym obrót bezgotówkowy mogą być płatności z użyciem czytnika linii papilarnych. Ten rodzaj płatności testowany był we Francji na przełomie lat
2012 i 2013. 94% osób zaangażowanych w fazę testową uznało, że chciałoby posługiwać się
odciskiem palca w celu dokonywania płatności19. W Polsce pilotażowy program autoryzacji
danych za pomocą biometrii wprowadzany jest we współpracy z firmą IT Card w Łomży.
Technologia ta wykorzystuje unikalny wzorzec naczyń krwionośnych palca zamiast zwykłego
odcisku. Dzięki temu, autoryzacja przebiegnie pomyślnie tylko w wypadku, gdy palec jest
częścią całego organizmu20.
Wdrażanie nowych technologii bez wątpienia przyczyni się do popularyzacji obrotu bezgotówkowego. Polska jest rynkiem relatywnie łatwo chłonącym nowe technologię,
więc w ich rozwoju można upatrywać szansę na dogonienie bardziej rozwiniętych rynków
europejskich.
4. Prognozowany rozwój rynku płatności bezgotówkowych
Specjaliści ze Szkoły Głównej Handlowej dokonali predykcji wybranych wskaźników
rozwoju obrotu bezgotówkowego na podstawie modeli ekonometrycznych. Wybrane dane
zostały zaprezentowane w tabeli nr 2.
Tabela 2. Predykcja wybranych wskaźników rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce
Wskaźnik
Karty płatnicze ogółem
Terminale POS
Wartość transakcji bezgotówkowych (zł)
Klienci bankowości
elektronicznej
Dane rzeczywiste na 30.06.2014
Predykcja na 31.12.2020
35 172 203
41 269 383
357 373
501 904
34 649 058 539
84 242 756 346
13 446 698
17 168 019
Źródło: M. Kozakiewicz, M. Kwas, Prognoza wybranych wskaźników rozwoju obrotu bezgotówkowego na
lata 2014-2020. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 23.12.2014.
Na postawie predykcji, liczba kart płatniczych przez kolejne 5 lat wzrośnie jedynie
o 17%. Oznacza to, że liczba kart na mieszkańca przekroczy nieznacznie wartość 1. Głównym
motorem wzrostu mają być karty debetowe – zakładany jest nawet spadek liczby kart kredytowych. Znacznie większy wzrost prognozowany jest jeśli chodzi o infrastrukturę – liczba
terminali POS w analizowanym okresie może się zwiększyć aż o 40%. Prawie 2,5 – krotnie
może się zwiększyć wartość transakcji bezgotówkowych, przekraczając 84 mld zł na koniec
2020 r. Autorzy opracowania spodziewają się również wzrostu liczby klientów bankowości
elektronicznej o prawie 28%.
M. Sajewicz, Smartfon zamiast portfela z gotówką i kartami, Rzeczpospolita 19.02.2015, s. G1.
J. Winch, End of chip and Pin? Shoppers test payment by fingerprint, The Telegraph 8.07.2013,
http://www.telegraph.co.uk/finance/personalfinance/bank-accounts/10166776/End-of-chip-and-Pin-Shopperstest-payment-by-fingerprint.html
20
W. Boczoń, Łomża stawia na biometrię. Karty płatnicze, bilety i dowody do lamusa, Bankier.pl 13.05.2014,
http://www.bankier.pl/wiadomosc/Lomza-stawia-na-biometrie-Karty-platnicze-bilety-i-dowody-dolamusa-3121482.html
18
19
222
Marek Oleńkiewicz
Warto zaznaczyć, iż prognozowanie na podstawie modeli ekonometrycznych jest
jedynie próbą przedłużenia trendu. Nie bierze ono pod uwagę czynników, które mogą zmienić obraz rynku płatności bezgotówkowych, jak nowe technologie czy zmiany społeczno
– demograficzne.
5. Działania ukierunkowane na popularyzację obrotu
bezgotówkowego
Jedna z najważniejszych barier rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w Polsce –
opłata interchange – została już ograniczona. Konieczne jest jednak, aby jej wysokość nadal
podążała za wzorcami z lepiej rozwiniętych rynków, aby była konkurencyjna w stosunku do
stawek transgranicznych.
Problem opłat jednak pozostał i jest on szczególnie uciążliwy dla mniejszych przedsiębiorców. Po pierwsze, ze względu na małą siłę negocjacyjną drobnych podmiotów, stosowane przez agentów rozliczeniowych prowizje są wyższe. Po drugie, stały koszt dzierżawy terminala POS może być za wysoki. Dlatego też, konieczne jest przygotowanie oferty
dostosowanej również do mniejszych przedsiębiorców. Próbą odpowiedzi na te problemy
jest oferta Payleven, która oparta jest na prostym urządzeniu Chip&PIN, które akceptant
wykupuje na własność, nie ponosząc tym samym opłaty za dzierżawę i serwis. Transakcje
realizowane są w oparciu o stałą stawkę prowizji wynoszącą 2,75%21. Przejrzystość oferty
Payleven zachęca mniejszych przedsiębiorców do rozpoczęcia akceptacji płatności za pomocą karty płatniczej. Podobne inicjatywy powinny zostać przygotowane przez większych
agentów rozliczeniowych.
Istotny jest też dalszy rozwój infrastruktury w Polsce. Już w roku 2017 będzie ona
jedną z najnowocześniejszych na świecie za sprawą obowiązku wymiany wszystkich terminali POS na urządzenia wspierające również płatności bezstykowe. Mimo to, ciągle nie
będzie dostatecznie szeroko rozwinięta. Szczególnie w mniejszych miejscowościach nadal
brak jest wystarczającej liczby akceptantów. Ponadto, rozwój płatności mobilnych również
uwarunkowany jest dostępem do rozbudowanej infrastruktury płatniczej.
Nie bez znaczenia są również postawy Polaków względem obrotu bezgotówkowego.
W swoich badaniach dr hab. Dominika Maison stwierdza na podstawie stworzonych wskaźników, iż w 2013 roku, w stosunku do roku 2009, zdecydowanie poprawiło się zarówno
zaufanie, jak i korzystanie z obrotu bezgotówkowego. Jednakże, nadal widać wyraźne dysproporcje w zachowaniu Polaków z poszczególnych regionów. Najwyższe wartości wszystkich
wskaźników obserwowano przede wszystkim w województwach dolnośląskim, mazowieckim
i wielkopolskim, co oznacza, iż mieszkańcy tych województw często są uczestnikami obrotu
bezgotówkowego. Najniższe poziomy wskaźników charakteryzują województwa lubelskie,
małopolskie i łódzkie22. Dysproporcje mogą być uwarunkowane m.in. różnym poziomem
edukacji, wysokością dochodu oraz dostępem do infrastruktury. Te i inne czynniki powinny
być brane pod uwagę przy próbie rozwijania obrotu bezgotówkowego w regionach, w których
funkcjonuje on najsłabiej.
Bibliografia
1. Boczoń W., Łomża stawia na biometrię. Karty płatnicze, bilety i dowody do lamusa, Bankier.
pl 13.05.2014.
2. Carbo-Valverde S., Chakravorti S., Rodriguez Fernandez F., Regulating two-sided markets, an
empirical investigation, ECB Working Paper Series, European Central Bank, 2009, Nr 1137.
Dane pochodzą ze strony https://payleven.pl/costs/
D. Maison, Postawy Polaków wobec obrotu bezgotówkowego, Warszawa 12.2013, s. 73-105.
21
22
223
3. Kozakiewicz M., Kwas M., Prognoza wybranych wskaźników rozwoju obrotu bezgotówkowego
na lata 2014-2020. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 23.12.2014.
4. Koźliński T., Zwyczaje płatnicze Polaków, Narodowy Bank Polski, Departament Systemu
Płatniczego, Warszawa 2013.
5. Maciejewski, K., Analiza funkcjonowania opłaty interchange w transakcjach bezgotówkowych
na rynku polskim, Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2012.
6. Maison D., Postawy Polaków wobec obrotu bezgotówkowego, Warszawa 12.2013.
7. Sajewicz M., Dlaczego warto płacić kartą, Rzeczpospolita 10-11.11.2014.
8. Sajewicz M., Sklepowa kasa zamiast bankomatu, Rzeczpospolita 10-11.11.2014.
9. Sajewicz M., Smartfon zamiast portfela z gotówką i kartami, Rzeczpospolita 19.02.2015.
10. Uryniuk J., Polska w awangardzie postępu: wkrótce zapłacimy zbliżeniowo. Wszędzie, Forsal.
pl 10.08.2013.
11. Winch J., End of chip and Pin? Shoppers test payment by fingerprint, The Telegraph 8.07.2013.
12. Polski rynek gotowy do komercyjnego wdrażania mobilnych płatności Visa, Visa, 10.2012.
13. Program rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2010 – 2013 (projekt), Ministerstwo Finansów RP, Warszawa 2010.
14. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1997 nr 140 poz. 938.
15. Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych, Dz.U. 2011 nr 199 poz. 1175.
16. http://www.firstdata.pl/71489.xml
17. http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/systemplatniczy/karty_platnicze.html
18. https://payleven.pl/costs/
THE DEVELOPMENT POTENTIAL OF NON-CASH
PAYMENTS MARKET IN POLAND
Summary
The issue of non-cash transactions in Poland is of particular importance due to the ongoing
socio - economic transformation. After the recent statutory reduction in the interchange fee
charged to merchants for card payment, the value of non-cash transactions can be significantly
increased. This trend has been observed in other countries and the faster development of supporting infrastructure has salso been noted. The quality and availability of such infrastructure
in Poland is improving, and due to the guidance issued by payment organizations, in two years
time the card acceptance network in Poland will be one of the most modern in the world. There
are also important social changes - currently the most active group using non-cash settlements
are young and middle-aged people with tertiary education. The development of education
enforces the growing awareness of safety and comfort of the solutions based on non-cash
payments. Polish society is using bank services more often and an increasing number of debit
and credit cards is issued. Moreover, Poland is a particularly absorbent market for innovation, therefore the development of mobile payments may be faster than in other countries.
Implementation of modern technologies, such as payments using biometric features, will also
contribute to the development of non-cash transactions.
Key words: non- cash payments, payment cards, mobile payments, cash, interchange fee, POS
terminal, payment services, merchants, payment organizations, payment market, electronic
banking, credit transfer, contactless payment, payment infrastructure.
ANALIZA OPŁATY INTERCHARGE
Wstęp
Płatności bezgotówkowe wykonywane są głównie za pośrednictwem kart płatniczych.
Są one popularnym rozwiązaniem wśród konsumentów i cieszą się uznaniem. Zgodnie z danymi NBP na koniec II kwartału 2014 r. znajdowało się na rynku polskim 35,2 mln kart
płatniczych1, a ich liczba stale powiększa się. Konsumenci cenią płatności kartą ze względu na szybkość jej zastosowania (zwłaszcza w płatnościach bezstykowych), wygodę oraz
bezpieczeństwo używania. Karty umożliwiają szybki dostęp do środków finansowych, bez
konieczności oczekiwania na wydanie reszty czy też dysponowanie środkami w ciężar kredytu
(karty kredytowe) bez obawy o zbyt małą ilość gotówki na zakupy w portfelu.
Korzyści płynące z użycia kart stymulują rozwój technologii realizacji płatności za
ich pośrednictwem, co jeszcze bardziej popularyzuje użycie tego środka płatności.
Jednocześnie przedsiębiorcy akceptujący płatności kartowe finansują rozwój obrotu
bezgotówkowego w Polsce. W związku z przyjęciem każdej pojedynczej transakcji kartą są
pozbawiani części przychodów na rzecz wydawców kart, tj. głównie banków. Pobór opłaty
nazwanej intercharge zapewnia wydawcą kart roczny zysk 2 mld zł. Omawiana w niniejszym
artykule prowizja stanowi zgodnie z danymi Narodowego Banku Polskiego około 85% Merchand Service Charge (MSC), tj. sumy opłat obciążających przedsiębiorców akceptujących
karty. Koszty te zniechęcają wielu przedsiębiorców do przyjmowania tych instrumentów
płatniczych. Znacznie wolniej rozwijająca się sieć akceptacji kart płatniczych niż liczba kart
płatniczych lub liczba transakcji stanowi coraz większą barierę dla dalszego szybszego wzrostu płatności kartowych.2 Dlatego też podejmowane są inicjatywy ustawowe ukierunkowane
na obniżenie stawki intercharge.
Celem opracowania jest analiza funkcjonowania opłaty intercharge w systemie płatności w podziale na strony uczestniczące w transakcjach płatniczych, a także wskazanie
konsekwencji tej opłaty.
1. Opłata intercharge
Opłata intercharge (OI) jest przedmiotem wieloletniego sporu w zakresie usług
płatniczych. Spór ten spowodowany jest kontrowersyjnością tej opłaty3. W opinii zarówno akceptantów, jak i urzędów antymonopolowych w negatywny sposób wpływa na rynek
kart płatniczych oraz na rynek usług autoryzacyjno - rozliczeniowych poprzez zwiększenie
kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, które to koszty następnie przenoszone są na
klienta w postaci wyższych cen dóbr i usług. Ponadto od wysokości OI zależy także rozwój
Informacja o kartach płatniczych II kwartał 2014 r., NBP październik 2014 r., s. 1, http://www.nbp.pl/systemplatniczy/karty/q_02_2014.pdf, dostęp: luty 2015.
K. Maciejewski, Znaczenie opłaty intercharge dla rozwoju kart płatniczych w Polsce, Copernican Journal of
Finance & Accounting, Vol. 2, Issue 2, 2013 r., s. 117.
3
R. Kaszubski, Ł. Obzejta, Karty płatnicze w Polsce, Wolters Kluwer 2012 r., dostęp w serwisie prawnym lex,
grudzień 2014 r.
1
2
226
terminali płatniczych (POS). W opinii dr Jakuba Górka wysoki poziom stawek powoduje
niechęć do wdrażania POS wśród sprzedawców.
1.1. Czym jest oraz kogo obciąża intercharge
Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (dalej UUP) intercharge oznacza ustaloną przez organizację kartową opłatę uiszczaną
przez agenta rozliczeniowego na rzecz wydawcy karty płatniczej. W praktyce gospodarczej
opłata ta może także być ponoszona przez wydawcę karty płatniczej na rzecz agenta rozliczeniowego albo wynosić zero.4 To ostatnie rozwiązanie nie znajduje obecnie zastosowania
w warunkach Polski, jak również nie spotkało się z uznaniem wśród ekonomistów na świecie5. Z formalnego punktu widzenia opłatę intercharge uiszcza agent rozliczeniowy bankowi
wydawcy karty płatniczej, jednak w ujęciu ekonomicznym płaci ją przedsiębiorca akceptujący płatność kartą w ramach prowizji (opłaty akceptanta), a następnie pośrednio konsument
w postaci ceny towaru. Organizacje kartowe zabraniają natomiast pobierania opłat od klienta
za korzystanie z danej karty płatniczej.6 W rezultacie grupą najbardziej obciążoną finansowo
są sprzedawcy lub konsumenci. Według pierwszego podejścia to właśnie akceptanci „utrzymują” cały system, ponosząc koszty akceptacji. Natomiast według drugiego koszty akceptacji kart ponoszą wszyscy konsumenci (zarówno płacący kartami, jak i płacący gotówką),
gdyż koszty te są wliczane przez akceptantów w cenę towaru lub usługi.7 W Polsce dr Jakub
Górka dokonał badania akceptacji gotówki i kart płatniczych wśród polskich przedsiębiorców, w którym próbowano rozstrzygnąć m.in. kwestię kogo obciąża opłata intercharge. Na
podstawie przeprowadzonych ankiet stwierdzono, że 41% akceptantów nie wlicza kosztów
akceptacji kart płatniczych w cenę towarów lub usług. Natomiast 27% firm deklarowało
wliczanie w ceny kosztów akceptacji kart, a 21% wliczanie jedynie średniej wartości opłaty
akceptanta.8 Wyniki przeprowadzonych badań wskazują zatem, że w większości sklepów
obciążony opłatą zostaje klient.
Zgodnie z definicją ustawową w transakcji, która podlega OI występują następujące
strony:
–– agent rozliczeniowy,
–– akceptant,
–– organizacja kartowa,
–– wydawca karty płatniczej.
Poniżej omówiono strony transakcji wraz ze wskazaniem przykładowych podmiotów
gospodarczych należących do poszczególnych grup na rynku polskim. Należy mieć na względzie, że koniecznym warunkiem do zaistnienia omawianej opłaty jest zainicjowanie transakcji
przez klienta (konsumenta, przedsiębiorcę). Zatem będzie ona występowała w połączeniu
z zakupem towaru lub usługi.
1.2. Analiza stron transakcji podlegającej OI
Agent rozliczeniowy (acquirer) jest to dostawca usługi płatniczej nazywanej „acquiring”, czyli polegającej na umożliwianiu wykonania transakcji płatniczych, zainicjowanych
J. Vickers, Public Policy and the invisible price: competition law, regulation and the intercharge fee, May 2005,
s. 232, [w:] International Policy Payments Conference - Interchange Fees in Credit and Debit Card Industries.
What Role for Public Authorities?, Federal Reserve Bank of Kansas City, 2005.
5
Ch. Ahlborn, H.H. Chang, D. S. Evans, The Problem of Interchange Fee Analysis: Case without a Cause?, The
Payment Card Economics Review, Vol 1, Winter 2003, s. 133.
6
Interchange. What it is. How it works. And why it is fundamental to the Visa payments system, Visa, s. 16
http://www.visa.ca/en/aboutcan/mediacentre/interchange/pdf/interchange_brochure.pdf, dostęp: grudzień 2014 r.
7
S. Sienkiewicz, Credit Cards and Payment Efficiency, Discussion Paper, Payment Card Center, Federal Reserve
Bank of Philadelphia, 2001 r., s. 8.
8
J. Górka, Badanie akceptacji gotówki i kart płatniczych wśród polskich przedsiębiorców, Raport NBP, grudzień
2012 r., s.49.
4
Analiza opłaty intercharge
227
przez akceptanta lub za jego pośrednictwem, instrumentem płatniczym płatnika, w szczególności na obsłudze autoryzacji, przesyłaniu do wydawcy karty płatniczej lub systemów
płatności zleceń płatniczych płatnika lub akceptanta, mających na celu przekazanie akceptantowi należnych mu środków, z wyłączeniem czynności polegających na jej rozliczaniu i rozrachunku w ramach systemu płatności w rozumieniu ustawy o ostateczności rozrachunku.9
Celem świadczenia usługi acquiringu wymagane jest uzyskanie zgody Narodowego Banku
Polskiego10 oraz Komisji Nadzoru Finansowego. W Polsce agentami rozliczeniowymi są
m.in. eCard S.A., eService Sp. z o.o., Dotpay S.A.
Akceptantem jest odbiorca inny niż konsument, na rzecz którego agent rozliczeniowy
świadczy usługę płatniczą, np. sklep posiadający urządzenie do akceptacji instrumentów płatniczych. Akceptuje on użycie danego instrumentu płatniczego przez swojego klienta, a następnie ma roszczenie względem dostarczyciela usługi płatniczej o uiszczenie kwoty transakcji.11
W praktyce gospodarczej będą to sklepy stacjonarne i internetowe. Instrumentem płatniczym
używanym podczas transakcji jest przede wszystkim karta płatnicza, ale może to być także
inne zindywidualizowane urządzenie (np. telefon komórkowy) czy też uzgodniony zbiór
procedur (np. dostarczony w formie zindywidualizowanego kodu), które służą do złożenia
zlecenia płatniczego. Należy w tym miejscu wskazać, że istnieje pewna rozbieżność między
różnymi wersjami językowymi przepisu dotyczącego instrumentu płatniczego. Chociaż we
wszystkich wersjach językowych określenie „zindywidualizowane” opisuje frazę „każde (...)
urządzenie”, jednak np. w wersji francuskiej, hiszpańskiej, włoskiej, i portugalskiej określenie
„zindywidualizowane” nie opisuje frazy „zbiór procedur”. Natomiast w wersji niemieckiej
określenie „zindywidualizowane” opisuje frazę „zbiór procedur”, a m.in. wersję angielską,
duńską, niderlandzką i szwedzką można odczytywać na oba sposoby. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości (dalej TS), unijne przepisy powinny być interpretowane
i stosowane w sposób jednolity, w świetle wersji sporządzonych we wszystkich językach
Unii Europejskiej. Wobec powyższego odnosząc się do pojęcia „instrument płatniczy”, TS
uznał, że może ono obejmować zbiór niezindywidualizowanych procedur, uzgodniony przez
użytkownika i dostawcę usług płatniczych, z których korzysta użytkownik w celu zainicjowania zlecenia płatniczego.12 Należy zauważyć, że na gruncie polskiej UUP określenie „zindywidualizowany” odnosi się jedynie do urządzenia użytego do przeprowadzenia transakcji
płatniczej, natomiast określenie „zbiór procedur” nie jest poprzedzone niniejszym przymiotnikiem. Wydaje się zatem, że podobnie jak wskazał TS, polska ustawa nie wymaga, by ten
zbiór procedur był zindywidualizowany.
Organizacja kartowa jest to podmiot określający zasady wydawania i akceptowania
kart płatniczych, zawierający umowy z wydawcami kart płatniczych lub agentami rozliczeniowymi13. W Polsce najbardziej popularnymi organizacjami kartowymi są Visa (do której
należy 60,3% wydanych w Polsce kart płatniczych14) oraz MasterCard (z 38,5% udziałem
w rynku15). Natomiast wydawcami kart płatniczych są zgodnie z UUP dostawcy wydający
kartę płatniczą do dyspozycji płatnika. W naszym kraju będą to głównie banki, jak również
jednostki, które otrzymały status krajowej instytucji płatniczej i w swoim zakresie działalności
patrz także art. 3 ust. 5 UUP.
usługa acquiringu jest to jedyna usługa płatnicza, której świadczenie wymaga zgody Narodowego Banku Polskiego. Wszelkie inne usługi płatnicze świadczone są na podstawie zgody wydanej jedynie przez Komisję Nadzoru
Finansowego.
11
należy mieć na uwadze, że kwota roszczenia jest niższa od kwoty transakcji, gdyż jest ona pomniejszona zarówno
o OI, jak również inne, uzgodnione w umowie pomiędzy akceptantem a agentem rozliczeniowym opłaty.
12
Wyrok TS z 9.4.2014 r. w sprawie C 616/11, T-Mobile Austria, <http://curia.europa.eu/>, grudzień 2014 r.;
por. także: Usługi płatnicze, Monitor Prawniczy nr 9/2014, dostęp on-line, <http://czasopisma.beck.pl/monitor-prawniczy>, grudzień 2014 r.
13
art. 2 pkt 19a UUP.
14
Informacja o kartach płatniczych II kwartał 2014 r., op. cit., s. 3.
15
Tamże, s. 3.
9
10
228
mają wyraźnie wskazane wydawanie instrumentów płatniczych, będą to np. Oney Polska S.A.
czy też Dotpay S.A. z kartą dotPASS wydawaną w kooperacji z Bankiem Zachodnim WBK
S.A. Wydawcą karty płatniczej może być zatem także przedsiębiorca, jednakże w przypadku
kart kredytowych wydawca musi mieć uprawnienie do udzielania kredytów.
2. Intercharge w systemie płatności
Przepływ opłaty OI jest przekazywany w odwrotnym kierunku do transferu środków
za towar lub usługę. W przypadku, gdy nastąpi płatność kartą wydawca (najczęściej jest to
bank, który udostępnia kartę swojemu klientowi, ale może to być także instytucja płatnicza
wydająca np. karty przedpłacone) jest zobowiązany do zapłaty za dany towar bądź usługę na
rzecz agenta rozliczeniowego (który uprzednio zawarł umowę ze sprzedawcą na świadczenie usługi acquiringowej). Opłata intercharge dotycząca tej transakcji jest transferowana od
agenta rozliczeniowego do wydawcy karty. Bilansuje ona część kosztów wydawcy poprzez
przychody generowane przez stronę zajmującą się obsługą akceptanta.16 W swojej istocie
opłata ta nie powinna mieć wpływu na użytkownika karty płatniczej.
2.1. Intercharge a modele biznesowe
W praktyce gospodarczej możemy wyróżnić dwa główne modele biznesowe, w których występuje OI. Będzie to system trójstronny, zwany także zamkniętym oraz czterostronny,
tzw. otwarty.17 Opłata intercharge występuje jedynie w systemie otwartym. Rysunek nr 1
przedstawia system czterostronny18 wraz ze wskazaniem umiejscowienia opłaty intercharge.
Rysunek 1. Umiejscowienie OI w systemie czterostronnym
Organizacja
płatnicza
Wydawca karty
Posiadacz karty
opłata intercharge
Agent rozliczeniowy
Akceptant
Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Kokkola, The payment system, European Central Bank, 2010,
s. 58
System czterostronny można określić jako system pełny, gdyż występują tu wszystkie
podmioty wymienione w definicji ustawowej, a każda strona jest oddzielnym podmiotem na
rynku, pełniącym jedną rolę w transakcji.
Nie jest natomiast możliwe wystąpienie opłaty intercharge w systemie trójstronnym,
który autor niniejszego artykułu nazywa także „niepełnym”. Model ten zakłada, że agentem rozliczeniowym jest jednocześnie wydawca karty. Przykładem modelu niepełnego będą
Analiza funkcjonowania opłaty intercharge w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim, Narodowy Bank
Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa, styczeń 2012, s.43 http://www.nbp.pl/systemplatniczy/
obrot_bezgotowkowy/interchange.pdf, dostęp: grudzień 2014.
17
T. Kokkola, The payment system, European Central Bank, 2010, s. 56.
18
Por. także K. Maciejewski, Uczestnicy obrotu bezgotówkowego na rynku polskim, s. 67 [w:] Obrót bezgotówkowy
w Polsce, red. H. Żukowska, M. Żukowski, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013 r.
16
229
rozliczenia pomiędzy akceptantem a użytkownikami Diners Club czy American Express19.
Stronami występującymi w transakcji będzie sklep- akceptant, klient oraz wydawca karty/
agent rozliczeniowy. Ten ostatni podmiot, oprócz technicznych aspektów związanych z wydawaniem kart i obsługą transakcji, określa również warunki wydawania i akceptacji kart.20
Podobnie do systemu niepełnego można zaliczyć system dwustronny. Działalność systemu
polega na tym, że płatności dokonywane przez klientów akceptowane są tylko i wyłącznie
przez wydawcę karty, którym jest np. sieć sprzedawców, takich jak sieć hipermarketów wraz
z podmiotami zależnymi, przy czym sieć sprzedawców zajmuje się także przetwarzaniem
i rozliczaniem transakcji.21
2.2. Intercharge a Merchant Service Charge
W sensie ekonomicznym opłata intercharge jest ponoszona przez akceptanta, nie
przez agenta rozliczeniowego, gdyż to właśnie akceptant płaci ją jako część opłat ponoszonych na rzecz agenta – tzw. Merchant Service Charge (MSC). W skład MSC wchodzi zatem
opłata intercharge wraz z marżą agenta rozliczeniowego oraz innymi dodatkowymi opłatami,
tzw. opłatami lokalnymi22, które są przekazywane organizacjom kartowym. Rysunek poniżej
obrazuje składowe opłaty MSC, a kolejny – schemat przekazywania opłat pomiędzy uczestnikami systemu.
Rysunek 2. Opłata Merchant Service Charge
Źródło: opracowanie własne na podst. Raportu NBP „Analiza funkcjonowania opłaty intercharge w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim”, op. cit., s. 66
Wydawca karty
Agent
rozliczeniowy
Akceptant
Rysunek 3. Przekazywanie opłaty MSC pomiędzy uczestnikami systemu
podmioty te wydają karty, a jednocześnie pełnią funkcję agenta rozliczeniowego.
opracowanie własne na podstawie K. Maciejewski, Uczestnicy obrotu bezgotówkowego na rynku polskim, s. 67
[w:] red. H. Żukowska, M. Żukowski, Obrót bezgotówkowy w Polsce, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013 r.
21
Benefits of Open Payment Systems and the Role of Interchange, MasterCard, 2008, s. 2-4.
22
Mogą to być np. opłaty marketingowe oraz opłaty umożliwiające procedowanie transakcji, tzw. opłaty
processingowe; por. Program redukcji opłat kartowych w Polsce, Warszawa 2012 r. s. 11, https://www.nbp.pl/
systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/redukcja_oplat.pdf, dostęp grudzień 2014 r.
19
20
230
Powyższe rysunki pokazują jak wysoki jest udział opłaty intercharge w transakcji
przy udziale karty. Zespół Roboczy ds. Opłaty Intercharge przy Radzie ds. Systemu Płatniczego wskazał w swoim raporcie „Program redukcji opłat kartowych w Polsce” w 2012 r.,
że wartość ta wynosiła ponad 80%.
Dodatkowymi kosztami jakie ponosi akceptant są:
–– wchodząca w zakres MSC opłata dodatkowa zwana Assessment Fee, która jest przekazywana do organizacji płatniczej,
oraz opłaty występujące poza MSC:
–– opłata za dzierżawę i obsługę serwisową terminali płatniczych POS na rzecz agentów
rozliczeniowych,
–– koszt połączeń autoryzacyjnych wysyłanych z terminali płatniczych POS przez serwer
agenta rozliczeniowego do banku wydawcy (stałe łącze internetowe lub zwykła linia
telefoniczna).23
Tak liczne opłaty zniechęcają przedsiębiorców do wprowadzania terminali płatniczych i obsługi kart płatniczych. Jednakże wymogi rynku i postrzeganie sprzedawcy jako
„nowoczesnego” i „postępowego” oraz nasilające się zjawisko nieposiadania gotówki przez
kupujących wymusza wprowadzanie POS. Od preferencji danego przedsiębiorcy oraz od
rodzaju klientów jakich spodziewa się pozyskać będzie zależało zatem wprowadzenie akceptacji płatności kartą. Wydaje się, że małych miejscowościach, gdzie korzystanie z kart
nie jest tak powszechne jak w metropoliach częściej będą występowały sklepy, gdzie koszt
utrzymania terminala i opłaty intercharge będzie przewyższał korzyści z wprowadzenia tej
metody płatności.
2.3. Rodzaje intercharge i ich funkcja
Opłaty intercharge, które funkcjonują w międzynarodowych systemach płatniczych
możemy podzielić na trzy główne typy:
–– krajowe,
–– wewnątrzregionalne (transgraniczne),
–– międzyregionalne.
Krajowymi opłatami będą te, które stosowane są do transakcji realizowanych w kraju,
w którym karta została wydana. Opłaty wewnątrzregionalne (transgraniczne) mają zastosowanie do transakcji akceptowanych poza krajem wydania karty, ale w tym samym regionie
geograficznym, np. na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Opłaty międzyregionalne odnoszą się do transakcji realizowanych pomiędzy Europą a Azją czy Stanami
Zjednoczonymi.24 W zależności od typu opłaty intercharge różne będą obciążenia z jej tytułu,
przy czym należy mieć na uwadze, że opłaty krajowe mogą być wyższe niż transgraniczne.
Organizacje kartowe wskazują, że opłata intercharge jest bardzo ważna z punktu
widzenia całej gospodarki. W celu wyjaśnienia jej funkcji w systemie płatności dr Jan Byrski
zwraca uwagę, że organizacje kartowe podają, że:
–– większość kosztów związanych z funkcjonowaniem systemu kartowego obciąża banki25.
Podstawową rolą opłaty jest ustalenie równowagi pomiędzy wydawcą a agentem rozliczeniowym. Gdyby OI nie była wprowadzona, banki nie uzyskiwałyby wystarczających
dochodów z wydawania kart płatniczych;
Dowiedz się więcej o obrocie bezgotówkowym, http://frob.pl/baza-wiedzy/dowiedz-sie-wiecej-o-obrocie-bezgotowkowym/, dostęp grudzień 2014 r.
Analiza funkcjonowania opłaty intercharge w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim, …op.cit., s. 44
25
Np. promowanie, produkcja, wydawanie, obsługa, certyfikowanie karty płatniczej, dostosowywanie kart oraz
systemów bankowych.
23
24
231
–– omawiana opłata ma zachęcić banki wydawców do wydawania instrumentów płatniczych
z logo danej marki. Stanowi ona narzędzie stymulujące banki wydawców do inwestowania
w nowe technologie;
–– opłata stanowi narzędzie umożliwiające organizacjom kartowym łączenie na całym świecie sprzedawców i kupujących.26
Wydaje się, że opłata intercharge pełni ważną rolę w zbilansowaniu nierównowagi
dzięki transferowi środków od agenta, który obsługuje akceptanta, do organizacji wydającej
kartę płatniczą. Wydajność systemu mogłaby się zmniejszyć, gdyby banki nie uzyskiwały wystarczających dochodów z wydawania kart, natomiast opłata intercharge umożliwia
wydawcom dodatkowy wpływ i jest zależna jedynie od używania wydanego instrumentu
płatniczego.
3. Analiza wpływu intercharge
Pierwszą osobą, która podjęła się analizy wpływu poziomu intercharge był profesor
William F. Baxter ze Stanford University.27 Zgodnie z założeniami zbudowanego przez niego
modelu popyt ze strony konsumentów i sprzedawców na karty płatnicze (ich posiadanie i akcpetacja) jest stały, gdyż żadna z tych grup nie jest skłonna do podjęcia strategicznych działań
w odpowiedzi na działania drugiej strony, nie ma zróżnicowania w zakresie korzyści, które
sprzedawcy czerpią z akceptowania kart płatniczych, a w sektorze wydawców kart istnieje
konkurencja doskonała. Baxter udowadnia, że wyższa opłata intercharge podnosi koszty akceptantów, ale jednocześnie zmniejsza koszty banku – wydawcy, co przekłada się na niższe
koszty posiadaczy kart. Optymalna OI nie powinna być za wysoka, gdyż będzie to eliminowało akceptantów, ale jednocześnie nie może być zbyt niska, gdyż doprowadzi do wyższych
kosztów bankowych, które następnie będą odzwierciedlone w opłatach, którymi bank będzie
obciążał posiadaczy kart. Maksymalizacja korzyści wystąpi wówczas, gdy korzyści dla akceptantów i posiadaczy kart zrównają się z kosztami krańcowymi transakcji.28 Model ten
został podważony ze względu na zbyt uproszczone założenia. Profesor Schmalensee usunął
z modelu założenie, że wydawcy i agenci działają w stanie konkurencji doskonałej, przez co
nie są w stanie zrealizować zysków, a akceptanci równomiernie korzystają na płatnościach
kartą. Schmalensee pokazał, że prywatny i społeczny poziom opłaty interchange może być
jednakowy.29 Wright udowodnił, że zbieżność pomiędzy nimi nie następuje wówczas, gdy
opłaty akceptanta rosną na skutek podwyżek stawek interchange, które nie są przekazywane
konsumentom w postaci niższych opłat posiadacza karty. Natomiast Rochet i Tirole dowiedli,
że opłata interchange jest tylko wtedy neutralna rynkowo, gdy jednocześnie są spełnione
dwa warunki:
•• wydawcy przekazują odpowiednią obniżkę/podwyżkę opłaty konsumentom (posiadaczom
kart) i
•• zasady systemu nie zakazują akceptantom różnicowania cen w odniesieniu do instrumentów płatniczych poprzez stosowanie rabatów i opłat dodatkowych (No-Discrimination
Rule, inaczej zwana No-Surcharge Rule).30
J. Byrski, Nowelizacja ustawy o usługach płatniczych dotycząca opłaty intercharge – komentarz praktyczny,
Fundacja Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego, Warszawa 2014, s. 16.
27
Por. także W.F. Baxter, Bank Interchange of Transactional Paper: Legal and Economic Perspectives, Journal of
Law and Economics, Oct., 1983,Vol. 26, No. 3.
28
J. Wright, The Determinants of Optimal Interchange Fees in Payment Systems, The University of Auckland,
Economics Department, Economics Working Papers, 2001, s. 3, https://researchspace.auckland.ac.nz/, dostęp:
luty 2015 r.
29
J. Górka, Efektywność instrumentów płatniczych w Polsce, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 52.
30
Ibidem, s. 52.
26
232
Powyższe analizy w środowisku naukowym dowodzą, że problematyka OI jest istotna.
Kluczowym wydaje się określenie wysokości tej opłaty, tak by obszar płatności bezgotówkowych powiększał się, sklepy akceptowały płatności kartą płatniczą, a klienci chętnie korzystali
z tej możliwości. Do tej pory nie udało się jednak wskazać jaka omawiana opłata powinna
być, by stymulować transakcje za pośrednictwem kart płatniczych.
Zakończenie
Kwestia wysokości opłaty intercharge jest przedmiotem sporów podmiotów rynku
usług płatniczych na całym świecie. Nie tylko w naszym kraju, lecz także na świecie brakuje
badań, w których naukowo zostałby wyznaczony optymalny dla danego rynku poziom opłaty.
Dotychczasowe badania pokazują jednoznacznie, że opłata ta powinna istnieć, jej wartość nie
może wynosić zero. Wydawcy i organizacje płatnicze uważają, że wysoki udział opłaty intercharge w opłatach ponoszonych przez acquirera wynika z wysokich kosztów ponoszonych
przez wydawcę. Ponoszą oni koszty emisji karty, oszustw i środków podjętych do zwalczania
oszustw. Większe koszty dla wydawcy generuje karta kredytowa, gdyż wydawca ponosi
z jej tytułu koszty odpisów na ryzyko kredytowe, koszty egzekucji oraz koszty bezpłatnego
kredytowania jej posiadacza przez okres umowny. Opłata intercharge zwiększa zatem liczbę
płatności kartami, co pozytywnie wpływa na konsumentów oraz sklepy.
Jednocześnie zbyt wysoka opłata zniechęca przedsiębiorców do zakładania terminali
płatniczych i nie równoważy przychodów z tytułu dodatkowej klienteli płacącej kartami płatniczymi. Organy antymonopolowe zauważają, że opłata ta zawiera rentę monopolistyczną, co
powoduje nadmierne zwiększenie kosztów akceptacji kart przez sklepy, a to hamuje wzrost
wydajności systemu płatniczego. Dodatkowo wysokie ustanowienie tej opłaty w znikomej
mierze przekłada się na obniżenie opłat pobieranych od konsumentów.31 Konsumenci pozostają więc stroną finansującą opłatę intercharge w znacznej części. Tymczasem zgodnie
z ustaleniami Zespołu Roboczego ds. Opłaty Interchange przy Radzie ds. Systemu Płatniczego opłata intercharge jest ważnym składnikiem ceny towarów i usług i zmniejszenie tej
opłaty nie może odzwierciedlić się w zwiększeniu marży akceptanta, a powinno odbić się
na cenach towarów i usług.
Analizy ekonomiczne wskazują, że brak tej opłaty zahamuje stronę podażową
i zmniejszy ilość kart płatniczych, zatem także płatności bezgotówkowych na rynku, zaś jej
nadmierna wysokość prowadzi do spadku popytu na akceptację kart w punktach sprzedażowych. Konsekwencją wysokich opłat intercharge niewątpliwie będą ograniczenie korzyści
z płatności bezgotówkowych w skali makroekonomicznej, wykluczenie z korzystania z systemu płatności bezgotówkowych punktów handlowo- usługowych, hamowanie ubankowienia
społeczeństwa. W tym świetle korzystnie należy ocenić kolejną obniżkę OI na rynku polskim
do poziomów 0,2% dla kart debetowych i 0,3% dla kart kredytowych32. Istniejące do lipca
2014 roku opłaty, sięgające niekiedy do 2% były najwyższymi w obrębie całej Unii Europejskiej. Oczekuje się, że obniżone opłaty spopularyzują płatności bezgotówkowe w Polsce.
Bibliografia
1. Ahlborn Ch., Chang H.H., Evans D.S., The Problem of Interchange Fee Analysis: Case without
a Cause?, The Payment Card Economics Review, Vol 1, Winter 2003.
2. Baxter W.F., Bank Interchange of Transactional Paper: Legal and Economic Perspectives,
Journal of Law and Economics Oct., 1983,Vol. 26, No. 3.
J. Górka, Konkurencyjność form pieniądza i instrumentów płatniczych, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2009,
s. 115.
Od lipca 2014 roku opłata została ustalona na 0,5%, natomiast obecna wysokość opłaty została wprowadzona
poprzez zmiany do Ustawy o usługach płatniczych z dnia 29 lutego 2015 roku.
31
32
233
3. Byrski J., Nowelizacja ustawy o usługach płatniczych dotycząca opłaty intercharge – komentarz
praktyczny, Fundacja Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego, Warszawa 2014.
4. Górka J., Badanie akceptacji gotówki i kart płatniczych wśród polskich przedsiębiorców, Raport NBP, grudzień 2012.
5. Górka J., Efektywność instrumentów płatniczych w Polsce, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013.
6. Górka J., Konkurencyjność form pieniądza i instrumentów płatniczych, CeDeWu Sp. z o.o.,
Warszawa 2009.
7. Kaszubski R., Ł. Obzejta, Karty płatnicze w Polsce, Wolters Kluwer 2012 r., dostęp w serwisie
prawnym Lex, grudzień 2014.
8. Kokkola T., The payment system, European Central Bank, 2010.
9. Maciejewski K., Uczestnicy obrotu bezgotówkowego na rynku polskim, [w:] red. H. Żukowska,
M. Żukowski, Obrót bezgotówkowy w Polsce, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013.
10. Maciejewski K., Znaczenie opłaty intercharge dla rozwoju kart płatniczych w Polsce, Copernican Journal of Finance & Accounting, Vol. 2, Issue 2, 2013.
11. Sienkiewicz S., Credit Cards and Payment Efficiency, Discussion Paper, Payment Card Center,
Federal Reserve Bank of Philadelphia, 2001.
12. Usługi płatnicze, Monitor Prawniczy nr 9/2014, http://czasopisma.beck.pl/monitor-prawniczy,
dostęp: grudzień 2014.
13. Vickers J., Public Policy and the invisible price: competition law, regulation and the intercharge fee, May 2005, [w:] International Policy Payments Conference - Interchange Fees in
Credit and Debit Card Industries. What Role for Public Authorities?, Federal Reserve Bank
of Kansas City, 2005.
14. Wright J., The Determinants of Optimal Interchange Fees in Payment Systems, The University
of Auckland, Economics Department, Economics Working Papers, 2001, https://researchspace.
auckland.ac.nz/, dostęp: luty 2015.
Raporty i opracowania
1. Analiza funkcjonowania opłaty intercharge w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim,
Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa, styczeń 2012, http://
www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/interchange.pdf, dostęp: grudzień 2014.
2. Benefits of Open Payment Systems and the Role of Interchange, MasterCard, 2008, https://
www.mastercard.com/, dostęp: luty 2015.
3. Dowiedz się więcej o obrocie bezgotówkowym, http://frob.pl/baza-wiedzy/dowiedz-sie-wiecej-o-obrocie-bezgotowkowym/, dostęp: grudzień 2014.
4. Informacja o kartach płatniczych II kwartał 2014 r., NBP październik 2014, http://www.nbp.
pl/systemplatniczy/karty/q_02_2014.pdf, dostęp: luty 2015.
5. Interchange. What it is. How it works. And why it is fundamental to the Visa payments system, http://www.visa.ca/en/aboutcan/mediacentre/interchange/pdf/interchange_brochure.pdf,
dostęp: grudzień 2014.
6. Program redukcji opłat kartowych w Polsce, Warszawa 2012 r. https://www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/redukcja_oplat.pdf, dostęp: grudzień 2014.
INTERCHARGE FEE ANALYSIS
Summary
Merchants that accept non-cash payments are the sponsors for the cashless turnover in Poland.
As they accept the card payment their income is reduced by the fee paid for the card issuers. The fee they pay is called the intercharge fee. It is the main part of service fees for card
terminals maintenance. This fee is a burden for cashless turnover, discouraging merchants for
card terminals installing. Moreover clients have reduced possibility of non-cash payments and
are made to pay cash or find other stores that accept payments with the card. Intercharge fee
234
in Poland used to be the highest in the whole European Union. The regulation dated of 29th
of January 2015 reduced it. This regulation aim at increasing cashless payments and make
polish acquirers competitive on the European market.
Key words: Intercharge fee, Acquirer, Payment institution, Cashless payment, Payment card
235
Rynek Catalyst w finansowaniu przedsiębiorstw
Karol Kozdra
RYNEK CATALYST W FINANSOWANIU
PRZEDSIĘBIORSTW
Wstęp
Ciągły rozwój przedsiębiorstw pociąga za sobą coraz większe zapotrzebowanie na
środki finansowe, niezbędne do ich rozwoju, ekspansji na nowe rynki, badań, czy poprawy
konkurencyjności. Doświadczenia ostatniego kryzysu gospodarczego ukazały, jak ciężko
przedsiębiorstwom w czasach perturbacji gospodarczych, pozyskać kapitał na rozwój. Uruchomiony 30 września 2009 roku rynek obligacji Catalyst stara się zapełnić lukę w finansowaniu przedsiębiorstw, stając się realną alternatywą dla kredytu bankowego, czy emisji
akcji. Nie jest on de facto odrębnym rynkiem ale funkcjonalnie wyodrębnionym systemem
obrotu, który obejmuje platformy rynku regulowanego, alternatywnego systemu obrotu oraz
rynku pozagiełdowego.1
Ideą powstania rynku Catalyst było scentralizowanie obrotu papierami dłużnymi i tym
samym lepsze wykorzystanie ich cech oraz licznych zalet. Skupił on na sobie obrót, między
innymi obligacjami emitowanymi przez przedsiębiorstwa oraz jednostki samorządu terytorialnego (JST). Dzięki otwarciu rynku Catalyst, obrót papierami dłużnymi, stał się bardziej
płynny, elastyczny i sprawny. Z jednej strony, dał dodatkową możliwość finansowania dla
podmiotów gospodarczych, z drugiej, stworzył opcję korzystnego i elastycznego inwestowania wolnych środków przez większą niż dotychczas grupę inwestorów instytucjonalnych
oraz indywidualnych. W ciągu niespełna pięciu lat funkcjonowania, rynek Catalyst stał się
ważnym elementem polskiego rynku kapitałowego.
Za szybkim rozwojem nowego rynku, skupiającego znaczną większość obrotu instrumentami dłużnymi, stoi kilka czynników:
–– zwiększenie zainteresowania przedsiębiorstw, banków oraz JST finansowaniem polegającym na emisji instrumentów dłużnych,
–– rosnąca popularność rynku długu, jako nowej formy lokaty kapitału. Wzrost zainteresowania bezpośrednio przełożył się na zwiększenie liczby emisji oraz płynność,
–– obniżki stóp procentowych, zmniejszające atrakcyjność innych form oszczędzania.2
1. Organizacja i struktura rynku Catalyst
W dniu uruchomienia Catalyst, przedsiębiorstwa otrzymały nowe, efektywne narzędzie do pozyskiwania środków finansowych, a inwestorzy sposób na dodatkową dywersyfikację swojego portfela inwestycyjnego. Catalyst stał się dogodnym miejscem do uzyskania
finansowania z kosztem kapitału na poziomie kredytu bankowego oraz dokonywania inwestycji w mniej ryzykowne niż akcje instrumenty, dające jednocześnie stopę zwrotu większą
niż lokata bankowa. Cała architektura została zaplanowana w taki sposób, aby mogły się
na niej odnaleźć zróżnicowane grupy emitentów- od przedsiębiorstw małych, po wiodące
koncerny polskie oraz zagraniczne.
1
2
Publikacja „Rynek Kapitałowy i Terminowy” Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010, s. 95
„Raport Catalyst- podsumowanie i perspektywy rozwoju”, Grant Thornton, Poznań 2013, s. 2
236
Karol Kozdra
Rynek Catalyst prowadzony jest na platformach transakcyjnych Giełdy Papierów
Wartościowych w Warszawie (GPW) oraz spółkę Bond Spot, należącą do grupy kapitałowej
GPW. Rynek Catalyst tworzą cztery platformy obrotu. Dwie z nich prowadzi GPW w formie
rynku regulowanego oraz Alternatywnego Systemu Obrotu, na których jednostką transakcyjną
jest jedna obligacja. Równolegle Bond Spot prowadzi dwa analogiczne rynki, gdzie jednostka
transakcyjna ma wartość min. 100 tys. zł.3 Z założenia platformy GPW przeznaczone są dla
obrotu detalicznego, a Bond Spot dla transakcji typu hurtowego. Rynek regulowany (na GPW
i Bond Spot) oferuje obligacje, których emitenci spełnili szereg wymogów, w tym posiadają
zweryfikowany prospekt emisyjny. W Alternatywnym Systemie Obrotu mogą uczestniczyć
emitenci, którzy wybiorą uproszczone procedury. Dla nich wymogi dotyczące dokumentów
są złagodzone, a wymogi kapitałowe obniżone. Dostępność rynku ASO jest na tyle duża, że
nawet spółki z o.o. mogą swobodnie wprowadzać swoje papiery dłużne na Catalyst. Wszelkie
transakcje na rynkach regulowanych oraz ASO są gwarantowane przez Krajowy Depozyt
Papierów Wartościowych, a na emitentach ciążą obowiązki informacyjne w postaci raportów
bieżących i okresowych.4 Rynku Catalyst został dostosowany do potrzeb wielu emitentów
w zakresie wielkości oraz charakteru emisji. Jednocześnie, wszystkie cztery platformy obrotu,
przeznaczone są dla skarbowych i nieskarbowych instrumentów dłużnych, do których należą:
–– obligacje korporacyjne
–– obligacje komunalne
–– obligacje spółdzielcze
–– obligacje skarbowe
–– listy zastawne5
Rysunek 1. Architektura rynku Catalyst
Źródło: Przewodnik dla inwestorów „Obligacje na rynku Catalyst”, Giełda Papierów Wartościowych, Warszawa 2011
Od momentu powstania rynku Catalyst w 2009 roku, zauważalny jest istotny wzrost
liczby notowanych instrumentów dłużnych oraz samych emitentów. Generowana wielkość
obrotów świadczy o wzroście popularności obligacji, jako sposobie pozyskiwania kapitału
oraz instrumentu inwestycyjnego. Najbardziej popularne są platformy Giełdy Papierów Wartościowych, na której odbywa się handel detaliczny. W 2014 roku obrót na tych platformach
przekroczył 2 mld złotych.
Tabela nr.1 przedstawia rozwój rynku Catalyst na przełomie lat 2009-2014 z uwzględnieniem podziału na poszczególne platformy, liczbę emitentów, serii, zawartych transakcji
oraz przypadających na dane lata obrotów.
3
4
5
http://www.gpwcatalyst.pl/catalyst_rynek_obligacji_gpw
http://obligacje.pl/front/article/view/id/45
„Obligacje na rynku Catalyst”, Giełda Papierów Wartościowych, Warszawa 2011, s.8
237
Tabela 1. Rozwój rynku Catalyst (lata 2009-2014)
2009
Rynek regulowany
- liczba serii
- wartość obrotów w mln zł
- liczba zawartych transakcji
- liczba emitentów
2010
2011
2012
2013
Giełda Papierów Wartościowych
2014
10
56
121,13
996,7
236
873
brak danych brak danych
63
836,3
17 058
8
83
1 291,2
15 568
13
118
2 069,9
15 212
21
136
996,7
17 564
26
Alternatywny Rynek Obrotu
- liczba serii
2
59
3
372,2
28
3 348
- liczba emitentów
144
469,2
12 902
78
229
612,8
26 787
125
255
810,8
44 995
133
304
1 088,9
46 327
140
71
84,1
111
7
84
23,8
44
11
94
362,4
28
15
103
2,8
9
20
92
1 104,5
122
40
125
1 093,9
137
63
146
1 087,3
261
72
183
1 027,6
452
78
Rynek regulowany
- liczba serii
- liczba emitentów
Alternatywny Rynek Obrotu
- liczba serii
- liczba emitentów
Bond Spot
26
66
45,84
245,2
27
103
-
21
18,3
19
brak danych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Giełdy Papierów Wartościowych oraz roczników statystycznych GUS
Poniższa tabela, ukazuje wartość emisji obligacji w poszczególnych latach, od momentu utworzenia rynku Catalyst. Z pośród wszystkich emisji, zdecydowanie wyróżnia się
wielkość emisji obligacji skarbowych, związanych z potrzebami pożyczkowymi Państwa. Po
wyłączeniu powyższych wartości z dalszej analizy, ukazuje się prawdziwa wielkość rynku
obligacji w której przodują przedsiębiorstwa prywatne. Analizując pełne lata funkcjonowania
rynku dłużnego można zauważyć, iż rozwijał się on średnio w tempie kilkunastu procent
rocznie, przekraczając w roku ubiegłym 60 mld złotych.
Tabela 2. Wartość emisji obligacji z podziałem na instrumenty (w mln zł)
2009
2010
korporacyjne:
9 719
19 755
w tym obligacje korporacyjne
6 819
17 345
w tym obligacje spółdzielcze brak danych brak danych
w tym listy zastawne
2 900
2 410
komunalne
930
1 753
skarbowe
2011
37 749
34 522
377
2 850
2 222
491 617
2012
49 951
46 366
503
3 081
2 374
514 974
2013
55 820
51 977
608
3 234
3 088
560 241
2014
60 867
56 139
665
4 062
3 187
480 506
Źródło: Opracowanie własne na podstawie biuletynów statystycznych Catalyst.
Obecnie jednym z największych problemów rynku Catalyst, jest niewystarczająca
płynność instrumentów. Duże podmioty, inwestujące w obligacje, zazwyczaj opierają swój
portfel inwestycyjny na długim, bądź pełnym okresie trwania danej emisji, co bezpośrednio przekłada się na wielkość „wolnych” obligacji w obiegu. Inwestorzy prywatni, również wykazują podejście tezauryzacyjne, traktując często inwestycje na Catalyst, jak lokatę
bankową. Niewielka część instytucji oraz inwestorów prywatnych, wykazujących podejście
238
Karol Kozdra
spekulacyjne, nie jest w stanie zapewnić odpowiedniej płynności, przez co zakup, bądź sprzedaż większego pakietu, trwa niekiedy przez kilka sesji.
Porównanie rynku obligacji korporacyjnych do wysokości polskiego PKB i innych
państw europejskich, ukazuje na jak wczesnym etapie się on znajduje. Rodzimy rynek obligacji, stanowi jedynie ok. 6-7% wartości PKB, podczas gdy liderzy Unii Europejskiej osiągają
poziom 130-150%.6 Powyższe porównanie pozwala sobie uświadomić, jak duży potencjał
rozwoju drzemie w rynku instrumentów dłużnych i jaki poziom może osiągnąć.
2. Korzyści z obecności na Catalyst
Z roku na rok Catalyst staje się coraz ważniejszym elementem w strukturze polskiego
rynku finansowego. Umożliwia dodatkową dywersyfikację dotychczasowych źródeł finansowania oraz oferuje szereg dodatkowych korzyści. Do podstawowych z nich możemy zaliczyć:
–– dostęp do kapitału:
Rynek Catalyst, pełni funkcję akumulacyjną i alokacyjną, oznacza to, że są na nim dogodne warunki do transferu kapitału z miejsc rozproszonych, gdzie występuje jego nadwyżka,
do miejsc jego niedoboru. Dzięki temu, emitent może zaspokoić swoje potrzeby finansowe,
niejednokrotnie znacznej wielkości, pozyskując środki od wielu kapitałodawców w postaci
osób fizycznych oraz instytucji. Publiczne emisje, kierowane do wielu inwestorów, dają
jednocześnie szanse na uzyskanie wymaganego finansowania w stosunkowo krótkim czasie.
–– bezpieczeństwo:
Zorganizowany obrót obligacjami, dający przejrzystość sytuacji rynku, bezpieczeństwo rozliczeń transakcji (gwarantowane przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych),
możliwość wcześniejszego zamknięcia emisji lub inwestycji, może skutecznie przekonać
ewentualnego emitenta jak i kapitałodawcę, do czynnego uczestnictwa na rynku Catalyst
–– jedno miejsce dostępu:
Emitent może wprowadzić daną emisję na dwa rynki zorganizowane jednocześnie,
unikając dodatkowego obciążenia finansowego. Niezależnie od ilości rynków, na które emitent wprowadza obligacje, procedura jest jedna i niezmienna. Redukuje to koszty przygotowania i wprowadzenia emisji oraz skraca niezbędny czas do minimum.
–– korzyści z płynności:
Uplasowanie emisji na zorganizowanym rynku, wpływa pozytywnie na płynność
samych obligacji, przez co inwestorzy są skłonni zaakceptować niższą premię za płynność.
W efekcie emitent ma możliwość pozyskać środki finansowe oferując niższe oprocentowanie.
–– budowanie wiarygodności
Pierwszą zasadą rynku publicznego jest jego przejrzystość i równy dostęp inwestorów do informacji. Wywiązywanie się emitenta, z nałożonych na niego obowiązków informacyjnych, sprzyja budowaniu jego wiarygodności finansowej i zachęca do inwestowania
w obligacje danego przedsiębiorstwa. Obowiązki informacyjne, narzucone przez przepisy
dla rynku Catalyst, zapewniają wszystkim zainteresowanym odpowiedni poziom wiedzy
o emitencie i jego kondycji finansowej.
–– tworzenie szans na przyszłość:
Wywiązywanie się emitenta ze swych obowiązków w stosunku do obligatariuszy,
obecność w mediach, czy kontakty z inwestorami, zwiększają szanse na pozyskanie w przyszłości kapitału dłużnego. Ze względu na obowiązki informacyjne, które przekładają się na
przejrzystość emitenta, staje się on bardziej wiarygodny dla sektora bankowego, a zamieszczane raporty o jego sytuacji ekonomicznej, ułatwiają określenie zdolności kredytowej. Dzięki
6
http://bestcapital.pl/catalyst-ma-juz-5-lat-podsumowanie-rynku/
239
temu wszystkiemu, przedsiębiorstwa będące na Catalyst, mogą łatwiej i szybciej otrzymać
kredyt bankowy, często na warunkach korzystniejszych niż konkurencja.
–– promocja:
Notowanie obligacji na Catalyst, daje emitentowi stałą i bezpłatną promocję, bowiem
jego nazwa wymieniana jest w publikacjach giełdowych i mediach biznesowych przy okazji
wyników notowań, raportów bieżących i okresowych. Promocja emitenta następuje również
podczas konferencji, prezentacji, spotkać z inwestorami, mediami czy analitykami. Obecność na rynku Catalyst, staje się okazją do przedstawienia przedsiębiorstwa jako otwartego,
nowoczesnego, wykorzystującego rynek publiczny do finansowania własnej działalności.
Dodatkowo stwarza możliwość dobrego wypozycjonowania marki na rynku.7
3. Czym jest obligacja
Obligacje, tak jak i akcje, są papierami wartościowymi, lecz istnieje między nimi podstawowa różnica. Akcja daje prawo jej posiadaczowi do udziału w majątku firmy, natomiast
obligacja, jest papierem dłużnym, pełniącym rolę kredytu dla emitenta.
W Polsce emisje, jak i obrót obligacjami, reguluje szereg aktów prawnych.
Do najważniejszych z nich można zaliczyć:
–– Ustawę z dnia 29 czerwca 1995r. o obligacjach (Dz.U. 1995 Nr 83 poz. 420 z późn. zm.)
–– Ustawę z dnia 29 lipca 20005r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. 2005 Nr
183 poz. 1538 z późn. zm)
–– Zarządzenia Ministra Finansów o emisji obligacji skarbowych.
Art. 4. ust. 1. Ustawy o obligacjach wyjaśnia, iż „Obligacja jest papierem wartościowym
emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji
(obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia.
1a. Przez papiery wartościowe emitowane w serii rozumie się papiery wartościowe reprezentujące prawa majątkowe podzielone na określoną liczbę równych jednostek.
2. Świadczenie, o którym mowa w ust. 1, może mieć charakter pieniężny lub niepieniężny.”
Zgodnie z przytoczoną ustawą, za udzieloną emitentowi obligacji pożyczkę, nabywca
obligacji ma prawo do :
1. w przypadku świadczenia pieniężnego - zwrotu w określonym terminie pożyczonej kwoty powiększonej o należne odsetki
2. w przypadku świadczenia niepieniężnego – przyznania nabywcy obligacji praw np. do
partycypowania w przyszłych zyskach emitenta, zamiany obligacji na akcje emitenta,
pierwszeństwa w objęciu emitowanych w przyszłości akcji spółki.8
Jednocześnie,ustawa określa podstawowe informacje, jakie każda obligacja zawierać
powinna. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć:
1. powołanie podstawy prawnej emisji;
2. nazwę (firmę) i siedzibę emitenta,
3. nazwę obligacji i cel jej wyemitowania, jeżeli jest określony;
4. wartość nominalną i numer kolejny obligacji;
5. a. opis świadczeń emitenta, ze wskazaniem w szczególności wysokości tych świadczeń
lub sposobu ich ustalania, terminów, sposobów i miejsc ich spełniania;
6. datę, od której nalicza się oprocentowanie, wysokość oprocentowania, terminy wypłaty
i miejsce płatności – jeżeli warunki emisji przewidują oprocentowanie i warunki wykupu;
7
8
„Obligacje korporacyjne na Catalyst. Przewodnik dla potencjalnych emitentów”, Catalyst , Warszawa 2013,
s. 26-27
http://bossa.pl/edukacja/rynek/instrumenty/obligacja/
240
Karol Kozdra
7. zakres i formę zabezpieczenia albo informację o jego braku; miejsce i datę wystawienia
obligacji9;
Obligacja od momentu jej emisji do czasu wykupu może wielokrotnie zmieniać właściciela. Wierzycielem emitenta nie jest ten, który pierwszy pożyczył mu pieniądze, lecz każdy
następny jej posiadacz (obligatariusz). To jemu należą się ewentualne profity z jej posiadania
oraz to on ponosi ryzyko w razie niedotrzymania warunków przez emitenta.
4. Podstawowe rodzaje obligacji
Wbrew obiegowej opinii, obligacje są dość złożonym instrumentem, posiadającym
wiele charakterystycznych cech oraz różnic, występujących w ich strukturze.
Poniżej przedstawiono podstawowe rodzaje oraz kryteria podziału obligacji z jakimi można
się spotkać.
Tabela 3. Podział obligacji ze względu na ich rodzaje oraz cechy.
Kryterium: emitent
Skarb Państwa
Przedsiębiorstwo
Samorząd
Kryterium: oprocentowanie
stałe
zmienne
indeksowane
zerokuponowe
Obligacje
skarbowe
korporacyjne (przedsiębiorstw)
komunalne, gminne, municypalne
Oprocentowanie
stałe przez cały okres
uzależnione od zmian ustalonego wskaźnika
w okresie poprzedzającym wypłatę odsetek
(np. inflacji)
uzależnione np. od cen złota, wskaźnika
wzrostu cen
Odsetki
stałe
Kwota wykupu
z góry ustalona
zmienne
z góry ustalona
brak (zyskiem jest wielkość dyskonta)
brak
Kryterium: termin wykupu
krótkoterminowe
średnioterminowe
długoterminowe
Okres do wykupu
do 5 lat
od 5 do 10 lat
powyżej 10 lat
Pozostałe rodzaje obligacji
z opcją wykupu na żądanie
emitenta (opcja call)
z opcją sprzedaży na żądanie
właściciela (opcja put)
imienne
Opis
dają prawo zamiany obligacji np. na akcję
emitenta
dają prawo do zakupu w konkretnym terminie
akcji emitenta
emitent ma prawo wykupu przed ustalonym
terminem
właściciel ma prawo zażądać wykupu przed
ustalonym terminem
imienne wskazują właściciela
na okaziciela
właścicielem jest aktualny posiadacz obligacji
zamienne
opcyjne (z prawem poboru)
euroobligacje
zagraniczne
Zabezpieczane
Gwarant
TAK
Skarb Państwa
TAK lub NIE Przedsiębiorstwo
TAK
Skarb Państwa
zmienne
zależna od
poziomu indeksu
kwota nominalna
emisji
sprzedawane w innym kraju niż ten, w
którego walucie jest emisja. Emisja jest
gwarantowana przez międzynarodowe
konsorcjum banków
gwarantowane przez konsorcjum banków
danego kraju w którym dokonywana jest
emisja. Sprzedawane w kraju i walucie
gwaranta przez podmiot zagraniczny
Źródło: Opracowanie własne na podstawie portalu bossa.pl
9
Art. 5 ust. 1 Ustawy o obligacjach z dnia 29 czerwca 1995r. (Dz.U. 1995 Nr 83 poz. 420 z późn. zm.)
241
Powyższe tabele ukazują, jak szeroka jest oferta obligacji, począwszy od najprostszych o stałym oprocentowaniu, po instrumenty powiązane np. z cenami złota lub wskaźnikami ekonomicznymi. Daje to obraz ich zaawansowania oraz uniwersalności, w której każdy,
począwszy od emitentów po inwestorów, znajdzie coś dla siebie.
5. Ryzyko w obligacjach
Jak każdy instrument finansowy, tak i obligacje niosą ze sobą pewny poziom ryzyka.
Również w ich przypadku, poziom ten wpływa wprost proporcjonalnie na oprocentowanie
obligacji, co jednoznacznie podnosi koszt kapitału. Emitenci, chcąc pozyskać finansowanie
na konkurencyjnym poziomie w stosunku do innych instrumentów, muszą zabezpieczać interesy obligatariuszy. Co do zasady, emitent odpowiada za zobowiązania wynikające z emisji
obligacji całym swoim majątkiem (obecnym i przyszłym), jednak wartość majątku z czasem
się zmienia, co w skrajnych sytuacjach może doprowadzić do niewypłacalności emitenta,
a tym samym strat po stronie posiadaczy obligacji. Chcąc pozyskać tańsze finansowanie
przedsiębiorcy najczęściej stosują zabezpieczenia w postaci:
–– hipoteka na nieruchomości
–– zastaw
–– poręczenie
–– zabezpieczenia mieszane
W 2013 roku wśród przedsiębiorstw emitujących obligacje, blisko 53% nie posiadało
żadnego zabezpieczenia.10 Pozostałe 47% było zabezpieczonych najpopularniejszymi formami, których szczegółowy udział przedstawia poniższy diagram kołowy:
Rysunek 2. Struktura zabezpieczeń emisji obligacji przedsiębiorstw
Źródło: „Raport Catalyst- podsumowanie i perspektywy rozwoju”, Grant Thornton, Poznań 2013, s. 36
Emitent mając świadomość, iż zabezpieczenie emisji wiąże się z kosztami i dodatkowymi obowiązkami, musi zadecydować, czy zabezpieczać swoje obligacje na poziomie:
pełnym, częściowym, czy pozostawić je bez zabezpieczenia. Emitent może dobrowolnie,
lub obligatoryjnie jeśli liczba nabywców obligacji przekracza 15 a zabezpieczenie ma formę
poręczenia lub gwarancji Skarbu Państwa, zawrzeć z instytucją bankową umowę o reprezentowanie obligatariuszy. Bank-reprezentant, pełni funkcję ustawowego przedstawiciela
obligatariuszy, a do jego obowiązków należy:
10
Raport Catalyst- podsumowanie..., op. cit., s.36
242
Karol Kozdra
–– niezwłoczne informowanie obligatariuszy o zagrożeniach lub naruszeniach obowiązków
spoczywających na emitencie
–– monitorowanie sytuacji finansowej emitenta
–– udzielanie odpowiedzi obligatariuszom dot. sytuacji emitenta
–– składanie obligatariuszom, przynajmniej raz na 6 miesięcy, pełnego raportu o emitencie.11
Przedsiębiorstwa często pozyskują finansowanie na różnego typu zamierzenia inwestycyjne, które naturalną koleją rzeczy, mogą okazać się nierentowne. W przypadku mniejszych podmiotów, znaczne straty finansowe mogą doprowadzić do częściowej lub zupełnej
utraty płynności, a tym samym, upadku emitenta. Dla kapitałodawców oznacza to częściową
lub całkowitą utratę zainwestowanych wcześniej środków. Utrata środków może nastąpić
nawet wtedy, gdy emisja była zabezpieczona np. majątkiem przedsiębiorstwa w postaci nieruchomości. Do końca 2013 roku odnotowano 38 emisji wyemitowanych przez 26 podmiotów,
w których wystąpił problem z wykupem, bądź terminowym wypłaceniem odsetek (łączna
wartość zagrożonych aktywów wyniosła 252 mln zł).12 Poniższa tabela przestawia ilość oraz
wartość zagrożonej emisji w stosunku do ogółu notowanych na Catalyst.
Tabela 4. Udział ilościowy i wartościowy obligacji zagrożonych w stosunku do wszystkich emisji
(stan na koniec 2013 roku).*
Wyszczególnienie
Liczba emisji niespłaconych w terminie (w %)
Liczba emisji w których emitent ogłosił upadłość przed
wykupem obligacji (w %)
Łączna liczba problemowych emisji (w %)
Wyszczególnienie
Wartość emisji niespłaconych w terminie (w %)
Wartość emisji w których emitent ogłosił upadłość
przed wykupem obligacji (w %)
Łączna wartość problemowych emisji (w %)
w stosunku do
wszystkich emisji
w stosunku do emisji
przedsiębiorstw
5,29%
7,11%
1,70%
2,28%
6,99%
9,39%
w stosunku do
wszystkich emisji
w stosunku do emisji
przedsiębiorstw
0,82%
1,24%
0,08%
0,12%
0,90%
1,36%
*analiza uwzględnia wartość całej problemowej emisji, niezależnie od faktu, czy jakakolwiek część emisji
została wykupiona w terminie
Źródło: „Raport Catalyst- podsumowanie i perspektywy rozwoju”, Grant Thornton, Poznań 2013, s. 42
Jak wykazuje powyższa tabela, wartościowy udział zagrożonych aktywów nie był
duży w stosunku do całości emisji (0,90% w stosunku do wszystkich emisji i 1,36% do
emisji przedsiębiorstw), lecz często w przypadku bankructwa przedsiębiorstwa, znaczył dla
inwestorów utratę całego kapitału. Problemy kilku przedsiębiorstw, rzuciły się cieniem na
ogół rynku, zadając kłam powszechnemu twierdzeniu, iż obligacje są bezpiecznym środkiem
alokacji kapitału, pozbawionym ryzyka. Perspektywa utraty pieniędzy, mimo fizycznego zabezpieczenia obligacji, może skutecznie odstraszyć potencjalnych inwestorów i spowodować,
iż minimalna liczba obligacji, która powinna zostać subskrybowana w celu dojścia emisji
do skutku, nie zostanie przekroczona. Dla przedsiębiorstwa kończy się to niepozyskaniem
funduszy oraz poniesieniem kosztów, związanych z przygotowaniem emisji.
11
„Obligacje korporacyjne na Catalyst …” op. cit., s. 9
Raport Catalyst- podsumowanie..., op. cit., s.42
12
243
6. Koszt pozyskania kapitału na rynku Catalyst w formie emisji
obligacji
Całościowy koszt pozyskania kapitału z obligacji (emisji oraz jej obsługi) wynika
z kilku składowych, zależnych od przedsiębiorstwa oraz ogólnej sytuacji makroekonomicznej.
Podstawowym kosztem jest sama emisja oraz wprowadzenie obligacji do obrotu na rynku
publicznym. Na sukces emisji wpływ ma ogólna oraz przewidywana kondycja gospodarcza
emitenta, której odzwierciedleniem są wyniki finansowe. Przedsiębiorstwa, którym zależy na
jak najniższym koszcie pozyskania kapitału, poddają się ocenie ratingowej. Wysoka ocena
sprawia, iż przedsiębiorstwo postrzegane jest jako te o mniejszym ryzyku inwestycyjnym, co
przekłada się na akceptację przez nabywców niższej premii za ryzyko lub dyskonta. Rating
może zostać nadany podmiotowi zaciągającemu zobowiązanie finansowe lub samej emisji
papierów dłużnych. Mimo, iż posiadanie ratingu nie jest wymogiem koniecznym, jest to sygnał dla potencjalnych inwestorów, iż emitent chce być podmiotem w pełni transparentnym.
Inwestorzy chętniej lokują swoje środki w obligacjach zabezpieczonych w pełni lub
częściowo, gdyż daje to im poczucie większego bezpieczeństwa inwestycji. Pojawia się
w tym momencie kwestia formy zabezpieczenia oraz kosztu jaki miałby ponieść emitent
w celu obniżenia oprocentowania emisji. Przedsiębiorstwa będące już emitentami obligacji,
płacący w terminie należne odsetki oraz wykupujący swoje obligacje, mają większą szansę na
wprowadzenie kolejnej, przy niższym oprocentowaniu niż obecna emisja. Elementem na który
warto zwrócić uwagę, a mającym duże znaczenie w podjęciu decyzji o zakupie obligacji przez
klientów, jest ich płynność. Klienci są w stanie zaakceptować niższą cenę za ryzyko w zamian
za większą swobodę obrotu danym instrumentem. Do powyższych czynników, kształtujących
koszty pozyskania kapitału, w formie emisji obligacji, dodać należy sytuację makroekonomiczną w kraju oraz na świecie. Spadek koniunktury gospodarczej pociąga za sobą spadek
płynności a tym samym wypłacalności przedsiębiorstw, prowadzący często do ich osłabienia
lub nawet bankructwa. Niekorzystne dane makroekonomiczne powodują wzrost awersji do
ryzyka, ograniczając tym samym alternatywne sposoby finansowania przedsiębiorstw.
Ważnym czynnikiem kształtującym koszt pieniądza jest inflacja oraz oczekiwania co
do jej przyszłej wysokości. Zagrożenie inflacyjne, wpływa negatywnie na rynek obligacji,
poprzez same formy walki z nią. Każda podwyżka stóp procentowych, powoduje spadek cen
obligacji, co pociąga za sobą obniżenie ich atrakcyjności w oczach potencjalnych inwestorów.
Wyższe stopy procentowe, to również większa atrakcyjność lokat bankowych, zapewniających większe bezpieczeństwo posiadaczom kapitału o mniejszej skłonności do ryzyka.
Powodzenie oraz koszt emisji zależy także od sytuacji na rynku akcji, który stanowi
pierwszą alternatywę dla inwestorów w papiery dłużne. Hossa na giełdzie przekierowuje strumień pieniędzy inwestorów ku konkurencyjnemu segmentowi rynku kapitałowego,
wymuszając na emitencie podniesienie stopy oprocentowania lub zwiększenie dyskonta.13
Katalog czynników i zdarzeń mających wpływ na koszt emisji oraz późniejszą jej
obsługę jest bardzo szeroki, przez co emitent decydując się na tę formę finansowania, powinien rozważyć wszelkie scenariusze ewentualnych zdarzeń i być świadomy możliwości
wzrostu kosztów obsługi długu.
Przedsiębiorcy poszukujący finansowania, stają niejednokrotnie przed dylematem,
czy pozyskać kapitał w formie kredytu, czy na rynku kapitałowym, poprzez emisję dłużnych papierów wartościowych, najczęściej w postaci obligacji. Odpowiedź nigdy nie jest
jednoznaczna i wynika między innymi ze specyfiki przedsiębiorstwa oraz przeznaczenia
pozyskanych środków.
Obligacje korporacyjne na Catalyst..., op. cit., s.11
13
244
Karol Kozdra
Wraz z pojawieniem się rynku Catalyst, zaistniały odpowiednie warunki dla rozwoju
dłużnych instrumentów finansowych. Poniższe porównanie ma na celu ukazanie podstawowych podobieństw oraz różnic, pomiędzy emisją obligacji a kredytem bankowym.
Tabela 5. Porównanie emisji obligacji do kredytu bankowego
Emisja obligacji
Kredyt bankowy
Wielu dostawców kapitału
Jeden pożyczkodawca. Przy większych kwotach kilka
banków w ramach konsorcjum
Emitent określa wysokość i zasady oprocentowania
obligacji oraz długość okresów odsetkowych
Wysokość oprocentowania, sposób jego ustalania oraz
harmonogram spłat ustala bank
Emitent decyduje o zabezpieczeniu obligacji oraz jego
ewentualnej formie i stopniu
Bank decyduje o wielkości i formie zabezpieczenia
żądając często zabezpieczeń znacznie przekraczających
wartość kredytu
Najpierw spłacane są odsetki a kapitał główny w dniu
wykupu obligacji. Nie obciąża to nadmiernie projektu z
początkowej fazie rozwoju
Spłata kredytu odbywa się najczęściej w postaci stałych
rat kapitałowo-odsetkowych obciążając kredytobiorce
jeszcze zanim rozpocznie projekt
Emitent ponosi wszelkie koszty związane z
przygotowaniem emisji oraz wprowadzeniem jej do
obrotu na rynku zorganizowanym
Bank pobiera prowizje oraz szereg opłat związanych z
uruchomieniem kredytu, w tym: opłatę przygotowawczą,
za rozpatrzenie wniosku, udzielenie kredytu,
wcześniejszą spłatę. Ponadto trzeba wziąć pod uwagę
ewentualna opłatę skarbową za wystawienie weksli oraz
ustanowienia zabezpieczeń.
Pełne raportowanie o sytuacji finansowej
przedsiębiorstwa (w szczególności gdy obligacje
notowane są na rynku zorganizowanym lub został
powołany bank-reprezentant)
Darmowa promocja przedsiębiorstwa przy emisji na
rynku zorganizowanym
Kredytobiorca raportuje o sytuacji finansowej jedynie
pożyczkodawcy.
Brak promocji kredytobiorcy z tytułu posiadanego
kredytu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Obligacje korporacyjne na Catalyst- Przewodnik dla potencjalnych emitentów” Catalyst , Warszawa 2013, s. 11
7. Wady i zalety obligacji
Jak każdy instrument finansowych, tak i obligacje korporacyjne posiadają swoje wady
i zalety, dzięki którym mogą do siebie przekonywać lub być barierą w ich wykorzystaniu.
Poniżej zostały przedstawione podstawowe zalet oraz wad:
Zalety:
–– Brak utraty kontroli nad spółką. Przedsiębiorstwo pozyskuje finansowanie bez utraty praw
własności do niej. Obligatariusz nie ma wpływu na podejmowane w przedsiębiorstwie
decyzje.
–– Możliwość poprawy struktury bilansu poprzez zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy kapitałem własnym a obcym
–– Pozytywny wpływ na rentowność kapitału własnego poprzez tzw. efekt dźwigni finansowej (efekt występuje gdy rentowność kapitału spółki jest wyższa niż suma kapitałów
obcych).
–– Elastyczność obligacji, wynikająca z możliwości dopasowania finansowania do aktualnych potrzeb inwestycyjnych (emitent sam decyduje o wysokości oprocentowania, sposobie zabezpieczenia, terminie wykupu czy wielkości emisji).
–– Dowolność w kwestii dopasowania terminu spłaty odsetek do wystąpienia dodatnich
przepływów z projektu.
–– Do momentu wykupu obligacji, płacone są jedynie odsetki.
245
Wady:
–– Opłacalne głównie dla spółek w dobrej kondycji finansowej, gdyż tylko taka gwarantuje
pozyskanie finansowania obarczonego niskim kosztem.
–– Zwiększenie ryzyka finansowego i bankructwa firmy poprzez finansowanie kapitałem
obcym, powodującym wzrost ryzyka finansowego.
–– Pogorszenie płynności finansowej, wynikające z płatności zobowiązań na rzecz
obligatariuszy.
–– Podatność na zmienność stóp procentowych. Podniesienie stóp procentowych powoduje
zwiększenie kosztu finansowania obligacji o zmiennym oprocentowaniu, poprzez wzrost
wynikających z nich płatności odsetkowych. Spadek poziomu stóp procentowych dla
obligacji o stałym oprocentowaniu jest niekorzystny z punktu widzenia emitenta, gdyż
mógłby wtedy pozyskać finansowanie po niższym koszcie.
–– Koszty wynikające z obowiązków informacyjnych narzucanych przez rynek Catalyst.
Obecność na zorganizowanym rynku obrotu instrumentami dłużnymi wymaga regularnego raportowania o kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Emitenci zazwyczaj zlecają
ten obowiązek Autoryzowanemu Doradcy, co pociąga za sobą kolejne koszty.14
–– możliwość niedojścia emisji do skutku, ze względu na niskie zainteresowanie inwestorów,
co grozi poniesieniem bezzwrotnych kosztów na jej przygotowanie.
Podsumowanie
Rynek Catalyst stał się sprawnym i efektywnym miejscem pozyskiwania kapitału przez
przedsiębiorstwa oraz tworzy realną alternatywne dla dotychczasowych form pozyskiwania
środków w postaci emisji akcji lub zaciągania kredytu bankowego. Emisja obligacji daje dużą
elastyczność w działaniu i często umożliwia pozyskanie środków na bardziej atrakcyjnych
warunkach. Daje również szansę sfinansowania nowatorskich i ryzykownych zamierzeń, na
które banki odmówiły wcześniej pożyczek. Dzieję się tak dzięki funkcji alokacyjno-kumulacyjnej, którą pełni rynek Catalyst. Pozwala on transferować kapitał z miejsc gdzie są jego
nadwyżki, w miejsca występowania niedoborów. Siła nowego rynku tkwi w łatwości dostępu
do niego, zarówno po stronie inwestorów jak i potrzebujących kapitału. Publiczne emisje
obligacji, przeprowadzane za pośrednictwem Catalyst, posiadają duże prawdopodobieństwo
odniesienia sukcesu, gdyż w krótkim czasie pozwalają na zebranie dużego kapitału od wielu
zainteresowanych, co jest łatwiejsze, niż przekonanie banku do dużej i niepewnej inwestycji.
Obligacje korporacyjne, jako forma finansowania, z roku na rok zyskują na popularności, zarówno wśród przedsiębiorstw posiadających dobrą kondycję finansową, jak i tych z sytuacją diametralnie odmienną. Dla tych pierwszych, jest to zazwyczaj szansa na pozyskanie
środków o koszcie mniejszym niż kredyt bankowy. Dla przedsiębiorstw w gorszej kondycji,
mających trudności z pozyskaniem kredytu, emisja obligacji może okazać się łatwiejszym,
bądź jedynym sposobem na uzyskanie finansowania. Wszystko uzależnione jest od samego
emitenta oraz odpowiednio wysokiej premii za ryzyko, jaką zaproponuje inwestorom.
Dotychczasowa historia rynku Catalyst dowodzi, iż jest to platforma realizująca oczekiwania zarówno po stronie emitentów jak i inwestorów. Rynek ciągle jest na wczesnym
etapie rozwoju, lecz istnieją wszelkie przesłanki ku temu, by twierdzić, iż jego dynamika
rozwoju w najbliższych latach będzie zachowana, a funkcja kumulacyjno-alokacyjna, będzie
nabierać na znaczeniu.
14
http://www.korporaty.pl/jak_inwestowac/obligacje_korporacyjne_ciekawa_metoda_finansowania_inwestycji
246
Karol Kozdra
Bibliografia
1. Obligacje korporacyjne na Catalyst. Przewodnik dla potencjalnych emitentów, Catalyst ,
Warszawa 2013,
2. Obligacje na rynku Catalyst, Giełda Papierów Wartościowych, Warszawa 2011
3. Publikacja Rynek Kapitałowy i Terminowy, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010,
4. Raport Catalyst- podsumowanie i perspektywy rozwoju”, Grant Thornton, Poznań 2013,
5. Ustawa o obligacjach z dnia 29 czerwca 1995r. (Dz.U. 1995 Nr 83 poz. 420 z późn. zm.)
6. http://bestcapital.pl/catalyst-ma-juz-5-lat-podsumowanie-rynku/
7. http://bossa.pl/edukacja/rynek/instrumenty/obligacja/
8. http://obligacje.pl/front/article/view/id/45
9. http://www.gpwcatalyst.pl/catalyst_rynek_obligacji_gpw
10. http://www.korporaty.pl/jak_inwestowac/obligacje_korporacyjne_ciekawa_metoda_finansowania_inwestycji
CATALYST MARKET ON FINANCING ENTERPRISES
Summary
Established in 2009 Catalyst’s bond market has become an important element of the Polish
capital market and an alternative to existing forms of financing. Centralized the rotation of
the debt instruments, popularized it among companies and allowed to exist in the minds of
investors, which contributed to its dynamic development. At the same time, it contributes to
its dynamic development. Catalyst’s suitable architecture creates opportunities for companies
to gain the capital in various stages of development and of varying size and characteristics.
At the same time, allows the promotion of the issuer and reach to wider range of the funders.
Catalyst’s market is still in its the initial stage of development, but there are reasons to believe that in the near future it will continue to grow at a rate of ten percent per year, thereby
attracting new issuers and investors.
Key words: corporate bonds, Catalyst market, funding
Jacek Grzywacz
Kamil Gemra
PIERWSZA EMISJA OBLIGACJI W FORMULE
OFERTY KASKADOWEJ NA PRZYKŁADZIE
PCC ROKITA SA
Wstęp
Rynek Catalyst we wrześniu 2014 roku świętował swoje piąte urodziny. Przez ten czas
stał się ważnym katalizatorem pozyskiwania kapitału przez przedsiębiorstwa. Uruchomienie
Catalyst pokazało również, że przepisy dotyczące emisji obligacji nie są precyzyjne, a ponadto
nie nadążają za praktyką rynkową. W kwietniu 2013 roku weszła w życie nowelizacja ustawy
o ofercie, które wprowadziła nowe możliwości pozyskiwania kapitału z emisji obligacji.
Jedną z tych możliwości jest emisja kaskadowa. Jako pierwsza na taką emisję zdecydowała
się spółka PCC Rokita, którą można już nazwać pionierem Rynku Catalyst.
Celem artykułu jest ocena nowych regulacji dotyczących oferty kaskadowej oraz
przeanalizowanie w praktyce zasad funkcjonowania takiej oferty. Na tej podstawie podjęto
próbę określenia, jak nowe regulacje wpłyną na rynek w przyszłości.
1. Obligacje źródłem kapitału
Problem, jak sfinansować działalność przedsiębiorstwa towarzyszy jego założycielom
już na starcie. Automatycznie wręcz pojawia się pytanie o wybór, a być może przede wszystkim o dostępność kapitału dla danego przedsiębiorstwa. Jest to problem zarówno na starcie
działalności jak również w dalszym toku jej prowadzenia. Zarówno literatura ekonomiczna
jak i praktyka gospodarcza przedstawiają dosyć szerokie możliwości pozyskiwania źródeł
kapitału. Można mieć nieodparte wrażenie, że występują swego rodzaju mody na określone
źródła finansowania działalności.
Kapitał w przedsiębiorstwie może być klasyfikowany według najrozmaitszych kryteriów. W zależności od źródeł pochodzenia można wyróżnić kapitał pozyskiwany ze źródeł zewnętrznych i wewnętrznych. Wewnętrzne źródła finansowania są wypracowywane
przez dane przedsiębiorstwo. Źródłem takiego finansowania są środki pozyskiwane w skutek
przekształceń majątkowych bądź pozyskiwane przez gromadzenie środków finansowych.1
Natomiast źródła zewnętrzne pochodzą ze środków wypracowanych przez inne podmioty,
takie jak banki czy szeroko rozumiani inwestorzy z rynku kapitałowego.
Ważnym elementem kapitału obcego, szczególnie w przypadku większych spółek są
emisje papierów dłużnych. Rozróżniamy bony komercyjne, które są instrumentami o zapadalności do jednego roku oraz obligacje, których zapadalność przekracza jeden rok. Krótkoterminowe papiery dłużne są dyskontowymi instrumentami finansowymi i służą finansowaniu
1
J. Ickiewicz, Pozyskiwanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwach, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2004, s. 29.
248
potrzeb przedsiębiorstwa. Są swego rodzaju pożyczką zaciąganą na rynku pieniężnym. Problemem w tego typu transakcjach jest mnogość przepisów regulujących ich emitowanie,
ponieważ emitent może opierać się na kodeksie cywilnym, prawie wekslowym oraz na ustawie
o obligacjach. To sprawia, że przedsiębiorstwa niechętnie sięgają po tego typu rozwiązania,
a kierują się zdecydowanie bardziej ku obligacjom.
Obligacja to swego rodzaju pożyczka do której spłaty w warunkach emisji zobowiązuje się
jej emitent.2 Ustawa o obligacjach pozwala na dość swobodne kształtowanie stosunku zobowiązaniowego wynikającego z obligacji.3 Stąd też praktyka rynkowa wykształciła wiele
rodzajów obligacji. Ze względu na rodzaj emitenta obligacje dzielimy na:
•• obligacje korporacyjne, których emitentami są przedsiębiorstwa oraz instytucje finansowe,
•• obligacje komunalne, których emitentami są jednostki samorządu terytorialnego (np.
miasta, gminy) lub związki tych jednostek,4
•• obligacje spółdzielcze, których emitentami są banki spółdzielcze,
•• obligacje skarbowe, których emitentem jest Skarb Państwa,
Istotnym podziałem ważnym dla inwestorów jest podział obligacji ze względu na długość
okresu do wykupu. Przedstawia się on następująco:
•• obligacje krótkoterminowe – o okresie od daty emisji do daty wykupu nie dłuższym niż
jeden rok,
•• obligacje średnioterminowe – o okresie wykupu od 1 roku do 5 lat,
•• obligacje długoterminowe – o okresie wykupu powyżej 5 lat.5
Praktyka rynkowa wskazuje, że z perspektywy zarówno inwestorów indywidualnych jak
i emitentów kluczowym jest podział ze względu na konstrukcję oprocentowania:
•• obligacje o stałym oprocentowaniu,
•• obligacje o zmiennym oprocentowaniu,
•• obligacje zerokuponowe (dyskontowe).
Kupon odsetkowy obligacji o stałym oprocentowaniu jest dla każdego okresu odsetkowego równy, obliczany z użyciem stałej stopy procentowej. Kupując takie obligacje inwestor jest w stanie wyliczyć wszystkie przychody z takiego instrumentu, czyli poszczególne
płatności odsetkowe i wykup kapitału. Oprocentowanie nominalne nie ulega zmianie w zależności od warunków makroekonomicznych, stopy inflacji, kursów walut i tym podobnych
czynników. Stopa zwrotu z takiej inwestycji zależy od wielkości oprocentowania oraz ceny
nabycia takiej obligacji. Warto znać zależność, iż przy pozostałych warunkach bez zmiany,
im wyższa cena nabycia, tym niższa stopa zwrotu.
Dla obligacji o zmiennym oprocentowaniu kupon w poszczególnych okresach odsetkowych jest wyliczany na podstawie stopy procentowej określanej zgodnie z podaną w warunkach emisji formułą. Dla obligacji denominowanych w złotych zgodnie z rekomendowanym
standardem obligacji zaleca aby oprocentowanie w danym okresie odsetkowym stanowiło
sumę stopy bazowej i marży. Stopę bazową stanowi stawka WIBOR o okresie odpowiadającym okresowi odsetkowemu. Oznacza to, że oprocentowanie obligacji może być różne
w każdym z okresów odsetkowych. Oprocentowanie na kolejny okres odsetkowy ustalane
jest bezpośrednio przed jego rozpoczęciem. Sprawia to, że tak wyliczona stawka stanowi
podstawę do wyliczenia kuponu odsetkowego płatnego na końcu tego okresu odsetkowego.6
Zakładając, że do wykupu obligacji pozostaje więcej niż jeden okres odsetkowy, inwestor nie
A. Sławiński, Rynki Finansowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 30.
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz.U. 1995 nr 83 poz. 420).
K. Jajuga, Obligacje, PWE, Warszawa 2006, s. 21-22.
K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje. Instrumenty finansowe. Aktywa niefinansowe. Ryzyko finansowe. Inżynieria
finansowa, Warszawa 2008, s. 34-35.
6
K. Borowski, Banki inwestycyjne na polskim rynku finansowym, [w:] Instytucje rynku finansowego w Polsce,
A. Szelągowska (red.), CeDeWu, Warszawa 2007, s. 145.
4
5
2
3
Pierwsza emisja obligacji w formule oferty kaskadowej na przykładzie...
249
jest w stanie dokładnie obliczyć wysokości przychodów odsetkowych z obligacji o zmiennym oprocentowaniu. Analizując zakup takiej obligacji inwestor musi przeanalizować także
prognozę kształtowania się stawki bazowej (WIBOR) w okresie do wykupu obligacji.7
Obligacje zerokuponowe nie posiadają kuponów odsetkowych. W dacie wykupu inwestor otrzymuje kwotę równą wartości nominalnej obligacji. Stopa zwrotu z takiej obligacji jest
zależna od ceny jej nabycia, wynikającej z dyskonta, z jakim inwestor nabył taką obligację.
Obligacje zerokuponowe sprzedawane są na rynku pierwotnym po cenie niższej od wartości
nominalnej. Począwszy od daty emisji cena obligacji wyznaczana przez płynny rynek będzie
niższa od wartości nominalnej. Stopa dyskonta będzie zatem miarą stopy zwrotu z inwestycji
w obligację.8 Obligacje tego typu są mało popularne na rynku Catalyst i nie cieszą się zainteresowaniem ze strony inwestorów, którzy preferują jednak przepływ gotówki w czasie trwania
obligacji. Z tego powodu na rynku Catalyst jest tylko kilka serii obligacji zerokuponowych.
Oprócz klasycznego podziału na kapitał własny i obcy, coraz częściej przedsiębiorstwa
mają do czynienia z kapitałem hybrydowym. Ten rodzaj finansowania polega na korzystaniu
z instrumentów będących połączeniem tradycyjnych form finansowania obcego z prawami
pochodnymi. Tak pozyskany kapitał ma zarówno cechy kapitału własnego jak i obcego. Jedną
z form finansowania hybrydowego są obligacje zamienne na akcje. Takie obligacje posiadają
wbudowaną opcję zamiany na akcje według ustalonego parytetu. Są one sprzedawane jako
instrument dłużny, który przynosi inwestorowi określony dochód, jednak konstrukcja umożliwia zamianę posiadanych obligacji na określoną liczbę akcji zwykłych emitenta w ustalonej
cenie. Konstrukcja ta sprawia, że koszt emisji obligacji jest niższy, ponieważ nabywcy tych
obligacji liczą się z możliwością zamiany tego typu papierów dłużnych na akcje.9
2. Finansowanie przedsiębiorstw w Polsce
Każdego roku Narodowy Bank Polski publikuje raporty podsumowujące stan rozwoju
rynku finansowego. W nich zawarte są dane dotyczące struktury finansowania przedsiębiorstw
w Polsce.
Analiza danych wskazuje, że głównym źródłem kapitału jest finansowanie bankowe. Na przestrzeni lat 2004 – 2013 wartość zapotrzebowania na finansowanie wzrosła ze
142,8 mld zł do 275,2 mld zł. W analizowanym okresie podwoiła się wartość finansowania
bankowego. Natomiast mniejszą dynamikę miało finansowanie niebankowe. Ponadto przedstawione dane obrazują zapaść w finansowaniu przedsiębiorstw w 2009 i 2010 roku, czyli
w kulminacyjnych momentach kryzysu finansowego.
Wykres 1. Struktura finansowania przedsiębiorstw w Polsce, dane w mld zł
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w raportach NBP podsumowujących
dany rok na rynku finansowym.
7
8
9
W. Bień, Rynek papierów wartościowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, s. 45.
F. Fabozzi, Rynki obligacji. Analiza i strategie. wydawnictwo WIG-Press, Warszawa 1999, s. 15-19 oraz 165-175.
R. Jagiełło, Bankowość korporacyjna, [w:] Współczesna bankowość, M. Zaleska (red.), Difin, Warszawa 2007,
s. 167.
250
Widać wyraźnie, że po 2010 roku wzrosło zapotrzebowanie na finansowanie, a także
banki chętniej zaczęły go udzielać.
Dane dotyczące struktury finansowania zostały również przedstawione według procentowych udziałów. Na tej podstawie można stwierdzić, że finansowanie bankowe odpowiada za około 80 procent zapotrzebowania przedsiębiorstw na kapitał. Reszta to finansowanie
niebankowe. Jedynie w 2007 roku doszło do wyraźnego wzrostu udziału finansowania niebankowego w strukturze co należy łączyć ze szczytem hossy na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Procentowy podział struktury finansowania przedstawia wykres 2.
Wykres 2. Procentowa struktura finansowania przedsiębiorstw w Polsce
Dominująca rolę w finansowaniu niebankowym odgrywa leasing. Wynika to z łatwiejszych procedur jego uzyskiwania niekiedy nawet niż kredyt bankowy. Ponadto leasing jest
znacznie prostszą formą pozyskiwania kapitału niż emisje obligacji, czy akcji. Leasing przez
przedsiębiorstwa w Polsce wykorzystywany jest głównie do finansowania zakupów środków
trwałych, szczególnie do finansowania zakupów samochodów. Dane dotyczące niebankowego
finansowania przedstawia wykres 3.
Wykres 3. Struktura finansowania niebankowego przedsiębiorstw w Polsce, dane w mld zł
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w raportach NBP podsumowujących
dany rok na rynku finansowym.
Wartość kapitału pozyskiwana z emisji akcji podlegała dosyć sporym wahaniom
w zaprezentowanym okresie. Nie można wyznaczyć jednego trendu ze względu na to, że
wpływ na dane mają jednorazowe duże transakcje. Przykładem może być rok 2009, który był
rekordowy pod względem pozyskania kapitału z emisji akcji, ale wynikało to z nowej emisji
akcji w PKO BP oraz PGE, które łącznie pozyskały blisko 11 mld zł. Bez tych transakcji
wartość tak pozyskanego kapitału byłaby znacząco niższa.
Inaczej sytuacja wygląda przy emisjach obligacji. Można bowiem zauważyć znaczący
wzrost popularności tego instrumentu w latach 2010 – 2013. Można przypuszczać, że ma to
związek z pojawieniem się na jesieni 2009 roku rynku Catalyst. Przedsiębiorstwa chętniej
251
korzystały z tej formy finansowania, dzięki między innymi niższej premii za płynność dla
inwestorów, ponieważ obligacje miały rynek gdzie mogły być notowane. Ponadto warto
zwrócić uwagę, że na przełomie 2009 i 2010 roku doszło do załamania na rynku kredytowania firm o czym wspomniano wcześniej. Na potwierdzenie tej tezy można przytoczyć dane
obrazujące, że w latach 2010-2013 firmy pozyskały łącznie 49,7 mld zł z emisji obligacji
wobec 23,8 mld pozyskanych w latach 2002-2009, kiedy to nie było zorganizowanego rynku
obrotu obligacjami.
3. Nowe regulacje prawne
Kontynuując rozważania z poprzedniej części artykułu trzeba spojrzeć na uwarunkowania prawne dotyczące sposobów pozyskiwania kapitału. Na potrzeby tego artykułu
uwaga została skupiona na przepisach dotyczących nowych emisji obligacji. Kluczowym
aktem prawnym regulującym emisje jest Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej
i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu
oraz o spółkach publicznych.
W 2013 roku doszło do ważnej nowelizacji tej ustawy poprzez wprowadzenie Ustawy
z dnia 8 marca 2013 roku o zmianie ustawy o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania
instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych
oraz niektórych innych ustaw.10 Obowiązuje ona od 23 kwietnia 2013 roku. Najważniejsze
zmiany jakie zaszły w ustawie dotyczące emisji obligacji są następujące:
•• zmiana definicji publicznej oferty,
•• zmiana zasad prowadzenia akcji promocyjnej przy emisji papierów wartościowych,
•• możliwość publicznej emisji papierów wartościowych bez zatwierdzania dokumentu
ofertowego przez KNF,
•• wprowadzenie instytucji oferty kaskadowej,
•• sankcje administracyjne i karne.
Zmiana definicji oferty publiczne dotyczy tego, że od nowelizacji ustawy oferta publiczna jest
to oferta kierowana do co najmniej 150 osób lub nieoznaczonego adresata. Wcześniejsza definicja mówiła o co najmniej 100 osobach lub nieoznaczonym adresacie. Zatem po nowelizacji
oferta prywatna jest kierowana do maksymalnie 149 osób, a nie jak wcześniej do 99 osób.
Nowelizacja ustawy wprowadziła również instytucję oferty kaskadowej, która jest
nowym sposobem pozyskiwania kapitału. Dotyczy ona papierów wartościowych nie udziałowych. Oferta kaskadowa polega na odsprzedaży objętych papierów wartościowych przez
nabywców na podstawie prospektu emisyjnego bez udziału emitenta, na podstawie warunków
„własnej” oferty. Pomiędzy emitentem i uczestnikami dalszych poziomów kaskady nie zachodzą relacje kontraktowe. Uczestnikami kolejnych etapów oferty kaskadowej mogą być: bank,
instytucja kredytowa, firma inwestycyjna, zagraniczna firmę inwestycyjną lub konsorcjum
tych podmiotów. Ponadto, uczestnik oferty kaskadowej przeprowadza ofertę w terminach
i na warunkach przez niego określonych. Schemat oferty kaskadowej prezentuje rysunek 1.
10
Dz. U. 2013. 433.
252
Rysunek 1. Schemat oferty kaskadowej
Wraz z pojawieniem się oferty kaskadowej nasuwają się wątpliwości z nią związane.
Można bowiem zadać następujące pytania:
•• Jak będzie wyglądał poziom dyskonta pomiędzy emitentem, a pierwszym uczestnikiem
kaskady?
•• Czy inwestorzy będą chcieli kupować obligacje z różnymi poziomami cenowymi?
•• Czy w przypadku ofert pojawi się kilku uczestników kaskady, którzy z kolei będą konkurować pomiędzy sobą o inwestorów poziomem ceny sprzedawanych obligacji?
•• Kiedy nastąpi dematerializacja papierów wartościowych i wprowadzenie ich do obrotu?
Założeniem oferty kaskadowej jest to aby emitent prowadził zapisy na obligacje jeden
dzień i w tym samym dniu aby dochodziło do przydziału obligacji. Te obligacje obejmuje
pierwsza instytucja w kaskadzie. Jednocześnie od momentu przydziału do obligacji naliczane
są już odsetki. Następnie obligacje są sprzedawane albo do kolejnej instytucji w kaskadzie,
albo już do właściwych inwestorów. Niestety trudno określić czy w ogóle, a jeśli tak to w jakiej wysokości oferowane jest dyskonto do ceny emisyjnej. Ponadto tak jak zostało napisane
wcześniej inwestorzy mogliby kupować obligacje z różnymi poziomami cenowymi, co może
być dla wielu inwestorów sporym zaskoczeniem. Osobną kwestią jest to kiedy nastąpi dematerializacja papierów, na którym poziomie kaskady. Te wszystkie kwestie muszą zostać
wyjaśnione w praktycznym działaniu takiej emisji. Na dzień 28 lutego 2015 r. doszło tylko
do jednej emisji tego typu.
4. Analiza przypadku oferty kaskadowej
PCC Rokita to firma szybko reagująca na zmiany w przepisach, które oferują nowe
możliwości pozyskiwania kapitału. Spółka po sukcesie pierwszego programu publicznej
emisji obligacji11 zdecydowała się na wykorzystanie oferty kaskadowej wraz z uruchomieniem drugiego programu publicznej emisji obligacji. Wiceprezes zarządu PCC Rokita Rafał
Zdon tak skomentował w materiałach przesłanych do mediów powody uruchomienia oferty
kaskadowej:
Zawsze dążyliśmy do tego, żeby obligacje PCC Rokita były łatwo dostępne dla inwestorów
i systematycznie im oferowane. Zeszłoroczna nowelizacja przepisów umożliwiła zastosowanie
11
K. Gemra, Finansowanie przedsiębiorstw za pomocą programu publicznej emisji obligacji na przykładzie PCC
Rokita SA, Przedsiębiorstwa, banki i regiony w gospodarce, Wydawnictwo PWSZ w Płocku, Płock 2014, s. XXX
253
mechanizmu oferty kaskadowej i jako pierwsza spółka w Polsce postanowiliśmy ją wykorzystać właśnie do osiągnięcia tego celu .
Założenia do drugiego programu publicznej emisji wyglądały następująco:
1. W ramach II Programu Emisji Obligacji Spółka emituje 220 000 sztuk obligacji zwykłych na okaziciela serii BA o wartości nominalnej 100 złotych każda, o łącznej wartości
nominalnej 22 000 000 złotych. Są to obligacje serii BA.
2. Oprocentowanie obligacji serii BA będzie stałe i będzie wynosiło 5,5% w skali roku.
3. Oprocentowanie wypłacane będzie w okresach co 3 miesiące.
4. Spółka wykupi Obligacje serii BA w terminie 5 lat od dnia ich przydziału, z zastrzeżeniem
prawa Spółki do wcześniejszego wykupu Obligacji.
5. Obligacje serii BA nie będą zabezpieczone.
6. Emisja Obligacji serii BA może zostać podzielona na transze.
7. Obligacje serii BA uprawniają wyłącznie do świadczeń pieniężnych.
Spółka zdecydowała, że emisja Obligacji serii BA podzielona będzie na: Transzę Otwartą
i Transzę Kaskadową. W Transzy Otwartej oferowanych było 50 000 sztuk Obligacji serii
BA. W Transzy Kaskadowej oferowanych było 170 000 Obligacji serii BA. Publiczna Oferta
Obligacji serii BA została przeprowadzona w następujących terminach:
•• rozpoczęcie Publicznej Oferty oraz przyjmowania zapisów w Transzy Otwartej - 7 kwietnia 2014 r.
•• zakończenie przyjmowania zapisów w Transzy Otwartej 11 kwietnia 2014 r.
•• publikacja informacji o ilości Obligacji oferowanych w Transzy Kaskadowej 14 kwietnia
2014 r.
•• rozpoczęcie przyjmowania zapisów w Transzy Kaskadowej 16 kwietnia 2014 r.
•• zakończenie przyjmowania zapisów w Transzy Kaskadowej 16 kwietnia 2014 r.
•• Przydział Obligacji serii BA został dokonany przez Zarząd Emitenta w dniu 17 kwietnia
2014 r.
Z powyższych informacji należy zauważyć, że transza otwarta dotyczyła sprzedaży obligacji
o wartości nominalnej do 5 mln zł w trybie oferty publicznej dla każdego inwestora indywidualnego. Natomiast transza kaskadowa obejmowała sprzedaż obligacji spółki do Domu
Maklerskiego BDM, który następnie miał odsprzedawać obligacje inwestorom indywidualnym w kolejnych transzach.
Cena sprzedaży Obligacji oferowanych w Kaskadowej Publicznej Ofercie Sprzedaży
uwzględnia wartość nominalną wynoszącą 100,00 złotych oraz odsetki od Obligacji należne
na dzień przypadający w drugim dniu roboczym, następującym po dniu dokonania zapisu na
Obligacje. Przeniesienie własności Obligacji serii BA objętych zapisem następowało w drugim dniu roboczym następującym po dniu dokonania zapisu. Cena sprzedaży zależała zatem
od dnia złożenia zapisu. Pierwsza transza obejmowała 40 000 sztuk obligacji o wartości
nominalnej 100 zł każda. Należy zwrócić uwagę, że obligacje serii BA wyemitowane przez
PCC Rokita SA w momencie uruchomienia pierwszej transzy kaskadowej były notowane
na Catalyst.
Rozpoczęcie zapisów w pierwszej transzy kaskadowej nastąpiło 20 maja, a planowo
miało zakończyć się 12 czerwca, lub w momencie gdy liczba zapisów przekroczy liczbę
oferowanych obligacji. Pierwszy okres odsetkowy Obligacji serii BA rozpoczął się od daty
przydziału, tj. 17 kwietnia 2014 r. (włącznie z tym dniem). Każdy kolejny okres odsetkowy
zaczyna się w kolejnym dniu po dacie ostatniego dnia poprzedniego okresu i kończy po
upływie trzech miesięcy. Cenę sprzedaży obligacji w poszczególnych dniach zawiera tabela 1.
254
Tabela 1. Cena sprzedaży obligacji w transzy kaskadowej według daty zapisu
Dzień złożenia zapisu
cena sprzedaży
cena sprzedaży
2014-05-20
100,54
2014-06-01
100,72
2014-05-21
100,56
2014-06-02
100,74
2014-05-22
100,6
2014-06-03
100,75
2014-05-23
100,62
2014-06-04
100,77
2014-05-24
100,62
2014-06-05
100,81
2014-05-25
100,62
2014-06-06
100,83
2014-05-26
100,63
2014-06-07
100,83
2014-05-27
100,65
2014-06-08
100,83
2014-05-28
100,66
2014-06-09
100,84
2014-05-29
100,71
2014-06-10
100,86
2014-05-30
100,72
2014-06-11
100,87
2014-05-31
100,72
2014-06-12
100,92
Źródło: opracowanie własne na podstawie warunków emisji.
Zainteresowanie obligacjami było duże o czym świadczy fakt, że zapisy zakończono
po dwóch dniach ze względu na wyczerpanie się transzy.
Kolejna kaskadowa transza dotyczyła znowu sprzedaży 40 000 sztuk obligacji i została przeprowadzona w następujących terminach:
•• rozpoczęcie Publicznej Oferty oraz przyjmowania zapisów 23 czerwca 2014 r.,
•• zakończenie przyjmowania zapisów 4 lipca 2014 r.
Ceny sprzedaży według dni zapisu zostały zawarte w tabeli 2.
cena sprzedaży
2013-06-23
101,05
2013-06-24
101,07
2013-06-25
101,08
2013-06-26
101,13
2013-06-27
101,15
2013-06-28
101,15
2013-06-29
101,15
2013-06-30
101,16
2013-07-01
101,18
2013-07-02
101,19
2013-07-03
101,24
2013-07-04
101,25
W tym wypadku zapisy trwały znacznie dłużej, ale i tak skończyły się wcześniej niż
planowano ponieważ transza obligacji wyczerpała się 2 lipca.
255
Trzecia transza w ofercie kaskadowej również obejmowała sprzedaż 40 000 sztuk obligacji.
Odbywała się ona w następujących terminach:
•• rozpoczęcie Publicznej Oferty oraz przyjmowania zapisów 21 lipca 2014 r.,
•• zakończenie przyjmowania zapisów 29 sierpnia 2014 r.
Cena sprzedaży obligacji zawarta jest w tabeli 3.
Tabela 3. Cena sprzedaży obligacji w transzy kaskadowej według daty zapisu.
Dzień złożenia
zapisu
cena
sprzedaży
Dzień złożenia
zapisu
cena
sprzedaży
Dzień złożenia
zapisu
cena
sprzedaży
2014-07-21
100,11
2014-08-04
100,32
2014-08-18
100,53
2014-07-22
100,12
2014-08-05
100,33
2014-08-19
100,54
2014-07-23
100,14
2014-08-06
100,35
2014-08-20
100,56
2014-07-24
100,18
2014-08-07
100,39
2014-08-21
100,60
2014-07-25
100,20
2014-08-08
100,41
2014-08-22
100,62
2014-07-26
100,20
2014-08-09
100,41
2014-08-23
100,62
2014-07-27
100,20
2014-08-10
100,41
2014-08-24
100,62
2014-07-28
100,21
2014-08-11
100,42
2014-08-25
100,63
2014-07-29
100,23
2014-08-12
100,44
2014-08-26
100,65
2014-07-30
100,24
2014-08-13
100,50
2014-08-27
100,66
2014-07-31
100,29
2014-08-14
100,51
2014-08-28
100,71
2014-08-01
100,30
2014-08-15
100,51
2014-08-29
100,72
2014-08-02
100,30
2014-08-16
100,51
2014-08-03
100,30
2014-08-17
100,51
W wypadku tej transzy zapisy trwały znacznie dłużej ponieważ zostały zakończone 5
sierpnia. Choć oczywiście jest to termin szybszy niż planowano w harmonogramie zapisów.
Ostatnia transza kaskadowa obejmowała 50 000 sztuk obligacji sprzedawanych w następujących terminach:
•• rozpoczęcie Publicznej Oferty oraz przyjmowania zapisów 11 sierpnia 2014 r.,
•• zakończenie przyjmowania zapisów 30 września 2014 r.
Ceny sprzedaży obligacji w poszczególnych dniach zawiera tabela 4.
256
Dzień złożecena
Dzień złożecena
Dzień złożecena
Dzień złożecena
nia zapisu sprzedaży nia zapisu sprzedaży nia zapisu sprzedaży nia zapisu sprzedaży
2014-08-11
100,42
2014-08-25
100,63
2014-09-08
100,84
2014-09-22
101,05
2014-08-12
100,44
2014-08-26
100,65
2014-09-09
100,86
2014-09-23
101,07
2014-08-13
100,50
2014-08-27
100,66
2014-09-10
100,87
2014-09-24
101,08
2014-08-14
100,51
2014-08-28
100,71
2014-09-11
100,92
2014-09-25
101,13
2014-08-15
100,51
2014-08-29
100,72
2014-09-12
100,93
2014-09-26
101,15
2014-08-16
100,51
2014-08-30
100,72
2014-09-13
100,93
2014-09-27
101,15
2014-08-17
100,51
2014-08-31
100,72
2014-09-14
100,93
2014-09-28
101,15
2014-08-18
100,53
2014-09-01
100,74
2014-09-15
100,95
2014-09-29
101,16
2014-08-19
100,54
2014-09-02
100,75
2014-09-16
100,96
2014-09-30
101,18
2014-08-20
100,56
2014-09-03
100,77
2014-09-17
100,98
2014-08-21
100,60
2014-09-04
100,81
2014-09-18
101,02
2014-08-22
100,62
2014-09-05
100,83
2014-09-19
101,04
2014-08-23
100,62
2014-09-06
100,83
2014-09-20
101,04
2014-08-24
100,62
2014-09-07
100,83
2014-09-21
101,04
Zapisy zostały zakończone 3 września po wyczerpaniu się puli dostępnych obligacji.
Łącznie w czterech transzach kaskadowych inwestorzy indywidualni nabyli obligacje o wartości nominalnej 17 mln zł.
Podsumowanie
Nowelizacja ustawy weszła w życie w kwietniu 2013 roku. Na dzień 28 lutego 2015
roku oferta kaskadowa została przeprowadzona tylko raz. Pokazuje to, że nie cieszy się ona
popularnością. Może to wynikać z następujących kwestii:
•• Przeprowadzenie oferty kaskadowej wymaga sporządzenia prospektu emisyjnego, który zatwierdza KNF. Zatem jest to zwykła oferta publiczna tylko z innym sposobem
dystrybucji.
•• Niezbędne jest pozyskanie pierwszego uczestnika kaskady, który kupuje na własne ryzyko całą emisję. Zatem oferta kaskadowa musi być prowadzona przez emitenta, którego
papiery dłużne cieszą się zainteresowaniem, tak aby uczestnik kaskady miał duże prawdopodobieństwo uplasowania całej emisji.
•• Inwestorzy nie rozumieją konstrukcji oferty kaskadowej i różnych poziomów cenowych.
Jednak te różne poziomy są dla nich korzystne, ponieważ od momentu zapisu liczone są
odsetki od obligacji. Zatem pieniądze z zapisu nie są zdeponowane na nieoprocentowanym
rachunku maklerskim w domu maklerskim, aż do momentu przydziału, który odbywa się
po zakończeniu zapisów. Czasami cała procedura może trwać kilkanaście dni.
Wprowadzenie możliwości prowadzenia oferty kaskadowej należy uznać za ruch
w dobrą stronę, ale tego typu ofertę można traktować jako ciekawostkę. Podstawowym problemem jest znalezienie instytucji, która kupi na własne ryzyko całą emisję. Z tego tytułu
będzie chciała uzyskać dodatkową premię, co może podwyższać koszty emisji. Ponadto
obowiązek sporządzania prospektu emisyjnego nie zachęca do prowadzenia tego typu emisji.
257
Można spodziewać się, że w kolejnych kwartałach dojdzie do kilku pojedynczych
emisji tego typu, ale nie będą one odgrywały istotnej roli w procesie pozyskiwania kapitału
na Catalyst przez emitentów.
Bibliografia
1. Bień W., Rynek papierów wartościowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004..
2. Borowski K., Banki inwestycyjne na polskim rynku finansowym, [w:] Instytucje rynku finansowego w Polsce, A. Szelągowska (red.), CeDeWu, Warszawa 2007.
3. Fabozzi F., Rynki obligacji. Analiza i strategie. wydawnictwo WIG-Press, Warszawa 1999.
4. Ickiewicz J., Pozyskiwanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwach, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2004.
5. Jagiełło R., Bankowość korporacyjna, [w:] Współczesna bankowość, M. Zaleska (red.), Difin,
Warszawa 2007.
6. Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe. Aktywa niefinansowe. Ryzyko finansowe. Inżynieria finansowa, PWN, Warszawa 2008.
7. Jajuga K., Obligacje, PWE, Warszawa 2006.
8. Sławiński A., Rynki Finansowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006.
9. Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach.
10. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów
finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych.
FINANCING COMPANIES USING CASCADE
ISSUANCE OF BONDS BASED ON THE EXAMPLE
OF PCC ROKITA SA
Summary
The article discusses the topic of financing company using debt capital derived from the
cascade issuance of bonds. It is based on the example of PCC Rokita SA - the first company
in Poland which decided to choose such form of financing. The article presents an analysis of
changes in the law that allowed leading cascade issuance. In addition, conclusions regarding
this type of issuance were drawn on the example of PCC Rokita. Authors of the article believe
that the issue of cascade bonds will be treated as a kind of curio on the Catalyst Market but
will not win huge popularity because of requirement for approval of the prospectus by the
Polish Financial Supervision Authority.
Key words: Bonds, financing companies, Catalyst, cascade issuance.
Michał Malesa
EFEKTYWNOŚĆ POLSKIEGO SYSTEMU VAT
W ŚWIETLE WZROSTU SKALI OSZUSTW
PODATKOWYCH
Wprowadzenie
Karuzele podatkowe, transakcje na słupa, nienależne zwroty VAT, fikcyjne faktury
to tylko niektóre z działań podejmowanych w celu wyłudzenia podatku. Problem ten dotyka różnych dziedzin gospodarki, a szczególnie narażony jest handel takimi towarami jak
paliwa, złom, metale, wyroby stalowe, elektroniczne (telefony, procesory, konsole do gier,
iPady, AGD, RTV), usługi IT (w tym karty pre paid), budownictwo, oleje roślinne, usługi
niematerialne1. W przypadku takich zdarzeń należy się zastanowić czy system podatkowy
działa prawidłowo - jest wciąż efektywny, a może nieprawidłowości są na tyle duże i istotne,
że warto rozważyć zmianę systemu albo przynajmniej przedsięwziąć działania naprawcze,
które miałyby na celu poprawę jego funkcjonowania. Rozważania w tym zakresie powinny
zostać poparte analizami i badaniami. Może się wtedy okazać, że parafrazując sławo Winstona Churchilla „VAT nie jest systemem idealnym, ale najlepszym, jaki dotychczas istnieje”.
Celem niniejszego artykułu jest próba oceny efektywności systemu podatku od towarów i usług (VAT), w świetle występujących oszustw i wyłudzeń oraz wskazanie niektórych, możliwych do przeprowadzenia działań naprawczych. Konsekwencją sprowadza
się również do rozważań dotyczących tego czy nie korzystniej byłoby wrócić do systemu
podatku obrotowego albo stworzyć nowe regulacje w tym zakresie. Ponadto podjęta zostanie
próba wyodrębnienia i specyfikacji niektórych narzędzi do mierzenia poziomu efektywności
systemów podatkowych.
Efektywność systemu podatkowego (w tym VAT) uzależniona jest od wielu czynników i koniczności przyjmowania odpowiednich założeń. Niemniej jednak wydaje się, że najprostszym narzędziem w tym zakresie jest analiza wpływów do budżetu w konkretnym czasie.
Pokazuje ona nie tylko proporcję udziałów poszczególnych podatków, ale także informuje
o dynamice i zmianach efektywności systemu. Następnie warto przeanalizować wysokość luki
podatkowej na przestrzeni konkretnego okresu, która wskaże różnice pomiędzy wpływami
prognozowanymi, a realnie osiągniętymi. Pomiar luki podatkowej pozwala na weryfikację
założeń dotyczących systemu i umożliwia określenie potencjalnych strat. Finalnie pod rozwagę należy wziąć wyniki kontroli podatkowych i skarbowych, które obrazują zaangażowanie
organów w ramach poszczególnych systemów podatkowych. Wzrost aktywności w danym
obszarze może być spowodowany pojawiającymi się nieprawidłowościami, które w efekcie
prowadzą do spadku efektywności całego systemu. Wyżej wymienione narzędzia są jedynie
przykładami mierników efektywności systemu.
Potencjalnych przyczyn osłabienia efektywności systemu VAT może być wiele. Poczynając od sytuacji gospodarczej, a kończąc na uchylaniu się od opodatkowania lub na
1
Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Skarbowej, Sprawozdanie Kontrola Skarbowa 2013 r, KS2/8501/7/
JRS/2014/RD31753, Warszawa 2014, str. 10
260
Michał Malesa
świadomych działaniach, mających na celu wykorzystanie systemu do zmniejszenia własnych
obciążeń. Przykładem wpływu na system podatkowy może być sytuacja częstych zmian
w polskiej ustawie o podatku od towarów i usług (nawet kilka razy w roku). Zmiany nie dotyczą całego aktu, ale niektórych jego norm. Od roku 2013 zmieniły się przepisy dotyczące
m.in. obowiązku podatkowego, podstawy opodatkowania, odliczenia VAT od samochodów,
fakturowania, kas rejestrujących, metody kasowej. W 2015 r. planowane są także zmiany
w zakresie m.in. mechanizmu odwrotnego obciążenia, pre-współczynnika, kaucji gwarancyjnej, odpowiedzialności solidarnej. Częste zmiany ustawy mogą świadczyć między innymi
o podejmowaniu przez administrację podatkową działań mających na celu wyeliminowanie
oszustw, ale paradoksalnie mogą one także sprzyjać wyłudzeniom. W tym miejscu warto
jeszcze zwrócić uwagę na jeden z głównych mechanizmów, który ma stosunkowo największy
negatywny wpływ na efektywność systemu – karuzele podatkowe. W takich transakcjach wykorzystywane są tzw. „słupy” lub „znikający podatnicy”. Ich głównym celem jest wyłudzenie
nienależnego zwrotu VAT w oparciu o szereg przeprowadzonych transakcji, które zazwyczaj
mają jedynie pozorny charakter. W taki proceder są również wciągani uczciwi podatnicy,
którzy nieświadomi tego mają zapewnić „legalność” prowadzonych transakcji. Schematów
wyłudzeń jest wiele, dlatego powinny być one identyfikowane przez Ministerstwo Finansów
i komunikowane społeczeństwu, po to aby zwrócić uwagę na dany problem.
Dla celów przeciwdziałania niepożądanym zachowaniom oraz do wzrostu ogólnego poziomu wpływów budżetowych, państwo powinno zidentyfikować potencjalne obszary
ryzyka oraz przedsięwziąć konkretne i realne działania w tym zakresie. Istotna wydaje się
zwłaszcza kwestia wymiany informacji pomiędzy organami administracji podatkowej z różnych krajów. Powinno się także implementować do polskiego systemu VAT rozwiązania,
które sprawdziły się w innych krajach takie jak np. pomiary luki podatkowej, sprawniejsze
egzekwowanie należności podatkowych czy szybsze wprowadzenie zmian w systemie podatkowym. Kwestia efektywności systemu VAT dotyka różnych krajów Unii Europejskiej.
Pomimo teoretycznego zbliżania się ustawodawstw członków Unii Europejskiej, poprzez
m.in. rozporządzenia czy dyrektywy, występuje stosunkowo duża liberalizacja w tym zakresie
tzn. zasadniczo państwo ma możliwości wprowadzenia własnych środków (poza unijnymi)
w celu poprawy efektywności systemu podatkowego.
1. Istota podatku od towarów i usług
Podatek od wartości dodanej (Value Added Tax) po raz pierwszy wprowadzono
w Europie w 1954 r., we Francji. W 1967 r. państwa członkowskie Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej w jej ówczesnym kształcie zgodziły się zastąpić swoje krajowe systemy podatku obrotowego wspólnym systemem podatku VAT. W Polsce podatek VAT funkcjonuje
od 1993 r., jednak nabrał nowych kształtów w 2004 r. wraz z przyłączeniem się Polski do
Unii Europejskiej. Wtedy powstała konieczność harmonizacji prawa podatkowego w ramach
UE. System podatku od towarów i usług funkcjonuje w 28 różnych krajach, w tym w całej
Unii Europejskiej. Stanowi zatem prawne powiązanie ustawodawstw różnych krajów, które
jest dodatkowo regulowane przez samą Unię poprzez wydawanie rozporządzeń, dyrektyw,
decyzji. Opuszczenie tego systemu „naczyń połączonych” mogłoby być dla kraju trudne
albo wręcz niemożliwe.
Podatek od towarów i usług zaliczany jest do kategorii podatków pośrednich i pobierany na każdym kolejnym etapie obrotu towarami lub usługami. Jego konstrukcja zakłada brak
kaskadowego nakładania się podatku poprzez zastosowanie mechanizmu odliczenia podatku
pobranego w poprzednich etapach obrotu. Zatem ekonomiczny ciężar podatku jest przerzucany na kolejny podmiot i w konsekwencji powinien ponosić go ostateczny konsument.
Jedną z głównych zasad opodatkowania VAT jest pełna odliczalność podatku naliczonego od
należnego, która jest wynikiem zasady ponoszenia ciężaru opodatkowania przez ostatecznego
Efektywność polskiego systemu VAT w świetle wzrostu skali oszustw...
261
konsumenta. W konsekwencji na każdym etapie płatny jest podatek jedynie od wartości dodanej do produktu lub usługi. Do ogólnych zasad opodatkowania VAT należy zaliczyć zasadę:
neutralności podatku, powszechności opodatkowania, objęcia opodatkowaniem faktycznej
konsumpcji oraz niezakłócania konkurencji.
Podatek VAT jest daniną o charakterze konsumpcyjnym, dlatego wpływy z tego tytułu
uzależnione są od wielu czynników, do których należy na przykład sytuacja gospodarcza,
preferencje konsumentów, indeksy cen czy krajowy lub globalny poziom popytu. W związku z tym przy analizie efektywności systemu wskazane czynniki również powinny zostać
wzięte pod uwagę. Szczegółowe dane dotyczące powyższych wskaźników publikowane są
przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie. Dla celów analizy efektywności systemu
VAT najbardziej pomocny wydaje się być wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych.
Wykres 1. Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1999-2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego dostępnych na www.
stat.gov.pl
Z przedstawionego wykresu wynika, że dynamika wzrostu wskaźnika cen towarów
i usług konsumpcyjnych w zwłaszcza w okresie 2011-2014 spadła, a pod koniec 2014 r.
i na początku 2015 r. osiągnęła ona ujemny poziom. Taka sytuacja powinna zostać wzięta
pod uwagę przy ocenie efektywności systemu VAT, ponieważ ujemna dynamika w tym zakresie może być skorelowana ze zmniejszeniem wpływów budżetowych (w okresie 20112014 dynamika wpływów z VAT była słaba, a nawet ujemna). Również przy zastosowaniu
zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych (HICP) można zaobserwować znacznie
spowolniony wzrost (w 2010 r. - 115,6 j., w 2011 r. - 120,1 j., w 2012 r. - 124,5 j., w 2013 r. 125,5 j., w 2014 r. - 125,6 j.). Z powyższych danych wynika zatem duże powiązanie systemu
VAT z indeksem cen (przy zastosowaniu obu mierników tendencja ta jest podobna). Z kolei
inny wskaźnik (również publikowany przez GUS) - dynamika obrotów w handlu detaliczny
wyrażony w cenach bieżących także wykazywał w tym okresie stosunkowo niedużą tendencję
wzrostową (zakładając w roku 2010 wartość równą 100 j., w roku 2012 dynamika ta wynosiła
105 j. a w 2013 r. – 109 j.). Wzrost wskaźnika obrotów wskazuje generalnie na powiększanie
się popytu, czyli zasadniczo powinny również rosnąć wpływy z VAT. Kolejna zależność
zachodzi pomiędzy wpływami do budżetu z podatku VAT, a stopniem bezrobocia. Według
danych z rocznika statystycznego GUS (2014) stopa bezrobocia wynosiła odpowiednio: 9,6%
w 2010 r., 10,1% w 2012 oraz 10,3% w 2013 r. Okres wzrostu bezrobocia odpowiada więc
okresowi spadku dynamiki wpływów z VAT. Kolejne porównanie dotyczy poziomu wzrostu
gospodarczego, mierzonego za pomocą dynamiki PKB. Według danych Eurostatu (2013)
PKB Polski w okresie 2011-2013 wykazywał silne tendencje malejące – z 4,3% w 2011 r. do
1,2 % w 2013 r. (w procentowym ujęciu rok do roku). Dane te wykazują silne skorelowanie
wzrostu gospodarczego z wpływami do budżetu z VAT w tym okresie. Podsumowując tę
krótką analizę ekonomiczną, można stwierdzić, że na efektywność systemu VAT składają
się nie tylko bezpośrednie działania podatników (uchylanie lub unikanie opodatkowania),
ale również sytuacja gospodarcza w kraju i za granicą.
262
Michał Malesa
2. Wpływy do budżetu z podatków
Przy ocenie efektywności podatku należy odnieść się do jednego z podstawowych
mierników tzn. wpływów do budżetu z tytułu tego podatku. Wpływy do budżetu mogą świadczyć nie tylko o efektywności systemu, ale także o działaniach aparatów kontroli podatkowej/
skarbowej, poboru podatku, prokuratury, sądów, a także zmianach sytuacji gospodarczej
kraju. System podatkowy jest bardzo ważnym elementem dla nieuczciwych przedsiębiorców,
ponieważ stwarza on możliwości do dokonywania oszustw podatkowych, uchylania się od
opodatkowania bądź unikania go. Poniżej została przedstawiona analiza pionowa i pozioma
podatkowych wpływów do budżetu, dzięki którym można porównać wpływy z wybranych
podatków w okresie 2009-2013. Wyodrębniono 5 największych kategorii wpływów do budżetu: podatek dochodowy od osób prawnych, podatek dochodowy od osób fizycznych, podatek
od towarów i usług, podatek akcyzowy i podatek od gier.
2.1. Analiza pionowa dochodów z podatków
Pierwszym etapem badania będzie analiza pionowa wpływów do budżetu państwa,
która polega na sprawdzeniu jaki udział w dochodach do budżetu z ogółu podatków stanowią
dochody z poszczególnych danin. Procentowy udział pozwoli na wykazanie podatkowego
źródła największych wpływów oraz proporcji między poszczególnymi podatkami. W ten
sposób można ustalić poziom istotności poszczególnych podatków oraz dokonać oceny ich
struktury wpływów budżetowych z tego tytułu.
Tabela 1. Wpływy podatkowe w okresie 2009-2013 (w tys. zł)
2013
2012
2011
2010
2009
Podatek dochodowy od osób prawnych
10,47%
11,15%
11,28%
10,84%
12,30%
Podatek dochodowy od osób fizycznych
26,29%
24,66%
23,99%
24,29%
25,09%
Podatek od towarów i usług
40,43%
41,89%
42,93%
41,94%
39,77%
Podatek akcyzowy
21,62%
21,10%
20,60%
21,65%
21,56%
Podatek od gier
0,46%
0,50%
0,52%
0,63%
0,63%
Źródło: opracowanie własne na podstawie zestawień wpływów budżetowych dostępnych na stronie Ministerstwa Finansów: www.mf.gov.pl
Z przeprowadzonej analizy pionowej wynika, że istotne, z perspektywy wpływów do
budżetu są zwłaszcza 4 rodzaje podatków: CIT, PIT, VAT i akcyza. W każdym roku największy
udział ma podatek od towarów i usług - jedynie w 2009 r. kształtował się na poziomie poniżej
40 p.p. W kolejnych latach stosunek wpływów z VAT wykazywał fluktuacje o rozpiętości
od 40,43 p.p. do 42,93 p.p. Występujące wahania nie były silne i mieściły się w przedziale 2
p.p. Taka sytuacja może świadczyć zwłaszcza o stabilnym i wysokim udziale podatku VAT
w dochodach budżetowych. Zmniejszenie od 2011 r. udziału w wpływach podatkowych
z tytułu VAT, nastąpił poprzez wzrost zwłaszcza udziału akcyzy i podatku dochodowego od
osób fizycznych.
Wpływy z VAT stanowią znaczące źródło dochodów budżetowych, a tym samym
potencjalne źródło nadużyć podatkowych. W szczególności, dlatego że przedsiębiorcy dążą
do podniesienia swojej konkurencyjności, w celu pozyskania dodatkowych klientów, dlatego chcą stosować niższe stawki, unikać płacenia podatku bądź uchylać się od niego. Duże
wpływy z VAT powodują również, że ten system powinien zostać objęty szczególnym nadzorem i kontrolą organów państwowych, aby nie stać się „kolosem na glinianych nogach”.
Podsumowując można stwierdzić, że wielkość wpływów do budżetu państwa potencjalnie
może być skorelowana z efektywnością systemu.
263
2.2. Analiza pozioma wpływów do budżetu
Kolejnym etapem rozważań nad efektywnością polskiego systemu VAT na gruncie
wpływów do budżetu jest analiza pozioma, w ramach której zostanie przedstawiona dynamika
zmian wysokości wpływów do budżetu z poszczególnych lat (w porównaniu rok do roku).
Tendencja rosnąca może być pozytywną przesłanką świadczącą o wzroście efektywności
systemu. Tymczasem w przypadku spadku dynamiki można przypuszczać, że system stał
się mniej efektywny (choć nie musi być to jedyna przyczyna, patrz np. kryzys gospodarczy).
Tabela 2. Wpływy podatkowe w okresie 2009-2013 (w tys. zł)
2012 - 2013
2011 - 2012
2010- 2011
Podatek dochodowy od osób prawnych
-8,04%
0,66%
13,79%
2009 - 2010
-9,37%
Podatek dochodowy od osób fizycznych
4,43%
4,62%
8,03%
-0,40%
Podatek od towarów i usług
-5,49%
-0,69%
12,01%
8,47%
Podatek akcyzowy
0,34%
4,29%
4,09%
3,26%
Podatek od gier
-9,55%
-2,39%
-9,10%
3,09%
Źródło: opracowanie własne na podstawie zestawień wpływów budżetowych dostępnych na stronie Ministerstwa Finansów: www.mf.gov.pl
Z przedstawionej analizy poziomej wynika, że w okresie 2009-2011 można zaobserwować znaczący wzrost dynamiki wpływów do budżetu z tytułu VAT (8,47 p.p. i 12,01 p.p.).
Spadek, jaki wynika z analizy kolejnych lat nie jest już tak znaczący, aczkolwiek w latach
2012-2013 osiągnął on 5,49 p.p. Należy zwrócić uwagę, że nie był on największy w tym
okresie, ponieważ spadek dynamiki wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych
wyniósł 8,04 p.p., a podatku od gier 9,55 p.p. W tym okresie w podatku akcyzowym odnotowano niewielki wzrost (zaledwie o 0,34 p.p). Zatem wysoce prawdopodobne jest, że
zmniejszenie wpływów z VAT nie było skutkiem małej efektywności systemu, a jedynie
konsekwencją pogorszenia się sytuacji gospodarczej podmiotów. Jedynie w zakresie podatku
od osób fizycznych można zaobserwować stopniowy wzrost począwszy od roku 2011.
Powyższa analiza połączona ze zmianami wprowadzonymi w systemie VAT daje
niestety negatywny obraz całego systemu. Powodem takiej oceny jest między innymi spadek
wpływów z tytułu VAT w okresie od 2011 – 2013 r., podczas gdy m.in. w 2011 r. nastąpił
wzrost stawek VAT o 1 p.p. Ponadto w tym okresie rosła wielkość sprzedaży detalicznej
wyrażona w cenach bieżących2. Skoro nastąpił wzrost stawek oraz rosła sprzedaż, to podatek
VAT jako danina o charakterze konsumpcyjnym powinna także rosnąć. W odwrotnej sytuacji,
jaka występuje w okresie 2011-2013, można mówić o spadku efektywności systemu VAT.
3. Luka w VAT
Nie wykształciła się jedna i uniwersalna definicja „luki podatkowej”. Komisja Europejska w Decyzji Komisji z dnia 24 lipca 1998 r. w sprawie postępowania w przypadkach
nadużyć finansowych w zakresie podatku VAT dla celów zbiorczej rachunkowości narodowo-gospodarczej określa ją, jako rozbieżności pomiędzy teoretycznymi (obliczonymi w świetle
wszystkich aktualnych ustaw i przepisów), a rzeczywistymi wpływami z podatku VAT3.
Z kolei amerykański Internal Revenue Service definiuje lukę jako „wysokość zobowiązań
2
3
Główny Urząd Statystyczny, Rynek Wewnętrzny w 2013 r., Warszawa 2014
Decyzja Komisji z dnia 24 lipca 1998 r. w sprawie postępowania w przypadkach nadużyć finansowych w zakresie podatku VAT (rozbieżności między teoretycznymi wpływami z podatku VAT i rzeczywistymi wpływami
z podatku VAT) dla celów zbiorczej rachunkowości narodowo-gospodarczej
264
Michał Malesa
podatkowych podatników, które nie zostają na czas uregulowane”4. Podobnie odnosi się
do tej kwestii brytyjski HMRC5. W Polsce nie wykształciła się żadna definicja oraz nie
prowadzi się ewidencji luki podatkowej Zapoczątkowanie prowadzenia takiej ewidencji jest
jednym z postulatów Ministerstwa Finansów zawartych w pakiecie działań zwiększających
stopień przestrzegania przepisów podatkowych i poprawiających efektywność administracji
podatkowej w latach 2014-2017. Warto wskazać, że w niektórych krajach podjęto już próby
szacowania luki podatkowej np. w Wielkiej Brytanii.
Luka podatkowa może być dobrym mierniki efektywności systemu, ponieważ pokazuje, jak prognozy finansowe przedkładają się na rzeczywistość. Zasadniczo projekcje wpływów
powstają w oparciu o dane historyczne oraz specjalistyczne wyliczenia, które obrazują jak
modelowo powinny kształtować się wpływy do budżetu. Jeżeli tak nie jest to może być to
oznaką wadliwości systemu, której efektem jest spadek jego efektywności. Na wysokość
luki podatkowej składają się nie tylko oszustwa podatkowe, ale także szara strefa, błędy
w samowymiarze, upadłość podatników, niewydajność poboru podatków czy optymalizacja
podatkowa6. Zatem luka podatkowa jest istotnym problemem z punktu widzenia nie tylko
administracji państwowej, ale także prywatnych przedsiębiorstw, które zasadniczo „płacą”
za wzrost luki. W związku z tym różne instytucje podejmowały się próby szacowania luki
podatkowej w Polsce. Jedną z nich jest firma konsultingowa PwC.
Wykres 2. Luka podatkowa w VAT w Polsce według raportu PwC
Źródło: Raport PwC, (2014), Luka podatkowa w VAT w Polsce
Analiza luki podatkowej w VAT w Polsce wskazuje, że od 2007 r. do 2013 r. jej wielkość wykazywała się trendem wzrostowym o niejednostajnej dynamice. Dane te potwierdza
Komisja Europejska w raporcie z 2014 r.7 W roku 2007 wysokość luki podatkowej w VAT
wynosiła nieco ponad 5 mld zł. Największy wzrost kwotowy nastąpił na w okresie od 2010 –
2013 roku z nieco ponad 20 mld zł do ponad 45 mld zł. Zatem w tym okresie prognozowane
wpływy z VAT znacząco różniły się od wpływów realnych. Jak już wspomniano przyczyn
powstania luki podatkowej jest wiele, ale należy zaznaczyć, że ten okres charakteryzował
się wzrostem aktywności oszustw podatkowych, co znalazło liczne potwierdzenia w dokumentach organów kontroli i ścigania. Zapoczątkowało to dyskusję na temat ograniczania
możliwości dokonywania oszustw, w szczególności pod kątem zwiększenia efektywności
podatku VAT. Jednym z jej efektów był spadek w 2014 r. luki podatkowa w VAT o prawie 5
mld zł i był to pierwszy spadek od 2007 r.
7
4
5
6
Internal Revenue Service, http://www.irs.gov/uac/The-Tax-Gap, dostęp na 2015-01-29
HMRC Deputy Director Mick Thackray, January 2012, The UK Tax Gap, dostęp na 2015-01-29
Raport PwC, Luka podatkowa w VAT w Polsce, Warszawa 2014
Komisja Europejska, 2012 Update Report to the Study to quantify and analyse the VAT Gap in the EU-27 Member
States, str. 41
265
4. Kontrola podatkowa
Kolejnym bardzo ważnym narzędziem przy ocenie efektywności systemu podatku od
towarów i usług są wyniki kontroli podatkowych. Kontrola podatkowa sprawuje niezwykle
ważną rolę w szczególności w procesie wykrywania oszustw podatkowych oraz mechanizmów dokonywania podejrzanych transakcji. Wyniki kontroli stanowią bardzo istotną podstawę do tworzenia regulacji prawnych oraz do dyskusji na temat rozwiązań z zakresu zmniejszenia pojawiających się nadużyć. Kontrola podatkowa polega na obserwowaniu, ustalaniu
oraz wykrywaniu stanu faktycznego, porównywaniu rzeczywistości z zamierzeniami, a także
występowaniu przeciwko zjawiskom niekorzystnym i sygnalizowaniu właściwym jednostkom o dokonanych spostrzeżeniach, bez decydowania jednak o zmianie kierunku działania
jednostki kontrolowanej8. Zatem wzrost liczby kontroli, prowadzący do wzrostu wpływów
do budżetu jest oznaką istnienia pewnych nieprawidłowości, które są obiektem badania przez
organy. Oznacza to, że potencjalnie system podatkowy w tym zakresie może być mniej
efektywny i dlatego potrzebuje zwiększonego poziomu kontroli i nadzoru ze strony organów.
Poniżej zaprezentowane zostały wyniki przeprowadzonych kontroli w zakresie wystawiania faktur dokumentujących fikcyjne czynności. Dane nie obejmują kontroli podatkowych
oraz faktur nieobjętych jakimikolwiek kontrolami. W konsekwencji, pomimo że poniższe
kwoty dają obraz nadużyć ze strony podatników w tym zakresie, to mogą one w rzeczywistości przyjmować dużo większe wartości.
Tabela 3. Liczba oraz wartość wykrytych przez Kontrolę Skarbową faktur dokumentujących czynności fikcyjne za lata 2010-2013
2010
2011
2012
2013
Liczba kontroli ogółem
Wyszczególnienie
10 075
9 906
10 158
10 177
Struktura ustaleń podatkowych VAT
54,23%
57,61%
72,64%
70,81%
Liczba faktur
84 241
119 889
153 714
154 645
3 711 173
5 822 535
15 486 932
19 712 774
669 227
1 088 766
2 895 930
3 686 128
Kwota wynikająca z faktur (brutto) /
tys. zł/
Przybliżona kwota VAT
Źródło: Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Skarbowej, Sprawozdanie Kontrola Skarbowa
2014 r9.
Z powyższej tabeli można wyciągnąć szereg wniosków dotyczących efektywności
systemu VAT w Polsce. W szczególności można zauważyć, że pomimo braku wyraźnych
zmian w liczbie ogółem przeprowadzonych kontroli, znacząco wzrosła struktura ustaleń
podatkowych w VAT. Taka sytuacja wskazuje na potencjalne nieprawidłowości w zakresie
podatku VAT, które stały się przedmiotem wzmożonego zainteresowania organów. Potwierdzeniem tego może być stale rosnąca w okresie 2010-2013 liczba faktur dokumentujących
czynności fikcyjne. Wzrost jest też zauważalny w kwocie brutto wynikającej z tych faktur
oraz w VAT. Dynamika wzrostu jest coraz wyższa.
Ministerstwo Finansów w Krajowym Planie Działań Administracji Podatkowej10
wskazało, że w okresie od 01.01.2013 do 31.07.2014 roku 83,7% wszystkich uszczupleń ujawniono w kontrolach podatkowych przeprowadzonych w zakresie podatku od towarów i usług.
Zgodnie z treścią tej publikacją najwyższe wartości ryzyka, występują w następujących
J. Starościak, Zarys nauk administracji, PWN, Warszawa. 1971, s. 356
Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Skarbowej, Sprawozdanie Kontrola Skarbowa 2013 r, KS2/8501/7/
JRS/2014/RD31753, Warszawa 2014
10
Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Celnej, Podatkowej i Kontroli Gier, Krajowy Plan Działań Administracji Podatkowej 2015, Warszawa 2014
8
9
266
Michał Malesa
rodzajach działalności: doradztwo i inne usługi niematerialne, produkcja materiałów budowlanych i usługi budowlane, działalność agentów sprzedaży towarów, nieruchomości,
handel hurtowy pozostały, produkcja i obrót metalami i produktami metalowymi, paliwa,
recykling, motoryzacja, transport i logistyka, e-handel i usługi informatyczne, produkcja
i handel elektroniką. Jednocześnie wskazane kategorie określają priorytety dokonywanych
w przyszłości kontroli.
5. Propozycje działań
System podatku od towarów i usług zasadniczo należy ocenić jako wciąż efektywny
jednak wymagający działań naprawczych. Kluczowa jest kwestia edukacji zarówno podatników, jak i fiskusa. Podatnicy muszą wiedzieć, że korzystanie z usług podejrzanego dostawcy,
bez jego dokładnego sprawdzenia, może mieć konsekwencje zarówno podatkowe, jak i karne.
Należy brać pod uwagę wytyczne, jakie w tym zakresie wypracował Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Z jego orzeczeń (m.in. w sprawach połączonych C-80/11, C-142/1111)
wynika, że podatnik, który dochowa należytej staranności biznesowej, nie może być przez
fiskusa karany brakiem prawa do odliczenia podatku. W ramach edukacji podatników powinno
się wskazywać jakie działania są narażone na szczególne ryzyko, jak się przed nim zabezpieczyć, jak sprawdzać kontrahentów. Powinno się także wprowadzić uniwersalny system
kontroli wewnętrznej. Te same zastrzeżenia można zastosować do pracowników organów,
którzy powinni mieć odpowiednie narzędzia do walki z postępująca falą oszustw podatkowych. Wiedza powinna być podstawowym „orężem”, lecz nie jedynym.
W związku z rosnącą skalą oszustw podatkowych Ministerstwo Finansów przedstawiło propozycję działań, w zakresie poprawy efektywności polskiego systemu podatkowego
(w tym systemu VAT) - Działania zwiększające stopień przestrzegania przepisów podatkowych i poprawiające efektywność administracji podatkowej w latach 2014-2017. Zmiany
obejmą m.in. zwalczanie i zapobieganie oszustwom podatkowym, poprawę efektywności
poboru podatków i jakości obsługi podatników oraz ułatwienia w wykonywaniu obowiązków
podatkowych. Pakiet został opracowany przez Ministerstwo Finansów w ramach Aktualizacji
Programu Konwergencji realizującej założenia Rady UE ds. ekonomicznych i finansowych
(ECOFIN) w latach 2014-2017. Poniżej zostały przedstawione niektóre rozwiązania.
„List ostrzegawczy”
Jest to forma komunikatu Ministerstwa Finansów, opisująca najbardziej charakterystyczne znamiona oszustwa podatkowego, w tym w szczególności przyczyny oraz mechanizm
oszustwa. W liście ostrzegawczym znajduje się zazwyczaj pouczenie o konieczności dołożenia należytej staranności, jak również podjęcia przez podatników wszelkich możliwych
środków ostrożności. Taka forma „ostrzegania” przedsiębiorców już funkcjonuje w praktyce.
Do tej pory wydane zostały listy ostrzegawcze dotyczące obrotu paliwami i elektroniką. Takie
rozwiązanie należy ocenić zdecydowanie pozytywnie, ponieważ pozwala ono przedsiębiorcą
zwrócić szczególną uwagę na podejrzane transakcje, wskazując ich przesłanki oraz mechanizmy, a w konsekwencji pozwala ograniczać szarą strefę i oszustwa podatkowe.
Koordynacja działań wykrywczych i kontrolnych w zwalczaniu zorganizowanych
oszustw w podatku VAT – grupy zadaniowe.
Rozwiązanie to ma na celu powołanie specjalnej grupy ekspertów, która dysponowałaby połączonymi kompetencjami różnych instytucji, umożliwiającymi w praktyce stosowanie pełnego spektrum działań zarówno w przedmiocie wykrycia podejrzanych transakcji
jak i działań represyjnych. Podstawą funkcjonowania takiej grupy jest możliwość wymiany
11
Wyrok Trybunału (trzecia izba) z dnia 21 czerwca 2012 r. w sprawach połączonych C‑80/11 i C‑142/11
267
informacji między jej członkami, co w konsekwencji prowadzić miałoby do znaczącego skrócenia czasu podejmowania decyzji. Ministerstwo Finansów w przestawionym pakiecie działań
wskazało, że skuteczne działanie grupy uwarunkowane jest udziałem Kontroli Skarbowej (wywiad skarbowy, komórki analityczne i komórki kontrolne), Generalnego Inspektora Informacji
Finansowej (monitorowanie przepływu środków finansowych grupy przestępczej), Agencji
Bezpieczeństwa Wewnętrznego (w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa finansowego państwa), Organów ścigania - Centralnego Biura Śledczego i Biura Kryminalnego Komendy
Głównej Policji (operacyjne rozpoznanie grupy przestępczej), Prokuratury (czynności eksperckie oraz bieżące prowadzenie postępowań przygotowawczych), oraz jej współdziałaniem
z administracją podatkową (dostęp do bieżących danych podatkowych), Biurem Wymiany
Informacji Podatkowych w Koninie (dane z VIES), administracjami podatkowymi innych
krajów (w zakresie wynikającym z organizacji grupy), branżowymi organizacjami przedsiębiorców oraz innymi organami i instytucjami (w zakresie wynikającym realizowanych zadań).
Zwalczanie i zapobieganie oszustwom w obrocie złomem i paliwem
Pomimo wzrostu zainteresowania organów kontroli podatkowej i skarbowej wyłudzeniami w obrocie złomem i paliwem, tematyka ta ciągle jest aktualna. Głównymi czynnikami
warunkującymi „atrakcyjność” handlu tymi przedmiotami jest stosunkowo mały stopień przetworzenia, duże zyski oraz dość małe ryzyko wykrycia. W związku z tym produkty te zostały
zaliczone do kategorii „towarów wrażliwych”. W raporcie Najwyższej Izby Kontroli z dnia
31.03.2014 r. dotyczącym zwalczania oszustw w podatku od towarów i usług12 wskazano, że
w okresie od 1 stycznia 2012 r. do 30 czerwca 2013 r. organy kontroli skarbowej oraz organy
podatkowe nie przeciwdziałały wystarczająco skutecznie oszustwom podatkowym w VAT
w zakresie obrotu stalą i paliwami. O takiej ocenie świadczyły przede wszystkim rosnące
kwoty uszczupleń w VAT i jednocześnie niski poziom odzyskiwanych przez Skarb Państwa
kwot z wydanych decyzji pokontrolnych, narastająca skala oszustw podatkowych, gwałtowny
wzrost zaległości podatkowych w VAT, niewystarczająca szybkość reakcji na pojawiające
się zagrożenia. Na skalę problemu zwrócił uwagę także Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
w Raporcie o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku13, gdzie wskazano, że straty budżetu tylko z tytułu braku wpływu podatków oceniane są na około 3 mld zł rocznie. Wspomniany
mechanizm solidarnej odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe (funkcjonujący de facto
w innych dziedzinach prawa) miał na celu zapobiegnięcie nadużyciom, poprzez zmuszenie
nabywców do dochowania należytej staranności przy weryfikacji dostawców paliwa i stali.
Tymczasem zapoczątkował on dyskusję na temat „karania” uczciwych przedsiębiorców, za
negatywne zachowania ich nieuczciwych kontrahentów. Takie rozwiązanie zakłada zwiększenie jawności informacji oraz jej dostępności odnośnie firm funkcjonujących na rynkach
paliwowym i stalowym. Sprzedawca powinien móc przedstawić dokumenty potwierdzające
jego uczciwość, tak aby nabywca nie miał żadnych wątpliwości. Jednocześnie nie można
jednak wykluczyć sytuacji, w których oszuści świadomie będą podrabiali dokumenty albo ich
nie przedstawiali. Dlatego to rozwiązanie należy ocenić za mocno dyskusyjne, aczkolwiek
z perspektywy budżetu państwa niepozbawione znaczenia.
Zmiany w zakresie mechanizmu odwrotnego obciążenia
Mechanizm odwrotnego obciążenia (ang. reverse charge) w uproszczeniu polega na
przesunięciu ze sprzedawcy na nabywcę obowiązku rozliczenia podatku VAT. W konsekwencji taka operacja staje się obojętna dla dostawcy, czyli brak jest możliwości, że sprzedawca
nie zapłaci podatku. W Polsce mechanizmem objęty jest obrót w zakresie m.in. przenoszenia
Raport Najwyższej Izby Kontroli, Zwalczanie oszustw w podatku od towarów i usług, KBF-4101-07-00/2013,
Nr ewid. 17/2014/P/13/042/KBF, Warszawa 31.03.2014 r.
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku, Warszawa 2013
12
13
268
Michał Malesa
uprawnień do emisji do powietrza gazów cieplarnianych, obrót złomem, niektórymi odpadami i surowcami wtórnymi, niektórymi wyrobami stalowymi, produktami z miedzi oraz
częścią elektroniki (telefonami, laptopami, tabletami, konsolami do gier). Mechanizm reverse charge ma szereg pozytywnych konsekwencji takich jak np.: zwiększenie wpływów do
budżetu, zmniejszenie kosztów kontroli podatkowych, zmniejszenie oszustw podatkowych
i w konsekwencji poprawa konkurencyjności funkcjonujących prawidłowo przedsiębiorstw.
Analizując etapy wprowadzania mechanizmu odwrotnego obciążenia można wskazać na jedną
bardzo istotną wadę tego mechanizmu, to jest jego retrospektywny charakter. Oznacza to, że
w pierwszej kolejności dokonywane są oszustwa podatkowe, które wykrywane są w ramach
kontroli podatkowych i skarbowych. Następnie powstaje dyskusja nad koniecznością objęcia
określonych towarów mechanizmem, a dopiero w ostatniej kolejności po etapie analiz i konsultacji powstaje odpowiednie ustawowe uregulowanie mechanizmu. Taka sytuacja odwleka
prewencyjną rolę odwrotnego obciążenia, powodując, że pomimo rosnącego ryzyka, oszuści
podatkowi kontynuują swoją działalność. Ponadto ciężko jest przewidzieć jakie towary staną
się w przyszłości obiektem oszustw podatkowych. Dla przykładu można wskazać, że w raporcie firmy konsultingowej PwC ze stycznia 2014 r.14 podkreślono, że przedmiotem oszustw
są głównie produkty niskoprzetworzone (np. metal), podczas gdy w kolejnych miesiącach
wzrosła znacząco skala nadużyć w zakresie handlu telefonami komórkowymi, laptopami
czy konsolami do gier.
Centralna baza faktur
Rozwiązanie to zostało zaproponowane już w 2010 roku przez Komisję Europejską
w Zielonej Księdze w sprawie przyszłości podatku VAT15. W swojej istocie sprowadza się
ono do obowiązku elektronicznego wystawiania faktur przez przedsiębiorców, które następnie
trafiałyby do centralnego rejestru fiskusa. Zasadniczo faktury powinny mieć ujednolicony
kształt, co ułatwiłoby programom komputerowym prawidłowe odczytanie danych w nich
zawartych. Ponadto jednym z założeń tego rozwiązania jest zwiększenie i koordynacja działań
takich rejestrów na poziomie międzynarodowym, co umożliwiłoby także kontrolę w sytuacji
transakcji wewnątrzwspólnotowych lub import/eksport. W konsekwencji taki system nie
prowadziłby do całkowitego ograniczenia oszustw, ale zwiększyłby zdecydowanie stopień
i łatwość ich wykrywalności. Obecnie szacuje się, że gdyby takie rozwiązanie zostało wprowadzone w krajach UE do 2018 r., pozwoliłoby to na zmniejszenie wyłudzeń o prawie 800
mld euro16. Rozwiązaniem, które mogłoby powstać na gruncie rejestru faktur jest jednolita
baza przedsiębiorców, w której byłyby zawarte dane o ich kontrahentach, a także solidności
firmy, płaceniu podatków. Korzyści z tej propozycji byłyby obopólne tzn. kraje członkowskie
UE mogłyby w ten sposób zmniejszyć skalę oszustw w VAT, a uczciwi i solidni przedsiębiorcy
zwiększyć swoją renomę.
Kolejnym działaniem jakie mogłoby zostać podjęte jest „odpolitycznienie” systemu
VAT i likwidacja stawek obniżonych. W zamian można rozważyć wprowadzenie jednolitej
podstawowej stawki VAT na wszystkie towary i usługi. Obecnie niższa stawka na niektóre
produkty i usługi jest elementem polityki społecznej państwa. W ten sposób państwo chce
dostarczyć podstawowe produkty po niższym koszcie dla społeczeństwa. Jednakże taka
praktyka skłania do nadużyć, ponieważ niższa stawka obniża cenę produktu, przez co jest
on bardziej konkurencyjny. Dla celów poglądowych można skorzystać z przykładu obniżonej stawki VAT na żywność. Z tej preferencji korzystają zarówno konsumenci ubodzy, jak
Raport PwC, Luka podatkowa w VAT w Polsce, Warszawa 2014 r., str. 15
Komisja Europejska, Zielona Księga w sprawie przyszłości podatku VAT. W stronę prostszego, solidniejszego
i wydajniejszego systemu podatku VAT, SEK(2010) 1455, str. 24
16
M. Szulc, VAT: Centralna baza faktur zmusi przedsiębiorców do korzystania z elektronicznego systemu rozliczania, artykuł z 19.01.2015 opublikowany na www.podatki.gazetaprawna.pl
14
15
269
i zamożni. Jednocześnie żywność, zależnie od jej właściwości (np. daty przydatności do
spożycia), jest opodatkowana kilkoma różnymi stawkami. W takiej sytuacji osiągnięte są
cele polityki społecznej, ponieważ wsparcie otrzymują m.in. najbiedniejsi, z drugiej jednak
strony taka sytuacja stwarza pole do sporów przedsiębiorców z organem o prawidłową stawkę
w konkretnych warunkach. Taką sytuację należy określić jako ryzykowną z punktu widzenia
efektywności systemu VAT, w szczególności za to że wprowadza ona niepewność stosowania
prawa przez pewien okres (dopóki sprawy finalnie nie rozstrzygnie NSA). Wydaje się, że
wyjściem z takiego impasu mogłoby być wprowadzenie jednolitej stawki VAT na akceptowalnym społecznie poziomie. Ujemnym skutkiem likwidacji stawek obniżonych jest wzrost
cen żywności, ale państwo będzie mogło rekompensować podwyżki podatnikom najbardziej
potrzebującym np. poprzez wzrost kwoty wolnej od podatku w PIT. Znikną także problemy
natury interpretacyjnej. Takie działanie pozwoli uniknąć sytuacji, w których jeden dostawca
opodatkuje te same produkty stawką 8 proc., a drugi 23 proc. Podsumowując na obecnym
etapie państwo powinno podejmować starania i odpowiednie kroki w celu poprawy efektywności podatku od towarów i usług. Nie mogą one jednak sprowadzać się do edukowania
podatników i organów.
Zakończenie
System podatku od towarów i usług jest głównym źródłem wpływów do budżetu.
Stanowi on system rozbudowanych narzędzi pozwalających na opodatkowanie konsumpcji.
Dlatego jest on ściśle z nią związany i zależy od sytuacji gospodarczej (m.in. preferencji
konsumentów, wskaźników cen, podaży produktów, wzrostu gospodarczego, poziomu bezrobocia) oraz od bezpośrednich działań podatników (unikanie lub uchylanie się od opodatkowania). Z badania wpływów budżetowych można stwierdzić, że zarówno analiza pozioma jak
i pionowa wykazuje, że efektywność systemu VAT zwłaszcza w ostatnich latach ma tendencję
spadkową. Spadek ten nie jest jednak znaczący. Niższa dynamika wzrostu wpływów z VAT
do budżetu, która stała się ostatnio wręcz ujemna powoduje, że spada również proporcja
udziału VAT w podatkowych wpływach do budżetu. W mojej ocenie może to świadczyć
o krótkookresowych problemach w efektywności VAT. Uzasadnieniem krótkookresowości
są wyniki analizy pionowej, które wskazują, że wpływy z podatków ogólnie wykazują fluktuacje oraz że VAT wciąż stanowi znaczące źródło wpływów. Zatem, z tej perspektywy nie
ma konieczności jego zmiany, potrzebne jest jednak przedsięwzięcie działań naprawczych.
Stosunkowo odmienne wnioski płyną z analizy luki podatkowej w VAT, zwłaszcza w okresie
2010-2013. Wzrost luki w tym okresie był bardzo dynamiczny – około 20 mld zł, co stanowi
około 17% wpływów z VAT w całym 2013 r. Ten miernik wskazuje już na duże problemy
w efektywności systemu VAT. Zdecydowanie pozytywnie jednak należy ocenić plany Ministerstwa Finansów w tym zakresie, mające na celu wprowadzenie pomiaru luki podatkowej
oraz pakietu działań mających na celu poprawę poboru i kontroli podatku. In plus należy także
w tym zakresie ocenić zmniejszenie się luki w 2014 r. Analiza wyników kontroli wskazuje
na zwiększenie intensywności kontroli w systemie podatku VAT. Dowodzi to faktu istnienia
nieprawidłowości, mogących powodować spadek efektywności systemu, ale jednocześnie
świadczy o mogącej nastąpić poprawę.
Konstatując powyższe rozważania można wysnuć wniosek, że system VAT przeżywa
kryzys, jednak wydaje się, że nie jest to sytuacja, która miałaby utrzymać się w długim okresie. Zwłaszcza dlatego, że kryzys ten wykazuje duże skorelowanie z sytuacją gospodarczą
w Polsce. W szczególności uważam, że w obecnej sytuacji brak jest podstaw do twierdzenia,
że system VAT stał się nieefektywny i konsekwentnie powinien zostać zmieniony. Jednakże
uważam, że aby efektywność nie pogarszała się niezbędne jest podjęcie działań naprawczych
i prewencyjnych zarówno na poziomie krajowym, jak również zaangażowanie w działania
międzynarodowe.
270
Michał Malesa
Bibliografia
1. Decyzja Komisji z dnia 24 lipca 1998 r. w sprawie postępowania w przypadkach nadużyć
finansowych w zakresie podatku VAT (rozbieżności między teoretycznymi wpływami z podatku VAT i rzeczywistymi wpływami z podatku VAT) dla celów zbiorczej rachunkowości
narodowo-gospodarczej
2. Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014
3. HMRC Deputy Director Mick Thackray, January 2012, The UK Tax Gap
4. Internal Revenue Service, http://www.irs.gov/uac/The-Tax-Gap, dostęp na 2015-01-29
5. Komisja Europejska, Update Report to the Study to quantify and analyse the VAT Gap in the
EU-27 Member States, 2014
6. Komisja Europejska, Zielona Księga w sprawie przyszłości podatku VAT. W stronę prostszego,
solidniejszego i wydajniejszego systemu podatku VAT, SEK(2010) 1455
7. M. Szulc, VAT: Centralna baza faktur zmusi przedsiębiorców do korzystania z elektronicznego
systemu rozliczania, artykuł z 19.01.2015 opublikowany na www.podatki.gazetaprawna.pl
8. Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Skarbowej, Sprawozdanie Kontrola Skarbowa
2013 r, KS2/8501/7/JRS/2014/RD31753, Warszawa 2014.
9. Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Celnej, Podatkowej i Kontroli Gier, Krajowy
Plan Działań Administracji Podatkowej 2015, Warszawa 2014
10. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku,
Warszawa 2013
11. Raport PwC, Straty Skarbu Państwa w VAT maj 2013 roku, Warszawa 2013
12. Raport PwC, Luka podatkowa w VAT w Polsce, Warszawa 2014
13. Raport Najwyższej Izby Kontroli, Zwalczanie oszustw w podatku od towarów i usług, KBF4101-07-00/2013, Nr ewid. 17/2014/P/13/042/KBF, Warszawa 31.03.2014 r.
14. Starościak J., Zarys nauk administracji, PWN, Warszawa 1971;
15. Wyrok Trybunału (trzecia izba) z dnia 21 czerwca 2012 r. w sprawach połączonych C‑80/11
i C‑142/11
THE EFFECTIVENESS OF POLISH VAT SYSTEM
DURING THE INCREASE OF THE SCALE OF TAX
FRAUD
Summary
This paper contains a study regarding the effectiveness of the system of value added tax
(VAT), especially in terms of increasing scale of tax frauds. The main aim of this article is to
present whether the polish VAT system is working properly. The conclusions were based on
the analysis of economic data (including economic growth, unemployment, price index and
consumption) tax budget revenues, tax gap and the results of tax audits. Conclusion is that
the Polish VAT system is in crisis and requires corrective action. In the opinion of the author,
in the current situation there is no reason to change the system of taxation of consumption.
There are indicated examples of corrective actions, along with the attempt to be evaluated.
Some of them have already been implemented (i.e. warning letter, the joint action of whole
administration), part of it is still in the planning phase (i.e. changes to the reverse charge
mechanism, the measurement of the tax gap) and the other are being the author’s proposal
(i.e. the elimination of tax rates and the introduction of a single rate for all products).
Key words: The effectiveness of the tax system, VAT, tax fraud, tax carousels, corrective
actions
ROZLICZANIE PODATKU VAT
Z ZASTOSOWANIEM PROCEDURY MOSS
Wstęp
W wyniku dostosowania polskich przepisów podatkowych w zakresie podatku od
towarów i usług (dalej: „VAT”) do przepisów unijnych (w szczególności do Dyrektywy
2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej; dalej: „Dyrektywa VAT”) od 1 stycznia 2015 r. ma miejsce znacząca zmiana
w zakresie miejsca opodatkowania tzw. usług cyfrowych tj. usług telekomunikacyjnych,
nadawczych i elektronicznych.
Wskazana zmiana dotyczy miejsca świadczenia wymienionych usług w przypadku ich wykonywania przez przedsiębiorców na rzecz podmiotów niebędących podatnikami podatku
od towarów i usług z innych krajów UE1. W wyniku zmian od stycznia 2015 r. podatek VAT
z tytułu świadczenia wskazanych usług stanowi dochód budżetu państwa członkowskiego,
w którym siedzibę ma odbiorca takich usług.
W związku ze zmianami w krajach UE zostały wprowadzone tzw. małe punkty kompleksowej obsługi – MOSS (z ang. Mini One Stop Shop) podatnicy nie będą musieli rejestrować się w każdym kraju UE, do których świadczą wskazane usługi. Celem wprowadzenia
zmian jest uproszczenie rozliczenia VAT oraz ograniczenie formalności – bowiem dzięki
MOSS podatnik będzie mógł złożyć jedną deklarację VAT i zapłacić podatek który będzie
przekazany przez polskie organy podatkowe do kraju do którego miała miejsce sprzedaż.
1. Definicje usług elektronicznych, nadawczych oraz
telekomunikacyjnych
Zgodnie z Ustawą o VAT, przez usługi elektroniczne rozumie się usługi świadczone
drogą elektroniczną, zdefiniowane w rozporządzeniu wykonawczym Rady (UE) nr 282/2011
z dnia 15 marca 2011 r. ustanawiającym środki wykonawcze do Dyrektywy VAT (dalej:
“Rozporządzenie wykonawcze”). W tym miejscu należy wskazać, że Rozporządzenie UE
jest aktem prawnym o charakterze ogólnym i wiążącym w całości także w Polsce. Stosowane
jest bezpośrednio, a ustanawiane nim prawa zaczynają obowiązywać z efektem natychmiastowym we wszystkich państwach członkowskich na takiej samej zasadzie, jak przepisy
prawa krajowego, bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek działań przez władze krajowe.
W konsekwencji, przepisy Rozporządzenia UE mają moc wiążącą dla polskich podatników
oraz organów podatkowych.
Na podstawie Rozporządzenia UE, w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2015
r., do usług świadczonych drogą elektroniczną należą usługi świadczone za pomocą Internetu
lub sieci elektronicznej, których świadczenie – ze względu na ich charakter – jest zasadniczo zautomatyzowane i wymaga minimalnego udziału człowieka, a ich wykonanie bez
1
Zmiana ta wynika z nowego brzmienia art. 28k Ustawy z z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług
(Dz. U. 2011 r. Nr 177 poz. 1054; dalej: „Ustawa o VAT”), zgodnie z którym Miejscem świadczenia usług telekomunikacyjnych, usług nadawczych i usług elektronicznych na rzecz podmiotów niebędących podatnikami jest
miejsce, w którym podmioty te posiadają siedzibę, stałe miejsce zamieszkania lub zwykłe miejsce pobytu.
272
wykorzystania technologii informacyjnej jest niemożliwe. Załącznik I do Rozporządzenia UE
jako usługi elektroniczne wymienia m.in. odbieranie programów radiowych lub telewizyjnych rozpowszechnianych za pomocą sieci radiowej lub telewizyjnej, Internetu lub podobnej
sieci elektronicznej, tj. słuchanie lub oglądanie programów w momencie wybranym przez
użytkownika, na jego indywidualne życzenie, na podstawie katalogu programów wybranych
przez dostawcę usług medialnych, m.in. telewizja lub wideo na życzenie. Zgodnie z Rozporządzeniem UE, do usług świadczonych drogą elektroniczną nie zalicza się usług nadawczych
oraz usług telekomunikacyjnych.
Dyrektywa VAT definiuje usługi telekomunikacyjne, jako usługi dotyczące transmisji,
emisji i odbioru sygnałów, tekstów, obrazów i dźwięków lub wszelkiego rodzaju informacji
drogą kablową, radiową, optyczną lub za pośrednictwem innych systemów elektromagnetycznych, w tym związane z nimi przeniesienie lub cesja praw do użytkowania środków dla
zapewniania takiej transmisji, emisji i odbioru, wraz z zapewnieniem dostępu do ogólnoświatowych sieci informacyjnych. Powyższa definicja jest uszczegółowiona przez Rozporządzenie
UE. I tak, zgodnie z Rozporządzeniem UE usługi telekomunikacyjne obejmują w szczególności usługi telefonii stacjonarnej i komórkowej służące do przesyłania i przełączania
komunikacji głosowej, danych i obrazu, łącznie z usługami telefonicznymi obejmującymi
element obrazu, nazywane inaczej usługami wideotelefonicznymi; usługi telefoniczne świadczone przez Internet, łącznie z usługami telefonii internetowej (VoIP); faks, telegraf i teleks;
dostęp do Internetu i stron World Wide Web. Zgodnie z Rozporządzeniem UE, usługi telekomunikacyjne nie obejmują usług świadczonych drogą elektroniczną oraz usług nadawczych
radiowych i telewizyjnych (usług nadawczych).
Z kolei usługi nadawcze, zgodnie z Rozporządzeniem UE, obejmują usługi zawierające treści audio i audiowizualne, takie jak programy radiowe lub telewizyjne dostarczane
za pośrednictwem sieci komunikacyjnych, powszechnie udostępniane przez dostawcę usług
medialnych i objęte jego odpowiedzialnością redakcyjną, przeznaczone do jednoczesnego
słuchania lub oglądania zgodnie z zaplanowanym programem. Usługi nadawcze definiowane
w Rozporządzeniu UE obejmują w szczególności programy radiowe lub telewizyjne transmitowane lub retransmitowane za pośrednictwem sieci radiowej lub telewizyjnej; programy
radiowe lub telewizyjne rozpowszechniane za pośrednictwem Internetu lub podobnej sieci
elektronicznej (streaming IP), jeżeli są nadawane jednocześnie z ich transmisją lub retransmisją za pośrednictwem sieci radiowej lub telewizyjnej. Do usług nadawczych nie zalicza
się m.in. usług telekomunikacyjnych, usług świadczonych drogą elektroniczną.
2. Rozliczanie VAT do końca 2014 r.
Do końca 2014 r. w przypadku świadczenia usług telekomunikacyjnych, nadawczych czy elektronicznych w innych kraju UE, rozliczenie na gruncie VAT było uzależnione
od statusu kupującego. W przypadku gdy nabywcą którejś z usług był podatnik podatku
od wartości dodanej, transakcja ta podlegała opodatkowaniu w kraju siedziby kupującego2.
W konsekwencji to kupujący był odpowiedzialny za rozliczenie transakcji i odprowadzenie
VAT (zgodnie z zasadą odwrotnego obciążenia).
W przypadku, gdy usługobiorcą był zagraniczny podmiot niebędący podatnikiem VAT (tj.
konsument) za miejsce świadczenia do końca 2014 r. usługi uznawany był kraj siedziby
usługodawcy i to na usługodawcy spoczywał obowiązek rozliczenia VAT.
2
Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art.28b Ustawy o VAT – „Miejscem świadczenia usług w przypadku
świadczenia usług na rzecz podatnika jest miejsce, w którym podatnik będący usługobiorcą posiada siedzibę
działalności gospodarczej, z zastrzeżeniem (…)”
Rozliczanie podatku VAT z zastosowaniem procedury MOSS
273
3. Rozliczanie VAT od 1 stycznia 2015 r.
Od 1 stycznia 2015 r. sprzedaż wskazanych usług jest opodatkowana w kraju siedziby lub zamieszkania kupującego, niezależnie od jego statusu. Tym samym, w przypadku
świadczenia usług telekomunikacyjnych, nadawczych czy elektronicznych na rzecz podatnika
aktualny pozostaje opisany wyżej mechanizm rozliczenia VAT.
Zasadnicze zmiany dotyczą jednak świadczenia usług na rzecz zagranicznych niepodatników.
Kwintesencja zmian polega na tym, że podatek od świadczonych usług musi zostać uregulowany w państwie członkowskim konsumenta, tym samym przy świadczeniu usług przez
polskiego przedsiębiorcę na rzecz konsumentów np. z Niemiec, to polski usługodawca będzie
zobowiązany do odprowadzenia VAT do niemieckiego fiskusa.
W związku z powyższym, co do zasady polski usługodawca będzie zobowiązany do
rejestracji dla celów VAT w każdym kraju UE, w którym mieszkają konsumenci świadczonych
przez niego usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych3.
4. Rejestracja w MOSS
W celu ułatwienia usługodawcom rozliczeń z odpowiednimi organami podatkowymi,
wprowadzono rozwiązanie fakultatywne, dzięki któremu rejestracja w każdym kraju UE,
w którym mieszkają konsumenci świadczonych przez usługodawcę usług, nie jest konieczna.
Omawiane rozwiązanie fakultatywne to tzw. mały punkt obsługi kompleksowej – MOSS.
Instytucja MOSS wprowadza możliwość elektronicznego złożenia kwartalnej deklaracji VAT
oraz wpłacenia podatku VAT należnego wszystkim państwom członkowskim UE, do których
usługodawca sprzedaje swoje usługi (przy ich świadczeniu na rzecz konsumentów). Wpłacony
w procedurze MOSS podatek, zostaje przekazany przez krajowe organy do właściwych organów państw członkowskich, w których zlokalizowani są konsumenci świadczonych usług
telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych.
Instytucja MOSS znajduje zastosowanie w sytuacjach, gdy przedsiębiorca (świadczący usługi telekomunikacyjne, nadawcze lub elektroniczne) będący podatnikiem VAT-UE
oraz posiadający siedzibę działalności gospodarczej (względnie stałe miejsce prowadzenia
działalności4) w Polsce, dokona rejestracji dla celów MOSS w Polsce.
W sytuacji, gdy przedsiębiorca będący podatnikiem VAT-UE, nie posiada siedziby
działalności gospodarczej na terytorium UE, ale posiada na terytorium UE więcej niż jedno
stałe miejsce prowadzenia działalności, a jedno z tych miejsc znajduje się w Polsce, może
wybrać Polskę, jako kraj członkowski identyfikacji.
W tym miejscu należy wskazać, iż właściwym organem podatkowym w sprawie
procedury MOSS jest Naczelnik Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście.
W związku z powyższym, przedsiębiorcy którzy dokonają rejestracji dla celów MOSS
w Polsce, rozliczają się przy zastosowaniu tej instytucji wyłącznie w zakresie wymienionych
usług cyfrowych. Powyższe oznacza, że w przypadku przedsiębiorcy, który prowadzi kilka
rodzajów działalności gospodarczej, w tym świadczy usługi cyfrowe na rzecz konsumentów
znajdujących się w innych krajach UE, właściwe będą co do zasady dwa różne urzędy skarbowe - w zakresie usług cyfrowych przedsiębiorca będzie rozliczać się w Drugim Urzędzie
Zgodnie z art. 28k Ustawy o VAT, Miejscem świadczenia usług telekomunikacyjnych, usług nadawczych
i usług elektronicznych na rzecz podmiotów niebędących podatnikami jest miejsce, w którym podmioty te posiadają siedzibę, stałe miejsce zamieszkania lub zwykłe miejsce pobytu.
4
Zgodnie w Rozporządzeniem wykonawczym „stałe miejsce prowadzenia działalności gospodarczej” oznacza
dowolne miejsce - inne niż miejsce siedziby działalności gospodarczej podatnika (…) które charakteryzuje się
wystarczającą stałością oraz odpowiednią strukturą w zakresie zaplecza personalnego i technicznego, by umożliwić mu odbiór i wykorzystywanie usług świadczonych do własnych potrzeb tego stałego miejsca prowadzenia
działalności gospodarczej.
3
274
Skarbowym Warszawa – Śródmieście, natomiast z tytułu pozostałej działalności zastosowanie
znajdą zasady ogólne.
Warto podkreślić, iż w przypadku gdy przedsiębiorca świadczy usługi cyfrowe na
rzecz konsumentów zlokalizowanych zarówno w Polsce jak i w innych krajach UE – zastosowanie znajdzie podział wskazany powyżej (tj. właściwe będą dwa różne urzędy skarbowe
– Drugi Urząd Skarbowy Warszawa – Śródmieście, z tytułu świadczenia usług na rzecz konsumentów z innych krajów UE, oraz właściwy dla podatnika urząd skarbowy wyznaczony za
zasadach ogólnych - z tytułu świadczenia usług na rzecz konsumentów z Polski).
Rejestracja dla celów MOSS wymaga wypełnienia odpowiednich formularzy (w formie elektronicznej), a wartym podkreślenia jest fakt, iż podatnik który rejestruje się dla
systemu MOSS korzysta z numeru identyfikacji podatkowej, za pomocą którego został już
wcześniej zidentyfikowany na potrzeby VAT.
5. Składanie deklaracji i rozliczenia VAT
Podatnik zidentyfikowany dla celów MOSS w Polsce jest zobowiązany składać deklaracje VAT do Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście za pomocą systemu
e-Deklaracje. W deklaracjach tych rozliczane jest jedyne świadczenie wskazanych usług
telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych. Deklaracje VAT składane są za okresy kwartalne do 20. dnia miesiąca następującego po kwartale, którego dotyczy rozliczenie
(powinny być składane zatem do 20 kwietnia, 20 lipca, 20 października oraz 20 stycznia).
W tym miejscu należy podkreślić, iż wskazany termin (20. dzień miesiąca następującego po kwartale, którego dotyczy rozliczenie) obowiązuje także w przypadku, gdy dzień
ten przypada w sobotę lub dzień ustawowo wolny od pracy. W przypadku tradycyjnych
deklaracji – tj. deklaracji składanych w innych przypadkach niż z zastosowaniem procedury
MOSS (deklaracji składanych do 25. dnia miesiąca następującego po danym miesiącu lub
kwartale) gdy dzień złożenia deklaracji przypada w sobotę lub dzień ustawowo wolny od
pracy, deklarację można złożyć w dniu roboczym, który następuje po tej sobocie lub dniu
ustawowo wolnym od pracy.
Szczególna zasada dotycząca terminu złożenia deklaracji w MOSS, nie ma zastosowania w przypadku płatności podatku – w przypadku, gdy 20. dzień miesiąca następujący po
kwartale przypada w sobotę lub dzień wolny od pracy - płatność będzie uiszczona w terminie,
nawet jeśli zostanie dokonana w najbliższym dniu roboczym.
W celu złożenia deklaracji dla MOSS, podatnik wypełnia specjalny formularz VIU-D5, w którym wskazuje podatek należny wszystkim państwom członkowskim w którym zlokalizowani
byli konsumenci świadczonych przez podatnika usług telekomunikacyjnych, nadawczych
i elektronicznych. Deklaracja przesyłana jest za pomocą systemu e-Deklaracje do Drugiego
Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście.
Do każdej złożonej deklaracji generowany jest jednostkowy numer referencyjny, który
każdorazowo musi zostać podany przy dokonywaniu płatności podatku.
W składanej deklaracji dla celów MOSS podatnik nie wykazuje podatku naliczonego z tytułu
zakupów związanych ze świadczeniem usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych. Wydatki związane z prowadzoną przez podatnika działalnością gospodarczą wykazywane są w „standardowej” deklaracji podatkowej składanej we właściwym dla podatnika
urzędzie skarbowym. Z kolei podatek naliczony wynikający z wydatków związanych ze
świadczeniem usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych, które zostały poniesione w państwie UE konsumpcji, rozlicza się za pośrednictwem mechanizmu zwrotu VAT.
5
Deklaracja dla rozliczania podatku VAT w zakresie procedury unijnej służący do rozliczeń procedury szczególnej
MOSS.)
Rozliczanie podatku VAT z zastosowaniem procedury MOSS
275
Podkreślić należy, iż kwoty wykazane w deklaracji dla MOSS wykazywane są każdorazowo w EURO oraz nie podlegają zaokrągleniom.
W przypadku, gdy podatnik chce dokonać zmian w złożonej już deklaracji, możliwe
jest dokonanie korekty pierwotnej deklaracji. Przedmiotowa korekta może zostać złożone
w terminie 3 lat licząc od dnia w którym przypadł termin złożenia deklaracji pierwotnej.
Możliwe jest także złożenie deklaracji po upływie wskazanego 3 letniego okresu – w takim
wypadku, korekta będzie składana bezpośrednio do państwa członkowskiego konsumpcji,
poza systemem MOSS.
W przypadku zastosowania procedury MOSS, podatnik zobowiązany jest do prowadzenia odpowiedniej ewidencji, którą powinien przechowywać przez okres 10 lat od
zakończenia roku, w którym dokonał świadczenia usługi. Ewidencja powinna zawierać informacje dotyczące m.in. państwa członkowskiego konsumpcji, rodzaju świadczonej usługi,
daty świadczenia, podstawy opodatkowania, zastosowanej stawki VAT czy kwoty podatku
należnego.
6. Wyrejestrowanie z procedury MOSS
Wyrejestrowanie z procedury MOSS może nastąpić na wniosek podatnika lub z urzędu
na pomocy postanowienia Naczelnika Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście. W przypadku, gdy podatnik zamierza wyrejestrować się z procedury MOSS powinien
poinformować Naczelnika Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście na co
najmniej 15 dni przed rozpoczęciem kwartału w którym zamierza poprzestać z rozliczania
VAT w procedurze MOSS.
Naczelnik Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście może także w formie postanowienia dokonać wyrejestrowania podatnika z systemu MOSS w przypadku gdy
podatnik systematycznie nie przestrzega zasad odnośnie rozliczania VAT z zastosowaniem tej
procedury lub w przypadku gdy podatnik nie istnieje lub nie ma możliwości skontaktowania
się z nim albo przez okres kolejnych ośmiu kwartałów nie świadczy usług których rozliczenia
objęte zostały procedurą MOSS.
Należy także wskazać, iż w przypadku wyrejestrowania podatnika z procedury MOSS,
podatnik taki nie będzie mógł zostać objęty wskazaną procedurą przez określony czas, którego
długość będzie uzależniona od przyczyny wyrejestrowania (okres taki będzie się wahał od
2 do 8 kwartałów).
Podsumowanie
Wskazany mechanizm polegający na zastosowaniu procedury MOSS, bezwzględnie
ułatwia przedsiębiorcom rozliczenia VAT w kontekście zmiany przepisów odnośnie miejsca
świadczenia usług telekomunikacyjnych, usług nadawczych i usług elektronicznych na rzecz
podmiotów niebędących podatnikami VAT. System ten umożliwia przedsiębiorcom nierejestrowanie się dla celów VAT w każdym kraju UE, w którym zlokalizowani są konsumenci
usług, co niewątpliwie upraszcza rozliczenia VAT oraz ogranicza kłopotliwe formalności.
Bibliografia
1. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. 2011 r. Nr 177 poz.
1054, ze zm.)
2. Dyrektywa 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od
wartości dodanej;
3. Rozporządzeniu Wykonawczym Rady (UE) nr 282/2011 z dnia 15 marca 2011 r. ustanawiającym środki wykonawcze do Dyrektywy VAT
276
SETTLEMENT OF VAT USING MOSS PROCEDURE
Summary
Significant changes in VAT provisions were introduced to Polish law on 1 January 2015.
Mentioned changes concern the supply of telecommunication, broadcasting and electronic
services for the entities (other than VAT taxpayers) from EU country, other than Poland.
According to above, the company supplying mentioned services is obliged to settle VAT in
all countries in which customers are located. In order to simplify VAT settlement, the polish
taxpayers can use the special, optional procedure MOSS (Mini One Stop Shop), which allows
to submit one VAT return and to make the payment of VAT. Tax is afterwards passed on from
Polish tax authorities to the country of consumption of mentioned services. Using MOSS
procedure the Polish taxpayer is not obliged to register for VAT in the country of consumption.
Key words: VAT, settlement, MOSS procedure, supplier, customer, registration, supply of
services, telecommunication, broadcasting services, electronic services, country of consumption, EU
CZĘŚĆ II
POLITYKA REGIONALNA
I ROLNICTWO
Katolicki Uniwersytet Lubelski
KULTUROWE ASPEKTY ROZWOJU
REGIONALNEGO
Wstęp
Potencjał kulturowy i pojęcie rozwoju należy traktować jako różne aspekty tej samej
rzeczywistości, które umożliwiają współdziałanie, ustalają priorytety i umożliwiają pomoc
w rozwiązywaniu codziennych problemów poprzez stworzenie sieci powiązań na szczeblu
lokalnym regionalnym oraz struktur kooperacyjnych. Przyczyniają się one do neutralizowania
przeszkód w rozwoju regionalnym i nadają pozytywny klimat, który ma znaczenie w nawiązywaniu współpracy wszystkich podmiotów w tych regionach. Poniższy tekst w żadnej mierze
nie pretenduje do wyczerpującego opisu kulturowych uwarunkowań rozwoju. Stanowi raczej
próbę rozważań dotyczących analizy związków między potencjałem kulturowym a uwarunkowaniami rozwojowymi. Wielowymiarowość pojęcia kapitału kulturowego powoduje, że jako
taki nie daje się podsumować pojedynczym wskaźnikiem, natomiast warto podejmować próby
identyfikowania różnych jego wymiarów oraz badania związków zachodzących miedzy nimi.
W niniejszym opracowaniu rozważania dotyczyć będą znaczenia wybranych aspektów
kulturowych. Są wśród nich: znaczenie potencjału kulturowego oraz tożsamości kulturowej,
wielokulturowości. Opracowanie koncentruje się na elementach mniej lub bardziej wyraźnie
obecnych w świadomości i jest próbą ich identyfikacji stanowiąc element badań jakościowych.
Warto jednak podkreślić, iż z jednej strony – kultura warunkuje zachowania i postawy, ustanawia kody i sposoby komunikowania oraz organizacji społeczeństwa, z drugiej – stanowi
zasób materialnych i niematerialnych dóbr, które są fundamentem tożsamości.
1. Potencjał kulturowy
Potencjał kulturowy stanowi przede wszystkim zasób otwarty, dynamicznie zmieniający się w wyniku ciągłego procesu reinterpretacji dziedzictwa i jego przejawów, a także
bezustannego procesu tworzenia nowych obiektów kulturowych (artystycznych, architektonicznych, symbolicznych itp.). Kreatywność i twórczość są dziedzinami życia, które w istotny
sposób wpływają na relacje między potencjałem kulturowym i kreatywnym, a także na modele
ich efektywnego wykorzystania. Twórcza postawa wykształcona i inspirowana kulturą prowadzi do innowacji i rozwoju, także w innych dziedzinach życia społecznego i gospodarki.
Ponadto wspomaga w radzeniu sobie z konfliktem, tworząc przestrzeń do rozmowy i poszukiwania wspólnego rozwiązania. Jeśli więc nie jest to przestrzeń zrealizowanej utopii, to przynajmniej środowisko otwarte i twórcze, także w sytuacji kryzysu. Partycypacja obywatelska
na różnych szczeblach drabiny - od dostępu do informacji poczynając, na współdecydowaniu
kończąc - zwiększa zaufanie do władz i instytucji, rozwija kompetencje zaangażowanych
osób, umożliwia nawiązanie dialogu i wymianę doświadczeń. Udział w podejmowaniu decyzji
lokalnych prowadzi do większej trwałości rezultatów, a staje się dobrem wspólnym. Można
więc stwierdzić, iż potencjał kulturowy regionu determinuje sposoby podejmowania decyzji,
umożliwia atmosferę otwartości i wzajemnego zaufania, natomiast uruchomienie potencjału
kreatywnego mieszkańców tego regionu wpływa na jego rozwój społeczny i gospodarczy.
280
Ważnym elementem potencjału kulturowego – traktowanego jako potencjał rozwojowy – są
dziedziczone i utrwalane kulturowo normy, wartości i wzory zachowań. Potencjał kulturowy
regionu to równocześnie fundament tożsamości: narodowej, regionalnej, lokalnej. Wykorzystanie i interpretacja dziedzictwa zasadza się na świadomości dziedzictwa tego regionu
i społecznego dialogu wokół niego.
Właśnie potencjał kulturowy wyjaśnia cel zmian, pomysł działania, podejmowanie
najważniejszych decyzji i odpowiedzialność za rezultaty. Jest to prawdziwy czynnik sprawczy ożywiający zmiany zachodzące w danym regionie. Można zatem przyjąć założenia, iż
uwarunkowania kulturowe są niezbędne metodologicznie do zrozumienia koncepcji zmian
społecznych i gospodarczych regionu. Potencjał kulturowy stanowiąc podstawę ludzkich
zachowań, warunkujących cechy rozwoju danego regionu, kształtuje wartości indywidualne
i zachowanie, co pokazuje model na poniższym rysunku. Zawiera on następujące elementy:
1. zmienne narodowe (warunki ekonomiczne, prawne, technologiczne, polityczne)
2. zmienne społeczne (język, pochodzenie etniczne, religia, wierzenia)
3. kultura narodowa
4. kultura regionu
5. zachowanie jednostki
6. wartości indywidualne
7. zachowania innowacyjne.
Rysunek 1. Model wpływu zmiennych kulturowych na rozwój wartości indywidualnych i ich
relacje do zachowań gospodarczych i społecznych
(4)
(1)
zmienne
kultura
narodowe
(np.prawo,
regionu
rząd,ekonomia,
technologia)
(3)
Narodowa
Kultura
(6)
(7)
wartości
zachowania
indywidualne
gospodarcze
i
społeczne
Społeczna
(2)
(5)
zmienne społeczne (np.
zachowania
język,
jednostki
pochodzenie
etniczne, religia)
Ponadto potencjał kulturowy pozwala osiągnąć swoistą unikalność, która pozytywnie wyróżnia się i jest podstawą budowy odpowiedniej strategii rozwoju regionu. Słuszne jest zatem stwierdzenie, iż potencjał kulturowy traktowany jest jako konieczny składnik (choć występujący w różnych odsłonach) współczesnych regionów. Przejawia się np.
Kulturowe aspekty rozwoju regionalnego
281
w innowacyjności, aktywnej strategii rozwoju, staje się jednym z samodzielnych celów rozwoju regionu i jednocześnie istotnym miernikiem atrakcyjności regionu.
W miarę jak otoczenie konkurencyjne staje się coraz bardziej złożone i zróżnicowane
każdy region, który pragnie rozwijać się musi wytworzyć swoistego rodzaju odmienność,
oryginalność. Przejawem tego jest kreowanie zmian społecznych i gospodarczych, wspomagających wzrost efektywności i skutecznego wypełniania strategii (wyniki badań nad związkami między określonymi elementami kultury a działalnością eksportową przedsiębiorstw
na Lubelszczyźnie zostały zaprezentowane w opracowaniu O. Gorbaniuk, B. Jóźwik, R.
Mącik, K. Sołkowicz)1.
Potencjał kulturowy zatem spełnia następujące funkcje: Może ona bowiem spełniać następujące funkcje:
1. umożliwia zrozumienie tożsamości regionalnej przez jego mieszkańców;
2. umożliwia integrację uczestników wokół celów regionu;
3. umożliwia integrację mieszkańców wokół środków przyjętych dla realizacji celów
regionalnych;
4. oferuje mieszkańcom wspólne kryteria oceny;
5. umożliwia wspólne ulepszanie środków i przeformułowanie celów, jeśli zachodzi konieczność zmian;.
6. oferuje wspólny język i aparat pojęciowy;
7. realizuje potrzebę bezpieczeństwa, przyjaźni, współpracy;
8. oferuje „religię”, ideologię, dzięki czemu sprzyja redukcji stresu i lęku wynikających
z niepewności.
2. Znaczenie tożsamości kulturowej
Systemy kulturowe funkcjonują w określonych warunkach, co może decydować o tym
jak rozumie się kulturę, której nie można zastąpić poprzez jej znaki. Warto jednak zwrócić
uwagę na różnorodny system znaków, tworów kulturowych, koniecznych dla funkcjonowania
określonej społeczności. Z tego powodu nie jest obojętny dla działania i rozwoju człowieka
charakter systemu kulturowego, w którym żyje. Człowiek jest więc niejako wrzucony w świat
określonego systemu kulturowego, co stanowi raison d’etre życia ludzkiego, sposobów jego
działania, determinuje poznanie, postępowanie, oceny.
Z kolei Jerzy Kmita, który proponuje badaczom, by w opozycji do trendów dominujących na przykład w tzw. studiach kulturowych poszukiwali wspólnej płaszczyzny, a nie
budowali kolejne podziały oparte na przesłance, że kultura tworzy nade wszystko „różnice”,
i tylko one w istocie się liczą. Warto także odwołać się do tradycji Martina Heideggera2. Autor
ujmuje kulturę w sferze wiedzy, przekonań, kodów poznawczych, które w szczególności mogą
przyjmować postać sądów normatywnych i dyrektywalnych. Kultura jest rzeczywistością
mentalną, która charakteryzuje kategorialnie wyodrębnione społeczności. Takie rozumienie
kultury stwarza możliwości ujęcia kultury jako wiedzy.
Warto podkreślić, że każdy region ma własne, unikalne cechy, które stanowią ważny
czynnik rozwoju i radzenia sobie z kryzysami. Można je uznać za czynniki integrujące kulturę,
wzajemnie się nie wykluczają, ale raczej dopełniają kierunki działania człowieka. Wśród
nich są: wiedza, działalność praktyczna, działalność twórcza, religia, która z kolei domaga
1
2
O. Gorbaniuk, B. Jóźwik, R. Mącik, K. Sołkowicz, Wyróżniki kultury organizacyjnej przedsiębiorstw z województwa lubelskiego prowadzących działalność eksportową, Przegląd Organizacji,
Pierwszy szkic książki Konieczne serio ironisty (Kmita 2008) kończy się taką oto deklaracją autora, dotyczącą
tego, czym zajmie się on w szkicu kolejnym: „Zmierzam mianowicie do prezentacji obszaru, na który w swoim
czasie wdarł się człowiek i dzięki temu zaczął konstruować świat i siebie samego. Obszar ten nazywam kulturą”
(s. 36).
282
się kontekstu społecznego, bez którego nie można aktualizować możliwości rozwoju. Stąd
życie społeczne stanowi kontekst kulturowy działalności człowieka, co więcej wydaje się,
że fakt kultury najwyraźniej przejawia się poprzez życie społeczne.
Bez wątpienia w każdej kulturze można wyróżnić elementy trwałe i niezmienne oraz
elementy doraźne i dynamiczne. Rozwój kultury w danym regionie jest determinowany przede
wszystkim poprzez czynniki geograficzne, historyczne, etniczne, które oddziaływają na siebie w sposób oryginalny i niepowtarzalny. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w ludziach
i sposobach ich działania. Warto zauważyć ponadto własny wkład poszczególnych jednostek,
jaki wnoszą w kulturę danego regionu na miarę swoich zdolności, talentu i wykształcenia.
Trzeba także podkreślić, ze każdy człowiek jest ukształtowany przez kulturę, którą przyswaja
poprzez kontakt z rodziną i społecznością zdobywając wykształcenie i podlegając różnym
wpływom środowiska, a także poprzez swą podstawową więź z regionem, w którym żyje.
Społeczność danego regionu jest wspólnotą ludzi, którą łączą różne cechy wspólne, jednak
przede wszystkim właśnie kultura. Szanując kulturę regionu i dbając o jej rozwój okazuje się
przede wszystkim szacunek dla człowieka. Przy pierwszym kontakcie z określoną kulturą ktoś
z zewnątrz dostrzega cechy charakterystyczne, które odróżniają ją od kultury obserwatora,
nadając jej specyficzny obraz, złożony z elementów różnej natury. Można również stwierdzić,
że człowiek żyjący w danym regionie jest przekonany, że pomimo zmian pokoleń i warunków
funkcjonowania wciąż identyfikuje się z daną społecznością regionalną, z którą wiążą go
wspólne cele, wspólne interesy, wspólne dzieje, wspólne dziedzictwo kulturowe. Stanowią
one subiektywne elementy tożsamości kulturowej regionu.
Dziedzictwo kulturowe – jako zasób umożliwiający budowanie i utrwalanie wspólnej
tożsamości, a także rozwijanie potencjału kreatywnego – jest kluczowym elementem potencjału kulturowego. Rozumienie roli i znaczenia tożsamości kulturowej regionu zmienia się
dynamicznie pod wpływem przemian społecznych, kulturowych, ekonomicznych i technologicznych. Ważnym składnikiem tożsamości kulturowej regionu jest krajobraz współtworzony
przez obiekty kultury (krajobraz kulturowy) i natury (krajobraz przyrodniczy). Podobną tezę
można postawić także w kontekście uczestnictwa w kulturze, postrzeganego tutaj na trzech
poziomach. Pierwszym z nich jest dostęp do kultury i dóbr kulturowych regionu i działania na
rzecz otwartej kultury. Drugim - uczestnictwo w kulturze rozumiane jako forma aktywności,
trzecim i ostatnim poziomem miałoby być przekucie tej indywidualnej aktywności wobec
kultury na własne działania twórcze. Poziomy te przenikają się ze sobą.
W niniejszym opracowaniu przyjęto najbardziej ogólne, a jednocześnie dające się
operacjonalizować rozumienie tożsamości kulturowej. Chodzi zatem o takie ujęcie, które
odnosi tożsamość kulturową do identyfikacji grupowo-terytorialnej, a nie do sfery identyfikacji „wyobrażonych”, kształtowanych przez doświadczenia medialne. Pisząc o tożsamości
kulturowej autorka ma więc na uwadze tzw. tożsamości „przenikające”, narzucone (narodowość, grupa lokalna, tradycje rodzinne, religia), pomijając tożsamości złożone, sytuacyjne
(nie stanowi to przedmiotu tego opracowania). Trzeba jednak podkreślić, iż człowiek współczesny ma dzisiaj do wyboru wiele różnych tożsamości, co uwzględnia znana teza Daniela
Bella, że identyfikacja społeczna, klasowo-warstwowa traci na znaczeniu i zostaje zastąpiona
identyfikacją kulturalną opartą na indywidualnych wyborach zakresu i poziomu uczestnictwa
w kulturze. Tak więc wśród czynników, które decydują o tożsamości sytuacyjnej są: gust,
styl życia i wybory obyczajowe.
Rdzeń tożsamości kulturowej regionu stanowią następujące elementy: przestrzeń geograficzna i bliskość duchowa ludzi w ramach żyjącego obecnie pokolenia, podobny sposób
pojmowania rzeczywistości, podobny sposób działania, zachowania. Tożsamość kulturowa
może okazać się spoiwem łączącym ludzi w zmieniającym się czasie i przestrzeni geograficznej. Warto zauważyć, iż współcześnie można z łatwością wskazać, jak różnicuje się sposób
korzystania z tożsamości kulturowej regionu. Pojęcie tożsamości kulturowej jest o tyle istotne,
283
że pozwala lepiej zrozumieć dokonujące się zmiany zarówno w obrębie wartościowania,
jak również poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego regionów. Co więcej tożsamość kulturowa i rozwój społeczno-gospodarczy to pojęcie, które się wzajemnie dopełniają.
O komplementarności tych dwu pojęć świadczą chociażby funkcje tożsamości kulturowej,
które wskazuje Leon Dyczewski:
1. jest podstawą trwania i rozwoju regionu jako podmiotu tworzenia kultury;
2. jest czynnikiem rozwoju osobowości mieszkańców;
3. łączy to, co indywidualne, z tym, co społeczne, nierozerwalnie wiąże egzystencję indywidualną jednostki i jej prywatne życie z egzystencją wspólnotową regionu, a z kolei
egzystencja wspólnotowa regionu realizuje się i wyraża w działaniach i cechach jego
mieszkańców;
4. stanowi ważny czynnik międzyosobowej komunikacji w regionie;
5. ma wpływ na to, co można przyjąć od innych, a czego przyjąć się nie powinno, co powinno się nawet zwalczać;
6. zakorzenia mieszkańców w całość dziedzictwa kulturowego i społecznego regionu3.
Rozpatrując potencjał kulturowy regionu należy się odwołać do pojęcia kapitału
kulturowego, który traktuje się jako wiedzę i kompetencje pozwalające odwoływać się do
wartości kultury symbolicznej. Jest to pojęcie wprowadzone przez francuskiego socjologa
Pierre’a Bourdieu na określenie idei wiedzy, umiejętności i przedmiotów o wartościach kulturowych, jakie ludzie nabywają, w czasie uczestnictwa w życiu społecznym. Wyraża się on
w pierwszym rzędzie w językowych i kulturowych kompetencjach jednostki. Przejawia się
w trzech postaciach:
1. ucieleśnionej (embodied) - jako długotrwałe dyspozycje ciała i umysłu, w tym w szczególności tzn. „dobre maniery”, gust kulturowy, smak, znajomość form kultury wysokiej,
konwencji kulturowych i towarzyskich;
2. zinstytucjonalizowanej - głównie w postaci sformalizowanego wykształcenia, w szczególności potwierdzonego przez dyplomy prestiżowych uczelni;
3. uprzedmiotowionej (objectified) - jako posiadane dobra kulturowe (malarstwo, książki,
maszyny itp.)4.
Kapitał kulturowy może podlegać wymianie na dwie inne formy kapitału wyróżnione
przez Bourdieu: kapitał społeczny i kapitał ekonomiczny. Uprzedmiotowiona forma kapitału kulturowego stosunkowo łatwo ulega konwersji, ponieważ wiąże się z pozyskiwaniem
dóbr materialnych. Natomiast gromadzenie zinstytucjonalizowanego kapitału kulturowego
wymaga poważniejszych nakładów i długotrwałych zabiegów. Kapitał kulturowy w formie
ucieleśnionej jest najbardziej stabilnym jego typem, a jego akumulacja przebiegać może nawet
na przestrzeni wielu pokoleń. Najtrudniej więc go zdobyć, ale odebranie go jest najtrudniejsze.
Z pojęciem tożsamości kulturowej regionu wiąże się określenie „małej ojczyzny” używane
przez Stanisława Ossowskiego5. Wydaje się jednak, że to nie tylko „najbardziej lokalne środowisko człowieka”, ale aktualnie mała ojczyzna jest przede wszystkim źródłem i zadaniem
życia obywatelskiego, opartego na takich wartościach jak: wolność, państwo prawa, samorządność, dobro wspólne, rozwój społeczno-gospodarczy danego regionu. Można zatem powiedzieć, że tożsamość kulturowa jest ramą kształtującą sądy i wartościowania mieszkańców,
ale o jej treści można wnioskować tylko pośrednio – na podstawie deklarowanych przez nich
norm i dyrektyw, dokonywanych wyborów treści i ich uzasadnienia. Niezwykle interesującą
teorię odnoszącą się do dziedzictwa kulturowego i struktur instytucjonalnych przedstawia
L. Dyczewski, Trwałość polskiej kultury w: Wartości w kulturze polskiej, red. Dyczewski L., Lublin 1992
T. Zarycki, Kapitał kulturowy. Inteligencja w Polsce i w Rosji, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2008.
5
S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa 1984.
3
4
284
D. C. North. Jego zdaniem konkretne rozwiązania instytucjonalne zależą od kultury: „idee,
ideologie, mity, dogmaty, uprzedzenia mają znaczenie, a zrozumienie kierunku ich ewolucji
staje się konieczne dla dalszego rozwoju podstaw rozumienia zmiany społecznej”6. Źródłami
i determinantami zmiany instytucjonalnej są interesowne działania społeczne podejmowane
na podstawie tożsamości kulturowej. Instytucje zatem stanowią o ciągłości regionu w znaczeniu aksjologicznym i stanowią podstawę stawiania pytań o możliwość kształtowania się
tożsamości kulturowej oraz jej rozwoju.
Istotne zagrożenie dla wykorzystania potencjału tkwiącego w kulturze stanowi wykluczenie z dostępu do kultury, a także z uczestnictwa w kulturze. Jako przyczyny wykluczeń
z kultury należy uznać następujące czynniki: ekonomiczne, czasowe i przestrzenno-geograficzne. Warto także zauważyć, że wykluczenie z kultury jest rezultatem jakości oferty kulturalnej oraz aspiracji kulturowych obywateli i zmian stylu życia. Podobnie jak w przypadku
innych sfer społecznej aktywności, wykluczeniem zagrożone są głównie grupy i środowiska
ubogie, o niskim wykształceniu i statusie społecznym. Bariera finansowa pojawia się najczęściej jako pierwszy powód braku uczestnictwa w kulturze. Równie silny wpływ na wykluczenie z kultury ma wymiar przestrzenny. Dostęp do oferty kulturalnej jest zróżnicowany
zarówno na płaszczyźnie miasto-wieś, jak i w rozkładzie regionalnym.
Wspieranie życia kulturalnego opartego na lokalnej tradycji i wzorcach, nabiera szczególnego znaczenia w kontekście wzmacniania kapitału społecznego. Przykładem takich form
rozwijania kultury jest m.in. działalność kulturalna Ochotniczych Straży Pożarnych, lokalnych
liderów, twórców ludowych, grup młodzieżowych.
Świadomość tożsamości kulturowej mieszkańców regionu jest więc nierozłącznie
związana z procesem kształtowania się kultury, wypełnianiem przestrzeni symbolicznej, która
ma decydujące znaczenie zarówno dla jednostki, jak również zbiorowości. Ponadto pozwala
ona na identyfikację z określonym terytorium, symbolami, system wartości odzwierciedlonym
w kulturze. Można jednak odnieść wrażenie, że jest ona kształtowana raczej w sposób emocjonalny, czy też wynikający z tradycji. Wymaga to przeprowadzenia interdyscyplinarnych
badań i nie jest przedmiotem niniejszego opracowania.
3. Wielokulturowość
Rozważając znaczenie czynników kulturowych dla rozwoju regionu, należy uwzględnić wielokulturowość, zróżnicowanie kulturowe. Wielokulturowość można sobie wyobrazić
jako pewne kontinuum, które należy pojmować w kategoriach stopnia lub poziomu zróżnicowania według istotnych wymiarów, a nie jako zjawisko absolutne. Zjawisko wielokulturowości, czyli współistnienia odmiennych wartości i tradycji określonych w ramach jednego
organizmu państwowego nabiera coraz większego znaczenia i skłania do refleksji, zwłaszcza
w kontekście czynników determinujących rozwój. Wielokulturowość można ujmować „terytorialnie - w kontekście zasiedziałości, albo procesualnie - w odniesieniu do ujawniających
się odrębności, ożywania ruchów etnicznych i narodowościowych, powstawania nowych,
niepodległych państw, oraz w kontekście migracji i demokratyzacji”7. Współczesne regiony
stają się coraz bardziej zróżnicowane kulturowo. Warto zauważyć, iż do wzrostu różnorodności przyczynia się ustawodawstwo, procesy globalizacyjne. Różnorodność kulturowa może
ułatwiać zmiany społeczne w regionie, ale jednocześnie znajduje się pod ich wpływem. Co
więcej można również stwierdzić, że różnorodność kulturowa regionu stanowi jego przewagę konkurencyjną na współczesnym rynku. Regiony, które „oswoiły” swoją różnorodność
6
7
D. C. North., Efektywność gospodarcza w czasie, w: A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski
(red.) Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006, tom I, str.556-558
J. Nikitorowicz, Pogranicze. Tożsamość. Edukacja międzykulturowa, Wyd. Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 1995, str. 63 – 73
285
kulturową są pozytywnie postrzegane i chętnie przyciągają zarówno inwestorów, jak i kapitał
ludzki. Ponadto regiony o dużej różnorodności kulturowej mogą być bardziej twórcze i innowacyjne niż regiony mniej zróżnicowane kulturowo. Różnorodność kulturowa niesie ze sobą
zwiększony zasób informacji, co zwiększa ich elastyczność w stosunku do zmieniających
się warunków otoczenia, w tym także otoczenia gospodarczego, radzenia sobie z kryzysami.
Z kolei Siewierski J. stwierdza, iż „wielość kultur może być pojmowana jako suma
monokultur współwystępujących w zgodnym środowisku społecznym, ale i z silnymi granicami między nimi. Tak na ogół rzeczy się mają w większości społeczeństw europejskich,
wyłączając może zgodność współistnienia. Realizacja zasady multikulturowej może być
jednak rozumiana jako transkulturalizm, nieustanna dyfuzja i wzajemne przenikanie. O ile
w pierwszym wypadku zachowana zostaje tożsamość kulturowa przez odrębność (separację),
ale pominięta zostaje komunikacja kultur, to w drugim, odwrotnie, wzajemna komunikacja
zabija tożsamość i tworzy hybrydy kulturowe”8. Koresponduje to z koncepcją międzykulturowości, która jest wyróżniona na podstawie kryterium charakteru stosunków społecznych panujących w danym środowisku. Międzykulturowość to z kolei model, w którym
różne grupy etniczne, narodowe, czy religijne, żyjąc na tym samym terytorium wchodząc
ze sobą w otwarte, regularne i trwałe interakcje. Kontaktom tym towarzyszy zrozumienie
poszczególnych stylów życia i wzajemne poszanowanie uznawanych wartości i norm. Istotą
takiej koncepcji jest dialog mający na celu zapobieganie wszelkim konfliktom na tle kulturalnym. Poprzez poznawanie odmiennych kultur oraz obcowanie z nimi ludzie wzbogacają
swoją własną osobowość. Znosi się tu jakąkolwiek hierarchię między kulturami, kultury są
równorzędne i ocenia się je wyłącznie w oparciu o ich własne wartości. Granice pomiędzy
wielokulturowością i międzykulturowością powoli zacierają się. Nie można bowiem mówić
o wielokulturowości i międzykulturowości w dzisiejszych społeczeństwach, nie wspominając o tolerancji oraz dialogu międzykulturowym. Są to dwa niezbędne elementy gwarantujące utrzymanie dobrych stosunków między poszczególnymi grupami etnicznymi czy
kulturowymi. Warto zaznaczyć, że wielokulturowość jest procesem dynamicznym, ciągle się
zmieniającym, w którym dochodzi bądź to do dyfuzji kultur, hybrydyzacji kultur bądź to do
asymilacji. Polityka wielokulturowości powinna więc uczyć szacunku dla różnorodności oraz
powinna dawać szansę zachowania własnej tożsamości narodowej. Zróżnicowanie postrzega
się jako czynnik aktywizujący rozwój społeczny, polityczny i gospodarczy, a stosunki społeczne rozpatruje nie tyle z perspektywy grup, co jednostek, którym przyznaje się prawo do
posiadania i wyrażania własnej tożsamości, odmienności, oraz odrębności, byle jednak nie
naruszały praw innych osób. Przyjęcie określonego modelu zróżnicowania kulturowego, czy
radzenia sobie z nim, jako paradygmatu, oraz podstawy charakterystyki danego środowiska,
wiąże się także z odpowiednią optyką ujmowania sytuacji poszczególnych jednostek i grup
w społeczeństwie, jak też opracowania właściwej koncepcji edukacji.
Niezwykle interesujący model w odniesieniu do wielokulturowości przedstawił Siewierski J. twierdząc, iż „w odróżnieniu od Unii Europejskiej, w unii tworzącej Rzeczpospolitą Obojga Narodów zasada wielokulturowości była realizowana bezkonfliktowo, ponieważ
Rzeczpospolita nie wymagała od odmiennych wspólnot kulturowych poszanowania dla praw
jednostki i, w ogólności, nie ingerowała w życie wewnętrzne samorządnych wspólnot, których
ramy sama określała”9. Jak wskazuje Siewierski J. gwarancją sukcesu powyższego rozwiązania były wspólnie wypracowane następujące zasady:
•• zasada separacji polegająca na dobrowolnej separacji, która była akceptowana przez
zainteresowane strony, ale jednocześnie nie eliminowała możliwości włączenia się przedstawicieli społeczności w życie szerszego społeczeństwa;
8
9
J. Siewierski, Idea wielokulturowości. Tradycja Rzeczpospolitej i doświadczenia obecne, Oficyna Wydawnicza
Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2010, s. 9
J. Siewierski, Idea wielokulturowości…, op. cit., str. 9
286
•• zasada autonomii oznaczała podległość własnym prawom, własnym organom sądowym
i przedstawicielom władz wybieranych spośród siebie;
•• zasada prymatu wspólnoty nad jednostką, prawa wspólnot dominują nad prawami jednostki, która była podporządkowana władzom wspólnoty10.
Ze względu na niezwykłe możliwości, jakie stwarza umiejętne wykorzystanie wielokulturowości do uzyskania przewagi konkurencyjnej regionu należy więc przywiązywać
szczególną uwagę do harmonijnego dopasowania jej do istniejących warunków, gwarantując
stabilność i bezpieczeństwo przed konfliktami. Płaszczyzną porozumienia musi być zarówno
tolerancja, jak i umiejętność wzajemnych kontaktów. Proces komunikowania staje się pomostem między różnymi kulturami funkcjonującymi w obrębie określonej społeczności. Poprzez
wzajemne oddziaływanie społeczne można doprowadzić do wspólnego rozumienia określonych treści. W przypadku różnych kultur komunikowanie się stwarza możliwości uniknięcia
błędnego odbioru lub błędnej interpretacji, zarówno na poziomie językowym, jak również
w odniesieniu do zachowań, postaw, czy symboli. Wydaje się, że w modelu wielokulturowości
komunikacja stanowi swoisty krwiobieg społeczności regionalnej. Natomiast cechy, które
w zasadniczy sposób zapewniają warunki koegzystencji odmiennych kultur to: zrozumienie, empatia, tolerancja, komunikacja, brak uprzedzeń i dyskryminacji. Jakość komunikacji
wywiera wpływ na zadowolenie mieszkańców, poziom ich życia, wydajność i efektywność
działań przez nich podejmowanych, zaangażowanie w życie regionu. Niezwykle interesującą
teorię języka przedstawia Humboldt „język nie jest dziełem narodów, lecz darem przypisanym
im na mocy ich wewnętrznego rozwoju. … jednak warunkiem jego świadomego użycia jest
równoczesna dojrzałość intelektualna członków danej społeczności, można traktować języki
jako od początku ograniczone i zależne od narodu.”11
Podsumowując należy pamiętać, że potencjał kulturowy istotnie wpływa na rozwój
regionalny oraz stanowi konsensus regionu w celu zjednania ludzi i przezwyciężania barier
współpracy w zakresie wspierania regionalnej gospodarki, kooperacji w zakresie środowiska naturalnego, rozbudowy regionalnej infrastruktury oraz realizacji wspólnych projektów
w dziedzinie sportu, oświaty, kultury. Kultura nie jest ani jedynym, ani najważniejszym
czynnikiem wpływającym na rozwój, na funkcjonowanie makroregionu i odwrotnie. Rozpatrując wpływ czynników kulturowych na tenże proces można ujmować je z różnych punktów
odniesienia. Mogą one wynikać z określonego systemu wartości o charakterze ogólnokulturowym, a także odwoływać się do poszczególnych sfer życia społeczności, w których
odgrywają lokalną funkcję. Odróżnienie bowiem poziomu uniwersalnego od regionalnego
ma w przypadku uwarunkowań rozwojowych istotne znaczenie. Wydaje się, że wartości
uniwersalne determinują pewien kształt tego procesu i częściowo również jego charakter.
Warto zaznaczyć, iż musi być ona przedmiotem wzmożonej uwagi, niezbędna jest bowiem
ciągła analiza zależności pomiędzy światem kultury a różnymi elementami determinującymi
rozwój. Większą trudność może sprawiać identyfikacja kolejnych warstw kultury wpływających na zmiany społeczne i rozwój. Część wartości i norm nie zawsze jest realizowana
przez obywateli danego regionu, pozostaje jedynie jako deklaracja, inne natomiast mogą być
prezentowane w działaniu. Warto więc podejmować dyskusję nad identyfikacją uwarunkowań
kulturowych w rozwoju, w celu zwrócenia uwagi na ich potencjalne słabe strony, a także
w celu poszukiwania najbardziej wiarygodnych sposobów operacjonalizacji potencjału kulturowego, w ramach konkretnych kontekstów badawczych.
Ibidem, s. 85 - 86
E. Kowalska, Wprowadzenie do Rozmaitość języków a rozwój umysłowy ludzkości W. von Humboltd,
Wydawnictwo KUL, Lublin 2001, str. 14
10
11
287
Bibliografia
1. Burszta W., Duchowski M., Fatyga B., Nowiński J., Pęczak M., Sekuła E. A., Szlendak T.,
Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej, 2009
2. Golka M., Oblicza wielokulturowości. [w:] Kempy M., Kapciak A., Łodziński S. (red.): U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, Oficyna Naukowa Warszawa
1997
3. Gorbaniuk O, Jóźwik B., Mącik R., Sołkowicz K., Wyróżniki kultury organizacyjnej przedsiębiorstw z województwa lubelskiego prowadzących działalność eksportową, Przegląd Organizacji, Warszawa 2013
4. Dobrowolski K., Studia z pogranicza historii i socjologii, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1967
5. Dyczewski L., Trwałość polskiej kultury w: Wartości w kulturze polskiej, red. Dyczewski L.,
Lublin 1992
6. Kowalska E., Wprowadzenie do Rozmaitość języków a rozwój umysłowy ludzkości W. von
Humboltd, Wydawnictwo KUL, Lublin 2001
7. Nikitorowicz J., Pogranicze. Tożsamość. Edukacja międzykulturowa, Wyd. Uniwersyteckie
Trans Humana, Białystok 1995
8. North D.C., Efektywność gospodarcza w czasie, w Jasińska-Kania A., Nijakowski L.M., Szacki
J., Ziółkowski M (red.) Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006, tom I
9. Ossowski S., O ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa 1984
10. Szacki J., Tradycja. Przegląd problematyki, Warszawa 1970
11. Zarycki T., Kapitał kulturowy. Inteligencja w Polsce i w Rosji, Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2008
CULTURAL ASPECTS OF REGIONAL DEVELOPMENT
Summary
In present article considerations apply to the meaning of selected cultural aspects. Among
them are: the importance of the cultural potential of cultural identity and multiculturalism.
This is an attempt to analyze the relationships between cultural aspects and conditions of
communication and the organization of society, on the other – is a resource of tangible and
intangible assets, which are the foundation of identity.
Key words: cultural potential, cultural identity, multiculturalism, cultural development
Barbara A. Sypniewska
Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
Olga Rawa – Siarkowska
Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
REGIONALNY RYNEK PRACY W OPINII
MIESZKAŃCÓW WSI I MIAST
Wprowadzenie
Jednym z największych obaw współczesnych młodych ludzi wchodzących w wiek
produkcyjny jest to, czy znajdą pracę, która pozwoli im zaspokoić nie tylko podstawowe
potrzeby, ale również da stabilny byt. Obawa ta nie jest również obca osobom, które powracają na rynek pracy.
Każdy z nas dorastając we własnym środowisku spotyka się m.in. z opiniami i przekonaniami dotyczącymi pracy zawodowej. Na ich podstawie, a także na podstawie zdobytych
doświadczeń i wiedzy budujemy własne postawy i przekonania1. W niniejszym artykule
przyjrzymy się przekonaniom dotyczącym czynników, które wpływają na znalezienie pracy,
najlepszych sposobach poszukiwania pracy, w tym również zjawiska protekcji wśród osób
zamieszkujących na wsi oraz w miastach.
Przyglądając się danym statystycznym GUS oraz wynikom Diagnozy Społecznej
można powiedzieć, że stałą i dobrze płatną pracę najłatwiej znaleźć mężczyznom w przedziale
wiekowym 35-44 , posiadającym wyższe wykształcenie.
Ze źródeł GUS2 wynika, że w 2011 roku, poziom aktywności zawodowej kobiet
był niezmiennie niższy niż mężczyzn. Podane informacje wskazują, że na 1000 aktywnych
zawodowo mężczyzn przypadało 546 biernych zawodowo, podczas gdy na 1000 aktywnych
zawodowo kobiet przypadało 1053 biernych zawodowo. Dodatkowo wskaźnik zatrudnienia
kobiet w wieku 15 lat i więcej jest o około ¼ niższy niż wskaźnik zatrudnienia mężczyzn.
Mężczyźni nadal częściej zajmują stanowiska kierownicze, szczególnie wyższego
szczebla. W 2011 roku wśród osób pracujących na stanowiskach kierowniczych mężczyźni
stanowili 60 %, a mężczyzn pracodawców był jeszcze więcej (68,3%)3. Badania wskazują
również na to, że kobietom pracującym na stanowiskach kierowniczych przypisuje się mniejsze kompetencje4, a kobiety starające się o awans, by go uzyskać muszą wypaść nawet do 10
razy lepiej niż kandydaci płci męskiej5.
Wspomniane tendencje utrzymują się mimo wielu działań dążących do wyrównania
szans na rynku pracy. Mają one swoje odzwierciedlenie w opiniach badanych. Według badań
CEBOS z marca 2013 roku, ponad połowa badanych (56%) uważa, że kobieta wykonująca
ten sam zawód co mężczyzna i mająca takie samo, jak on wykształcenie ma w porównaniu
E. Aronson, Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1997.
Kobiety i mężczyźni na rynku pracy, GUS, Warszawa 2012.
Ibidem
A. Kapelski, Wyzwania współczesnego rynku pracy a przygotowanie młodzieży do roli nowoczesnego pracownika
XXI wieku, Edukacja Dorosłych 2001, nr 2, s. 67-74 oraz T. Nelson, Psychologia uprzedzeń, GWP, Gdańsk 2003.
5
M. Balicki, Kobiety menadżerowie – ich motywacje oraz bariery awansu [w:] Z problematyki pedagogiki porównawczej, pod red. W. Grabczuk. Wydawnictwo Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1998, s. 125-132.
3
4
1
2
290
z nim mniejsze szanse na awans zawodowy. Co istotne, procent przekonanych o nierówności
w tym względzie, wzrósł od 1995 roku z 47% do 56% w 2013 roku6.
Dodatkowo spośród aktywnych zawodowo kobiet tylko 13% uważa, że łatwo byłoby
znaleźć inną pracę, dającą dochody podobne do uzyskiwanych przez nią obecnie. Wśród
mężczyzn ten odsetek wynosi 22%7.
Zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn wykształcenie oraz wiek jest istotnym czynnikiem decydującym o dostępności pracy. Im wyższe wykształcenie, tym większe prawdopodobieństwo aktywności zawodowej, która obniża się po 45 roku życia, niezależnie od płci8.
Z analiz ofert pracy zamieszczanych na portalach internetowych wynika, że obok
wykształcenia, pracodawcy najczęściej pytają o doświadczenie zawodowe (2-5 lat) oraz znajomość języków obcych9.
Kolejne analizy ofert pracy pomogły również w ustaleniu, jaką pracę proponują najczęściej pracodawcy. Z Raportu z analizy ofert pracy w województwie mazowieckim wynika,
że większość z nich oferuje wynagrodzenie na poziomie ustawowej płacy minimalnej lub
niższej. Tylko około 7% oferowało wynagrodzenie powyżej 3000 złotych10. W ogólnej opinii
są to więc, w większości prace nisko płatne.
Łączy się to z faktem, iż niewiele z ofert dotyczy stanowisk szczebla wyższego
kierowniczego oraz dyrektorskiego, a większość ofert poszukuje pracowników do handlu,
usług i branży budowlanej11, która nie kojarzy się z pracą dającą możliwość awansu, czy
pracą przynoszącą satysfakcję.
Mimo faktu, iż większość ofert pracy to oferty w ramach umowy o pracę12, uznano,
że w przekonaniu badanych łatwiej znaleźć jest pracę na umowę cywilno-prawną (umowę
zlecenie lub o dzieło) lub pracę dorywczą (określony czas pracy). Założenie wynika z wpływu,
jaki mają mass media na przekonania odbiorców. W ostatnim czasie bardzo często słyszymy
dyskusje o potrzebie ograniczenia ilości, tzw. umów śmieciowych. W efekcie kształtuje się
przekonanie, że pracodawcy częściej i chętniej zatrudniają pracowników w oparciu o umowę
o dzieło lub na umowę zlecenie.
W podobny sposób kształtuje się przekonanie, o kolejnej kategorii pracy, którą łatwiej
znaleźć czyli tzw. „pracy na czarno”. Jest to nierejestrowana forma zatrudnienia, co oznacza,
że pracodawca i pracownik nie zgłaszają faktu wykonywania pracy, należytym organom. Co
za tym idzie, nie odprowadzają należnych składek ZUS oraz podatków13. Prace wykonywane
bez umowy dotyczą w większości zawodów robotniczych (niewykwalifikowanych: 39,4%,
wykwalifikowanych: 23,8%), a także handlowo-usługowych (16,4%).14 Mają one więc głównie charakter fizyczny.
Podsumowując w powszechnej opinii łatwiej jest znaleźć pracę nisko płatną, o charakterze dorywczym, bez formalnej umowy lub w oparciu o umowę zlecenie/o dzieło, o charakterze fizycznym. Co za tym idzie, w ogólnym przekonaniu trudniej o pracę dobrze płatną,
w oparciu o umowę na czas nieokreślony, dającą możliwość awansu i przynoszącą satysfakcję.
Poza czynnikami związanymi z osobą kandydata do pracy oraz cechami samej pracy,
autorów badania interesował również sposób jej poszukiwania.
Kobieta pracująca, oprac. R. Boguszewski, CEBOS, Warszawa 2013 (BS/28/2013)
Ibidem
8
Diagnoza społeczna 2013. Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków, pod red. I. Kotowska, Diagnoza Społeczna, Warszawa 2014.
9
Kogo szukają pracodawcy ?Analiza ofert pracy opublikowanych w serwisie monsterpolska.pl w II półroczu 2012
roku, http://www.hrnews.pl/reports/raportmonsterpolskakogoposzukujapracodawcy2012.pdf
10
Raport (2012) z analizy ogłoszeń o pracę w województwie mazowieckim, pod red. I. Anuszewska http://obserwatorium.mazowsze.pl/
11
Ibidem
12
Ibidem oraz I. Kotowska (red.): Diagnoza społeczna...
13
G. Spytek-Bandurska, Aktywizacja zawodowa szczególnych kategorii bezrobotnych, IPS UW, Warszawa 2010.
14
S. Czarnik, K. Turek, Aktywność zawodowa i wykształcenie Polaków, PARP, Warszawa 2014.
6
7
Regionalny rynek pracy w opinii mieszkańców wsi i miast
291
W realiach dzisiejszego rynku pracy istnieją różne sposoby poszukiwania zatrudnienia. Wśród pomysłów zamieszczonych na stornach www, Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej, możemy znaleźć m.in. zbieranie informacji o miejscach pracy wśród rodziny
i przyjaciół, kontaktowanie się bezpośrednio z pracodawcą oraz odwiedzanie Urzędu Pracy.
Korzystanie z sieci własnych kontaktów, wśród rodziny i osób znajomych, tłumaczona
jest większą gotowością pracodawców do zatrudniania osób rekomendowanych15. Nasuwa to
pytanie o zjawisko protekcji. Według Słownika języka polskiego PWN16 protekcja to pomoc
udzielana komuś przez osobę wpływową. Może dotyczyć uzyskania lepszej pozycji zawodowej. Z jednej strony polecanie osób, które uważamy za kompetentne, nie jest naganne. Przy
bardzo niskich kosztach przeprowadzonej rekrutacji, firma może zdobyć cennego pracownika. Z drugiej strony, takie postępowanie powoduje nierówność szans wśród ewentualnych
kandydatów, a nawet w skrajnej sytuacji może mieć znamiona korupcyjne.
Branżowe spisy firm dostępne są na portalach internetowych umożliwiają dostęp
do numerów telefonów lub adresów mailowych potencjalnych pracodawców. Umożliwia
to kolejne sposoby aktywnego poszukiwania pracy, jakimi są: kontakt bezpośredni z osobą
wpływającą na zatrudnienie lub przesyłanie CV niezależnie od tego, czy jest właśnie prowadzona rekrutacja, czy nie.
Innym ogólnodostępnym wsparciem, organizowanym przez państwo jest pośrednictwo pracy prowadzone przez urzędy pracy, które polega na udzielaniu pomocy osobom
bezrobotnym i poszukującym pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz pracodawcom, w pozyskiwaniu wymaganych kandydatów do pracy. Działalność urzędów pracy
nie ogranicza się tylko do wymiany informacji między osobami szukającymi pracy i tymi,
którzy ją oferują. Urzędy pomagają również, m.in. prowadząc doradztwo zawodowe oraz
szkolenia pomagające rozwinąć potencjał pracowniczy ich klientów.
Oprócz regionalnych urzędów pracy, na rynku istnieją również agencje świadczące
usługi doradztwa personalnego lub zawodowego. Ich praca również polega na pośredniczeniu,
między pracodawcą i kandydatami do pracy, jednak ich świadczenia są odpłatne.
Ostatnią z uwzględnionych sposobów poszukiwania pracy jest reagowanie na ogłoszenie w mediach. O popularności tego sposobu świadczy duża liczba portali internetowych oraz
gazet zawierających oferty od pracodawców, z których korzystają osoby poszukujące pracy.
Przyglądając się rozkładowi poziomu bezrobocia na mapie województw Polski, łatwo
zauważamy, iż istnieje zróżnicowanie terytorialne w tym względzie17. Dane pokazują, iż jest
ono zdecydowanie niższe od średniej krajowej w dużych miastach, takich jak Warszawa,
Poznań, czy Katowice. Co za tym idzie bezrobotnymi są częściej mieszkańcy wsi i małych
miast, niż dużych miast18.
Myśląc o szansach i zagrożeniach występujących na rynku pracy, trzeba pamiętać,
że wpływać na nie mogą również nasze przekonania i postawy, które determinują podejmowane decyzje. Ważne jest więc, by sprawdzić, czy istnieje związek między przekonaniami
dotyczącymi czynników wpływających na znalezienie pracy, cech łatwo i trudno dostępnej
pracy oraz najlepszych sposób poszukiwania pracy w zależności od miejsca zamieszkania:
na wsi oraz w miastach do 500 tyś. i powyżej 500 tyś. mieszkańców.
http://psz.praca.gov.pl/dla-bezrobotnych-i-poszukujacych-pracy/poszukiwanie-pracy-i-rekrutacja/
jak-szukac-pracy.
16
www.sjp.pwn.pl.
17
M. Podogrodzka, Regionalny indeks jakości zasobu bezrobotnych w Polsce w latach 1999-2010, Polityka społeczna 2012, nr 2, s. 1-9.
18
M. Goszczyńska, Transformacja ekonomiczna w umysłach i zachowaniach Polaków, Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa 2010.
15
292
1. Metodologia badania
Celem prezentowanego badania była identyfikacja zależności pomiędzy miejscem
zamieszkania a oceną czynników ułatwiających oraz utrudniających znalezienie pracy, oceną
cech pracy łatwiejszej i trudniejszej do znalezienia, sposobami poszukiwania pracy, a także
oceną częstotliwości zjawiska protekcji i poparcia.
W procesie badawczym starano się odpowiedzieć na następujące problemy badawcze:
1. Czy istnieje zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a oceną czynników ułatwiających i utrudniających znalezienie pracy?
2. Czy istnieje zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a oceną cech pracy łatwiejszej
i trudniejszej do znalezienia?
3. Czy istnieje zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a sposobami poszukiwania
pracy, w tym także korzystania z protekcji i poparcia?
Badanie zostało przeprowadzone w roku 2013 i stanowi część projektu badawczego
dotyczącego bezrobocia i sposobów poszukiwania pracy. Dobór osób do badania był przypadkowy. W czasie prowadzonego badania wszystkie osoby pracowały, ale miały już pewne
doświadczenie poszukiwania pracy.
2. Opis próby badawczej
W badaniu brało udział ogółem 209 respondentów. Większość osób badanych, bo aż
ponad 77%, to osoby w wieku 20-29 lat. Znacznie mniej osób było w grupie w wieku od 30
do 40 roku życia, ogółem ponad 14%, a w wieku ponad 40 lat tylko 8%.
Wśród osób badanych przeważały kobiety – 152, natomiast mężczyzn było 57. 124
osoby (59,3%) miały wyższe wykształcenie, a 85 osób (40,7%) miało wykształcenie średnie.
Zapytano osoby badane o stanowisko jakie zajmują. Do wyboru były 4 odpowiedzi: stanowisko kierownicze, specjalistyczne, pracownik fizyczny i umysłowy. Wśród respondentów
było najwięcej osób, które pracowały na stanowisku specjalistycznym 71 osób (34%), a jako
pracownik umysłowy 56 osób (26,8%). Pracowników fizycznych było 34 (16,3%), a na
stanowisku kierowniczym pracowało 38 osób (18,2%). Wśród respondentów było najwięcej
osób, które pracowały na podstawie umowy na czas nieokreślony – 92 osoby, co stanowiło
44% wszystkich respondentów, natomiast na czas określony pracowały 42 osoby (20,1%),
a na podstawie umowy zlecenie lub umowy o dzieło pracowało 45 osób (21,5%). 22 osoby
(10,5%) wskazały, że były zatrudnione na innej podstawie niż wcześniej wymienione. W badaniu uczestniczyło najwięcej osób zamieszkałych w miastach pow. 500 tys. mieszkańców
(108 osób – 51,7%). Ponadto 43 respondentów (20,6%) mieszkało w miastach do 100 tys.
mieszkańców, 38 osób badanych (18,2%) na wsi, a tylko 20 respondentów (9,6%) w miastach
od 100 do 500 tys. mieszkańców. Wśród respondentów było najwięcej osób ze stażem pracy
do 3 lat (105 osób – 50,2%), a w okresie od 3 do 10 lat pracy było 62 respondentów (29,7%).
Znacznie mniej osób badanych podało, że posiadało staż pracy od 10,1 do 25 lat (32 osoby –
15,4%), natomiast najmniej respondentów (5 osób – 2,4%) miało staż pracy powyżej 25 lat.
3. Wyniki badań
Aby sprawdzić zależności pomiędzy miejscem zatrudnienia a oceną czynników ułatwiających oraz utrudniających znalezienie pracy, cech pracy łatwiejszej i trudniejszej do
znalezienia, sposobów poszukiwania pracy, a także ocenę częstotliwości zjawiska protekcji dokonano pogłębionej analizy statystycznej. Pierwsza zależność dotyczyła czynników
ułatwiających znalezienie pracy. W tabeli nr 1 przedstawiono rozkład częstości dla opinii
w sprawie czynników ułatwiających znalezienie pracy w zależności od miejsca zamieszkania
osób badanych. Zestawienie uzupełniono wartościami testu c2.
293
Tabela 1. Rozkład częstości – opinie w sprawie czynników ułatwiających znalezienie pracy w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych
Miejsce zamieszkania
Czynniki ułatwiające
miasto do
500 tys.
mieszk.
wieś
miasto pow.
500 tys.
mieszk.
znalezienie pracy
n
%
n
%
n
%
c2
df
p
Wyższe wykształcenie
20
52,6
30
47,6
57
53,8
0,62
2
0,735
Młody wiek
11
28,9
24
38,1
42
39,3
1,32
2
0,516
Znajomość języków
26
68,4
48
76,2
85
79,4
1,89
2
0,388
Doświadczenie zawodowe
32
84,2
51
81,0
82
76,6
1,13
2
0,569
Bycie mężczyzną
4
10,5
7
11,1
11
10,3
0,03
2
0,986
n – liczba osób; % - procent grupy
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Nie zanotowano istotnych statystycznie zależności pomiędzy miejscem zamieszkania
a analizowanymi opiniami dotyczącymi czynników ułatwiających znalezienie pracy.
Kolejna interesującą zależnością dotyczyła oceny czynników utrudniających znalezienie
pracy. W tabeli nr 2 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie czynników utrudniających znalezienie pracy w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych. Zestawienie
uzupełniono wartościami testu c2.
Tabela 2. Rozkład częstości – opinie w sprawie czynników utrudniających znalezienie pracy w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych
Czynniki utrudniające
wieś
miasto do
500 tys.
mieszk.
miasto
pow.
500 tys.
mieszk.
znalezienie pracy
n
%
n
%
n
%
c2
df
p
Brak wyższego wykształcenia
14
36,8
15
25,4
35
33,3
1,67
2
0,434
Wiek pow. 50 lat
33
86,8
44
74,6
84
80,0
4,17
2
0,383
Brak znajomości języków obcych
23
60,5
31
52,5
54
51,4
0,96
2
0,620
Brak doświadczenia zawodowego
26
68,4
40
67,8
73
69,5
0,06
2
0,972
Bycie kobietą
2
5,3
5
8,5
4
3,8
1,60
2
0,449
Tu także nie zanotowano istotnych statystycznie zależności pomiędzy miejscem zamieszkania a analizowanymi opiniami dotyczącymi czynników utrudniających znalezienie
pracy.
Następnie sprawdzono zależność dotyczącą opinii cech pracy łatwiejszej do znalezienia. W tabeli nr 3 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie cech pracy
łatwiejszej do znalezienia w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych. Zestawienie
uzupełniono wartościami testu c2.
294
Tabela 3. Rozkład częstości – opinie w sprawie cech pracy łatwiejszej do znalezienia w zależności od
miejsca zamieszkania osób badanych
Cechy pracy
miasto do
500 tys.
mieszk.
wieś
miasto
pow. 500
tys. mieszk.
łatwiejszej do znalezienia
n
%
n
%
n
%
c2
df
p
Nisko płatna
26
70,3
43
68,3
72
66,7
0,17
2
0,917
Dorywcza
15
40,5
20
31,7
41
38,0
0,97
2
0,614
Na umowę zlecenie lub o dzieło
21
56,8
40
63,5
72
66,7
1,18
2
0,554
Na czarno
21
56,8
23
36,5
27
25,0
12,59**
2
0,002
Fizyczna
16
43,2
24
38,1
39
36,1
0,60
2
0,742
n – liczba osób; % - procent grupy; ** - p<0,01
Zanotowano istotną statystycznie zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a opinią
w sprawie pracy na czarno. Osoby mieszkające na wsi częściej wskazywały na pracę na czarno
jako na pracę łatwiejszą do znalezienia.
W dalszej kolejności sprawdzono aspekt przeciwny do wcześniejszego czyli ocenę cech
pracy trudniejszej do znalezienia. W tabeli nr 4 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie cech pracy trudniejszej do znalezienia w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych.
Zestawienie uzupełniono wartościami testu c2.
Tabela 4. Rozkład częstości – opinie w sprawie cech pracy trudniejszej do znalezienia w zależności
od miejsca zamieszkania osób badanych
Cechy pracy
wieś
miasto do
500 tys.
mieszk.
miasto
pow.
500 tys.
mieszk.
trudniejszej do znalezienia
n
%
n
%
n
%
c2
df
p
Dająca satysfakcję
19
50,0
37
61,7
57
54,8
1,40
2
0,497
Na umowę na czas nieokreślony
23
60,5
37
61,7
55
52,9
1,44
2
0,486
Dobrze płatna
35
92,1
47
78,3
74
71,2
7,01*
2
0,030
Dająca możliwość awansu
17
44,7
19
31,7
43
41,3
2,12
2
0,347
Na wysokim stanowisku
23
60,5
33
55,0
47
45,2
3,17
2
0,205
n – liczba osób; % - procent grupy; * - p<0,05
Zanotowano istotną statystycznie zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a opinią w sprawie możliwości znalezienia dobrze płatnej pracy. Wśród osób mieszkających na
wsi było więcej osób, które były zdania, że trudno znaleźć pracę dobrze płatną.
Następnie poddano pogłębionej analizie statystycznej sposoby poszukiwania pracy.
W tabeli nr 5 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie sposobów poszukiwania pracy w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych. Zestawienie uzupełniono
wartościami testu c2.
295
Tabela 5. Rozkład częstości – opinie w sprawie sposobów poszukiwania pracy w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych
Sposoby
miasto do
500 tys.
mieszk.
wieś
miasto
pow.
500 tys.
mieszk.
poszukiwania pracy
n
%
n
%
n
%
c2
df
p
Przez poparcie, protekcję
13
35,1
21
33,9
38
35,2
0,03
2
0,984
Skontaktowanie się z osobą mającą
wpływ na zatrudnienie
17
45,9
16
25,8
33
30,6
4,51
2
0,105
Zebranie informacji o miejscu pracy
10
27,0
8
12,9
22
20,4
3,12
2
0,210
Reagowanie na ogłoszenia w mediach
16
43,2
32
51,6
39
36,1
3,91
2
0,141
Wysyłanie CV niezależnie od ogłoszeń
17
45,9
34
54,8
55
50,9
0,74
2
0,691
Korzystanie z doradztwa personalnego,
pośredników
3
8,1
8
12,9
14
13,0
0,67
2
0,716
Korzystanie z ofert Urzędu Pracy
8
21,6
12
19,4
7
6,5
8,68**
2
0,003
Inne
1
2,7
2
3,2
8
7,4
1,98
2
0,372
n – liczba osób; % - procent grupy; ** - p<0,01
Zanotowano istotną statystycznie zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a opinią w sprawie korzystania z ofert Urzędu Pracy. Osoby mieszkające w dużych miastach
o liczebności mieszkańców powyżej 500 tysięcy rzadziej wskazywały na ten sposób poszukiwania pracy.
Kolejnym aspektem analizy była częstotliwość występowania zjawiska protekcji.
W tabeli nr 6 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie częstotliwości zjawiska
protekcji w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych.
Tabela 6. Rozkład częstości – opinie w sprawie częstotliwości zjawiska protekcji w zależności od
miejsca zamieszkania osób badanych
Częstotliwość zjawiska
protekcji
miasto do 500 tys.
mieszk.
wieś
n
%
n
%
miasto pow.
500 tys. mieszk.
n
%
bardzo częsta
14
36,8
28
44,4
30
27,8
częsta
23
60,5
29
46,0
58
53,7
rzadka
1
2,6
4
6,3
9
8,3
brak zdania
0
0,0
2
3,2
11
10,2
Ogółem
38
100
63
100
108
100
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych
W oparciu o test c2 nie zanotowano istotnych statystycznie zależności pomiędzy
miejscem zamieszkania a częstotliwością wskazywania protekcji jako sposobu zdobywania
pracy, c2(6)=9,58, p>0,05.
296
Podsumowanie
Na podstawie wyników pogłębionej analizy statystycznej stwierdzono, że nie występuje zależność istotnie statystyczna pomiędzy miejscem zamieszkania a czynnikami ułatwiającymi i utrudniającymi znalezienie pracy oraz częstotliwością korzystania z protekcji przy
poszukiwaniu pracy. Można zatem uznać, że miejsce zamieszkania nie wpływa na opinie
w zakresie wyżej wymienionych aspektów.
Ponadto, stwierdzono, że zarówno mieszkańcy wsi, jak i mniejszych i większych
miast, stwierdzają, że łatwiej znaleźć pracę młodemu mężczyźnie z wyższym wykształceniem
i znajomością języków, który ma już doświadczenie zawodowe. Natomiast jako czynniki
utrudniające znalezienie pracy respondenci wskazali: brak wykształcenia, wiek powyżej 50
lat, brak znajomości języków obcych, brak doświadczenia zawodowego i płeć.
Dla lokalnych programów wspierających osoby poszukujące pracę oznacza, że nie
nastąpiła znacząca zmiana w kwestii rozdźwięku między pozycją zawodową kobiet i mężczyzn. Na rynku pracy kobietom jest nadal trudniej. Dotyczy to również młodych, którzy
stawiają pierwsze kroki na ścieżkach zawodowych. Ta grupa również potrzebuje wsparcia, np.
w zdobywaniu wyższego wykształcenia, nauce języków obcych oraz zdobywaniu pierwszych
doświadczeń zawodowych. Ważny podkreślenia jest również aspekt wspierania osób po 50
roku życia, które mają duży potencjał, ale mogą byś dyskryminowane ze względu na wiek.
Na podstawie wyników prezentowanego badania stwierdzono także, że istnieje zależność istotna statystycznie pomiędzy miejscem zamieszkania a cechami pracy łatwiejszej do
znalezienia. Zależność ta dotyczy pracy na czarno. Osoby mieszkające na wsi częściej wskazywały pracę na czarno, jako pracę łatwiejszą do znalezienia. Wynik ten nie dziwi z uwagi na
duże bezrobocie występujące na wsi, jak również fakt, że na tych obszarach najłatwiej o prace
sezonowe oraz krótkoterminowe. Są to również prace nisko płatne, co dodatkowo zniechęca
do zawierania formalnych umów, które powodują zwiększenie kosztów.
Przewaga prac niskopłatnych na obszarach wiejskich tłumaczy kolejny istotny statystycznie wynik. Wśród osób mieszkających na wsi było więcej osób, które były zdania,
że trudno znaleźć pracę dobrze płatną. Obszary wiejskie narażone są na niskie dochody
mieszkańców, a więc duże zubożenie społeczne. Fakt, że trudniej o znalezienie dobrze płatnej pracy na tych obszarach jest podyktowany również tym, że pracodawcy wolą prowadzić
swoje przedsiębiorstwa na obszarach bardziej zaludnionych, gdzie jest większa możliwość
pozyskania kandydatów o różnych potrzebnych specjalizacjach, w konsekwencji także zróżnicowania wynagrodzenia. Można zatem uznać powyższy wynik za zgodny z przewidywanym,
że większość respondentów mieszkających na wsi wskaże na pracę dobrze płatną jako trudną
do znalezienia.
Wyniki badania wskazują także na występowanie zależności statystycznej pomiędzy
miejscem zamieszkania a sposobami poszukiwania pracy. Tu ta zależność wystąpiła w aspekcie korzystania z ofert urzędu pracy. Okazało się, że osoby mieszkające w dużych miastach,
o liczebności mieszkańców powyżej 500 tysięcy, rzadziej wskazywały na ten sposób poszukiwania pracy. Duże aglomeracje dają także większe możliwości zatrudnienia, występuje
więcej wolnych miejsc pracy. Poszukiwanie pracy nie musi się wiązać jedynie z ofertami
urzędu pracy. Ten sposób jest raczej bardziej charakterystyczny dla mniejszych miejscowości.
W czasie prowadzonego badania podczas, kiedy występował kryzys gospodarczy nastąpiła
większa migracja mieszkańców z mniejszych miast właśnie do dużych powyżej 500 tys.
mieszkańców. Niestety w tych miastach rynek pracy także stopniowo zaczął się kurczyć, ale
możliwości znalezienia pracy są zdecydowanie lepsze.
Prezentowane badanie wykazało, że analizując metody poszukiwania pracy należy
brać pod uwagę różne aspekty tego zagadnienia oraz że miejsce zamieszkania, w niektórych przypadkach może być istotną zmienną. Szczegółowa dedukcja może pomóc wyjaśnić
pewne złożone kwestie, które w konsekwencji mogą służyć pracownikom, bezrobotnym
297
i instytucjom określającym politykę w zakresie zwalczania bezrobocia i pomocy w poszukiwaniu pracy. Konieczne jest branie pod uwagę zależności wynikających z różnych zmiennych.
Autorki rekomendują problematykę poszukiwania pracy do kontynuowania badań obejmując
także obszar zagadnień prezentowanego badania, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów
wiejskich.
Bibliografia
1. Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1997.
2. Balicki M., Kobiety menadżerowie – ich motywacje oraz bariery awansu [w:] Z problematyki
pedagogiki porównawczej, pod red. W. Grabczuk. Wydawnictwo Instytut Badań Edukacyjnych,
Warszawa 1998, s. 125-132.
3. Czarnik S., Turek K., Aktywność zawodowa i wykształcenie Polaków, PARP, Warszawa 2014.
4. Diagnoza społeczna 2013. Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków, pod red. I. Kotowska, Diagnoza Społeczna, Warszawa 2014.
5. Goszczyńska M., Transformacja ekonomiczna w umysłach i zachowaniach Polaków, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.
6. Kapelski A., Wyzwania współczesnego rynku pracy a przygotowanie młodzieży do roli nowoczesnego pracownika XXI wieku, Edukacja Dorosłych 2001, nr 2, s. 67-74
7. Kobieta pracująca, oprac. R. Boguszewski, CEBOS, Warszawa 2013 (BS/28/2013)
8. Kobiety i mężczyźni na rynku pracy, GUS, Warszawa 2012.
9. Nelson T., Psychologia uprzedzeń, GWP, Gdańsk 2003.
10. Podogrodzka M., Regionalny indeks jakości zasobu bezrobotnych w Polsce w latach 19992010, Polityka społeczna 2012, nr 2, s. 1-9.
11. Spytek-Bandurska G., Aktywizacja zawodowa szczególnych kategorii bezrobotnych, IPS UW,
Warszawa 2010
Strony internetowe
1. http://psz.praca.gov.pl/dla-bezrobotnych-i-poszukujacych-pracy/poszukiwanie-pracy-irekrutacja/jak-szukac-pracy.
2. Kogo szukają pracodawcy ?Analiza ofert pracy opublikowanych w serwisie monsterpolska.
pl w II półroczu 2012 roku, http://www.hrnews.pl/reports/raportmonsterpolskakogoposzukujapracodawcy2012.pdf
3. Słownik języka polskiego, www.sjp.pwn.pl.
4. Raport (2012) z analizy ogłoszeń o pracę w województwie mazowieckim, pod red. I. Anuszewska http://obserwatorium.mazowsze.pl/
REGIONAL LABOUR MARKET IN THE VIEW OF
VILLAGES AND CITIES DWELLERS
Summary
In the present article the results of the author’s own research relating to methods of job seeking
were presented. The article makes up a presentation of outcome of some part of the author’s
research project in the field of unemployment and methods of looking for job. The research
was made in 2013. The research objective was identification of relations between place of
residence and evaluation of factors facilitating and/or making it difficult to find job, evaluation
of characteristics of easier-to-find or more difficult-to-find jobs, methods of looking for job
as well as assessment of the phenomenon of ‘friends-in-high-places’ and support. As part of
the studied issues the author tried to answer the following questions: is there a relationship
between a place of residence and evaluation of factors facilitating and/or making it difficult
to find job? is there a relation between a place of residence and evaluation of characteristics
298
of easier-to-find or more difficult-to-find jobs? is there a relation between a place of residence
and methods of looking for job, including the use of ‘friends-in-high-places’ and support?
Key words: Job, looking for job, unemployment, place of residence
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa Płocku
TURYSTYKA KULTUROWA W PŁOCKU NA
PRZYKŁADZIE FESTIWALI
1. Płock- miasto festiwali
Współczesny Płock jest miejscem rozpoznawalnym nie tylko w regionie, ale na skalę
ogólnokrajową, gdzie organizowane są i rozwijane różnorodne wydarzenia i formy kultury.
Bogata tradycja organizacji takich imprez i kultywowania ich w różnorodnych postaciach,
czym poszczycić się może miasto, szczególnie w ostatnim dziesięcioleciu, stała się przyczyną
powstania i rozwoju na masową skalę turystyki kulturowej.
W Płocku nie brakuje miejsc, gdzie można realizować swoje zainteresowania i rozwijać wiedzę kulturalną, spędzić czas wolny otaczając się rodziną i przyjaciółmi, a rozliczne walory
historyczne i przyrodnicze oraz atrakcje kulturalne przyciągają coraz to liczniejsze rzesze
turystów.
Życie kulturalne Płocka kwitnie i rozwija się wyzwalając inicjatywy społeczne między innymi
dzięki powstaniu nowych placówek naukowo-badawczych, w których kształci się i pracuje
już kilkunastotysięczna rzesza studentów, absolwentów i pracowników nauki. Społeczność
z wykształceniem akademickim tworzy prężną i aktywną elitę intelektualną mieszkańców
miasta, i z każdym rokiem przyczynia się do ożywienia ruchu kulturalnego jego mieszkańców. Na terenie Płocka działa kilka szkół wyższych: poczynając od Wyższego Seminarium
Duchownego o długoletniej tradycji kształcenia kleryków, poprzez Państwową Wyższą Szkołę
Zawodową, która niedawno obchodziła 10-tą rocznicę powstania, prywatną Wyższą Szkołę
im. Włodkowica czy filie Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej.
Współczesny Płock staje w obliczu szansy przekształcenia się z typowego miasta
przemysłowego w miasto o charakterze akademickim i kulturotwórczym, będącym atrakcyjnym centrum turystyki kulturowej.
Na przestrzeni ostatnich lat (2005-2015) w Płocku nie brakowało imprez zorganizowanych
jednorazowo jak i tych, które wpisały się już na dobre w historię tego miasta.1 Wymiernym
efektem kultury płockiej jest stale rosnąca liczba uczestników poszczególnych wydarzeń. Do
cyklicznych imprez rozrywkowo- kulturalnych na stałe wpisały się: Płockie Kolędowanie,
Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, Wieczór Chwały, Festiwal Muzyki Jednogłosowej,
Międzynarodowy Festiwal „Płockie Dni Muzyki Chóralnej”, Majówka na Starówce, Płocka
Noc Kabaretowa, Piknik Europejski, Jarmark Tumski, Dzień Dziecka w zoo, Dni Historii
Płocka- Dzień Chemika, Wianki, Piknik Lotniczy, Biesiada Kasztelańska, Cygańska Noc,
Letni Festiwal Muzyczny, Reggaeland, Audioriver- Festiwal Świata Niezależnego, Festiwal
Muzyczny Ogródki Rockowe, Rynek Sztuki, Festiwal Piękna, Pożegnanie Lata- Family Festival, Summer Fall Festiwal, SkArPa, Płockie Koncerty Organowe, Wigilia przed Ratuszem,
Sylwester przed Ratuszem.
Z przytoczonych powyżej przykładów widać, iż w mieście nie brakuje wydarzeń
kulturalnych o różnym zasięgu i charakterze. Każdy znajdzie coś dla siebie bez względu na
wiek, płeć czy zainteresowania. Niektóre z imprez są biletowane, inne zaś darmowe. Płock
1
Miejski Zeszyt Statystyczny, Nr 20, Płock 2013, str. 340.
300
to niewątpliwie miasto dużych możliwości organizacyjnych przyciągających duże rzesze
fanów tworzących turystykę kulturową.
1.1. Liczba uczestników wydarzeń kulturalnych
Dwa pierwsze festiwale - Reggaeland i Audioriver, to niewątpliwi faworyci na największe wydarzenia kulturowe w Płocku. Imprezy, mimo iż są biletowane odbywają się w
plenerze i dzięki temu liczba osób uczestniczących w nich jest bardzo duża.
Źródło: opracowanie – Justyna Chylińska na podstawie danych z Płockiej Lokalnej Organizacji Turystycznej.
Na podstawie wykresu dokładnie widać zmieniającą się liczbę uczestników Reggaelandu. Liczba ta systematycznie rośnie. W pierwszym roku – 2010, uczestników było
najmniej, zaledwie trzy i pół tysiąca. W roku kolejnym, wynik ten został niemalże podwojony
- sześć tysięcy odwiedzających. Rok 2012 to wzrost liczby miłośników muzyki reggae do
dziesięciu tysięcy osób i miana rekordowego festiwalu. Jednak Sukces ten został szybko pobity, bo już w roku kolejnym liczba bawiących się na płockiej plaży osiągnęła dwanaście tysięcy
Rysunek 1. Liczba uczestników Audioriver w latach 2008-2013
Audioriver – to drugi, co do ilości uczestników festiwal cieszący się ogromną popularnością. W pierwszym z przedstawionych lat, liczba uczestników wynosiła dziesięć tysięcy. Rok później na nadwiślańską plażę wybrało się dwanaście tysięcy osób. W roku 2010
i 2011 liczby te systematycznie rosły( piętnaście i siedemnaście tysięcy). Rok 2012 przyniósł
nieznaczny spadek osób, fani muzyki \elektronicznej to szesnaście tysięcy. Kolejny rok to
następna rekordowa liczna dwudziestu dwóch tysięcy chętnych do wspólnej zabawy w większości przyjezdnych turystów.
Na podstawie danych widać, iż liczba fanów muzyki reggae i muzyki elektronicznej
z każdym rokiem systematycznie zwiększa się. Można, zatem szacować, iż w następnych
Turystyka kulturowa w Płocku na przykładzie festiwali
301
latach liczba chętnych do zabawy na nadwiślańskiej plaży osiągać będzie nadal rekordowe
wielkości.
Kolejne dwa festiwale – Festiwal Piękna i Płocka Noc Kabaretowa to również ogromne przedsięwzięcia na skale nie tylko miasta, ale również i kraju dzięki TVP. Obydwie imprezy
są transmitowane w ogólnopolskich programach telewizji.
Jeśli chodzi o liczbę widzów (podobnie, jaki i poprzednio, w dużej mierze przyjezdnych turystów), to z uwagi na to, że obie imprezy są biletowane, ich liczba ograniczona jest
ilością miejsc, w których się odbywają - Amfiteatr Płocki oraz Hala Widowiskowo-Sportowa
Orlen Arena, która wynosi 3 000 osób. Oba festiwale, jak potwierdzają statystyki organizatorów/2 cieszą się, zatem dużym i nieustającym powodzeniem i co roku gromadzą pełną
widownię3. Dla tych, którzy nie zdążą z zakupem biletów pozostaje udział w imprezie za
pośrednictwem telewizji.
1.2. Baza materialna, jej rozwój i wydatki miasta na organizację imprez
kulturalnych w Płocku
Władze miasta i organizatorzy przedstawionych powyżej festiwali z każdym rokiem
rozszerzają i ulepszają uczestnikom skalę atrakcji tak, aby potrafiły zaskoczyć widza oraz
sprawiały, iż z każdym rokiem ludzie chętnie i licznie powracali nad Wisłę, jak również, aby
z każdą kolejną edycją festiwalu było ich coraz więcej. Niektóre pomysły, choć nietypowe
i eksperymentalne okazały się trafne i bezkonkurencyjnie. I tak w roku 2013 organizatorzy festiwalu Reggaeland zaproponowali, aby osoby, które posiadają bilet z imprezę, miały
wolny wstęp do Płockiego Zoo oraz do Muzeum Mazowieckiego. Płockie zoo niestety nie
prowadziło statystyk, jednak dane z Muzeum Mazowieckiego są zachęcające i przedstawiają
się jak w rysunku 2.
Rysunek 2. Liczba zwiedzających wystawę Secesja
Pierwszego dnia festiwalu zainteresowanie wystawą Secesja było niewielkie, przeważa liczba osób, które wchodziły do Muzeum odpłatnie. Ze względu na bezpłatny charakter
wystawy X wieków Płocka liczba odwiedzających była niemalże podwójna. Jednak trudno
stwierdzić ile osób to uczestnicy festiwalu. 13 lipca 2013 roku to już znaczny wzrost uczestników wystawy. Secesję obejrzało siedemset dwudziestu trzech reggaelandowiczów. Zaledwie
trzydzieści dziewięć osób kupiło bilety.
2
3
– opracowała Ewelina Chylińska na podstawie danych Wydziału Edukacji i Kultury Urzędu Miasta
Źródło: opracowała Ewelina Chylińska na podstawie danych z Urzędu Miasta Płocka, Wydział Edukacji i Kultury
– opracowała Ewelina Chylińska
302
Rysunek 3. Liczba zwiedzających wystawę X wieków Płocka - bezpłatna
Tego dnia największym zainteresowaniem cieszyła się druga wystawa, jak również
była to najliczniejsza grupa zwiedzających podczas trzydniowej imprezy. Ostatniego dnia
festiwalu liczby te znacznie zmalały, jednak nadal Muzeum Mazowieckie było oblegane,
w porównaniu z pierwszym dniem festiwalu. Pomysł darmowych wejściówek sprawdził się
niewątpliwie.
Dobrze świadczy to o organizatorach, którzy nie tylko zapewniają odwiedzającym
rozrywkę w postaci muzyki, klimatu reggae, pięknych nadwiślańskich widoków, ale również
pragną, aby turyści, którzy przyjeżdżają w tym czasie do Płocka poznali go również od innej
strony. Pokazanie historii miasta, formy spędzania wolnego czasu, zabytki to pretekst, aby
festiwalowicze wracali do Płocka nie tylko ze względu na muzykę, ale również do miasta,
które jest bogate kulturowo.
Pomysłów jak urozmaicać coroczne wydarzenia jest bardzo dużo. Podczas Audioriver
działa kino festiwalowe, gdzie seanse odbywają się w kinie Przedwiośnie. To zapewne nie
jedyne atrakcje, które czekają miłośników muzyki reggae oraz elektronicznej. Możemy spodziewać się, iż w latach kolejnych czekać będą na uczestników festiwali równie interesujące
atrakcje skłaniające do powrotu do tego urokliwego miasta.
Turyści w mieście nie są pozostawieni sami sobie. Od 2013 roku Informację Turystyczną prowadzi Płocka Lokalna Organizacja Turystyczna. Pełni ona różnorodne funkcje
a podczas festiwali i innych imprez kulturalnych jest to bardzo oblegana instytucja. Turyści
szukają bazy noclegowej zarówno w mieście jak i okolicach, placówek gastronomicznych,
miejsc, które mogą zwiedzać, informacji o transporcie miejskim, sporcie i rekreacji, jak
również informacje o wycieczkach po Płocku, urzędach i instytucjach. Różnorodna pomoc
płynie z każdej strony.
Tabela 1. Raport miesięczny Informacji turystycznej – 2013 rok, liczba udzielonych informacji
Turyści
zagraniczni
Razem
15
6
138
17
14
168
47
23
11
182
298
51
31
23
403
920
89
44
71
1124
Czerwiec
733
128
49
47
957
Lipiec
905
100
60
138
1203
Sierpień
758
93
52
81
984
Wrzesień
425
68
43
69
605
Miesiąc
Biuro IT
Telefon
Email
Styczeń
87
30
Luty
95
42
Marzec
101
Kwiecień
Maj
303
Telefon
Email
Turyści
zagraniczni
Razem
364
47
19
42
472
198
146
28
15
387
122
110
20
18
270
Miesiąc
Biuro IT
Październik
Listopad
Grudzień
Źródło: Źródło: opracowanie – Justyna Chylińska na podstawie danych z Płockiej Lokalnej Organizacji
Turystycznej.
Z raportu PLOT wynika, iż w każdym miesiącu z Informacji Turystycznej korzysta
stosunkowo duża liczba osób. Jednak największej liczby informacji PLOT udzieliło w maju
oraz okresie letnim, ze szczególnym wyróżnieniem lipca, a także na zakończenie roku. Wyróżnione okresy zaznaczają wyraźną zależność, która pokazuje bezpośredni związek między
odbywającymi się imprezami kulturalnymi i liczbą przyjezdnych turystów a liczbą udzielonych informacji przez PLOT. Wspomniana już wcześniej Płocka Noc Kabaretowa to impreza
majowa, Reggaeland i Audioriver odbywają się w lipcu, z kolei Festiwal Piękna, to przełom
listopada i grudnia. Duża ilość udzielonych informacji skorelowana jest z liczbą osób przyjezdnych (turystów) do Płocka. Są to nie tylko osoby z Polski, które korzystają z pomocy
PLOT, ale również turyści zagraniczni. Największa ich liczba przypada na miesiąc lipiec – 138
osób. Najczęstszą formą kontaktu z biurem IT, którą wybierali turyści, to kontakt bezpośredni,
kolejną zaś była rozmowa telefoniczna. Znacznie mniej osób wybierało drogę elektroniczną.
O prestiżowym wymiarze festiwali, świadczy również jego profesjonalna organizacja
i wysokość ponoszonych nakładów. W lokalnych gazetach przez cały rok można śledzić
informacje dotyczące zaawansowania przygotowań, o tym, kto wystąpi na nadwiślańskiej
plaży, w jakim dniu, podany jest również koszt biletów, oraz miejsca gdzie można je zakupić.
Z kolei, aby zapewnić odpowiednio wysoki poziom artystyczny i organizacyjny przeprowadzanych imprez konieczny jest wkład pieniężny ze strony organizatora – sponsora,
którym jest miasto Płock.
Tabela 2. Budżet miasta przeznaczony na wybrane festiwale w Płocku
wydarzenie
Reggaeland
Audioriver
Festiwal Piękna
Płocka Noc
Kabaretowa
Rok wydatki w zł
2008
2009
2010
793.273,97 712.626,32 501.654,56
600.000
1.000.000
1.000.000
2011
2012
2013
91.919,63
1.090.195,82
1.610.178,92
1.000.000
1.000.000
1.000.000
500.000
_____
511.185,53
521.134,37
412.381,94 865.655,19 1.169.270,4 976.342,5
108.335,35 471.417,47 564.963,91
502.179,6
Źródło: Źródło: opracowanie – Justyna Chylińska na podstawie danych z Płockiej Lokalnej Organizacji
Turystycznej.
Budżet przeznaczony na Reggaeland systematycznie rośnie, wraz ze zwiększającą się
liczbą uczestników( tabela powyżej), wyjątkiem jest rok 2011, gdzie organizatorem imprezy
nie było miasto Płock ze względu na zbyt późne ogłoszenie przetargu.
Na Audioriver miasto przeznacza od pięciu lat tę samą kwotę miliona złotych. W latach ubiegłych fundusze były znacznie mniejsze.
Jeśli chodzi o kolejne dwa duże festiwale, tu fundusze przeznaczone na ich organizację są różne. Wartości te rosną, potem znacznie maleją, a następnie nieznacznie znów się
zwiększają.
304
1.3. Wpływy finansowe i inne korzyści z organizacji festiwali i imprez
kulturalnych w poszczególnych latach. Próba wyceny i określenia
efektów turystyki kulturalnej dla rozwoju miasta
POKIS – Płocki Ośrodek Kultury i Sztuki to samodzielna jednostka upowszechniania
kultury na terenie miasta Płock. Instytucja wpisana jest do krajowego rejestru instytucji kultury, który jest prowadzony pod patronatem prezydenta miasta.4 POKIS jest jednym z głównych
organizatorów imprez odbywających się w Płocku.
Tabela 3. Wpływy finansowe uzyskane przez POKIS w latach 2008-2013 z festiwali
Rok
Wydarzenie
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Reggaeland
88.359,90
119.257,69
0,00
0,00
225.327,26
304.137,02
Audioriver
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Festiwal Piękna
0,00
20.400,27
12.742,71
38.478,70
0,00
0,00
Płocka Noc
Kabaretowa
0,00
53.845,80
73.212,34
92.511,86
109.117,58
106.723,12
Źródło: opracowanie Justyna Chylińska na podstawie danych z Urzędu Miasta Płocka, Wydział Edukacji
i Kultury.
Z tabeli wynika, iż to Reggaeland przynosi największe wpływy z organizacji imprezy.
Wartość wpływu systematycznie rośnie z każdym kolejnym rokiem, tak jak było to w przypadku rosnącej liczby uczestników tego festiwalu oraz wkładu pieniężnego przeznaczonego
na te przedsięwzięcie. Wyjątkiem są lata 2010 i 2011, kiedy to POKIS nie był organizatorem
imprezy.5 Jak ukazuje tabela, Audioriver nie przynosi wpływu do Płockiego Ośrodka Kultury
i Sztuki, gdyż nie jest on organizatorem imprezy. Festiwal Piękna jest wydarzeniem, które
również zmienia swoją strukturę organizacyjną. Zyski z festiwalu przyjmują różnie wartości,
rosną, maleją, po czym znów rosną. Płocka Noc Kabaretowa to również osiągnięcie, które
przynosi duże zyski. Mimo iż liczba miejsc na tej imprezie jest ograniczona, wpływy te
z każdym rokiem rosną.
Oprócz wpływów finansowych niewątpliwą korzyścią dla miasta jest jego reklama
zarówno w regionie jak i w kraju. Płock od kilku lat słynie z opinii miasta festiwalowego.
Nie da ukryć się faktu, iż to dzięki nim życie kulturowe miasta znacznie wzrosło, liczba odwiedzających turystów z kraju i zza granicy również uległa zwiększeniu. Turyści nie
tylko skupiają się na niepowtarzalnym klimacie, jaki tworzy płocka plaża. Organizatorzy
imprez nie zapominają, iż Płock to również miasta o bogatej historii i ciekawych zabytkach.
W swoich programach promujących festiwal nie zapominają wspomnieć o innych atrakcjach,
jakie czekają na przyjezdnych. Przejawem współpracy jest chociażby wymieniony wcześniej
pomysł o zwiedzaniu Muzeum Mazowieckiego dla uczestników festiwali nieodpłatnie. Na
stronach internetowych promujące festiwale, można dostrzec reklamę miasta w całej okazałości. Oprócz atrakcji zaplanowanych w czasie festiwalu możemy uzyskać dokładne dane
o bazie gastronomicznej, bazie noclegowej, udogodnieniach dla niepełnosprawnych, czy też
informacji jak dostać się na festiwal środkami komunikacji. Festiwale te nie tylko przynoszą
korzyści dla organizatorów, imponujące liczby osób biorących udział w imprezie świadczy
o tym, iż w mieście w okresie letnim zwiększa się liczba zainteresowanych noclegiem, bazą
żywieniową, komunikacją. Przynosi to duże korzyści finansowe dla posiadaczy hoteli, pensjonatów, restauracji, barów szybkiej obsługi, sklepów spożywczych, monopolowych. Te
wszystkie aspekty ukazują Płock w pozytywnym świetle. Miasto rozwija się pod względem
4
5
http://www.pokis.pl/, 02.04.2014.
Ibidem.
305
kulturowym, ale nie zapomina, że tworzy jedną całość, gdzie dobro wspólne jest najważniejsze. Dla rozwoju miasta turystyka kulturowa ma ogromne znaczenie. Biorąc pod uwagę
dane ze wszystkich tabel użytych w niniejszej pracy widać, iż trwa ciągły proces doskonalenia organizacji festiwali płockich. Zwiększone zaangażowanie pieniężne odzwierciedla ich
bardzo wysoki poziom, umieszczając je bardzo wysoko w rankingach polskich festiwali.
Przedsięwzięcia te w stu procentach są opłacalne. Oprócz wymiaru korzyści materialnych,
jest wymiar, którego nie da się zmierzyć a mianowicie zadowolenie, oraz pełna satysfakcja
uczestników. Sam fakt, iż z każdym rokiem nad płocką Wisłę czy też do Amfiteatru powracają
te same jak i również nowe osoby jest najlepszą wizytówką dla miasta i oceną organizowanych
tam imprez kulturalnych.
1.4. Event, festiwal- definicje
Jedną z form turystyki kulturowej, zaliczanej do turystyki współczesnej jest turystyka
eventowa, zwana również turystyką imprez. Jej głównym celem jest udział turystów w różnorodnych festiwalach, koncertach, festynach, paradach, widowiskach tanecznych, muzycznych.
Wymiar tego typu kultury może być postrzegany w ujęciu kultury „wysokiej” jak i kultury
„popularnej”. Ogólnie rzecz biorąc turystyką eventową nazywamy podróż, której głównym
celem jej uczestników jest udział w specjalnie przygotowanych imprezach, które mają charakter kulturalny, są ograniczone czasowo, oraz przyciągają dużą liczbę turystów. Event to
słowo, które zostało zapożyczone z języka angielskiego na początku XXI wieku, kiedy to
miał miejsce rozwój masowych imprez kulturowych. W Polsce używa się tego terminu, jako
zorganizowane przedsięwzięcie w celach rozrywkowych, dochodowych i propagandowych.
Przykładem może być festyn, koncert, czy też zawody sportowe.6
Eventy mają głównie zapewniać rozrywkę, uczyć otwartości na nowe doświadczenia,
wprowadzać w niecodzienność, zabawę, przygodę, angażować wszystkie zmysły, przynosić
radość. To świetna forma spędzania czasu wolnego z rodziną, znajomymi. Możliwość zregenerowania sił fizycznych i psychicznych. Udział w imprezach zazwyczaj wiąże się z podróżą
do innej miejscowości a nawet kraju, co stwarza również warunki do rozwoju turystyki.7
Dokonując podziału eventów możemy wyróżnić je pod względem miejsca ich odbycia. I tak:
imprezy odbywające się w zamkniętych pomieszczeniach na przykład hale sportowe, jak również wydarzenia typu „open air”, które odbywają się na świeżym powietrzu. Chcąc bardziej
poznać zjawisko można wyróżnić również eventy tematyczne i nietematyczne.
Jak wyżej wspomniano eventy zaliczyć można do różnych kategorii kultury: wysokiej,
popularnej i pozostałych. Te, które reprezentują kulturę wysoką to imprezy muzyczne różnego
rodzaju, poprzez festiwale, koncerty do opery. To również wydarzenia teatralne, filmowe,
związane z literaturą. Do eventów kultury powszechnej zalicza się imprezy o tematyce religijnej, obyczajowej i tradycyjnej. Przykładem mogą być dni miast, skansenów. To również
wydarzenia o charakterze historycznym, folklorystycznym, eventy medialne- różnego typy
gale wręczania nagród, festiwale piosenki. Pozostałe wydarzenia to: eventy naukowe, techniczne, oraz wszelkie inne.8 Z roku na rok liczba osób wyjeżdżających na eventy wzrasta,
gdyż zwiększa się też liczba imprez o takim charakterze organizowanych w wielu miastach
na całym świecie, również w Polsce.
Głównym założeniem zorganizowania eventu jest jego masowy charakter, organizowanie go na mniejszą skalę nie ma sensu. Uczestniczenie w tego rodzaju przedsięwzięciu jest
zazwyczaj z góry przemyślane, bardzo rzadko zdarza się, iż jest to udział przypadkowy gdyż
od uczestników wymaga się dobrego poziomu wiedzy ogólnej, zainteresowania tematyką
Świergiel Sebastian, Buczkowska Karolina, Wyjazdy na imprezy elektronicznej muzyki tanecznej formą kulturowej
turystyki eventowej, Nr.5/2009, AWF w Poznaniu, str.28-29, dostępna w Internecie, 02.04.2014.
Tamże, str. 28-29.
8
Ratkowska Paulina, O festiwalu w kontekście turystyki kulturowej, czyli turystyka eventowa raz jeszcze, Nr.
6/2010, str.11-19, dostępna w Internecie 02.04.2014.
6
7
306
i specyfiką danego wydarzenia. „Podsumowując rozważania na temat turystyki eventowej
należy zauważyć, że wraz z systematycznie zwiększającą się liczbą imprez – tak w kraju
jak i za granicą- jej rozwój jest niezagrożony a czerpie ona popularność i siłę przyciągania
z efektu nadzwyczajności”.9
O ile trudno jest zdefiniować pojęcie eventu z racji, iż jest to pojęcie stosunkowo nowe,
używane od niedawna, to z wyjaśnieniem pojęcia festiwalu powstaje inny problem. Pojęcie
te używane jest od wielu dziesiątek lat, lecz współcześnie zmienia diametralnie swoje znaczenie. Czym zatem jest festiwal? Słowo pochodzi z łaciny(festivus), co dosłownie oznacza;
radosny, wesoły świąteczny. Do Polski trafiło za pośrednictwem języka francuskiego, gdzie
oznacza uroczystość muzyczną. Ogólnie rzecz ujmując festiwal to uroczystość okresowa, na
którą składa się impreza, ale również i konkursy artystyczne, oraz spotkania, które umożliwiają przybyłym uczestnikom na nawiązanie kontaktów kulturalnych. Inaczej festiwal można
nazwać imprezą kulturalną, na której są prezentowane filmy, spektakle teatralne, piosenki,
które są oceniane i nagradzane. Bez wątpienia festiwal to zjawisko wielowymiarowe. Festiwal
może reprezentować, łączyć wiele form sztuki jednocześnie. Stwarza on niezwykłą atmosferę, poczucie wyjątkowości, niezwykłości, odświętności. Festiwal może być cykliczny lub
jednorazowy. Przeważnie trwa do dwóch dni, chociaż zdarzają się i dłuższe. Pierwsze ślady
festiwali można dostrzec już w starożytności. Ludzie gromadzili się by razem przeżywać
święta religijne, jakim były chociażby Wielkie i Małe Dionizje, uroczystość ku czci boga
Dionizosa. Było to wydarzenie cykliczne, którego głównym celem było oczyszczenie duszy
przez lud grecki. Ma to wiele wspólnego z czasami współczesnymi, gdzie festiwalowicze spotykają się by przeżyć coś niezwykłego, odpocząć, oderwać się od trudów życia codziennego,
znaleźć ukojenie zarówno dla duszy jak i ciała. Wydarzenie to swą formę przekazuje poprzez
muzykę, taniec, słowo.10 Konkurencyjnymi formami, które są zagrożeniem dla festiwalu są:
festyny, parady, fiesty, imprezy oraz eventy. Wszystkie są do siebie podobne, jednak różnią
się od siebie.
Festiwal niewątpliwie jest jedną z form współczesnego wydarzenia, czyli eventu.
Każdego dnia niemal na całym świecie odbywają się festiwale, wielkość zjawiska jest tak
duża, iż jest ono praktycznie nie do policzenia. Wspomniane już przedsięwzięcia odbywające
się w Płocku ( Reggaeland, Audioriver, Festiwal Piękna, Płocka Noc Kabaretowa), można
zaliczyć do festiwali muzycznych. Nie są one jednolite pod względem formy, możemy wyróżnić festiwale muzyki klasycznej oraz współczesnej, oraz formy bardziej wykwalifikowane, festiwal muzyki alternatywnej, jazzowej, bluesowej, elektronicznej, country, chóralnej,
poezji śpiewanej, muzyki poważnej, reggae, rockowej, techno i wielu innych. Największą
popularnością cieszą się te imprezy, które organizowane są w plenerze.
Turystyka eventowa jest postrzegana, jako jedna z najbardziej elitarnych form turystyki kulturowej. Zważywszy na powyższe podziały można stwierdzić, iż grupą odbiorców
danych wydarzeń plenerowych są zazwyczaj osoby młode, które są wstanie na duże poświęcenie. Bardzo często odkładają oni pieniądze przez długi czas, aby tylko kupić bilety wstępu.
Niekiedy wile do życzenia pozostawiają warunki transportu oraz miejsc noclegowych. Dla
młodych jednak nie stanowi to problemu, gdyż chęć zabawy, beztroski jest silniejsza. Młodzież często rezygnuje z wysokich standardów, ponieważ woli przeznaczyć resztę pieniędzy
na poznanie nowego miasta, dalszych rozrywek zapewnionych przez organizatorów imprezy.
Najczęstszą formą usług turystycznych wybierają wizyty w informacji turystycznej, zakup
książkowych przewodników, informacji zaczerpniętych w Internecie.
Uczestnicy koncertów traktują wyjazdy na festiwale, jako podróże krótkoterminowe. Niewątpliwym motywatorem do udziału w evencie jest chęć zobaczenia swych idoli
9
Ibidem, s. 17
Ibidem, s. 31-32.
10
307
muzycznych na żywo, wraz z innymi uczestnikami, którzy mają podobne pasje i zainteresowania. Jest to również forma wyrażenia swoich emocji, pokazania otwartości na świat,
możliwość poznania nowych osób, kultur, obyczajów, sposobu życia.
Niekiedy motywem wyjazdu jest impuls opuszczenia domu dla zwykłej potrzeby
zmiany najbliższego otoczenia.11 Przebywając w nowym miejscu, uczestnicy festiwali najczęściej poznają je poprzez spacery ulicami miasta, spędzanie czasu w pubach, restauracjach
czy barach.
Podsumowując. Typowi uczestnicy festiwalu to osoby do dwudziestego piątego roku
życia, które posiadają wyższe wykształceniu lub nadal się uczą. W festiwalach biorą udział
średnio raz, dwa razy do roku ze względu na duże rozbieżności w ich rozmieszczeniu. Stali
bywalcy z dużym wyprzedzeniem kupują bilety, wykupują karnety, aby zmniejszyć koszty,
mieć pewność, że uczestnictwo w festiwalu będzie „ zaklepana”. Osoba ta nie podróżuje sama,
zapranie ze sobą osób najbliższych do doskonała forma zacieśniania więzi. Dużo milej jest
spędzać czas z osobami, które podzielają nasze pasje i zainteresowania. Życie towarzyskie
na festiwalach rozgrywa się głównie na polach namiotowych, większość festiwalowiczów
wybiera właśnie tę formę noclegu. Głównie bywa tak, iż po zakończeniu festiwalu uczestnicy
nie przedłużają swojego pobytu w miejscu, w którym dany festiwal się odbywał.12
„Festiwale stają się coraz popularniejszą formą spędzania czasu wolnego, rozwijają
turystykę, wzbogacają życie ludzi, nadają znaczenie społeczeństwom i umożliwiają wspólne dzielenie się przeżyciami pomiędzy gospodarzami a gośćmi poszczególnych imprez”.13
Turystyka eventowa jest niewątpliwie nową formą, która wzbudza duże zainteresowanie,
prowadzone są liczne dyskusje i badania w celu jej wyjaśniania, ukazania jej sensu i potrzeby
stworzenia.
1.5. Festiwal Reggaeland
Reggaeland to festiwal muzyki reggae. Jest on organizowany na nadwiślańskiej plaży
w Płocku.. Pomysł stworzenia tego przedsięwzięcia narodził się w Grzegorzu Żaglewskim,
który w roku 2006 zaprosił do współpracy Płocki Ośrodek Kultury i Sztuki. Główną ideą stworzenia festiwalu jest popularyzacja muzyki reggae oraz wielu jej istniejących odmian. „Idea
stworzenia wyjątkowego widowiska muzycznego, które zjednoczy ludzi dzięki prezentacji
muzyki otwartej i przyjaznej dla wszystkich bez względu na wiek, płeć, rasę czy wyznanie.”14
Podczas Reggaelandu możemy usłyszeć muzykę roots reggae, dub, ragga, dancehall, jungle,
ska, rocksteady. Organizatorzy zakończyli współpracę w atmosferze konfliktu po czterech
latach wspólnego działania.
Zorganizowanie kolejnych edycji miasto Płock powierzyło agencji Positive Music
Promotion z Ostródy, która organizowała swój własny festiwal Ostróda Reggae Festiwal.
Już od pierwszej edycji Reggaeland cieszył się dużym zainteresowaniem. Na płockiej scenie
można było ujrzeć do tej pory gwiazdy światowego formatu, które zapisały się w historii
tworzenia gatunku. Oprócz sceny głównej rozstawiane są namioty tak zwane soundsystemy,
gdzie można bawić się w rytmach muzyki stworzonej na bazie reggae. Co roku istnieje
możliwość wykupienia noclegu na polu namiotowym, stworzonym specjalnie na potrzeby
festiwalu. Aby dotarcie na festiwal było łatwe, stworzona jest specjalna linia autobusowaReggaebus. Z wyjątkiem roku 2010 bilety wstępu kosztują trzydzieści złotych, jest to cena
bardzo przystępna zważywszy na fakt, iż festiwal trwa dwa dni. Corocznie odbywa się on
w lipcu. Pierwsza edycja miała miejsce 8 lipca 2006 roku, początkowo nastawiono się na
Piasecka Ewa, Uczestnictwo w muzycznych wydarzeniach kulturowych- forma turystyki czy tylko sposób spędzania
czasu wolnego?, Nr.2/2012, str. 44-45, dostępna w Internecie.
Ibidem, s. 44-45.
13
P. Ratkowska, O festiwalu w kontekście turystyki kulturowej, czyli turystyka eventowa raz jeszcze, Nr. 6/2010,
str.28-29, dostępna w Internecie 02.04.2014
14
http://www.pokis.home.pl/reggae_2014/?page_id=465, 04.04.2014.
11
12
308
niewielką liczbę odbiorców, jednak okazało się inaczej, na scenie zawitały takie gwiazdy jak:
: Lion Vibrations, Paprika Korps, Jamal, Duberman, Vavamuffin, Bakshish, WWS All Sunrises Soundsystem, Daara J (Senegal) oraz Apache Indian & The Reggae Revolution (Wielka
Brytania). Druga edycja to 6-7 lipca 2007 roku. Gwiazdy światowego formatu podzieliły
się na dwa dni występów. Festiwal odniósł duży sukces. 12-13 lipca 2008roku to kolejna
odsłona muzycznego wydarzenia. Wystąpiły gwiazdy polskiej muzyki reggae, jak również
przedstawiciele gatunku z Jamajki, Niemiec, USA, Rosji. Z każdym rokiem zauważano już
rosnąca liczbę uczestników. Przełomem był rok 2010, gdzie festiwal po raz pierwszy w historii swego istnienia trwał trzy dni. Mimo iż karnet kosztował w granicach stu dwudziestu
złotych, to pasjonaci kultury reggae nie zawiedli, jednak liczba uczestników w porównaniu
do lat ubiegłych była niższa. Dramatem dla fanów gatunku okazał się rok 2011, kiedy to
okazało się, iż festiwal z powodu zbyt późnego ogłoszenia przetargu na jego organizację nie
odbędzie się. Jednak duch pozytywnych wibracji muzyki reggae zwyciężył. Poprzez znany
portal internetowy Facebook poparto akcję stworzenia zlotu miłośników jamajskich rytmów.
Bardzo duże zainteresowanie sprawiło, iż miasto wspomogło akcje niewielkim wprawdzie
nakładem pieniężnym oraz pomocą ze strony POKIS-u. Impreza odbyła się pod nazwą Underground Reggaeland. Ku uciesze sympatyków muzyki gwiazdy muzyki reggae zgodziły
się na udział w imprezie za darmo lub tylko za zwrotem kosztów podróży. Idea festiwalu
przetrwała a już rok później organizacja ruszyła z pełnym rozmachem.15 Rok 2012 został
określony mianem rekordowego Reggaelandu, liczba uczestników liczyła ponad dwanaście
tysięcy osób. Ciekawostką jest, iż udział w organizacji mieli jego pierwotni pomysłodawcy.
Na scenie nie zabrakło światowych gwiazd, niewątpliwie największą z nich i najbardziej
oczekiwaną w Polsce był Gentleman & The Evolution Band, pochodzą z Niemiec jednak
mieszkają i tworzą muzykę w jej rodzimym miejscu- Jamajce. Ich koncert przerwała potężna
burza, oraz towarzyszący jej deszcz. Scena główna została zalana, jednak i to nie zraziło
miłośników festiwalu do opuszczenia imprezy. W roku 2013 nowością było wyświetlenie
w jednym z namiotów soundsystemowych filmu Marley „Wyspa Soul Food Corner”, „Wyspa
Warsaw Reggae” oraz liczne warsztaty muzyczne oczywiście związane z jamajską kulturą,
odbyły się one na Starym Rynku.16 Rekordowy Reggaeland uczynił go największym festiwalem muzyki reggae w Polsce. To duma Płocka, która z każdym rokiem stara się, aby poziom
przedsięwzięcia nie spadał a do miasta przyciągał rzesze turystów.
1.6. Audioriver
Podobnie jak Reggaeland tak Audioriver odbywa się na płockiej plaży. Jest to festiwal
muzyki elektronicznej. Jego premiera również miała miejsce w roku 2006. Dwie pierwsze
edycje były bezpłatne, z każdym kolejnym rokiem niestety ceny biletów systematycznie
rosną. Wykupić można również karnety, co dla miłośników muzyki jest ułatwieniem i tańszym rozwiązaniem. W latach 2006-2010 organizatorem imprezy była spółka Casting Service
Film Agencja Artystyczna oczywiście przy współpracy z Urzędem Miasta Płock. W roku
2011 organizację przejęło konsorcjum spółek IBooking i Fundacji Jest Akcja! Wydarzenie
to od początku istnienia przyciągało fanów muzyki elektronicznej zarówno z kraju jak i zza
granicy. Liczby uczestników liczone są w kilkunastu tysiącach każda. W ramach festiwalu,
z wyłączeniem edycji czwartej działa kino festiwalowe, które z namiotu zostało przeniesione
do kina Przedwiośnie. Kilka pierwszych edycji odbywało się w środku lub końcu sierpnia,
jednak festiwal został przeniesiony na drugą połowę lipca, w odstępie dwóch tygodni od
Reggaelandu.17
http://pl.wikipedia.org/wiki/Reggaeland, 04.04.2014.
Ibidem.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Audioriver, 04.04.2014.
15
16
17
309
Podczas Audioriver na rynku Starego Miasta działa Rynek Niezależny, są to darmowe targi
i występy muzyczne. Jak widać organizatorzy wychodzą poza ramy plaży Ma on na celu
wsparcie biznesu opartego na muzyce alternatywnej, wytwórni, organizatorów, imprez, artystów, mediów, uczelni, rozwinięcie programu festiwalu. Cały Płock bawi się w rytmach
muzyki elektronicznej poprzez echo niesione przez Wisłę. Wśród gatunków muzycznych
możemy wyróżnić chillout, downtempo i deep house jak i wiele innych hybryd gatunkowych.
Podczas festiwalu odbywa się szereg występów na żywo. Ten trzydniowy podniesiony do
rangi międzynarodowej event szerzy wszystko, co najlepsze w muzyce alternatywnej. Portal
Resident Advisor umieszcza Audioriver w rankingu dziesięciu najlepszych festiwali na świecie. Z takim wyróżnieniem nie wymaga on większej reklamy. Jest to niezwykle prestiżowa
impreza, kolejna wpisująca się na listę osiągnięć miasta Płock.18
1.7. Płocka Noc Kabaretowa
Płocka Noc Kabaretowa to w porównaniu do dwóch poprzednich przedsięwzięć impreza „dość stara”. Jej pierwsza edycja miała miejsce w roku 1997. Impreza ta zapewnia
mieszkańcom miasta dużą dawkę humoru, zabawy i rozrywki. Impreza ta odbywa się w weekend majowy. Od 2008 roku przeniesiona została do Amfiteatru. Ilość miejsc ze względu na
miejsce jest ograniczona. Nie należy zapominać, iż Płocka Noc Kabaretowa jest transmitowana w telewizji polskiej, przez co odbiorców jest znacznie więcej. Co roku kabaret gromadzi
w Płocku elitę polskiej sceny kabaretowej. Od ponad pięciu lat prowadzącym imprezę jest
Kabaret Paranienormalni. Obok nich mogliśmy ujrzeć takie gwiazdy jak: Grzegorz Halama,
Kabaret Moralnego Niepokoju, Kabaret Neo-Nówka, Kabaret Młodych Panów, Artur Andrus,
Kabaret Pod Wyrwigroszem, Kabaret Łowcy.B, Krzysztof Piasecki, Kabaret Skeczów Męczących, Tomasz Jachimek, Formacja Chatelet, Kabaret Koń Polski, Kabaret Nowaki, Marcin
Daniec, Kabaret Smile, Grupa MoCarta, Kabaret Jurki, Andrzej Grabowski, Ireneusz Krosny19
i wielu innych utalentowanych przedstawicieli kabaretowego świata. Płocka Noc Kabaretowa
niemalże otwiera sezon imprez plenerowych w mieście. Widownia ma okazję uczestniczyć
w niezwykłym przedstawieniu, zobaczyć największe gwiazdy w akcji.
1.8. Festiwal Piękna
Festiwal Piękna to impreza, która w Płocku odbyła się po raz pierwszy w roku 2007.
Początkowo odbywała się w Amfiteatrze, po czym została przeniesiona do Hali Widowiskowo
Sportowej- Orlen Areny. Festiwal to impreza międzynarodowa, która ma na celu wybory Miss
Polski, Miss Polski Nastolatek, Miss Supranational. To także szereg koncertów i widowisk
polskiej i zagranicznej sceny muzycznej. Gośćmi byli między innymi Sophie Ellis Bextor,
Stachursky, No Mercy, Mrozu, Afromental. Od dłuższego czasu prowadzącym imprezę są:
Krzysztof Ibisz i Maciej Dowbor. Jest to impreza biletowana, z ograniczoną liczbą miejsc.
W latach poprzednich festiwal odbywał się o okresie letnim, po czym rozstał przeniesiony
na grudzień. To ogromne przedsięwzięcie, do którego przygotowania trwają cały rok. Szereg prób, dobieranie kostiumów, nagrań. W konkursie tym nagrodą główną jest samochód
osobowy, oraz przede wszystkim możliwość reprezentowania Polski na arenie międzynarodowej. Relację z festiwalu można obejrzeć w telewizji polskiej a relacje z festiwalu zamawia
kilkanaście stacji zagranicznych.20
Podsumowanie i wnioski
Na podstawie obserwacji zachowań uczestników imprez i badań socjologicznych
stwierdzić można, iż coraz więcej osób odczuwa potrzebę uczestniczenia w procesie tworzenia
18
Ibidem.
http://encyklopediakabaretu.pl/wiki/Płocka_Noc_Kabaretowa, 04.04.2014.
http://pokis.plock.eu/pl/festiwal_piekna.html, 04.04.2014.
19
20
310
kultury. Masowe imprezy sprzyjają temu zjawisku. Uczestników takiego festiwalu możemy
krótko scharakteryzować. Są to osoby przede wszystkim nastawione na dobrą zabawę, nie
straszna jest im podróż w nowe, nieznane miejsce, są otwarte na świat, chęci poznania nowych
osób, nawiązywania bliższych kontaktów. Osoby te niekoniecznie są młode, zdarzają się seniorzy, którzy w dążeniu do spełnienia swoich pasji, zainteresowań przemierzają długą drogę.
Z punktu widzenia turystyki kulturowej uczestnicy masowych imprez typu event czy
festiwal stanowią nową i ważną oraz rozwojową grupę ruchu turystycznego, tworzących swoistą subkulturę zachowań i potrzeb, które należy respektować aby przyciągnąć jak największą
liczbę uczestników. Podczas festiwali w Płocku tworzone są pola namiotowe, dla miłośników
muzyki reggae czy też elektronicznej. Nie zawsze były zapewniane dogodne warunki sanitarne, za mało toalet, a mimo to „nie przeszkadzało” to w dobrej zabawie, choć nie zawsze
takie warunki skłaniają do ponownego przybycia. Wydaje się jednak, ze dla fetiwalowicza
liczy się przede wszystkim jak najlepsza zabawa, zobaczenie na żywo swoich idoli, gwiazd
największego formatu z całego świata i niepowtarzalny klimat płockiej plaży.
Organizacja tego typu wydarzeń w Płocku to niewątpliwa promocja dla miasta. Można
pokazać, co miasto ma najlepszego do zaoferowania. Reggaeland i Audioriver trwają średnio
dwa dni. Przez ten czas osoby przebywające na plaży muszą się po prostu najeść. Spacer na
starówkę to nie tylko forma poznania miasta, ale również odwiedzenia lokali gastronomicznych. Dla właścicieli lokali jest to niezwykle korzystna sytuacja ze względów zarobkowych.
Na czas festiwali niektóre restauracje i bary mają przedłużony czas otwarcia. Przekłada się
to na nie małe kwoty wpływów pieniężnych. Nie każdy nocuje na polu namiotowym, więc
niezbędne jest zarezerwowanie z dużym wyprzedzeniem pokoju w hotelu czy też pensjonacie.
Tych również nie brakuje w mieście. Oferta jest dość szeroka, w Płocku mieści się ponad
dwadzieścia hoteli, począwszy od bardzo wysokich standardów jak na przykład Hotel Starzyński czy też Czardasz, do tych mniejszych na obrzeżach miasta o mniejszym poziomie.
Jednym słowem, każdy znajdzie coś na swoją kieszeń. Niewątpliwie odzwierciedleniem
i potwierdzeniem tego jak ważne jest dla miasta organizowanie tego typu imprez są przedstawione powyżej dane liczbowe.
Dwa kolejne, jednak mniejszego formatu festiwale - Piękna i Płocka Noc Kabaretowa - również przyczyniają się do rozwoju turystyki kulturowej i popularyzacji miasta i jego
atrakcji turystycznych. Mimo, iż liczba ich uczestników jest znacznie mniejsza w porównaniu
z Reggaelandem i Audioriver to ich renoma nie maleje za sprawą transmisji telewizyjnych.
Na czas tych imprez do Płocka przyjeżdżają nie tylko chętni obejrzeć największych artystów
polskiej sceny kabaretowej, czy ujrzeć najpiękniejszą polkę. Miasto wita w tym czasie osoby
znane nam przede wszystkim z ekranów telewizorów, spędzają one tu sporo czasu przygotowując się do show. Niekiedy same poznają miasto i wspominają o tym w późniejszych
przedstawieniach. To również bardzo wpływa na promocje miasta, podczas transmisji telewizyjnych możemy widzieć kadry skierowane na płockie molo, wzgórze tumskie, nadwiślańską
plaże. Ze względu na charakter imprez nie mogą one odbywać się na świeżym powietrzu,
wystarczyłoby załamanie pogody i show mógłby nie dojść do skutku. Festiwale te
niewątpliwie przyczyniają się do rozwoju turystyki kulturowej w Płocku. Wnoszą świeżość,
beztroskę w normalne życie mieszkańców. Na czas imprez miasto zamienia się w miasto
tolerancji, mało komu przeszkadza głośna muzyka. Młodzież lubi aktywność a ta przejawia
się spędzaniem czasu w kinie, teatrze czy właśnie na imprezach organizowanych przez miasto,
a tu oferta kulturalna jest bardzo szeroka.
Analizując zgromadzone dane statystyczne jak i informacje zaczerpnięte z książek
i informatorów odnośnie organizacji życia kulturalnego w Płocku sformułować można następujące wnioski:
1. Uczestniczenie w życiu kulturowym miasta stanowi ważny element życia osób biorących
w nim udział.
311
2. Organizacja festiwali, eventów w Płocku jest świetną promocją dla miasta.
3. Organizowanie imprez przyczynia się do wzrostu wpływów pieniężnych dla placówek
gastronomicznych, hoteli, pensjonatów.
4. Instytucje kulturalne w mieście zapewniają bogatą i ciekawą ofertę form spędzania czasu
wolnego, dla każdej grupy wiekowej.
5. Życie kulturalne miasta wpisane jest w jego historię i kultywowane do chwili obecnej.
Płock jest miastem o dużych możliwościach i dużym potencjale rozwoju. Organizowanie imprez przez Płocki Ośrodek Kultury i Sztuki ze współpracą z władzami miasta, jak
i innych organizacji jest świetnym sposobem na przyciągnięcie turystów nie tylko z kraju,
ale i zza granicy.
Bibliografia
1. Chylińska E., Turystyka kulturowa w Płocku na przykładzie festiwali, praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr. W. Kędziorka, Płock 2014
2. Gaworecki W., Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.
3. Jędrysiak T., Turystyka kulturowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.
4. Konarska- Pabiniak B., Życie kulturalno- literackie Płocka w 2 poł. XIX wieku, Płock 1994.
5. Kowalczyk A.,Turystyka kulturowa: spojrzenie geograficzne, Uniwersytet Warszawski, W-wa
2008.
6. Kurek W., Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWE, Warszawa 2007.
Recenzje/ artykuły
1. Małek Joanna, Turystyka kulturowa jako czynnik rozwoju lokalnego, Prace i Studia Geograficzne, Warszawa 2003.
2. Mikos v Rohrscheidt Armin, Turystyka kulturowa- wokół definicji, Nr.1/2008, dostępna w Internecie: http://www.turystykakulturowa.org/
3. Piasecka Ewa, Uczestnictwo w muzycznych wydarzeniach kulturowych- forma turystyki czy
tylko sposób spędzania czasu wolnego?, Nr.2/2012, dostępna w Internecie: http://www.turystykakulturowa.org/
4. Ratkowska Paulina, O festiwalu w kontekście turystyki kulturowej, czyli turystyka eventowa
raz jeszcze, nr. 6/2010, dostępna w Internecie: http://www.turystykakulturowa.org/
5. Świergiel Sebastian, Buczkowska Karolina, Wyjazdy na imprezy elektronicznej muzyki tanecznej formą kulturowej turystyki eventowej, dostępna w Internecie: http://www.turystykakulturowa.org/
Strony internetowe
1. https://wiedzaokulturze.wikispaces.com/Definicje+kultury
2. http://pl.wikipedia.org/wiki/Turystyka_kulturowa
3. http://www.plock.eu/pl/o_miescie.html
4. http://miasteria.pl/Miejsca/Mazowieckie/Plock/Atrakcje.html
5. http://pokis.plock.eu/pl/rynek_sztuki.html
6. http://pl.wikipedia.org/wiki/Audioriver
7. http://portal.plocman.pl/firmy/dom-darmstadt,1083.html
8. http://www.pokis.pl/
9. http://www.pokis.home.pl/reggae_2014/?page_id=465
10. http://pl.wikipedia.org/wiki/Reggaeland
11. http://encyklopediakabaretu.pl/wiki/Płocka_Noc_Kabaretow
12. http://pokis.plock.eu/pl/festiwal_piekna.html,
Inne źródła
1. Miejski Zeszyt Statystyczny, Nr 20, Płock 2013
2. Strategia promocji Płocka do 2016 roku
312
THE PLOCK FESTIVALS WITHIN
THE PERIOD OF 2005 – 2015 AS THE EXAMPLE
OF CULTURAL TOURISM
Summary
The main aim of the article is to consider to what extend different kind of cultural events and
festivals organized in Plock attracts tourists to visit Plock and what kind of touristic attractions can have been proud of Plock. Author of this essay has analysed several cases such as:
Reggaeland Festival, Audioriver Festival, Cabaret Festival, Beauty Festival and others with
in the period of 2008 – 2014 years. On the other hand it has been taken in consideration an
influence of cultural tourism on the economic and social results for Plock itself.
Key worlds: cultural tourism, touristic attractions of Plock, local touristic information in
Plock – (PLOT) Plocka Lokalna Organizacja Turystyczna, account of cultural tourists in
Plock within the period of 2008-2014, tourism expenses in Plock within the period 2008-2014,
tourism incomes in Plock within the period of 2008-2014.
Wioleta Dąbrowska
POTENCJAŁ EKSPORTOWY
PRZEDSIĘBIORSTW WOJEWÓDZTWA
LUBELSKIEGO – STRUKTURA TOWAROWA
I GEOGRAFICZNA
Wprowadzenie
W perspektywie regionalnej jak i krajowej handel zagraniczny oddziałuje na poziom
rozwoju gospodarczego. Świadczy o stopniu internacjonalizacji przedsiębiorstw oraz ich
zdolności do konkurowania na arenie międzynarodowej. Dla tworzenia i rozwoju regionalnej
bazy eksportowej oraz podnoszenia jego potencjału ważne jest to, aby struktura regionalnego
eksportu, odpowiadała tendencjom w ewolucji popytu na rynkach, na których zlokalizowani
są główni odbiorcy eksportowanych towarów i usług.1 Struktura eksportu pomiędzy regionami
może się od siebie różnić co ma związek z oddziaływaniem wielowymiarowych czynników
o różnorodnym nasileniu i charakterze. Specyfikę struktury towarowej i geograficznej regionalnego eksportu mogą wyjaśniać teorie lokalizacji działalności gospodarczej, wskazujące na
istnienie zależności pomiędzy kosztami transportu i pracy (A. Weber)2, popytu, wielkością
rynku (A. Lösch)3 sprzyjających warunków geograficzno – gospodarczych (G. Myrdal)4 czy
też bliskiej lokalizacji dostawców i rynków, zmniejszającej koszty transferu (E.M. Hoover)5.
Celem artykułu jest poznanie potencjału eksportowego przedsiębiorstw województwa lubelskiego, w tym: terytorialnego rozmieszczenia przedsiębiorców – eksporterów, wskazanie
najważniejszych pod względem wartości eksportu sekcji towarowych na bazie nomenklatury
scalonej, Wspólnej Taryfy Celnej i Zintegrowanej Taryfy Wspólnoty Europejskiej (TARIC)6
oraz zaprezentowanie głównych kierunków eksportu według krajów przeznaczenia.
Metodyka badań
Badanie zostało przeprowadzone w drugiej połowie marca 2015 r., w mieście Biała
Podlaska. Rozważania oparto na danych statystycznych dotyczących podmiotów aktywnych
eksportowo w 2014 r., których główna siedziba prowadzenia działalności gospodarczej mieści się w województwie lubelskim. Nie wyszczególniono przy tym formy własności czy
A.A. Ambroziak, Struktura Handlu zagranicznego polskich województw [w]: Polska raport o konkurencyjności
2013, Wymiar krajowy i regionalny, pod. red. M. Weresy. Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej
w Warszawie, Warszawa 2013, s. 266.
2
C.J. Friedrich, A. Weber, Alfred Weber’s theory of the location of industries, University of Chicago Press, Chicago,
1929, s. 124.
3
A. Lösch, Gospodarka przestrzenna. Teoria lokalizacji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
1961, s. 80 – 85.
4
G. Myrdal, Teoria ekonomii a kraje gospodarczo rozwinięte, Polskie Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa
1958, s.48 – 49.
5
E.M. Hoover, Lokalizacja działalności gospodarczej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962,
s. 124 – 125.
6
Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej
oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej
1
314
Wioleta Dąbrowska
wielkości przedsiębiorstwa. Nie dokonywano także podziału pod względem ilości czy masy
eksportowanych dóbr. Oznacza to, że badanie dotyczyło wszystkich przedsiębiorstw, które
w 2014 r. wykazały jakąkolwiek aktywność eksportową. Klasyfikacja przedmiotu eksportu
oparta została na bazie nomenklatury scalonej, Wspólnej Taryfy Celnej i Zintegrowanej Taryfy
Wspólnoty Europejskiej (TARIC).7 Dane statystyczne, dotyczące wielkości obrotów handlu
zagranicznego przedsiębiorstw województwa lubelskiego, uwzględniające kody towarowe
oraz kraje przeznaczenia pozyskano ze zbiorów Centrum Analitycznego Administracji Celnej
(CAAC) Izby Celnej w Warszawie. Informacje o podmiotach oraz obrotach towarowych
oparto wyłącznie na danych pozyskanych z dokumentów SAD i deklaracji INTRASTAT. Są
to dane rzeczywiste, bez oszacowań. Pochodzą ze zbioru otwartego, co oznacza, że do czasu
ostatecznego zatwierdzenia raportu przez GUS, mogą ulec zmianie (ostateczne zatwierdzenie
raportu nastąpi w sierpniu 2015 r., tuż po dopełnieniu obowiązku sprawozdawczego przez zobowiązane do tego podmioty). Pierwszym etapem badania było ustalenie liczby eksporterów
w ramach poszczególnych miejscowości województwa lubelskiego. W tym celu przedsiębiorców podzielono na grupy według głównych siedzib prowadzenia działalności gospodarczej.
Dzięki temu możliwe było ustalenie stopnia rozproszenia podmiotów pod względem terytorialnym i wskazanie najważniejszych miejscowości – ośrodków eksportowych. Kolejny etap
polegał na uporządkowaniu poszczególnych sekcji towarowych – od I do XXI, zsumowaniu
wartości eksportu w ramach określonej sekcji i ustaleniu dynamiki eksportu w perspektywie kolejnych miesięcy 2014 r. Na tej podstawie wyłoniono pięć najważniejszych sekcji
towarowych pod względem wartości eksportu i ustalono główne kierunki eksportu według
najczęściej wymienianych krajów przeznaczenia w danej sekcji. Na podstawie zebranych
danych dokonano również pomiaru wartości eksportu ogółem oraz przypisano odpowiednie
wartości poszczególnym miesiącom 2014 roku.
1. Potencjał eksportowy województwa lubelskiego
1.1. Terytorialne rozmieszczenie eksporterów
Miejscowością o największej liczbie podmiotów aktywnych eksportowo w województwie lubelskim był Lublin. W tym przypadku czterystu przedsiębiorców zadeklarowało
wywóz towarów poza teren Polski. Stanowiło to 26% wszystkich eksporterów, których główna
siedziba prowadzenia działalności gospodarczej zlokalizowana była w zasięgu województwa lubelskiego. Druga w kolejności miejscowość to Biała Podlaska. W tym przypadku 128
przedsiębiorców, tj. 8,3% wysyłało towary za granicę. Kolejno, 57 prowadziło działalność
w Chełmie, 49 Zamościu, 40 Łukowie. Pozostałe 854 miejscowości skupiało mniej niż 30
eksportujących przedsiębiorstw. Świadczy to o dosyć dużym ich rozproszeniu.
Tabela 1. Lokalizacja podmiotów – eksporterów według adresu głównych siedzib prowadzenia działalności gospodarczej w województwie lubelskim
7
miejscowość
liczba podmiotów
Lublin
400
Biała Podlaska
128
Chełm
57
Zamość
49
Łuków
40
Świdnik
29
Tomaszów Lubelski
26
Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej
oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej
315
Potencjał eksportowy przedsiębiorstw województwa lubelskiego – struktura...
miejscowość
liczba podmiotów
Biłgoraj
24
Puławy
23
Międzyrzec Podlaski
20
Kraśnik
19
Radzyń Podlaski
18
Lubartów
16
Krasnystaw
12
Opole Lubelskie
11
Terespol
11
Dęblin
10
Ryki
10
Pozostałe = 411 miejscowości
>10 podmiotów
liczba miejscowości 429
liczba podmiotów 1528
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dotyczących eksportu województwa lubelskiego za
2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabeli uwzględniono podmioty, których główna siedziba działalności gospodarczej mieści się na terenie województwa lubelskiego.
1.2. Struktura towarowa eksportu przedsiębiorstw według sekcji
Tabela 2. Wartości eksportu według sekcji towarowych. Dane liczbowe dla województwa lubelskiego za 2014 rok
Sekcje towarowe
wartość w zł
Sekcja I
748 301 172 zł
wartość w mln zł
748,3 mln zł
Sekcja II
1 170 791 565 zł
1 170,8 mln zł
Sekcja III
18 903 988 zł
18,9 mln zł
Sekcja IV
653 615 830 zł
653,6 mln zł
Sekcja V
116 812 394 zł
116,8 mln zł
Sekcja VI
2 376 106 764 zł
2 376,1 mln zł
Sekcja VII
345 557 358 zł
345,6 mln zł
Sekcja VIII
29 251 139 zł
29,3 mln zł
Sekcja IX
240 000 260 zł
240 mln zł
Sekcja X
135 606 026 zł
135,6 mln zł
Sekcja XI
212 455 522 zł
212,5 mln zł
Sekcja XII
48 679 901 zł
48, 7 mln zł
Sekcja XIII
43 566 963 zł
43,6 mln zł
Sekcja IV
46 482 857 zł
46,5 mln zł
Sekcja XV
819 512 173 zł
819,5 mln zł
Sekcja XVI
1 294 385 671 zł
1 294,4 mln zł
Sekcja XVII
1 641 396 178 zł
1 641,4 mln zł
Sekcja XVIII
18 999 278 zł
18,9 mln zł
Sekcja XIX
0 zł
0 zł
Sekcja XX
708 616 175 zł
708,6 mln zł
Sekcja XXI
78 687 zł
0,079 mln zł
316
Wioleta Dąbrowska
Sekcje towarowe
wartość w zł
wartość w mln zł
Wartość eksportu ogółem
10 669 119 901 zł
10,7 mld zł
2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabeli uwzględniono wartości eksportu za rok 2014 dla poszczególnych sekcji towarowych od I do XXI.
Największą wartość eksportu województwa lubelskiego w 2014 r. uzyskano w ramach
VI sekcji towarowej, do której należą produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych. Wartość eksportu towarów w ramach sekcji VI stanowiła 2.376 mld zł. Drugim co
do wartości przedmiotem eksportu były pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające, oraz
współdziałające urządzenia transportowe, wchodzące w skład sekcji XVII. W tym przypadku
wartość eksportu wyniosła 1.641 mld zł. Przedsiębiorcy eksportowali także maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia do rejestracji i odtwarzania
dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku, oraz części
i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów (sekcja XVI). Eksport towarów z sekcji XVI
był trzecim co do wartości i wynosił 1.294 mld zł. Równie dobry wynik dotyczył eksportu
produktów pochodzenia roślinnego (sekcja II), który wyniósł 1.170 mld zł i tym samym
był czwartym najlepszym wynikiem. Wśród pięciu sekcji o największej wartości eksportu
ostatnie miejsce przypisano eksportowi produktów mineralnych (sekcja XV), którego wartość ustalono na 819,5 mln zł. Tabela prezentuje wartości eksportu według wszystkich sekcji
towarowych w 2014 r.
Wykres 1. Wartość eksportu województwa lubelskiego w 2014 r. – ujęcie graficzne
2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabeli uwzględniono wartości eksportu uzyskane w poszczególnych miesiącach 2014 roku, właściwych dla wszystkich sekcji towarowych tj. od I do XXI.
Tabela prezentuje zmiany wartość eksportu ogółem (dla wszystkich XXI sekcji towarowych) na przestrzeni kolejnych miesięcy 2014 r. W badanym okresie wartość uzyskana
z tytułu eksportu towarów naprzemiennie malała i rosła. Najwyższe wartości eksportu ogółem
dla województwa lubelskiego obserwowano w maju i październiku 2014 r. Jedne z gorszych
wyników pod względem wartości eksportu obserwowano w drugim i ósmym miesiącu 2014 r.
Najsłabszy wynik uzyskano w grudniu, kiedy to, po odnotowaniu wysokiej sprzedaży z października, wartość eksportu zmalała.
317
Tabela 2. Wartość eksportu województwa lubelskiego w 2014 r. dla wybranych sekcji towarowych –
ujęcie graficzne
2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. Na wykresie przedstawiono
pięć najważniejszych sekcji towarowych pod względem wartości eksportu.
Tabela prezentuje pięć najważniejszych sekcji towarowych pod względem wartości
eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego w 2014 r. Graficzne ujęcie danych pozwala obserwować zmiany wartości eksportu na przestrzeni poszczególnych miesięcy badanego
okresu, z możliwością porównania odpowiednich wartości. Wykres dla sekcji VI wskazuje, iż
najwyższa wartość eksportu produktów przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych
miała miejsce w listopadzie 2014 r. Od początku roku obserwowano systematyczny wzrost
wartości eksportu, który został przerwany w lipcu, kiedy dosyć istotnie zmalał. Od tego
momentu, aż do listopada sytuacja ulegała poprawie, zaś z początkiem grudnia ponownie
się pogorszyła. W przypadku produktów pochodzenia roślinnego, tj. sekcji II, najlepszym
miesiącem pod względem wartości sprzedaży był lipiec, zaś najgorszym grudzień. Wartość
sprzedaży zaczęła gwałtownie maleć wraz z początkiem października. Tendencja spadkowa
utrzymywała się do końca 2014 roku. Wartość eksportu towarów z sekcji XV, tj. metali
nieszlachetnych i artykułów z metali nieszlachetnych przez wszystkie miesiące 2014 roku
utrzymywała się na stosunkowo równym poziomie, dopiero w październiku miał miejsce
spadek, który postępował do końca 2014 roku. Podobna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do sekcji XVI, tj. maszyn i urządzeń mechanicznych, sprzętu elektrycznego ich części,
urządzeń do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzeń telewizyjnych do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenia dodatkowego do tych artykułów.
W tym przypadku, począwszy od stycznia do października wartości eksportu rosła, zaś wraz
z początkiem listopada zaczęła tracić na wartości. W przypadku ostatniej opisywanej XVII
sekcji towarowej, wśród której wymienia się pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające,
oraz współdziałające urządzenia transportowe, obserwowano dosyć duże zróżnicowanie co do
wartości eksportu w 2014 roku. Począwszy od lutego, kwietnia, sierpnia i września wartość
ulegała zwiększeniu, naprzemiennie ze styczniem, marcem, majem, lipcem i październikiem,
kiedy odnotowywano spadek wartości sprzedaży.
318
Wioleta Dąbrowska
Tabela 3. Eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego według najważniejszych sekcji towarowych o najwyższej wartości eksportu. Dane w mln zł
m-c
I
II
III
IV
V
VI
Sek.II
103,6 104,9 110
m-c
I
Sek.VI
179,6 198,2 206,2 210,3 212,9 208,3 187,3 189,4 200,5 199,9 226,4
101,6 93,9
VII
VIII
IX
X
XI
100,3 119,6 99,6
95
100,7 83,1
XII
58,2
SEKCJA II - produkty pochodzenia roślinnego.
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
157,2
SEKCJA VI - produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych.
m-c
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Sek.XV
61,6
60,8
68,1
67,1
70,8
70,1
73,9
66,3
76,6
83,9
73
47,3
SEKCJA XV - metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych.
m-c
I
Sek.XVI 86,1
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
97,7
107,8 100,7 102,9 107,9 101,5 107,2 121,9 139,7 107,1
XII
113,8
SEKCJA XVI - maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia i rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania
obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów.
m-c
I
II
Sek.XVII
152,9 94,9
III
IV
V
VI
VII
VIII
186,3 168,5 203,1 138,9 138,9 81,2
IX
X
XI
117,7 137,2 107,7
XII
113,9
SEKCJA XVII - pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające, oraz współdziałające
urządzenia transportowe.
2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabelach przedstawiono
dane liczbowe dla pięciu najważniejszych sekcji towarowych pod względem wartości eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego.
W tabeli zaprezentowano wyniki dla wybranych, najważniejszych sekcji towarowych
pod względem wartości eksportu, z wyszczególnieniem danych liczbowych dla poszczególnych miesięcy 2014 r. i wskazaniem najlepszych i najsłabszych wyników dla badanego okresu.
1.3. Struktura geograficzna eksportu przedsiębiorstw według krajów
przeznaczenia
Tabela 4. Główne kierunki eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego według krajów przeznaczenia w ramach wybranych sekcji towarowych o najwyższej wartości eksportu w 2014 r.
SEKCJA VI - produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych.
SEKCJA VI – kraj przeznaczenia
Białoruś
Ukraina
Litwa
Rosja
Republika Czeska
Wielka Brytania
Węgry
Łotwa
Słowacja
Niemcy
Liczba krajów przeznaczenia łącznie = 96
319
W ramach VI sekcji towarowej eksport kierowany był głównie do krajów pozostających w bliskim sąsiedztwie z Polska. Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów
pokrewnych wysyłane były na Ukrainę, Litwę, Białoruś, Rosję, Republikę Czeską, Węgry,
Łotwę, Niemcy. Jednym z najczęściej wymienianych krajów przeznaczenia produktów przemysłu chemicznego była Wielka Brytania.
SEKCJA XVI - maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia
i rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu
i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów.
SEKCJA XVI – kraj przeznaczenia
Białoruś
Niemcy
Ukraina
Rosja
Łotwa
Litwa
Węgry
Republika Czeska
Włochy
Serbia
Maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia do
rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu
i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów wysyłane były przez
lubelskich eksporterów do krajów bezpośrednio sąsiadujących z Polską, w tym: Białorusi,
Niemiec, Ukrainy, Litwy, Republiki Czeskiej lub pozostających z Polską w bliskim sąsiedztwie: Łotwy, Rosji, Węgier. Wśród dziesięciu najczęściej wymienianych krajów przeznaczenia
eksportu, znalazły się także Serbia i Włochy.
SEKCJA II - produkty pochodzenia roślinnego.
SEKCJA II – kraj przeznaczenia
Wielka Brytania
Ukraina
Białoruś
Niemcy
Rosja
Republika Czeska
Grecja
Węgry
Francja
Niderlandy
Produkty pochodzenia roślinnego eksportowane przez przedsiębiorców z województwa lubelskiego trafiały najczęściej do odbiorców z Wielkiej Brytanii, Republiki Czeskiej,
Ukrainy, Białorusi, Niemiec, Rosji, Francji, Grecji, Węgier oraz Niderlandów.
320
Wioleta Dąbrowska
SEKCJA XV - metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych.
SEKCJA XV – kraj przeznaczenia
Białoruś
Niemcy
Ukraina
Słowacja
Rosja
Węgry
Republika Czeska
Litwa
Łotwa
Włochy
W ramach sekcji XV najważniejszym kierunkiem eksportu metali nieszlachetnych
i artykułów z metali nieszlachetnych była Białoruś, Niemcy, Ukraina, Słowacja, Rosja, Węgry, Republika Czeska, Litwa, Łotwa oraz Włochy. Podobnie jak w przypadku pozostałych
opisywanych sekcji, głównymi odbiorcami eksportowanych towarów były kraje nieznacznie
oddalone pod względem terytorialnym od Polski.
2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabelach przedstawiono
najczęściej pojawiające się kraje przeznaczenia eksportu według czterech sekcji towarowych o najwyższej
wartości eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego.
Tabela 5. Sekcje towarowe według Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r.
w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej
NUMER SEKCJI
OPIS
SEKCJA I
zwierzęta żywe, produkty pochodzenia zwierzęcego
SEKCJA II
produkty pochodzenia roślinnego
SEKCJA III
tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, oraz produkty ich rozkładu, gotowe tłuszcze jadalne, woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego
SEKCJA IV
gotowe artykuły spożywcze, napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet, tytoń
i przemysłowe namiastki tytoniu
SEKCJA V
produkty mineralne
SEKCJA VI
produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych
SEKCJA VII
tworzywa sztuczne i artykuły z nich, kauczuk i artykuły z kauczuku
SEKCJA VIII
skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i artykuły z nich,
wyroby siodlarskie i rymarskie, artykuły podróżne, torebki i podobne pojemniki,
artykuły z jelit zwierzęcych, innych niż z jelit jedwabników,
SEKCJA IX
drewno i artykuły z drewna, węgiel drzewny, korek i artykuły z korka, wyroby ze
słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania, wyroby koszykarskie
i wyroby z wikliny
SEKCJA X
ścier z drewna lub pozostałego włóknistego materiału celulozowego, papier lub
tektura (z odzysku) oraz artykuły z nich
SEKCJA XI
materiały i artykuły włókiennicze
SEKCJA XII
obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części, pióra preparowane i artykuły z nich, kwiaty
sztuczne, artykuły z włosów ludzkich
321
SEKCJA XIII
artykuły z kamienia, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów,
wyroby ceramiczne, szkło i wyroby ze szkła
SEKCJA XIV
perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale
szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i artykuły z nich, sztuczna
biżuteria, monety
SEKCJA XV
metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych
SEKCJA XVI
maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia
i rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów
SEKCJA XVII
pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające, oraz współdziałające urządzenia
transportowe
SEKCJA XVIII
przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe,
kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne, zegary i zegarki, instrumenty
muzyczne, ich części i akcesoria
SEKCJA XIX
broń, amunicja, ich części i akcesoria
SEKCJA XX
artykuły przemysłowe różne
SEKCJA XXI
dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki
Źródło: Załącznik do Rozporządzenia Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej; http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/
gus/INTRA_CN_2013.pdf
Podsumowanie
Wartość eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego wyniosła w 2014 roku
10,7 mld zł. Wśród wszystkich eksporterów najwięcej zlokalizowanych było w Lublinie
i Białej Podlaskiej.
Najwyższą wartość eksportu uzyskano w ramach VI sekcji towarowej, tj. produktów
przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych, która wyniosła 2.376 mld zł. Dużym
zainteresowaniem cieszyły się także towary wchodzące w skład sekcji XVII, tj. pojazdy,
statki powietrzne, jednostki pływające, oraz współdziałające urządzenia transportowe. W tym
przypadku wartość eksportu wyniosła w 2014 r. 1.641 mld zł. Przedsiębiorcy z województwa
lubelskiego eksportowali także maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich
części, urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji
i odtwarzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów
(sekcja XVI). Eksport towarów z sekcji XVI był trzecim co do wartości i wynosił 1.294 mld
zł. Równie dobry wynik uzyskano z eksportu produktów pochodzenia roślinnego (sekcja II),
który wyniósł 1.170 mld zł i tym samym był czwartym najlepszym wynikiem. Wśród pięciu
sekcji o największej wartości eksportu ostatnie miejsce przypisano produktom mineralnym
(sekcja XV), ich wartość ustalono na 819,5 mln zł.
Pod względem wartości eksportu ogółem najlepszym miesiącem 2014 r. był maj
i październik. Dużo słabszy wynik uzyskano w drugim i ósmym miesiącu badanego okresu.
Najmniejsza sprzedaż miała miejsce w grudniu, kiedy to po sukcesie sprzedaży z października, wartość eksportu zmalała.
Wśród głównych krajów przeznaczenia, największą popularnością eksportu towarów
cieszyły się kraje bezpośrednio sąsiadujące z Polską. W ramach omawianych sekcji często
pojawiały się Białoruś i Ukraina. W przypadku sekcji VI, tj. produktów przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych, ważnym odbiorcą była także Litwa. Dla sekcji XVI, tj.
maszyn i urządzeń mechanicznych, sprzętu elektrycznego i ich części, ważnym odbiorcą obok
Białorusi i Ukrainy były Niemcy. Produkty pochodzenia roślinnego (sekcja II) adresowane
były do Wielkiej Brytanii. Natomiast metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych,
zaklasyfikowane do sekcji XV, adresowane były na Białoruś, Ukrainę i do Niemiec.
322
Wioleta Dąbrowska
Bibliografia
Pozycje książkowe
1. Ambroziak A.A., Struktura Handlu zagranicznego polskich województw [w]: Polska raport
o konkurencyjności 2013, Wymiar krajowy i regionalny, pod. red. M. Weresy. Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2013, s. 266
2. Friedrich C.J., Weber A., Alfred Weber’s theory of the location of industries, University of
Chicago Press, Chicago, 1929, s. 124
3. Hoover E.M., Lokalizacja działalności gospodarczej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1962, s. 124 – 125
4. Lösch A., Gospodarka przestrzenna. Teoria lokalizacji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1961, s. 80 – 85
5. Myrdal G., Teoria ekonomii a kraje gospodarczo rozwinięte, Polskie Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa 1958, s.48 – 49
Akty prawne
6. Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury
taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej
THE EXPORT POTENTIAL OF LUBELSKIE
VOIVODESHIP ENTERPRISES – COMMODITY AND
GEOGRAPHICAL STRUCTURE
Summary
The article introduces the export potential of Lubelskie Voivodship enterprises. It presents the
latest statistical data adequate for all operators, regardless of the ownership form or size of
enterprise, which in 2014 were active in export. It describes a geographical and commodity
structure of export for 2014, based on the combined nomenclature, the Common Customs Tariff and Integrated Tariff of the European Communities (TARIC).8 Statistical data, concerning
the external trade turnover volume of Lubelskie Voivodship enterprises, including commodity
codes and territories of destination, have been obtained from the sets of the Analytical Center
of the Customs Administration (CAAC), Customs Chamber in Warsaw. Information about
traders and trading of goods, was based exclusively on the data gained from SAD documents
and INTRASTAT declaration. These are the actual data, without estimates. They are derived
from the open set, which means, that until the final approval of GUS report, they may be
changed (final approval of the report shall take place in August 2015, after completion of the
reporting obligation by the authorized institutions). The article lists the most important cities of Lubelskie Voivodship, bringing together the greatest number of exporters. There was
presented the commodity structure of export by selected sections, the export value has been
measured and relevant data presented for the following months of 2014. In addition, there
were pointed out main export deliveries according to the territory of destination. This article
constitutes the way for further considerations concerning export activity of enterprises and
its specificities in Lubelskie Voivodship.
Key words: export, lubelskie voivodship, export potential, combined nomenclature, export
destinations, foreign trade volumes, commodity sections
8
Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej
Katolicki Uniwersytet Lubelski
INWESTYCJE MIKROPRZEDSIĘBIORSTW
WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO
Z UWZGLĘDNIENIEM ŹRÓDEŁ
ICH FINANSOWANIA
Wstęp
Przedsiębiorstwo, które chce przetrwać na rynku i rozwijać się, musi dokonywać
inwestycji. Upływ czasu i towarzyszące mu zmiany sprawiają, że bez inwestycji przedsiębiorstwo zatrzymuje się w miejscu, co w konsekwencji oznacza regres jego rozwoju. Inwestycje
są jedyną drogą, która pozwala na ekspansję i ciągły wzrost dochodowości oraz wartości
przedsiębiorstwa1. Są niezbędne dla utrzymania konkurencyjności, umożliwiają podmiotom
zwiększenie ich rentowności, jak i obniżenie kosztów lub poprawę warunków wykonywanej
pracy2.
Choć mikroprzedsiębiorstwa są najliczniej reprezentowaną grupą przedsiębiorstw,
analiza statystyk i opracowań dotyczących tego sektora wskazuje, że wciąż jest on niedostatecznie zbadany i poznany. Stanowi to impuls do bliższego przyjrzenia się funkcjonowaniu
mikroprzedsiębiorstw, w tym ich działalności inwestycyjnej.
Celem artykułu jest analiza aktywności inwestycyjnej mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego oraz wskazanie źródeł jej finansowania, ze szczególnym uwzględnieniem funduszy unijnych. O wyborze województwa lubelskiego zadecydowała jego specyfika
wyrażająca się, w szczególności, niskim poziomem przedsiębiorczości i atrakcyjności inwestycyjnej na tle kraju3, jak też niską konkurencyjnością w zestawieniu z innymi regionami
Unii Europejskiej4.
1. Stan sektora mikroprzedsiębiorstw w województwie lubelskim
Zgodnie z danymi GUS5 w 2013 r. w Polsce funkcjonowało 1,77 mln aktywnych
przedsiębiorstw niefinansowych, z czego 95,6% stanowiły mikroprzedsiębiorstwa. W najmniejszych podmiotach pracowało 3,37 mln osób (37,9% pracujących w przedsiębior A. Skowronek-Mielczarek, Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Szkoła Główna
Handlowa w Warszawie - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2013, s. 148.
M. Sosińska-Wit, Aktywność inwestycyjna MŚP w województwie lubelskim na podstawie badań ankietowych,
Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy 2012, nr 28, s. 348.
3
W 2014 r. województwo lubelskie znalazło się na przedostatniej pozycji w rankingu atrakcyjności inwestycyjnej
województw (Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2014, pod red. M. Nowickiego.
IBnGR, Gdańsk 2014, s. 7, http://www.ibngr.pl/Aktualnosci/Aktualnosci/Atrakcyjnosc-inwestycyjnawojewodztw-i-podregionow-Polski-2014 [dostęp: 18.03.2015]).
4
Według Indeksu Regionalnej Konkurencyjności w 2013 r. województwo lubelskie ulokowało się na 204. pozycji
na 262 regiony (P. Annoni, L. Dijkstra, EU Regional Competitiveness Index RCI 2013, Publications Office of
the European Union, Luxembourg 2013, s. 131, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/
pdf/ 6th_report/rci_2013_report_final.pdf [dostęp: 11.03.2015]).
5
O ile nie zaznaczono inaczej, dane przytaczane w tej części artykułu pochodzą z opracowania Działalność
przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., GUS, Warszawa 2014, s. 47-49, 51, 54-57, 72-75 oraz stanowią,
dokonane na podstawie informacji w nim zawartych, obliczenia własne autorki.
1
2
324
stwach niefinansowych ogółem), co oznacza, że na jedno mikroprzedsiębiorstwo przypadało
średnio dwóch pracujących. Ze względu na charakter prowadzonej działalności najwięcej
mikroprzedsiębiorstw, bo 28,1%, zajmowało się handlem i naprawą pojazdów samochodowych, 12,7% prowadziło działalność budowlaną, a 12,6% - działalność profesjonalną,
naukową i techniczną. W przemyśle działalność prowadziło blisko co dziesiąte mikroprzedsiębiorstwo (9,5%). W 2012 r. mikroprzedsiębiorstwa w Polsce wytworzyły 29,7% wartości
dodanej brutto6.
Z ogólnej liczby mikroprzedsiębiorstw 4,2% miało siedzibę w województwie lubelskim, co w zestawieniu z pozostałymi regionami Polski uplasowało Lubelskie na 10. pozycji
w kraju. Tę samą pozycję zajęło Lubelskie ze względu na liczbę pracujących w mikroprzedsiębiorstwach, która na koniec 2013 r. wyniosła 141,6 tys. osób (Tabela 1).
Tabela 1. Liczba mikroprzedsiębiorstw i pracujących w nich w Polsce i województwie lubelskim
w 2013 r.
Polska
(ogółem)
Lubelskie
Udział Lubelskiego
w ogółem
(%)
Pozycja
Lubelskiego
w kraju
Liczba mikroprzedsiębiorstw
1 693 785
70 682
4,2
10
Liczba pracujących w mikroprzedsiębiorstwach (stan w dniu 31.XII)
3 371 459
141 627
4,2
10
Wyszczególnienie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op.
cit., s. 72-75.
Mniej korzystnie przedstawiają się wyniki dla województwa lubelskiego w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Ze względu na liczbę mikroprzedsiębiorstw i liczbę pracujących
w mikroprzedsiębiorstwach na 1000 mieszkańców Lubelskie zajęło odpowiednio 15. i 14.
miejsce w kraju, co wskazuje na relatywnie niski stopień nasycenia przedsiębiorczością w regionie (wyraźnie poniżej wyniku krajowego) (Tabela 2). Wśród czynników mających wpływ
na niski poziom nasycenia przedsiębiorczością oraz uprzemysłowienia w województwie lubelskim wymienia się niską zdolność do konkurowania i finansowania własnego rozwoju
przedsiębiorstw, jak również małą aktywność instytucji otoczenia biznesu, przekładającą się
na utrudniony dostęp do specjalistycznego doradztwa dla firm z sektora MŚP7. Rozwojowi
przedsiębiorczości w regionie nie sprzyja również jego niska atrakcyjność inwestycyjna.
Tabela 2. Liczba mikroprzedsiębiorstw i pracujących w nich w przeliczeniu na 1000 mieszkańców
w Polsce i województwie lubelskim w 2013 r.
Wyszczególnienie
Liczba mikroprzedsiębiorstw na 1000 mieszkańców
Liczba pracujących w mikroprzedsiębiorstwach
na 1000 mieszkańców (stan w dniu 31. XII)
Polska
Lubelskie
Polska =
100
Pozycja
Lubelskiego
w kraju
44
32,8
74,5
15
87,6
65,7
75
14
cit., s. 72-75.
Dane GUS, cyt. za: J. Łapiński, M. Nieć, G. Rzeźnik, R. Zakrzewski, Działalność sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w Polsce na tle krajów UE [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw
w Polsce w latach 2012-2013, pod. red. P. Zadury-Lichoty i A. Tarnawy. PARP, Warszawa 2014, s. 14-15.
7
Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 (przyjęty decyzją Komisji Europejskiej C(2015)887 z dnia 12 lutego 2015 r.), Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie,
s. 51, http://www.npf.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/658/ [dostęp: 20.03.2015].
6
Inwestycje mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego z uwzględnieniem...
325
Choć zauważa się, że wysokość płac jest najniższa w mikroprzedsiębiorstwach, uwagę
zwraca szczególnie niski poziom wynagrodzenia miesięcznego brutto na 1 zatrudnionego
w mikroprzedsiębiorstwach w województwie lubelskim. W 2013 r. z przeciętną płacą równą
1 941 zł, stanowiącą 87,8% przeciętnego wynagrodzenia zanotowanego dla podmiotów mikro
w Polsce (2 210 zł), Lubelskie znalazło się na ostatnim miejscu w kraju.
W 2013 r. mikroprzedsiębiorstwa w Polsce wygenerowały 20,6% przychodów
przedsiębiorstw niefinansowych ogółem, przy czym w województwie lubelskim ich udział
w przychodach przedsiębiorstw z regionu sięgnął 28%. Przychody najmniejszych podmiotów
z Lubelskiego stanowiły 3,8% przychodów mikroprzedsiębiorstw ogółem. W przeliczeniu
na 1 podmiot przychody mikroprzedsiębiorstw w Lubelskim wyniosły 421,8 tys. zł (przy wyniku krajowym równym 460,3 tys. zł), a na 1 pracującego 210,5 tys. zł (przy wartości przeciętnej równej 231,3 tys. zł), co przełożyło się odpowiednio na 6. i 8. lokatę województwa w kraju.
2. Działalność inwestycyjna mikroprzedsiębiorstw województwa
lubelskiego
W 2013 r. wielkość nakładów inwestycyjnych poniesionych przez przedsiębiorstwa
niefinansowe w Polsce wyniosła 162,2 mld zł, z czego 16,3% stanowiły nakłady przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób. Najwięcej w tym okresie, bo 83,3 mld zł, zainwestowały przedsiębiorstwa duże, co oznacza, że najmniej liczna klasa przedsiębiorstw
(0,2% liczby przedsiębiorstw niefinansowych ogółem) poniosła ponad połowę nakładów
inwestycyjnych ogółem (51,4%). Jeszcze większy udział nakładów inwestycyjnych dużych
przedsiębiorstw zaobserwowano w województwie lubelskim, gdzie sięgnął on blisko 56%.
Udział podmiotów mikro w nakładach inwestycyjnych przedsiębiorstw z Lubelskiego był
natomiast zbliżony do poziomu krajowego (Rysunek 1).
Rysunek 1. Struktura nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw w Polsce i województwie lubelskim według klas wielkości przedsiębiorstw
cit., s. 86.
W 2013 r. wartość nakładów inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw województwa
lubelskiego wyniosła 899,5 mln zł8, co stanowiło 3,4% ogólnej wartości nakładów inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw w Polsce i dało Lubelskiemu 11. pozycję w kraju. W tym
czasie największe nakłady inwestycyjne poniosły mikroprzedsiębiorstwa z województwa
mazowieckiego i śląskiego – odpowiednio 28% i 12,9% nakładów inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw ogółem. Należy jednak zauważyć, że są to też województwa o największej
liczbie podmiotów mikro w Polsce (jak i przedsiębiorstw ogółem)9.
8
9
Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op.cit, s. 86.
Ibidem, s. 72-75.
326
W okresie 2009-2013 nakłady inwestycyjne mikroprzedsiębiorstw z województwa
lubelskiego podlegały znacznym fluktuacjom. Ich dynamika w ostatnich latach wyraźnie
przewyższała dynamikę nakładów inwestycyjnych ogółu mikroprzedsiębiorstw w Polsce
(Rysunek 2). W 2009 r. nakłady inwestycyjne mikroprzedsiębiorstw z województwa lubelskiego wyniosły 937,6 mln zł. Rok 2010 to spadek wydatków inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw z Lubelskiego o 7,2%, po którym jednak w 2011 r. nastąpił – jeden z najwyższych
kraju – skok o prawie 56%. W roku 2012 mikroprzedsiębiorstwa w województwa lubelskiego
ponownie ograniczyły swoją aktywność inwestycyjną, zmniejszając nakłady o przeszło 40%
w porównaniu z rokiem wcześniejszym. Rok 2013 przyniósł wzrost nakładów inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw. W porównaniu z rokiem 2012, najmniejsze jednostki w Polsce
zwiększyły nakłady inwestycyjne o 8,6%, przy czym w przypadku mikroprzedsiębiorstw
z Lubelskiego wzrost ten przekroczył 11%.
Rysunek 2. Nakłady inwestycyjne mikroprzedsiębiorstw z województwa lubelskiego (w mln
zł) w latach 2009-2013 i ich dynamika w porównaniu z dynamiką nakładów inwestycyjnych
mikroprzedsiębiorstw w Polsce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2009 roku, GUS,
Warszawa 2011, s. 80; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011,
s. 78; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2011 r., GUS, Warszawa 2012, s. 82; Działalność
przedsiębiorstw niefinansowych w 2012 r., GUS, Warszawa 2014, s. 86; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op.cit.., s. 86.
Ponieważ wielkość nakładów inwestycyjnych w regionie, jak i jej zmiany są pochodną liczby funkcjonujących jednostek, pełniejszego oglądu aktywności inwestycyjnej mikroprzedsiębiorstw dostarcza analiza nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na 1 podmiot
i 1 pracującego w mikrofirmach (Rysunek 3). W 2013 r. w województwie lubelskim wartość
nakładów inwestycyjnych na 1 mikroprzedsiębiorstwo wyniosła 12,73 tys. zł i była o 15,3%
wyższa niż w roku 2012. Równocześnie jednak wartość ta była mniejsza o 30,9% niż w roku
2011 i o 7,8% niż w roku 2009. Na 1 pracującego w mikroprzedsiębiorstwach przypadało
w tym czasie 6,35 tys. zł nakładów inwestycyjnych, co oznacza wzrost o 13,2% w porównaniu
z rokiem wcześniejszym. Podobnie jednak jak w przypadku nakładów na 1 mikrofirmę, tak
i tutaj zanotowana wartość była mniejsza niż w roku 2011, kiedy sięgała prawie 9 tys. zł.
327
Rysunek 3. Nakłady inwestycyjne mikroprzedsiębiorstw w przeliczeniu na 1 podmiot i 1 pracującego* w mikroprzedsiębiorstwach w latach 2009-2013 – wyniki dla Polski i województwa
lubelskiego
* Liczba pracujących wg stanu na 31.XII danego roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2009 roku, op.
cit., s. 66, 80; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2010 roku, op.cit.., s. 64, 78; Działalność
przedsiębiorstw niefinansowych w 2011 r., op.cit.., s. 68, 82; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych
w 2012 r., op.cit., s. 72, 86; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op.cit., s. 72, 86.
Zestawienie wyników otrzymanych dla mikroprzedsiębiorstw z województwa lubelskiego z wynikami uzyskanymi dla ogółu mikroprzedsiębiorstw wskazuje na raczej umiarkowaną aktywność inwestycyjną mikrofirm z Lubelszczyzny. Pomimo zwiększenia wydatków
inwestycyjnych w 2013 r., nakłady inwestycyjne najmniejszych przedsiębiorstw w przeliczeniu na 1 podmiot stanowiły 81,5% wyniku krajowego, zaś w przeliczeniu na 1 pracującego
w mikroprzedsiębiorstwach - 80,9% wyniku dla mikroprzedsiębiorstw ogółem. Z powyższymi poziomami województwo lubelskie uplasowało się na 9. miejscu w kraju. Najlepszym
okresem pod tym względem był dla mikroprzedsiębiorstw z Lubelskiego rok 2011, kiedy
ich nakłady inwestycyjne w przeliczeniu na jedną mikrofirmę przewyższały wynik krajowy
o 11,5%, a na jednego pracującego – o 11,2%.
Ze względu na charakter nakładów inwestycyjnych w Polsce zdecydowanie przeważały nakłady na nowe obiekty majątkowe i ulepszenie istniejących, przy czym ich udział
w nakładach ogółem wzrastał wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstwa – od 77,2%
w przypadku mikroprzedsiębiorstw do 94,6% w przypadku przedsiębiorstw dużych. Nieco
odmiennie ukształtowała się natomiast struktura wydatków inwestycyjnych w województwie
lubelskim. W grupie mikroprzedsiębiorstw wydatki na nowe obiekty majątkowe i ulepszenie
istniejących poniosło o 10 pkt proc. więcej podmiotów niż odsetek zanotowany dla kraju. Małe
i duże firmy z kolei inwestowały relatywnie więcej w używane środki trwałe (Rysunek 4).
Rysunek 4. Przeznaczenie nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw w Polsce i województwie
lubelskim w 2013 r. według klas wielkości przedsiębiorstw (w%)
cit., s. 86.
328
Zgodnie z danymi Raportu o sytuacji mikro i małych firm w roku 201310 mikro i małe
przedsiębiorstwa z województwa lubelskiego najczęściej przeznaczały wydatki inwestycyjne
na zakup wyposażenia, narzędzi i przyrządów (62%). Przedmiotem wydatków inwestycyjnych
badanych z Lubelskiego były nadto: maszyny i urządzenia (35%), środki transportu (19%),
budynki i budowle (16%). Najmniej badani inwestowali w wartości niematerialne i prawne
(6%) oraz przeznaczali na zakup gruntów (3%)11.
Analiza danych dotyczących nakładów inwestycyjnych wyraźnie wskazuje na mniejszy potencjał inwestycyjny mikroprzedsiębiorstw niż firm większych. Jak wynika z badań,
w 2013 r. 44% badanych mikro i małych przedsiębiorstw z lubelskiego zadeklarowało, że ich
nakłady inwestycyjne w ciągu ostatnich 12 miesięcy nie przekroczyły 10 tys. zł, a kolejne
40% przyznało, że zawierały się w przedziale od 10 do 100 tys. zł12.
3. Źródła finansowania inwestycji mikroprzedsiębiorstw
województwa lubelskiego ze szczególnym uwzględnieniem
funduszy unijnych
Choć w literaturze przedmiotu bardzo często podejmowana jest problematyka działalności przedsiębiorstw z sektora MSP, stosunkowo niewiele wiadomo o funkcjonowaniu
samych mikroprzedsiębiorstw. Problem ten pojawia się również przy próbie zbadania aktywności inwestycyjnej mikroprzedsiębiorstw i źródeł jej finansowania. Zazwyczaj, w różnych
opracowaniach prezentowane są albo wyniki zbiorcze (łącznie dla przedsiębiorstw z sektora
MSP) albo wyniki odnoszące się tylko do małych i średnich podmiotów (z wyłączeniem
mikro), co ogranicza możliwość bardziej wnikliwej analizy.
Zgodnie w wynikami badań przeprowadzonych w 2013 r. 74% badanych mikro i małych przedsiębiorstw z województwa lubelskiego deklarowało, że źródłem finansowania ich
bieżącej działalności były wyłącznie środki własne, a co czwarty respondent przyznał, że korzystał również z finansowania zewnętrznego (26%)13. Respondenci z lubelskiego, którzy nie
korzystali z finansowania zewnętrznego bieżącej działalności, jako przyczyny finansowania
firmy wyłącznie ze środków własnych wskazali: brak potrzeby (49%), niechęć do zadłużania
się (45%), brak możliwości skorzystania z finansowania zewnętrznego (np. brak zdolności
kredytowej) (16%), tańszy koszt kapitału własnego w porównaniu z finansowaniem zewnętrznym (14%), oraz brak informacji na temat finansowania zewnętrznego (6%)14.
W odniesieniu do źródeł finansowania inwestycji, 88% przedstawicieli mikro i małych
firm z województwa lubelskiego wskazało na środki własne, co stanowi wynik porównywalny z wynikiem krajowym równym 89%. Drugim najczęściej wskazywanym sposobem
finansowania wydatków inwestycyjnych był kredyt bankowy. Korzystanie z niego w finansowaniu inwestycji zadeklarowało 24% badanych, co stanowiło najwyższy odsetek w kraju.
Ze znacznie mniejszym zainteresowaniem spotkały się natomiast pożyczka od rodziny lub
znajomych (7%) i leasing (6%). Niewielki udział w strukturze finansowania inwestycji miały
dotacje unijne i krajowe, będące źródłem finansowania, odpowiednio, dla 3% i 1% badanych
z Lubelskiego. Wyniki te odpowiadają tendencji zaobserwowanej na poziomie kraju, aczkolwiek należy wskazać, że w takich województwach jak: warmińsko-mazurskie, pomorskie
W okresie od 2 września do 4 października 2013 r. przeprowadzono 6900 wywiadów telefonicznych, z czego
6171 stanowiły wywiady z właścicielami mikroprzedsiębiorstw (89,4%), a 729 (10,6%) - z właścicielami małych
firm. Liczba zrealizowanych wywiadów w województwie lubelskim wyniosła 417.
11
T. Kierzkowski, Inwestycje mikro i małych firm [w:] Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013. Temat
specjalny: eksport w mikro i małych firmach, pod. red. T. Kierzkowskiego. Bank Pekao SA, Warszawa, styczeń
2014, s. 68, http://www.pekao.com.pl/mis/raport_SME/ [dostęp: 06.03.2015].
12
Ibidem, s. 70.
13
T. Kierzkowski, Dostępność zewnętrznego finansowania dla mikro i małych firm [w:] Raport o sytuacji mikro…,
op.cit.., s. 63.
14
Ibidem, s. 65.
10
329
czy łódzkie, odsetek korzystających z dotacji unijnych był o kilka punktów procentowych
wyższy15.
Wydaje się, że niski udział środków unijnych w źródłach finansowania inwestycji
związany jest z małą aktywnością przedsiębiorstw na rzecz ich pozyskania. Zgodnie z wynikami badań krajowych zrealizowanych w 2013 r., jedynie 12,5% badanych mikroprzedsiębiorstw przyznało, że ubiegało się o dofinansowanie ze środków unijnych. Spośród wszystkich
badanych podmiotów mikro dofinansowanie otrzymało 7,8%16. Dość niski poziom zainteresowania korzystaniem ze środków unijnych wśród mniejszych przedsiębiorstw potwierdzają
też badania przeprowadzone w 2014 r. Wynika z nich, że w latach 2007-2013 82,8% mikro
i małych przedsiębiorstw17 nie korzystało ze środków unijnych18.
W okresie programowania 2007-2013 na poziomie regionalnym lubelskie mikroprzedsiębiorstwa mogły ubiegać się o środki z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego (RPO WL). Działaniami szczególnie im dedykowanymi były Działanie
1.1 Dotacje dla nowopowstałych mikroprzedsiębiorstw (podmioty prowadzące działalność
gospodarczą krócej niż 2 lata) oraz Działanie 1.2 Dotacje inwestycyjne dla mikroprzedsiębiorstw (dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą dłużej niż 2 lata) w ramach
Osi Priorytetowej I. Przedsiębiorczość i innowacje. Dokonana przez beneficjentów ocena
skuteczności projektów realizowanych w ramach powyższych działań wskazuje na relatywnie wysoki poziom ich oddziaływania na konkurencyjność i innowacyjność podmiotu19.
Informacje na temat stanu wdrażania RPO WL dla działania 1.1. i 1.2 na dzień 30.06.2014
prezentuje Tabela 3.
Tabela 3. Stan wdrażania RPO WL dla działania 1.1 i 1.2 na dzień 30.06.2014 r.
230,5
572
153,02
166,2
420
89,99
97,7
970
75,52
82
195,2
838
387,44
133,9
744
286,54
99,0 1460
208,06
71,9
% alokacji
liczba
narastająco
wartość
narastająco
w mln zł
% alokacji
wartość
narastająco
w mln zł
liczba
narastająco
212,23
564,87
% alokacji
wartość
narastająco
w mln zł
825
% alokacji
liczba
narastająco
Wnioski o płatność
1.2 1230
1.1
wartość
narastająco
w mln zł
Podpisane umowy
zatwierdzone
do realizacji
po ocenie formalnej
liczba
narastająco
Działanie
Wnioski o dofinansowanie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie okresowe z realizacji Regionalnego Programu
Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007 – 2013 za I półrocze 2014 r., wrzesień 2014, s. 23-26,
http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/128/ [dostęp: 19.03.2015].
Z badań przeprowadzonych na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie wynika, że 5,7% przedstawicieli mikroprzedsiębiorców podjęło próbę realizacji projektu z RPO
T. Kierzkowski, Inwestycje mikro i małych firm, op.cit., s. 72.
B. Wyżnikiewicz, Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Raport z wyników badania przygotowanego przez
Konfederację Lewiatan, IBnGR, Warszawa 2013, s. 54-55, http://konfederacjalewiatan.pl/wydawnictwa/_files/
publikacje/2013/MSP_2013_-_raport_g_wny_pol.pdf [dostęp: 16.03.2015].
17
Struktura próby według wielkości zatrudnienia przedstawiała się następująco: 49,9% - samozatrudnieni, 45%
- firmy zatrudniające 1-9 pracowników, 5,1% - firmy zatrudniające 10-49 pracowników. Wyniki badań w zdecydowanym stopniu odnoszą się więc do mikroprzedsiębiorstw.
18
Jak w Polsce prowadzi się własny biznes? Nastroje gospodarcze wśród mikro- i małych firm w II połowie
2014 roku oraz prognozy na I połowę 2015 r. Raport 2014/2015, EDYCJA IV, Instytut Badań i Analiz, Grupa
OSB, Firmy.net, s. 36, http://www.firmy.net/blog/zmiany-w-kodeksie-pracy-hamuja-wzrost-zatrudnienia-wmikrofirmach-18320.html [dostęp:10.03.2015].
19
Ocena wpływu dotacji z RPO WL na wzrost konkurencyjności oraz innowacyjności beneficjentów z sektora MŚP,
Raport wykonany przez Pracownię Badań i Doradztwa „Re-Source”, s. 68, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/
page/get/471/ [dostęp: 20.03.2015].
15
16
330
WL. Z danych wynika również, że zainteresowanie aplikowaniem o środki wzrastało wraz
ze wzrostem wielkości przedsiębiorstwa20. Analiza przyczyn nieaplikowania o środki z RPO
WL (dla wszystkich badanych grup) wykazała, że przyczynami rezygnacji z ubiegania się
o wsparcie były między innymi: brak pomysłu na projekt, specyfika działalności uniemożliwiająca ubieganie się o dofinansowanie, brak odpowiedniego personelu, zniechęcenie związane z negatywnymi doświadczeniami i brak projektów dostosowanych do specyfiki branży.
W grupie mikroprzedsiębiorców istotnymi barierami okazały się w tym zakresie: biurokracja,
brak środków finansowych na wkład własny oraz brak wystarczającej wiedzy21.
Z uwagi na relatywnie (w porównaniu z innymi grupami potencjalnych beneficjentów) niższą wiedzę o możliwościach realizacji projektów z RPO WL, sformułowano zalecenia, by w przyszłej perspektywie podjąć działania podnoszące poziom poinformowania
mikroprzedsiębiorców o możliwości realizacji projektów w ramach RPO WL. Istotną kwestią wydaje się również dalsze dążenie do upraszczania treści komunikatów kierowanych
do przedsiębiorców, tak by ich przekaz był zwięzły i konkretny22.
Nowa perspektywa finansowa 2014-2020 przynosi nowe możliwości pozyskania środków przez przedsiębiorstwa. Na lata 2014-2020 Komisja Europejska zatwierdziła 6 krajowych
programów operacyjnych i 16 regionalnych (Rysunek 5), przy czym w nowym okresie programowania zwiększony został udział środków przekazanych samorządom województw23.
Lubelskie dysponować będzie kwotą 2,23 mld euro, która zostanie rozlokowana w ramach
14 osi priorytetowych, przy czym najwięcej środków skierowanych zostanie na rozwój konkurencyjności przedsiębiorstw.
Rysunek 5: Podział środków unijnych na krajowe i regionalne programy operacyjne w perspektywie finansowej 2014-2020
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://www.mir.gov.pl/fundusze/fundusze_europejskie_2014_2020/ strony/start.aspx [dostęp: 07.03.2015].
B. Leszczyńska, N. Jaworska, M. Stefańska, J. Gać, Ocena stopnia znajomości RPO WL na lata 2007-2013
i efektów jego wdrażania wśród mieszkańców województwa lubelskiego, PSDB na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie, 2013, s. 27, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/471/ [dostęp: 08.03.2015]
21
Ibidem, s. 28.
22
Ocena efektów działań informacyjno-promocyjnych prowadzonych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. Raport końcowy, Zespół Konsultantów ITTI, Poznań,
listopad 2014, s. 145, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/471/ [dostęp: 12.03.2015].
23
Budżet wszystkich Regionalnych Programów Operacyjnych stanowi około 40% wszystkich środków przyznanych
Polsce na lata 2014-2010 wobec 25% w latach 2007-2013.
20
331
Podsumowanie
Aktywność najmniejszych podmiotów jest niezwykle ważna dla rozwoju regionów
i, szerzej, całej gospodarki. To z kolei, czy mikroprzedsiębiorstwa będą prosperować i jakie będą ich perspektywy rozwojowe, w istotnym stopniu zależy od podejmowanych przez
nie decyzji inwestycyjnych. Dokonując inwestycji dziś, przedsiębiorstwa kształtują to, jak
będą funkcjonować w przyszłości, dając sobie szansę nie tylko na przetrwanie na rynku, ale
i wzrost oraz rozwój.
Województwo lubelskie należy do regionów o niskim poziomie nasycenia przedsiębiorczością, czego efektem jest stosunkowo niewielki udział nakładów inwestycyjnych
mikroprzedsiębiorstw Lubelszczyzny w nakładach ogółem podmiotów tej klasy. Analiza
danych za okres 2009-2013 wskazuje na znaczne wahania wydatków inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw z województwa lubelskiego. Choć rok 2013, w porównaniu z rokiem
wcześniejszym, zaznaczył się większą aktywnością inwestycyjną mikroprzedsiębiorstw
z Lubelskiego, to wielkość ich nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na 1 podmiot i 1
pracującego znalazła się wyraźnie poniżej wyniku krajowego.
Głównym źródłem finansowania inwestycji najmniejszych podmiotów były środki
własne. Drugim w kolejności był kredyt bankowy. Wyniki badań z 2013 r. wskazują na relatywnie niewielkie znaczenie dotacji unijnych w finansowaniu inwestycji mikro i małych
przedsiębiorstw z Lubelskiego. Dotychczasowe analizy sugerują, że w przypadku podmiotów
mikro z województwa lubelskiego istotnymi barierami podjęcia starań o wsparcie z funduszy
unijnych, obok braku środków finansowych na wkład własny, były biurokracja oraz niedostateczna wiedza, stąd kluczowe wydaje się dążenie do upraszczania procedur aplikowania
o środki oraz zwiększenie poziomu poinformowania przedsiębiorców o możliwościach, jakie
otwiera przed nimi nowa perspektywa finansowa.
Bibliografia
1. Annoni P., Dijkstra L., EU Regional Competitiveness Index RCI 2013, Publications Office of
the European Union, Luxembourg 2013, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/ docgener/
studies/pdf/6th_report/rci_2013_report_final.pdf [dostęp: 11.03.2015].
2. Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2014, pod red. M. Nowickiego. IBnGR, Gdańsk 2014, http://www.ibngr.pl/Aktualnosci/Aktualnosci/Atrakcyjnoscinwestycyjna-wojewodztw-i-podregionow-Polski-2014 [dostęp: 18.03.2015].
3. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2011.
4. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011.
5. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.
8. Jak w Polsce prowadzi się własny biznes? Nastroje gospodarcze wśród mikro- i małych firm
w II połowie 2014 roku oraz prognozy na I połowę 2015 r. Raport 2014/2015, EDYCJA IV,
Instytut Badań i Analiz, Grupa OSB, Firmy.net, http://www.firmy.net/blog/zmiany-w-kodeksie
-pracy-hamuja-wzrost-zatrudnienia-w-mikrofirmach-18320.html [dostęp:10.03.2015].
9. Kierzkowski T., Dostępność zewnętrznego finansowania dla mikro i małych firm [w:] Raport
o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013. Temat specjalny: eksport w mikro i małych firmach,
pod. red. T. Kierzkowskiego. Bank Pekao SA, Warszawa, styczeń 2014, s. 61-65, http://www.
pekao.com.pl/mis/raport_SME/ [dostęp: 06.03.2015].
10. Kierzkowski T., Inwestycje mikro i małych firm [w:] Raport o sytuacji mikro i małych firm
w roku 2013. Temat specjalny: eksport w mikro i małych firmach, pod. red. T. Kierzkowskiego. Bank Pekao SA, Warszawa, styczeń 2014, s. 65-73, http://www.pekao.com.pl/ mis/
raport_SME/ [dostęp: 06.03.2015].
332
11. Leszczyńska B., Jaworska N., Stefańska M., Gać J., Ocena stopnia znajomości RPO WL
na lata 2007-2013 i efektów jego wdrażania wśród mieszkańców województwa lubelskiego,
PSDB na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie, 2013, http://www.rpo.lubelskie.pl/
front/page/get/471/ [dostęp: 08.03.2015].
12. Łapiński J., Nieć M., Rzeźnik G., Zakrzewski R., Działalność sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w Polsce na tle krajów UE [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w Polsce w latach 2012-2013, pod. red. P. Zadury-Lichoty i A. Tarnawy.
PARP, Warszawa 2014, s. 14-43.
13. Ocena efektów działań informacyjno-promocyjnych prowadzonych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. Raport końcowy,
Zespół Konsultantów ITTI, Poznań, listopad 2014, http://www.rpo.lubelskie.pl/ front/page/
get/471/ [dostęp: 12.03.2015].
14. Ocena wpływu dotacji z RPO WL na wzrost konkurencyjności oraz innowacyjności beneficjentów z sektora MŚP, Raport wykonany przez Pracownię Badań i Doradztwa „Re-Source”,
2013, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/471/ [dostęp: 20.03.2015].
15. Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 (przyjęty
decyzją Komisji Europejskiej C(2015)887 z dnia 12 lutego 2015 r.), Urząd Marszałkowski
Województwa Lubelskiego w Lublinie, http://www.npf.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/658/
[dostęp: 20.03.2015].
16. Skowronek-Mielczarek A., Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2013.
17. Sosińska-Wit M., Aktywność inwestycyjna MŚP w województwie lubelskim na podstawie badań
ankietowych, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy 2012, nr 28, s. 348-356.
18. Sprawozdanie okresowe z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007 – 2013 za I półrocze 2014 r., wrzesień 2014, http://www.rpo. lubelskie.
pl/front/page/get/128/ [dostęp: 19.03.2015].
19. Wyżnikiewicz B., Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Raport z wyników badania przygotowanego przez Konfederację Lewiatan, IBnGR, Warszawa 2013, http://konfederacjalewiatan.pl/wydawnictwa/_files/publikacje/2013/MSP_2013_-_raport_g_ wny_pol.pdf [dostęp:
16.03.2015].
20. http://www.mir.gov.pl/fundusze/fundusze_europejskie_2014_2020/strony/start.aspx [dostęp:
07.03.2015].
INVESTMENTS OF MICRO-ENTERPRISES FROM THE
LUBELSKIE VOIVODESHIP INCLUDING SOURCES OF
THEIR FINANCING
Summary
The aim of the article is to analyse the investment activity of micro-enterprises from the
Lubelskie voivodeship, and to indicate the sources of its financing, with particular emphasis
on EU funds.
During the period 2009-2013, the investment outlays of micro-enterprises from the Lubelskie
voivodeship were subject to significant fluctuations. The data analysis indicates the moderate
investment activity of micro-enterprises from the Lubelskie voivodeship in comparison with
the activity of entities from the other regions of Poland. Micro- and small enterprises from
the Lubelskie voivodeship financed their investments mainly from their own resources. The
usage of EU funds in investment financing was relatively small. For micro-entrepreneurs
from the Lubelskie voivodeship, barriers to using EU funds of particular importance were:
bureaucracy, lack of own resources, and insufficient knowledge.
Key words: investments, micro-enterprises, sources of investment financing, EU funds;
Sławomir Kowalski
SPÓŁDZIELCZOŚĆ ROLNICZA W POLSCE PO
INTEGRACJI Z UE
Wprowadzenie
W Unii Europejskiej grupy producentów – spółdzielnie branżowe - są podstawowym
ogniwem struktury zorganizowanego rynku produktów rolnych, utworzonego z udziałem
producentów. Grupy te (spółdzielnie) zrzeszając się głównie w krajowych i regionalnych
spółdzielczych związkach branżowych posiadają średnio ponad 65% udziału w sprzedaży
hurtowej produktów rolnych oraz ich przetwórstwie. Dzięki temu producenci taniej zaopatrują się w środki do produkcji i korzystniej sprzedają swoje produkty, przejmując część
wartości dodanej, jaka powstaje na kolejnych etapach obrotu oraz przetwórstwa produktów
rolnych. Stanowi to dodatkowe, poza dopłatami bezpośrednimi, ekonomiczne wzmocnienie
gospodarstw rolnych.
W Polsce rynek produktów rolnych jest coraz lepiej zorganizowany, ale w większości przypadków bez udziału producentów. Stawia to polskich rolników w trudnej sytuacji
dochodowo-konkurencyjnej. Niezorganizowanie polskich rolników jest przede wszystkim
wynikiem upadku po 1990 r. spółdzielczości rolniczej, która co prawda była nadmiernie
uzależniona od Państwa, ale skupowała od rolników około 60% produktów rolnych, tj. podobną wielkość jak spółdzielnie rolnicze w krajach UE-15. Obecnie jedynie spółdzielczość
mleczarska, która w ostatnich kilkunastu latach unowocześniła bazę przetwórczą, zachowała
około 70% udział w rynku. Spółdzielczość mleczarska jest najlepszym dowodem na to, że
forma spółdzielcza może być i nowoczesna i konkurencyjna.
W okresie transformacji kolejne rządy nie przykładały zbyt dużej wagi do pomocy
rolnikom w zorganizowaniu się w struktury gospodarcze, jednocześnie przyczyniając się
do pogłębienia trwających procesów destrukcyjnych. Lata 90. to także nieprzyjazne nastawienie do spółdzielczości samych rolników, jak również otoczenia rolnictwa. Pustkę po
zaprzestaniu obsługi rolników przez spółdzielnie starano się wypełnić organizując rolników
w stowarzyszenia i zrzeszenia. Nie były to jednak najlepiej dostosowane formy prawne do
organizowania gospodarczego rolników. Miejsce spółdzielni, z których odeszło większość
producentów rolnych, zajęli pośrednicy.
Tak mały stopień zorganizowania rolników wynika przede wszystkim z braku wdrożenia równolegle z uchwaleniem ustawy kompleksowego programu wsparcia procesu gospodarczego organizowania się producentów rolnych. Tworzenie grup wiąże się z rozpoczęciem
działalności gospodarczej – utworzeniem firmy.
Celem opracowania jest zwrócenie uwagi na potrzebę rozwoju spółdzielczych form
gospodarowania na obszarach wiejskich.
1. Rozwój ruchu spółdzielczego
Spółdzielczość powstawała na ziemiach polskich, podobnie jak w całej Europie,
począwszy od połowy XIX wieku. Jej rozwój odbywał się w warunkach gospodarki rynkowej, w ramach systemów prawnych obowiązujących w poszczególnych zaborach. Ruch
spółdzielczy budził szczególne zainteresowanie wśród chłopów, robotników, inteligencji,
ale też wśród rzemieślników i drobnych kupców. Prekursorem spółdzielczości w Polsce był
334
Sławomir Kowalski
Stanisław Staszic, który już w 1816 roku założył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze
dla Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach. W okresie rozbiorów różne formy spółdzielczości wiejskiej były tworzone w poszczególnych częściach kraju. W zaborze pruskim już
od lat 70-tych XIX wieku zakładano spółdzielnie mleczarskie, parcelacyjne, nieco później
rolniczo-handlowe „Rolniki”. W Królestwie istniały Syndykaty Rolne, w Galicji spółdzielnie
mleczarskie i wiele innych. Na wsi we wszystkich trzech zaborach działały kółka rolnicze,
a także różne formy spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych takich jak Banki Ludowe
czy Kasy Stefczyka. Bywały wsie, którym ze względu na bujny rozwój różnorodnych form
spółdzielni nadawano miano „wzorowych wsi spółdzielczych” (Lisków, Sterdyń, Handzlówka). Poza swoim znaczeniem społeczno-gospodarczym, spółdzielnie odgrywały wówczas
również wielką rolę patriotyczną1.
W okresie międzywojennym dobrze rozwijały się spółdzielnie wiejskie. Już w dwa
lata po odzyskaniu niepodległości – 29 października 1920 roku, Sejm RP uchwalił bardzo
nowoczesną, jak na tamte czasy ustawę o spółdzielczości. Na jej podstawie powstawały spółdzielnie kredytowe, mleczarskie oraz spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu, a także spółdzielnie
o typowo branżowym lub usługowym charakterze: skupu i zbytu bydła i trzody chlewnej,
jajczarsko-drobiarskie, rybackie i rakarskie, ogrodnicze, sprzedaży narzędzi rolniczych,
przemysłu ludowego, pastwiskowe, leśne, oczyszczania zboża, przetwórcze i maszynowe.
Spółdzielnie te dla wzmocnienia swojej pozycji i lepszej realizacji celów łączyły się w różnych związkach, by ostatecznie w 1935 roku utworzyć jeden związek rewizyjny pod nazwą
Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych.
Po drugiej wojnie światowej ruch spółdzielczy został ściśle powiązany z przekształceniami politycznymi, społecznymi i gospodarczymi. Kontrolą państwa objęto całą gospodarkę,
w tym także spółdzielczość. Organizacje spółdzielcze zaliczono do jednostek gospodarki
uspołecznionej i włączono do realizacji zadań zawartych w centralnych i terenowych planach
gospodarczych. Spółdzielnie rolnicze stały się narzędziem w rękach państwa służąc realizacji polityki wobec wsi i rolnictwa. W wielu segmentach rynku posiadały monopolistyczną
pozycję. Rolnik skazany był w zasadzie na sprzedaż swojej produkcji i zakup środków do
produkcji w spółdzielni, której był członkiem, a członkostwo stało się dla osób pragnących
utrzymać się z pracy na roli praktycznie przymusowe2.
W dekadzie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, w okresie urynkowienia gospodarki, rola spółdzielczości w obsłudze wsi i rolnictwa oraz w procesach produkcyjnych
znacznie zmalała. Decydujące znaczenie miało wejście w życie ustawy z dnia 20 stycznia
1990 roku, która likwidowała związki gospodarcze spółdzielni, co rażąco przyczyniło się do
zerwania tradycyjnych więzi instytucjonalnych zaopatrzenia i zbytu skupionych produktów.
Dalszym powodem były trudności dostosowania się spółdzielni do nowych warunków funkcjonowania na wolnym rynku i w warunkach postępującej integracji europejskiej, a także
ostra konkurencja ze strony przedsiębiorstw zagranicznych, prywatnych i ze strony tzw. szarej
strefy. Z tych powodów rozpadł się cały system spółdzielczy obsługujący rolnictwo. Rolnicy
sami opuszczali spółdzielnie, które uznawali za nie swoje, a wręcz państwowe i zaczęli działać
w pojedynkę, przegrywając ze znacznie silniejszym otoczeniem handlowo-produkcyjnym.
Obecnie funkcjonuje jeszcze około połowy spółdzielni z czasów PRL-u. Tempo likwidowania spółdzielni ostatnio spadło. Można sądzić, że spółdzielnie, które przetrwały w znacznej większości utrzymają się na rynku. Najlepiej dostosowały się do gospodarski rynkowej
spółdzielnie mleczarskie, które unowocześniły swoją bazę przetwórczą i z powodzeniem
1
2
W. Boguta (red.), Spółdzielczość wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi,
Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2011, s. 14.
J. Żmija, Spółdzielczość w świadomości rolników i doradców oraz praktyczne wykorzystanie idei spółdzielczej
do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział
w Krakowie, Kraków 2013, s. 12.
Spółdzielczość rolnicza w Polsce po integracji z UE
335
mogą konkurować na rynku europejskim i światowym. Z powodzeniem na Jednolitym Rynku Europejskim mogą konkurować Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne, które przetrwały,
należą one do pracujących w nich rodzin i są w zdecydowanej większości nowoczesnymi
zespołowymi. Obsługą rolnictwa, tj. zaopatrzeniem, zbytem i przetwórstwem produktów
rolnych zajmuje się w dalszym ciągu tylko część z pozostałych spółdzielni zaopatrzenia
i zbytu „Samopomoc Chłopska”, ogrodniczo-pszczelarskich i SKR. Po odejściu z nich rolników w większości stały się one spółdzielniami pracy zajmującymi się handlem detalicznym,
hurtowym i usługami na terenach wiejskich3.
2. Istota wspólnego gospodarowania producentów rolnych
Współpraca rolników na całym świecie ma długą tradycję. Zazwyczaj dotyczy ona
tylko części działalności gospodarczej i w dużej liczbie przypadków przyjmuje postać nieformalnego porozumienia dla realizacji wzajemnej pomocy bez zapłaty pieniężnej i opiera
się głównie na wymianie usług (pracy, maszyn) o równorzędnej wartości.
Wtedy, gdy współpraca wymaga ściślej określonych zobowiązań dochodzi do formalnego porozumienia, zostaje założona formalna organizacja. Organizacje te przyjmują
różne formy prawne (tak w Polsce jak i w innych krajach) – spółdzielni, spółek, zrzeszeń,
stowarzyszeń, jednak ich wspólną cechą jest to, że są one związkami ludzi nie kapitału,
a w swoim działaniu stosują międzynarodowe zasady spółdzielcze.
Spółdzielnie były i są tworzone przez rolników dla prowadzenia działalności w bardzo
szerokim zakresie. Początkowo spółdzielnie tworzono po to, by umożliwić członkom korzystniejszy zakupu środków do produkcji bądź sprzedaż na rynku płodów rolnych wytworzonych
przez członków. Takie spółdzielnie zaopatrzenia i/lub zbytu miały na celu nabywanie różnych
potrzebnych towarów i sprzedaż produktów (na odległych nieraz rynkach) na warunkach
korzystniejszych niż te, które mogli uzyskać rolnicy indywidualni. Wiele tych spółdzielni
przekształciło się w poważne przedsiębiorstwa.
W takich krajach, jak Francja czy Niemcy, jako pierwsze zostały założone spółdzielnie
kredytowe mające działać, jako banki wiejskie. Banki te prowadziły obsługę gospodarstw
rolnych, a także inwestowały swój kapitał w inne spółdzielnie rolnicze i pomogły w zbudowaniu szerokiej organizacji spółdzielczej, która obecnie kontroluje dużą część rolniczej
działalności w tych krajach – zarówno dostarczenie surowców, jak i przetwarzanie oraz dystrybucję rolniczych produktów. Współpraca dotyczy czterech obszarów rolniczej działalności,
wyodrębnionych w zależności od funkcji, albo typu aktywności gospodarczej:
•• Spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu – zaopatrujące członków w środki do produkcji oraz
sprzedające produkty rolne wyprodukowane w gospodarstwach członków; typowymi
przykładami tego typu spółdzielni są gminne spółdzielnie „Samopomoc Chłopska”, spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie.
•• Spółdzielnie przetwórcze – przetwarzające surowce rolnicze i sprzedające je bezpośrednio konsumentom we własnych sklepach, lub za pośrednictwem firm handlowych.
Typowym przykładem tego typu spółdzielni są spółdzielnie mleczarskie.
•• Spółdzielnie usługowe – dostarczające członkom określonych usług, np. mechanizacyjnych, bankowych, ubezpieczeniowych, socjalnych. Przykładami takich spółdzielni są
spółdzielnie kółek rolniczych, banki spółdzielcze.
•• Spółdzielnie produkcji rolnej – zajmują się produkcją roślinną, ale są też znaczącym producentem produktów zwierzęcych. Duży udział w ich produkcji sprzedanej stanowią produkty przetworzone we własnych przetwórniach (pasze, przetwory owocowo-warzywne),
3
W. Boguta, M. Martynowski (red.), Organizowanie się rolników w grupy producentów głównym sposobem
na podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej,
Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, s. 23.
336
Sławomir Kowalski
świadczą też usługi, głównie mechanizacyjne i warsztatowe. Spółdzielnie te posiadają
również własną sieć handlową, bazę turystyczną, gastronomię, hotele. Ich przykładem
są RSP (rolnicze spółdzielnie produkcyjne).
•• Spółdzielnie zrzeszające producentów rolnych, tworzone w celu wspólnej sprzedaży –
zwane powszechnie grupami producentów rolnych. Termin „grupa producentów rolnych”
nie oznacza formy prawnej (mogą one występować, jako spółdzielnie, spółki, zrzeszenia
itp.) zorganizowania się producentów, a jedynie wskazuje na charakter i funkcje spełniane
na rynku przez taką organizację4.
Grupy producentów rolnych zrzeszają producentów produkujących na skalę towarową
dany produkt lub grupę produktów (np. ziemniaki, trzodę chlewną, zboża). Są to, więc organizacje branżowe. Mają one na celu koncentrację i ujednolicanie podaży, dostosowywanie jej
do potrzeb rynku, szczególnie pod kątem jakości i ilości, a tym samym pozytywne oddziaływanie na organizację rynku. Głównym ich celem jest sprzedaż produktów wyprodukowanych
w gospodarstwach członków. Grupy muszą dostarczać na rynek produkty rolnicze to znaczy
te, które są nieprzetworzone lub tylko wstępnie przetworzone. Istotą spółdzielni zrzeszających
producentów rolnych (grup producentów rolnych) jest fakt, że są one swoistym „przedłużeniem gospodarstw” członków, pozwalającym im uczestniczyć w dalszych ogniwach obrotu
produktami rolnymi i poprzez to poprawiać dochodowość gospodarstw, poprzez przechwytywanie wartości dodanej powstającej w wyniku obrotu produktami rolnymi.
Spółdzielnia jest istotnym elementem poprawy funkcjonowania gospodarstwa na
rynku i ekonomicznej efektywności jego gospodarowania. Współpraca rolników opiera się
na zasadzie dobrowolności przy jednoczesnym kierowaniu się uzgodnionymi dla wzajemnej
korzyści regułami.
W wielu krajach, w środowisku wiejskim, zakładane są również spółdzielnie niezwiązane bezpośrednio z obsługą rolnictwa, lecz pełniące istotne funkcje społeczne. Mogą to być
spółdzielnie działające na rzecz rozwoju infrastruktury wsi (np. spółdzielnie elektryfikacyjne,
telefonizacyjne – szczególnie popularne w USA, komunikacyjne), oferujące usługi medyczne,
opiekuńcze i edukacyjne (spółdzielcze przychodnie lekarskie, przedszkola, a nawet szkoły,
domy i punkty opieki dla osób niepełnosprawnych i starszych), wspomagające pozarolniczą
działalność członków i umożliwiające im zdobycie dodatkowych dochodów (np. w agroturystyce, spółdzielnie wytwórcze, w tym tradycyjnych wyrobów regionalnych). Wkraczają
często na obszary, na których polityka społeczna realizowana przez władze publiczne okazuje
się nieefektywna, bądź, z których władze te w ogóle się wycofują (praktycznie we wszystkich rozwiniętych krajach obserwuje się redukcję środków na cele polityki społecznej), zaś
firmy prywatne, nastawione na zysk, nie są nimi zainteresowane. Zasadą jest, że spółdzielnie
działają na rzecz swoich członków. Jest to jedna z podstaw sukcesu spółdzielni5.
3. Formy prawne zrzeszania producentów
Polskie prawo przewiduje szereg form prawnych zrzeszania się producentów: są to
m.in. spółdzielnie, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki cywilne, rolnicze zrzeszenia branżowe, stowarzyszenia (tabela 1).
4
5
Krajowa Rada Spółdzielcza, Podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez zrzeszanie się rolników
ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, KRS, Warszawa 2012, s. 43.
W. Boguta W., M. Martynowski (red.), Organizowanie … op.cit., s. 33.
337
Tabela 1. Charakterystyka form prawnych działalności gospodarczej
Forma prawna
Spółdzielnia
Spółka z o.o.
Zrzeszenie
Stowarzyszenie
Charakter
organizacji
gospodarczy, ale
również społeczny
dowolny
społecznozawodowy, ale też
gospodarczy
społeczny
Teren działania
bez ograniczeń
bez ograniczeń
terytorium RP
bez ograniczeń
Członkowie
organizacji
osoby fizyczne
i prawne
osoby fizyczne
i prawne
osoby fizyczne
osoby fizyczne
Liczba członków
założycieli
co najmniej 5 osób
fizycznych lub 3
osoby prawne
1 i więcej
co najmniej 10
osób fizycznych
co najmniej 15
osób fizycznych
Źródło: Promocja tworzenia grup producentów rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa
2011, s. 6.
Każda z wymienionych form prawnych, jako podstawa działania grupy producenckiej
ma swoje wady i zalety, np. stowarzyszenie jest dobrym rozwiązaniem dla grup producenckich w początkowym okresie działalności, gdyż nie jest wymagany kapitał założycielski
i stosunkowo prosta jest forma rejestracji. W stowarzyszeniu można skutecznie nauczyć się
współpracy. Jednak grupa producencka, która zamierza inwestować, powinna zdecydować
się na inną formę prawną. Dla grup producenckich zamierzających inwestować we wspólne
przedsięwzięcie gospodarcze, np. budowę przechowalni – dobrym rozwiązaniem jest spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością. Dla spółki z o. o. rolnicy mogą pozyskiwać udziałowców,
którzy dysponują jakimś majątkiem i mogą go wnieść w formie aportu. Obecnie najczęstszą
formą prawną używaną przez grupy producentów rolnych jest spółdzielnia. Jest to forma
sprawdzona w praktyce wielu państwach, w tym także w UE, a spółdzielnie rolników obsługują około 60% zaopatrzenia w środki produkcji i zbytu produktów. Wybierając sposób
zorganizowania się należy przede wszystkim brać pod uwagę formy, które nie będą ograniczać
prowadzenia planowanej działalności i pozwolą na najpełniejsze zrealizowanie celów grupy6.
4. Znaczenie spółdzielczości rolniczej dla rozwoju obszarów
wiejskich
Koncentracja działalności gospodarczej w formie spółdzielni jest bardzo popularna
w krajach Unii Europejskiej. Wiedza i umiejętności jednego człowieka są często niewystarczające aby efektywnie zarządzać podmiotem, podczas gdy współpraca w ramach spółdzielni
niesie ze sobą wiele korzyści:
•• pozwala na obniżanie kosztów produkcji,
•• wykorzystanie efektu synergii pomiędzy zasobami tworzącymi spółdzielnię,
•• umożliwia przejęcie znacznej części rynku produktów lub usług, na którym swoje dobra
sprzedaje kooperatywa.
Środowiska wiejskie są miejscem, gdzie rozwijają się inicjatywy spółdzielcze związane nie tylko z produkcją rolną, coraz częściej zakładane są tam spółdzielnie, które pełnią
istotne funkcje społeczne. UE nie tylko traktuje inicjatywy spółdzielcze na równi z innymi
rodzajami działalności, ale także podkreśla ich znaczenie, bowiem w wielu dokumentach
wydanych przez organy UE można znaleźć zapisy, że spółdzielnie odgrywają szczególną rolę
w regionach o mniej korzystnych warunkach, gdzie zyskowność z prowadzonej działalności
jest niższa, co powoduje, iż kapitał jest nimi mniej zainteresowany. Wspólnota postrzega
6
S. Zawisza, Perspektywy rozwoju grup producentów rolnych – szanse i zagrożenia, Wyd. Uczelniane Uniwersytetu
Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010, s. 16.
338
Sławomir Kowalski
zatem spółdzielnie jako podmioty, które budują spójność i integralność społeczną obszarów
wiejskich, a te właśnie elementy są przecież na stałe wpisane w cele stawiane przed UE.
Spółdzielnie rolnicze w Unii Europejskiej stanowią one ważny element społeczno-ekonomiczny dla gospodarki i społeczeństwa. Spółdzielnie nigdy nie działają w pojedynkę,
zawsze tworzą związki lokalne, regionalne i krajowe – w ten sposób uzyskując większą siłę
ekonomiczną7. O sile spółdzielni w Unii Europejskiej świadczą następujące liczby:
•• łączna liczba spółdzielni: 40 tys.; łączny obrót 300 mld Euro,
•• zdecydowana większość rolników UE-15 jest członkami jednej lub więcej spółdzielni,
•• spółdzielnie rolnicze w tzw. krajach UE-15 zatrudniają łącznie ok. 660 tys. osób,
•• spółdzielnie zaopatrują swoich członków w ponad 50% środków do produkcji rolnej,
•• udział spółdzielni w zakupach, przetwórstwie i handlu artykułami rolnymi wynosi
•• ponad 60%,
•• udział spółdzielni w głównych branżach: mleko około 70%, mięso wieprzowe 50%,
•• zboża 35%.
O roli i znaczeniu spółdzielni rolniczych w wybranych krajach Unii Europejskiej
wskazują dane zawarte w tabeli 2.
Tabela 2. Spółdzielnie rolnicze w Unii Europejskiej
Kraj
Liczba
gospodarstw
(tys)
Liczba
spółdzielni
(szt.)
Liczba
członków
(tys)
Liczba
pracowników
(tys)
Obroty
(mld Euro)
Francja
527
3 500
580
150
80,0
Niemcy
371
2 994
1 807
101
44,5
Holandia
77
51
143
60
45,1
Włochy
1 679
4 874
839
86
32,4
Hiszpania
1 044
3 989
927
94
18,9
Dania
45
14
81
35
18,8
Irlandia
128
150
197
35
12,4
Grecja
860
6 170
714
18
1,0
Polska
2 391
2 732
400
100
9,0
Źródło: COGECA I EUROSTAT, rok 2009; dane Polska: KRS, rok 2012
Wraz z rozpadem gospodarki planowej, rozpadł się system usługowo-handlowej obsługi rolnictwa. 20 stycznia 1990 r. uchwalona zostaje specustawa, która w praktyce likwidowała spółdzielcze lokalne, regionalne i krajowe związki gospodarcze (doprowadziło to do
likwidacji około 60% spółdzielni – potencjał ekonomiczny pozostałych zmalał o około 90%,
z wyjątkiem spółdzielni mleczarskich, które zachowały ok. 70% rynku skupu i przetwórstwa
mleka). Rolnicy w zdecydowanej większości odchodzą od swoich spółdzielni i zaczynają
indywidualnie działać na rynku. Dzisiaj wyraźnie widać, że było to błędne rozumowanie
i działający w pojedynkę rolnicy najczęściej przegrywają ze znacznie silniejszymi podmiotami
skupującymi produkty rolne, które wkroczyły w miejsce spółdzielni. W przeciwieństwie do
rolników z krajów „UE-15”, polscy rolnicy nie biorą udziału (jeśli, to w bardzo ograniczonym
zakresie) w podziale wartości dodanej powstającej w obrocie i przetwórstwie produktów
rolnych. W Polsce tylko, co piąty rolnik należy do jakiejś spółdzielni. W rolnictwie i jego
otoczeniu funkcjonuje obecnie około 2700 spółdzielni (tabela 3).
7
Krajowa Rada Spółdzielcza, Podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez zrzeszanie się rolników
ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, KRS, Warszawa 2012, s. 13.
339
Tabela 3. Zmiany liczebności spółdzielni rolniczych w Polsce w latach 1989-2012
Lata
Wyszczególnienie
Spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu „Sch”
Spółdzielnie mleczarskie
Spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie
Rolnicze spółdzielnie produkcyjne
Spółdzielnie kółek rolniczych
Razem spółdzielnie rolnicze
Spółdzielcze grupy producentów rolnych
1989
2000
31.07.2012
1989/2012
%
1 912
323
140
2 089
2 006
6344
-
1 648
238
128
1 024
1 063
4 101
-
1 244
150
71
716
551
2 732
280
65
46
50
34
27
43
-
Źródło: Krajowa Rada Spółdzielcza, Podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez zrzeszanie
się rolników ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, KRS, Warszawa 2012, s. 12.
W strukturze spółdzielni wg sektorów prowadzonej działalności w Polsce największą
pozycję stanowi rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo (wykres 1).
Wykres 1. Struktura spółdzielni wg sektorów prowadzonej działalności w Polsce w 2012 r.
Źródło: J. Żmija, Spółdzielczość w świadomości rolników i doradców oraz praktyczne wykorzystanie idei
spółdzielczej do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, Kraków 2013, s. 9
Na 29 produktów lub grup produktów (nie licząc owoców i warzyw), dla których
dotychczas tworzone były GPR, obecnie działają grupy dla 22 z nich. Najwięcej grup tworzą
producenci ziarna zbóż lub nasion roślin oleistych, trzody chlewnej, drobiu. Znacząco rośnie
w ostatnich latach liczba grup producentów w formie spółdzielni8. Z danych publikowanych
przez MRiRW wynika, że na łącznie powstałych w 2012 roku 239 grup, 84 to spółdzielnie
(35%). Na dzień 13 listopada 2013 r. działało 1256 GPR (w tym 388 grup w formie spółdzielni
– 31%). Spółdzielnie mają średnio ok. 2,5-krotnie więcej członków niż spółki z o.o. Łącznie
zorganizowanych było w grupach producentów ponad 34 tys. producentów rolnych (w tym
blisko 11 tys. producentów tytoniu). Równolegle działało ok. 220 grup i 102 organizacje producentów owoców i warzyw (w tym ok. 30 w formie spółdzielni) – tworzonych dotychczas
na podstawie przepisów dotyczących Wspólnej Organizacji Rynków Rolnych, zrzeszających
ok. 7 tys. producentów. W 2013 r. powstało 310 GPR, w tym 100 w formie spółdzielni.
8
W. Boguta (red.), Działalność spółdzielni rolniczych ze szczególnym uwzględnieniem zarządzania spółdzielnią
oraz prowadzenia działalności finansowej i marketingowej, KRS, Warszawa 2014, s. 28.
340
Sławomir Kowalski
Podsumowanie
Zarówno w Polsce, jak i na świecie stale zmieniają się warunki ekonomiczne, społeczne i prawne. Wymaga to od spółdzielni tak, jak i od innych podmiotów, stałego dostosowywania się do tych warunków. Spółdzielnie potrafi ą to czynić. Należą, bowiem do najstarszych,
wciąż obecnych na rynku, podmiotów gospodarczych. Wiele z nich liczy sobie ponad 100
lat. Nie ma więc żadnego konkretnego modelu, do jakiego spółdzielnie powinny dążyć, który
można powszechnie stosować. Wszystko zależy od potrzeb osób tworzących spółdzielnię
oraz warunków, w jakich spółdzielnia pracuje. Członkowie są bowiem współwłaścicielami,
współużytkownikami i współzarządzającymi swoimi spółdzielniami.
Obecnie wydaje się, że najbardziej pożądane są spółdzielnie zrzeszające rolników
o podobnym profilu produkcji. Tak jest w spółdzielniach mleczarskich i spółdzielniach ogrodniczych. Wokół spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, spółdzielni kółek rolniczych oraz spółdzielni
produkcji rolnej mogą i powinny powstawać grupy producentów o różnym profilu w zależności od warunków lokalnych, możliwości i potrzeb poszczególnych spółdzielni. Tradycyjny
polski podział branżowy traktować należy bardzo elastycznie. Dużo ważniejsze znaczenie ma
współpraca i integracja spółdzielni. Rosnąca konkurencja wymaga od spółdzielni tworzenia
coraz silniejszych ekonomicznie jednostek.
Bibliografia
1. Boguta W. (red.), Spółdzielczość wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego
działania ludzi, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2011.
2. Boguta W. (red.), Działalność spółdzielni rolniczych ze szczególnym uwzględnieniem zarządzania spółdzielnią oraz prowadzenia działalności finansowej i marketingowej, KRS, Warszawa
2014.
3. Boguta W., Martynowski M. (red.), Organizowanie się rolników w grupy producentów głównym
sposobem na podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010.
4. Brzozowska-Wabik J, Spółdzielczość to nie przeżytek, Infos, Biuro Analiz Sejmowych, nr
21(135), Warszawa 2012.
5. Dec W., Polski model współpracy kooperacyjnej spółdzielni, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2012.
6. Górka M., Ruda M., Spółdzielcze formy gospodarowania na przykładzie rolniczych spółdzielni
produkcyjnych, PWSZ w Krośnie, Krosno 2012.
7. Krajowa Rada Spółdzielcza, Podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez zrzeszanie się rolników ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, KRS, Warszawa 2012.
8. Martynowski M. (red.), Organizowanie się gospodarcze polskich rolników po 1990 roku,
Krajowa rada Spółdzielcza, Warszawa 2010.
9. Promocja tworzenia grup producentów rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
Warszawa 2011.
10. Zawisza S.: Perspektywy rozwoju grup producentów rolnych – szanse i zagrożenia, Wyd.
Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010.
11. Żmija J., Spółdzielczość w świadomości rolników i doradców oraz praktyczne wykorzystanie
idei spółdzielczej do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, Centrum Doradztwa
Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, Kraków 2013.
341
AGRICULTURAL COOPERATIVES IN POLAND AFTER
EU INTEGRATION
Summary
Cooperatives in the world and has played an important role in socio-economic development
of each country. Also in Poland, the cooperative movement has its own traditions and history.
The main feature of the current activities of the cooperative is to focus primarily on local
issues. Cooperative forms of management are to realize many functions and tasks, which are
also in the free market are not substitutable by other operators or organizational structures.
In addition, are important in the development of agriculture both national and local levels.
Development of agricultural cooperatives is primarily conditioned by commitment, activity
and entrepreneurial population. An important role is played by the local authorities, which,
by the decisions can stimulate the development of such projects.
Key words: agriculture, rural areas, cooperatives, European integration
CZĘŚĆ III
WSPÓŁPRACA
MIĘDZYNARODOWA
Lech Bylicki
REGULACJE I PRAKTYKA
MIĘDZYNARODOWEJ POLITYKI CELNEJ
Wstęp
Zasady polityki handlowej, tworzone w 1947 roku, odzwierciedlały ekonomiczne
i polityczne interesy Stanów Zjednoczonych1. Były one też wyrazem liberalnej koncepcji
ekonomicznej funkcjonowania gospodarki światowej, Odzwierciedlały zatem ówczesne teorie
handlu i polityki handlowej.
Powstanie Układu Ogólnego w sprawie Taryfy Celnej i Handlu GATT (General
Agreement on Tarrifs and Trade) w 1947 roku, wynikało z negatywnych doświadczeń lat
trzydziestych, gdy protekcjonistyczna polityka handlowa, zapoczątkowana głównie przez
Stany Zjednoczone, doprowadziła do pogłębienia się Wielkiego Kryzysu. GATT, podobnie
jak międzynarodowy system dewizowy z Bretton Woods, powstał jako element globalnej
wizji amerykańskiej liberalnej instytucjonalizacji gospodarki międzynarodowej, wyniszczonej
w czasie II wojny światowej. Dopiero w 1994 roku Układ został przekształcony w Światową
Organizację Handlu (WTO). Tekst starego układu został dołączony do WTO jako GATT 1994.
W artykule niniejszym pragnę ukazać zasady międzynarodowej polityki celnej, próbując określić ich racjonalność ekonomiczną. Staram się wykazać, że generalnie ujmując,
liberalna polityka handlowa przynosi korzyści w porównaniu z protekcjonizmem. Teza ta
znalazła odzwierciedlenie w głównych zasadach międzynarodowej polityki handlowej w ramach WTO i UE.
Rozróżniam tu politykę niedyskryminacyjną, sformułowaną w ramach oryginalnego
GATT, oraz preferencyjną, związaną z funkcjonowaniem ugrupowań integracyjnych i preferencji dla państw rozwijających się. Przedstawiam również generalne klauzule ochronne,
które umożliwiają podnoszenie ceł w wyjątkowych sytuacjach. Na tym tle ukazałem ewolucję
polskiej polityki handlowej w latach dziewięćdziesiątych.
Podjąłem również próbę określenia głównych argumentów ekonomicznych, które
mogą być używane dla uzasadnienia aktywnej polityki celnej. Najprostsze z nich, to:
–– po pierwsze, stosowanie cła może wynikać ze względów produkcyjnych. Wzrost lub
stabilizacja podaży mogą być uzasadnione wagą danego produktu (np. nowoczesny technologicznie czy ważny ze względu na bezpieczeństwo narodowe) lub potrzebą utrzymania
zatrudnienia w danym sektorze ze względów społecznych lub politycznych2.
–– po drugie, wprowadzenie cła może służyć ograniczeniu konsumpcji jakiegoś dobra.
W wielu krajach stosuje się stosunkowo wysokie cła na tzw. dobra luksusowe (typu jachty, luksusowe samochody czy kosmetyki), konsumowane przez najzamożniejsze grupy
społeczeństwa. Podobnie wysokie cła są z reguły stosowane na towary szkodliwe dla
zdrowia (alkohole wysokoprocentowe, wyroby tytoniowe czy inne używki),
1
2
J. J. Michałek, WTO: a New World Economic Order? The Polisch Quaterly of International Affairs, Vol 5, No
2, Warsaw University 1989.
Motywy społeczne to np. wysoki poziom bezrobocia w regionie, w którym jest skoncentrowana produkcja,
a względy polityczne wiążą się zazwyczaj z presją związków zawodowych i innych grup interesów. Zagadnienia
te są analizowane w ramach ekonomii politycznej polityki handlowej.
346
Lech Bylicki
–– po trzecie, motywacją do wprowadzenia lub stosowania taryf mogą być względy fiskalne,
ponieważ wprowadzenie cła generuje pewien dochód budżetowy. Ten argument może być
szczególnie ważny w krajach słabo rozwiniętych, w których baza podatkowa jest niewielka a ściągalność podatków bezpośrednich i większości pośrednich bardzo ograniczona,
–– po czwarte wreszcie, niekiedy argumentuje się, że zwiększenie ceł może przyczynić się
do ograniczenia importu ze względu na występowanie trudności w równoważeniu bilansu
handlowego czy płatniczego. Jednak dla osiągnięcia znaczących zmian w wielkości globalnego importu konieczne byłoby zastosowanie cła na dobra szczególnie ważne lub też
na większość towarów importowanych do danego kraju. Polityka taka miałaby poważne
konsekwencje ekonomiczne dla gospodarki całego kraju.
1. Podstawowe zasady GATT
We wrześniu 1946 roku, po konsultacji z Wlk. Brytanią, Stany Zjednoczone przedstawiły propozycję Karty Międzynarodowej Organizacji Handlu Narodów Zjednoczonych, na
podstawie której miała powstać Międzynarodowa Organizacja Handlu (International Trade
Organization). Negocjacje ITO zakończono w 1948 roku podpisaniem tzw. karty hawańskiej.
Akt końcowy podpisały 54 delegacje, ale prawie wszyscy sygnatariusze uzależnili jej ratyfikację od stanowiska Stanów Zjednoczonych, które jednak nie dokonały tego ze względu na
sprzeciw kół gospodarczych oraz zmianę priorytetów w polityce zagranicznej3. W efekcie
powstało jedynie „przejściowe”(do czasu utworzenia ITO) porozumienie handlowe (Układ
Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu – GATT), prawie całkowicie pozbawione struktury
instytucjonalnej.
Zależności opisane w preambule do Układu4 są proste. Układające się strony dążą
do lepszego wykorzystania obfitych czynników produkcji, pełnego zatrudnienia, wzrostu
produkcji oraz handlu, i tym samym do podniesienia standardów życia na świecie. W tym
celu gotowe są przystąpić do wzajemnych negocjacji, zmierzających do stopniowej redukcji
ceł i innych barier pozataryfowych.
Twórcy GATT byli przekonani o potrzebie regulacji gospodarki światowej i sądzili,
że Układ może odgrywać rolę swoistej „konstytucji”. Określono więc ogólne zasady międzynarodowej polityki handlowej. Reguły te dotyczą sposobu traktowania krajów oraz formułują
zasady stosowania poszczególnych instrumentów polityki handlowej. W GATT niezmiernie
rzadko próbowano regulować ilościowo strumienie wymiany czy sposoby zawierania kontraktów handlowych5.
Cały Układ ogólny składa się z kilku części. Pierwsza, zawierająca główne artykuły
I i II (KNU i listy zobowiązań6) była w pełni obowiązująca. W części II znajdują się artykuły
od III do XXIII. Obok klauzuli narodowej zawiera ona głównie przepisy dotyczące stosowania barier pozataryfowych oraz dopuszczalne wyjątki od ogólnych zasad. Część druga, na
mocy tzw. klauzuli dziadka (grandfather clause), dopuszczała możliwość utrzymania przez
kraje założycielskie narodowych przepisów handlowych, jeżeli były one niezgodne z GATT
w momencie przystępowania do Układu. Część III (artykuły XXIV – XXXV), również w pełni obowiązującą, regulowała sprawy udzielonych koncesji, zagadnienia proceduralne oraz
wyjątki związane z tworzeniem integracyjnych ugrupowań handlowych. I wreszcie ostatnia, IV część Układu została dodana dopiero w 1965 roku pod wpływem presji ze strony
J. J. Michałek, Accesion to WTO of Transition Economies The Polisch Quaterly of International Affairs. Vol 8.
No 3. Warsaw Univeristy 1999.
4
J. J. Michałek, Polityka handlowa. Mechanizmy ekonomiczne i regulacje międzynarodowe. Wyd. Naukowe PWN.
Warszawa 2002.
5
B. Hoeckman, M. Kostecki, The Political Economy of World Traiding System: The WTO and Beyond Second
Edition, Oxford University Press, Oxford 1995.
6
Listy zobowiązań zwane są również listami koncesji (schedule of concessions).
3
Regulacje i praktyka międzynarodowej polityki celnej
347
państw rozwijających się. Dotyczy ona specjalnych preferencji handlowych, przyznanych
tym krajom.
Układ był oparty na kilku podstawowych zasadach7 dotyczących wąsko rozumianej
polityki handlowej. Przedstawiane zostaną na początku w całości, z pominięciem głównych
wyjątków:
¾¾ Zasada niedyskryminacji (Klauzula Największego Uprzywilejowania – KNU) jest zawarta
w art. I. Zgodnie z nią członkowie GATT muszą być jednakowo traktowani, co oznacza, że
każdy przywilej handlowy, przyznany jakiemukolwiek krajowi, musi być automatycznie
i niezwłocznie przyznany wszystkim innym członkom GATT – u.
¾¾ Klauzula narodowa (artykuł III GATT) wymaga, by towary importowane, po przekroczeniu granicy i opłaceniu cła, były tak samo traktowane jak podobne produkty krajowe.
Stanowi ona drugi istotny element niedyskryminacji między producentami krajowymi
i zagranicznymi8.
¾¾ Zasada wzajemności (korzyści i ustępstw) winna być przestrzegana w czasie rund negocjacji oraz podczas przystępowania do GATT – u. Zasada ta nie została jednak wyraźnie
sprecyzowana9. W latach siedemdziesiątych pod wpływem presji Trzeciego Świata, kraje
rozwijające się zostały formalnie zwolnione z udzielania równorzędnych koncesji.
¾¾ W założeniu cła są głównym instrumentem polityki handlowej. Były one „wiązane”
w toku kolejnych negocjacji i zapisywane w listach koncesyjnych krajów członkowskich10. Stopniowa redukcja ceł w toku negocjacji umożliwiała liberalizację handlową,
która była głównym celem GATT. W ten sposób tworzono gwarancje „dostępu do rynku”.
¾¾ „Uczciwa konkurencja”. Obejmuje ona liczne zasady przeciwdziałania tak zwanej nieuczciwej polityce handlowej. Koncepcja ta została silniej wyeksponowana przez Stany Zjednoczone w latach siedemdziesiątych. Klasyczne przykłady takiej polityki to
zakaz stosowania „nieuczciwego” dumpingu i odpowiednie procedury nakładania ceł
wyrównawczych.
¾¾ Wszystkie sprawy sporne dotyczące interpretacji zasad GATT winny być rozwiązywane
na drodze konsultacji, a jeżeli nie przynosi to rezultatów, to w oparciu o zalecenia grup
ekspertów powoływanych przez członków GATT (art. XXII i XXIII).
Te stosunkowo proste zasady polityki handlowej dobrze sprawdzały się w latach powojennych, mimo że Układ Ogólny nie był rozwiniętą instytucjonalnie organizacją. Członkowie GATT (formalnie tylko „układające się strony”) w czasie okresowych spotkań i negocjacji
korzystali z nielicznego, lecz sprawnego Sekretariatu. Wszystkie decyzje były podejmowane
przez Układające się Strony, działające wspólnie, na zasadzie consensusu.
W 1957 roku, gdy zakończono już odbudowę gospodarek po zniszczeniach wojennych, członkowie GATT dodali jeszcze art. XXVIII bis, zatytułowany: Negocjacje taryfowe. Stwierdzono w nim, że „negocjacje zmierzające (…) do znacznego obniżenia ogólnego
poziomu stawek celnych i innych opłat (…) posiadają (…) wielkie znaczenie dla rozwoju
handlu międzynarodowego.
2. Zasada niedyskryminacji i wzajemności (koncesji)
Podstawowe znaczenie ma Klauzula Wzajemnego Uprzywilejowania (KNU), zawarta
w artykule pierwszym Układu. Stwierdzono w nim, że „wszelkie korzyści, ulgi, przywileje
lub zwolnienia, przyznane przez jedną z układających się stron jakiemukolwiek produktowi
Por.:B. Hoekman, M. Kostecki (1995), rozdz. 1, Polska w WTO (1998), czy też J. J. Michałek (1989), rozdz. 1.
B. Hoekman, M. Kostecki uważają, że KNU i art. III są łącznie przejawem zasady niedyskryminacji.
W pewnym uproszczeniu zasada wzajemności oznacza, że żaden kraj nie ma obowiązku udzielania koncesji
handlowych (taryfowych), jeżeli nie otrzyma w zamian co najmniej równorzędnych koncesji.
10
Członek GATT nie może stosować wyższych stawek celnych od tych, które zostały zapisane w listach koncesyjnych. Por. dalej.
7
8
9
348
Lech Bylicki
(…) będą niezwłocznie i bez jakichkolwiek warunków rozciągnięte na podobny produkt (…)
innych układających się stron”. Tak więc każdy przywilej czy koncesja handlowa musi być
bezwarunkowo rozciągnięta na wszystkich innych członków Układu.
Stosowanie KNU ma istotne konsekwencje. Po pierwsze, każdy członek GATT musi
traktować tak samo wszystkie inne kraje należące do Układu. Jest to więc zasada niedyskryminacji lub też równości wzajemnego traktowania członków GATT, zwana również wielostronną
KNU. Po drugie, klauzula ma charakter bezwarunkowy, gdyż inni członkowie Układu otrzymują przyznane innym przywileje bez żadnych dodatkowych wymogów. Zasada ta stanowiła
wyraźny przełom w polityce Stanów Zjednoczonych, które do 1923 roku były rzecznikiem
warunkowej klauzuli11. Po trzecie, stosowanie KNU miało duże znaczenie przy prowadzeniu
wczesnych negocjacji handlowych. Dzięki niej rezultaty dwustronnych negocjacji, prowadzonych między głównymi krajami, były automatycznie rozciągane na pozostałych członków
GATT – u. Współcześnie gwarantuje ona rozciągnięcie rezultatów negocjacji na wszystkich
członków WTO.
Druga podstawowa zasada GATT jest zawarta w art. III (Klauzula narodowa) Układu.
Stwierdzono w niej, że produkt importowany nie powinien być traktowany mniej korzystnie,
niż produkty pochodzenia krajowego. Dotyczy to zwłaszcza podatków oraz innych przepisów
dotyczących sprzedaży, zakupu, dystrybucji i użytkowania tych towarów na rynku wewnętrznym. Klauzula narodowa ma zagwarantować równość traktowania towaru zagranicznego
(po uiszczeniu cła i dopuszczeniu go na rynek) oraz krajowego. Nie jest więc np. możliwe
nałożenie wyższych stawek podatku akcyzowego na towar zagraniczny, a niższych na podobny produkt krajowy.
Obie wymienione klauzule odzwierciedlają koncepcję niedyskryminacji, czyli równości traktowania partnerów handlowych.
Przedstawiane argumenty na rzecz niedyskryminacji są zrozumiałe w świetle klasycznej teorii handlu. Ich interpretacja w świetle nowoczesnych teorii jest bardziej skomplikowana.
Najczęściej dyskutowane są dwa zagadnienia. Po pierwsze, zasada równości traktowania jest słuszna, gdy partnerzy handlowi są na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego.
Sytuacja wygląda jednak inaczej, gdy występują wyraźne różnice. W tym przypadku, pomimo
wielu wątpliwości o których była mowa wcześniej, większość ekonomistów uznaje zasadność
argumentów przemawiających za czasowym stosowaniem protekcjonizmu wychowawczego
w krajach mniej rozwiniętych. Właśnie pod wpływem presji tychże państw w 1965 roku dodano do Układu część IV, uznającą prawo do stosowania protekcjonizmu wychowawczego.
Argumenty te znalazły również odzwierciedlenie w Układach Europejskich.
Drugi kontrowersyjny punkt dotyczy pojęcia „produkt podobny”, używanego zarówno
w KNU, jak i w klauzuli narodowej. Problem polega na tym, czy produkty są podobne wtedy,
gdy posiadają te same cechy użytkowe, gdy zostały wytworzone przy użyciu tych samych
technologii, czy może wtedy, gdy są zaklasyfikowane do tej samej kategorii celnej. Zagadnienia te były przedmiotem rozważań wielu postępowań panelowych w GATT, ale nie ma
tutaj jednoznacznych rozstrzygnięć12. Sytuacja jest trudna, ponieważ współcześnie występuje
coraz większe zróżnicowanie produktów, co uwzględniono w nowoczesnych teoriach handlu.
Druga fundamentalna reguła systemu GATT – owskiego zwana jest zasadą wzajemności lub wzajemności koncesji13. W przeciwieństwie do zasady niedyskryminacji nie została
ona jednoznacznie zapisana w jednym artykule Układu. Odniesienia do niej znajdują się
J. H. Jackson, World Trade and the Law of GATT. A legal analysis of the GATT. Bobbs - Merril, Indianapolis
1998. Przy warunkowej klauzuli otrzymanie przywileju jest zależne od udzielania odpowiedniej bilateralnej
rekompensaty. W praktyce polityka taka może być skutecznie stosowana jedynie przez kraje posiadające dużą
siłę przetargową.
12
J. H. Jackson World Trade and the Law of GATT. A legal analysis of the GATT. Bobbs - Merril, Indianapolis
1998, s. 162 -163.
13
W literaturze anglosaskiej mówi się najczęściej o „reciprocity principle”.
11
349
jednak w wielu postanowieniach GATT – u. Najwyraźniej mówi się o niej w cytowanym już
artykule XXVIII bis, dotyczącym negocjacji handlowych.
W Układzie nie określono również metod weryfikacji zasady wzajemności. Teoretycznie, najlepszym kryterium byłaby równość strumieni handlowych (eksportu i importu
danego kraju), powstałych w skutek liberalizacji, osiągniętej w toku negocjacji handlowych.
Jednak precyzyjne wyliczenie tych wielkości może być w praktyce trudne14. Dlatego też
negocjacje stosują różnorodne kryteria, wyrażane zarówno w kategoriach ilościowych, jak
i jakościowych.
Szczególne problemy z egzekwowaniem zasady wzajemności powstają zazwyczaj
w przypadku przystępowania do systemu krajów o odmiennym systemie gospodarczym. Tak
było na przykład, gdy Polska przystępowała do GATT – u w 1976 roku. W zamian za koncesje
taryfowe i przyznanie KNU, Polska zobowiązała się wówczas do zwiększania swego importu
o 7% rocznie, co było unikalnym rozwiązaniem15. Poważne problemy występują również
w przypadku przystępowania do WTO krajów przechodzących transformację systemu16.
Przy okazji trzeba stwierdzić, że możliwości uzyskania wzajemności od partnerów
handlowych są z reguły proporcjonalne do siły przetargowej danego kraju. Kraje (ekonomicznie) małe mają niewiele do zaoferowania, jako rynek zbytu, krajom dużym. Ograniczone
możliwości uzyskania rzeczywistych koncesji, pomimo stosowania zasady wzajemności,
mają szczególne znaczenie w przypadku krajów rozwijających się.
Na zakończenie warto zauważyć, że od niedawna powstaje „czysta” ekonomiczna
teoria GATT, oparta o zasadę niedyskryminacji i wzajemności koncesji. Bagwell i Staiger
(1999) zbudowali model równowagi ogólnej dwóch krajów, oparty o te właśnie zasady. Opierając się na pewnych uproszczonych założeniach17, autorzy ci wykazują, że stosowanie zasady
niedyskryminacji i wzajemności koncesji maksymalizuje dobrobyt krajów uczestniczących
w wielostronnych porozumieniach handlowych.
3. Reguły polityki celnej w systemie GATT/WTO
Po omówieniu zasad ogólnej polityki handlowej w GATT/WTO można analizować
reguły dotyczące stosowania ceł w tym systemie. Te ostatnie są głównie modelowym instrumentem w polityce handlowej członków systemu GATT/WTO. Z jednej strony dosyć
precyzyjnie określono zasady stosowania, negocjowania i wymierzania ceł importowych,
a z drugiej ogólnie zakazano stosowania wszystkich innych instrumentów polityki handlowej,
a zwłaszcza znacznie bardziej restrykcyjnych i „nieprzejrzystych” ograniczeń ilościowych18.
3.1. Ogólne zasady polityki celnej
Zasadnicze znaczenie ma artykuł II Układu zatytułowany „Listy zobowiązań”. W §1a
stwierdzono, że „każda układająca się strona winna traktować handel (import) z innych układających się stron w sposób nie mniej korzystny niż ten, który jest zawarty w odpowiedniej
liście zobowiązań dołączonej do tego Układu”. Kraje członkowskie nie mogą więc stosować
ceł wyższych od zapisanych („związanych”)19 w listach koncesyjnych.
Wymagałoby to znajomości odpowiednich elastyczności cenowych popytu importowanego i podaży eksportowej
dla wielu setek (tysięcy) zdezagregowanych produktów.
15
Por.: np. J. J. Michałek Accesion to WTO of Transition Economies The Polisch Quaterly of International Affairs.
Vol 8. No 3. Warsaw Univeristy 1999.
16
Ibidem
17
Najważniejsze uproszczenie dotyczy prawdopodobnie funkcji dobrobytu. Rząd dąży do zwiększenia dobrobytu
krajowego poprzez poprawę terms of trade. Bagwell, Staiger (1999), s. 220.
18
Analiza ograniczeń ilościowych w systemie WTO jest zaprezentowana w rozdziale VII.
19
Terminy „stawki związane” i „stawki skonsolidowane” są używane zamiennie w polskiej literaturze ekonomicznej. W języku angielskim sowane są terminy „bound” i „consolidated” duties.
14
350
Lech Bylicki
Dodatkowo w § 4 stwierdzono, że istnienie monopolu jakiegoś produktu nie może
być wykorzystywane w celu wprowadzenia wyższego poziomu protekcji od tego, który został
zapisany w odpowiedniej liście.
Te sformułowania są zrozumiałe w świetle teorii polityki handlowej i doświadczeń
wynikających z lat Wielkiego Kryzysu. Podniesienie ceł, zapoczątkowane przez Stany Zjednoczone w celu poprawy terms of trade i bilansu handlowego, doprowadziło do retaliacji ze
strony innych krajów. W efekcie doszło do drastycznego ograniczenia handlu20.
Twórcy GATT mieli na uwadze te właśnie negatywne doświadczenia, amerykanie,
którzy zmian w swej legislacji handlowej dokonali już w 1934 roku21 dużą wagę przywiązywali do stabilności polityki celnej. Nie powinna ona być nadużywana w czasie słabej
koniunktury czy w celu poprawy terms of trade.
Początkowo dwie dodatkowe zasady miały znaczenie w prowadzeniu bilateralnych negocjacji handlowych. Pierwsza, zwana zasadą „głównego dostawcy”, brzmiała następująco:
„Kraje uczestniczące (w negocjacjach) mogą składać postulaty (request) dotyczące koncesji
na produkty, których są indywidualnie lub zbiorowo głównymi dostawcami do kraju, który
prosi o koncesję”22. Zasada ta nie może ograniczać kraju, który nie jest głównym dostawcą,
do składania postulatów. Jednak kraj, od którego wymagana jest koncesja, może powołać
się na zasadę głównego dostawcy, jeżeli ten ostatni nie uczestniczy w negocjacjach lub nie
jest członkiem GATT23.
Druga zasada dotyczy tzw. pierwotnych praw negocjacyjnych (initial negotiating rights: INR). Koncesje uzyskane w czasie prowadzenia negocjacji przez głównych dostawców
były zazwyczaj zapisywane jako INR-y. prawa te winny być utrzymane nawet wtedy, gdy
dochodziło do renegocjacji koncesji lub rozszerzenia systemu klasyfikacji celnej24.
Zasada głównego dostawcy wzmacniała bilateralny charakter pierwszych rund negocjacji handlowych. Przyznanie koncesji krajowi, który nie był głównym dostawcą, byłoby
złą strategią negocjacyjną. Oznaczałoby bowiem, na mocy wielostronnej KNU, przyznanie
koncesji również głównemu dostawcy, ale bez wzajemności. Dlatego też małe kraje w praktyce nie uczestniczyły w negocjacjach handlowych.
Kraje niewielkie (rozwijające się) miały szansę uzyskania realnych koncesji taryfowych dopiero w ostatniej fazie negocjacji. Wiązało się to z inną nieformalną zasadą końcowego globalnego kompromisu. Wyniki długich negocjacji są zazwyczaj przedmiotem globalnego kompromisu, zawieranego w „ostatniej chwili”25. Wówczas małe kraje mają szansę
zgłaszać ważne dla nich postulaty, których znaczenia dla państw wiodących nie jest istotne.
Dla osiągnięcia końcowego porozumienia postulaty takie mogą być wtedy zaakceptowane.
Przedstawiane kwestie ukazują jedynie niektóre trudności w prowadzeniu negocjacji
taryfowych o charakterze bilateralnym. Negocjacje te stały się szczególnie mało efektywne,
gdy gwałtownie wzrosła liczba członków GATT.
Dlatego też, począwszy od rundy Kennendy’ego (lata 1964 – 1967) rozpoczęto
prawdziwie wielostronne i powszechne (cross – the – board) negocjacje taryfowe. Założono wówczas wstępnie linearną formułę redukcji stawek celnych. Cła na wszystkie towary
nierolnicze miały zostać zredukowane o 50%, z wyjątkiem stawek na artykuły „wrażliwe”.
Wykluczenie towarów wrażliwych zmniejszało rzeczywisty zakres liberalizacji (do 30%).
P. Clavin, The Triumph of Regionalism over Globalism: Patterns of Trade in the Intervaw Period, w: Geiger T.,
Kenedy D. (red). London 1996.
21
Reciprocal Trade Agreements Act, z 1934. Por.: J. H. Jackson World Trade and the Law of GATT. A legal analysis
of the GATT. Bobbs - Merril, Indianapolis 1998., s. 142.
22
„Principal-supplier principle”.
23
Analitycal Index, (1995), Vol. II, s. 938. Terminy użyte przy formułowaniu zasad podczas rundy Dillona.
24
Analitycal Index, (1995), Vol. II, s. 943. § 3 i 4 interpretacji art. XXVIII GATT.
25
Używa się tu różnych pojęć, np. last minute balancing, por. Hoekman, Kostecki (1995), s. 71. Na przykład w języku dyplomatycznym rundy urugwajskiej używano sformułowania: „Nic nie jest uzgodnione, dopóki wszystko
nie jest uzgodnione”.
20
351
Zastosowanie linearnej formuły redukcji stawek oznaczałoby, że cła szczególnie wysokie
(np. 50%), zwane „kominami taryfowymi”, nawet po redukcji o połowę (do 25%) byłyby
nadal protekcjonistyczne.
W związku z tym w czasie rundy tokijskiej (lata 1973 – 1979) przyjęto formułę zharmonizowanych redukcji stawek celnych. Polegała ona na większej procentowej redukcji
stawek wysokich i mniejszej stawek niskich. Rzeczywista skala redukcji ceł zależała zatem
głównie od ilości wzajemnie uzgodnionych wykluczeń produktów wrażliwych. W przypadku
rundy Kennendy’ego było ich dużo. W efekcie stawki celne na artykuły nierolnicze zostały
zredukowane średnio o 33%. Stosowanie podobnych technik powszechnych redukcji taryfowych spowodowało, że cła na artykuły nierolnicze zostały zredukowane o 38% w czasie rundy
tokijskiej z lat siedemdziesiątych i o 39% w czasie rundy urugwajskiej.
W ostatniej rundzie urugwajskiej (1986 – 1994) negocjowano redukcje w oparciu
o z góry ustalony poziom 36 – procentowej redukcji stawek celnych na wszystkie towary
nierolnicze w krajach rozwiniętych i 24% w rozwijających się.
3.2. Specyficzne zasady polityki celnej w sektorze rolnym
Artykuły rolne były całkowicie wyłączone z początkowych negocjacji w GATT.
Pierwsze trudności w liberalizowaniu handlu rolnego wynikały ze stanowiska Stanów Zjednoczonych i stosowania ograniczeń ilościowych. Jednak potem główną przyczyną wykluczenia
rolnictwa z negocjacji było najpierw stanowisko EWG, a następnie Wspólnot Europejskich
(WE). Kraje wspólnoty już w połowie lat sześćdziesiątych wprowadziły protekcjonistyczną
wspólną politykę rolną (CAP: Common Agricultural Policy). Wkrótce stała się ona najbardziej
rozwiniętym (chociaż kontrowersyjnym) elementem integracji ekonomicznej państw Wspólnoty. Kraje te uważały, że liberalizacja światowego handlu produktami rolnymi mogłaby
doprowadzić do destrukcji CAP. Z kolei główni eksporterzy żywności, a zwłaszcza Stany
Zjednoczone, domagali się liberalizacji handlu produktami rolniczymi.
Stosowanie interwencjonizmu i protekcjonizmu rolnego w krajach europejskich i innych rozwiniętych państwach było uzasadniane za pomocą różnorodnych argumentów.
Wśród argumentów ekonomicznych wymienia się zazwyczaj następujące. Po pierwsze, produkcja rolna zależy od naturalnych warunków klimatycznych i w efekcie wahania
podaży są zjawiskiem często spotykanym. Charakterystyczny jest również długi cykl produkcyjny, który powoduje, że cenowa elastyczność podaży w danym kraju jest stosunkowo
niewielka. Z drugiej strony cenowa elastyczność popytu, zwłaszcza na podstawowe produkty
spożywcze, jest również niewielka. W efekcie ceny produktów rolnych są niestabilne, co
przyczynia się do wahań dochodów rolników.
Po drugie, w okresie powojennym w krajach rozwiniętych obserwowano spadek
dochodów rolników w porównaniu z wynagrodzeniami w innych sektorach gospodarki. Wynikało to z niskiej dynamiki popytu na te towary (prawo Engla) oraz stosunkowo wysokiej
dynamiki produkcji26. Zjawisko to występowało pomimo odpływu siły roboczej ze wsi27.
W efekcie, zdaniem niektórych ekonomistów i wielu polityków, potrzebny jest interwencjonizm zapewniający stabilność i „godziwe” warunki życia rolników. Wymaga to
zazwyczaj izolacji rynku krajowego od zaburzeń cenowych w gospodarce światowej. Argument ten jest nośny politycznie, ponieważ w wielu krajach rozwiniętych funkcjonują dobrze
zorganizowane lobby rolnicze, opowiadające się za protekcjonizmem28. W związku z tym
wiele partii lansuje hasło wspierania rolnictwa celem pozyskiwania wyborców.
L. Jostein, The Impact of the Urugway Round on Tariff Escalation in Agricultural Products, „Food Policy”.
Vol 22, No 6. Cambridge, Massachusetts 1997.
Argumenty ekonomiczne przemawiające za protekcjonizmem rolnym są bardziej szczegółowo omówione np. w:
J.J. Michałek, Accesion to WTO of Transition Economies The Polisch Quaterly of International Affairs. Vol 8.
No 3. Warsaw Univeristy 1999, s. 71 – 74.
28
Zagadnienia związane z lobbingiem są omawiane w ostatnim rozdziale pracy.
26
27
352
Lech Bylicki
Motywy te legły u podstaw wspólnej polityki rolnej EWG. Opierała się na swobodzie
przepływu towarów, preferencji wspólnotowej i solidarności finansowej. Ta druga zasada
oznaczała pierwszeństwo dla produktów wytwarzanych na terenie EWG. W efekcie towary
pochodzące z państw trzecich mogły być sprzedawane na rynkach państw Wspólnoty jedynie w przypadku deficytu lokalnej produkcji. Przy tej okazji można przypomnieć jedynie
najważniejsze elementy wspólnej polityki, ponieważ CAP była już wielokrotnie opisywana
w literaturze polskiej29.
W przypadku głównych produktów rolnych, takich jak mięso wołowe, zboża czy
cukier, stosowano rozbudowany system interwencyjny. Podstawą była bazowa cena wskaźnikowa, którą ustalano zazwyczaj na okres jednego roku. Na jej podstawie wyznaczano niższą
cenę interwencyjną, po której agendy wspólnotowe skupowały produkty, gdy cena rynkowa
obniżała się do tego poziomu. Wydatki te były finansowane solidarnie przez członków za pośrednictwem Funduszu Rolnego (FEOGA). Z drugiej strony wyznaczano wyższą cenę progu,
po której mogły być importowane towary z państw trzecich, jeżeli występował deficyt danego
produktu na rynku. Natomiast przy wywozie towarów na rynki państw trzecich eksporterom
wypłacano zmienną dopłatę wyrównawczą, czyli subsydia eksportowe, dzięki którym mogli
sprzedawać towar po cenie światowej30.
Długookresowym efektem CAP było znaczne zwiększenie produkcji rolnej w krajach
Wspólnoty i pojawienie się ogromnych nadwyżek żywności na początku lat siedemdziesiątych. Ubocznym efektem tego zjawiska było ogromne zwiększenie wydatków na finansowanie CAP. Pod koniec lat siedemdziesiątych prawie 80% wydatków budżetowych (solidarnie
finansowanych) było przeznaczane na finansowanie tzw. sekcji gwarancji Funduszu Rolnego
(FEOGA). Dlatego też począwszy od połowy lat osiemdziesiątych (Zielona księga z 1985)
zaczęto rozważać środki służące redukcji nadwyżek strukturalnych żywności. Od 1988 roku
przyjęto program nowej dyscypliny budżetowej (ograniczający stopniowo wydatki na interwencje rolne), a w 1992 roku przyjęto projekt reformy rolnej (tzw. reforma MacSharry’ego). Ten ostatni umożliwił zawarcie porozumienia pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a UE
w sprawie liberalizacji światowego handlu rolnego (kompromis z Blair House)31.
Tak więc pod wpływem presji głównych światowych eksporterów i wewnętrznej
potrzeby reformy wspólnej polityki rolnej zakończono negocjacje handlowe w ramach rundy
urugwajskiej i zawarto Porozumienie rolne32. Odzwierciedla ono trudne kompromisy i jest
stosunkowo skomplikowane. Tutaj zostanie przedstawiony jedynie jego aspekt taryfowy33.
Kluczowe znaczenie w Porozumieniu ma sprawa dostępu do rynku. Obejmuje ona:
a) „taryfikację” środków pozataryfowych,
b) związanie i stopniową redukcję stawek celnych,
c) tak zwane kwoty minimalnego i bieżącego dostępu do rynku.
Taryfikacja polegała na przeliczeniu (i zastąpieniu) większości (art. 4.2) środków
pozataryfowych na ich ekwiwalenty taryfowe (cła ad valorem lub specyficzne). W uproszczenie polegało to na obliczeniu różnicy pomiędzy ceną światową i krajową oraz określeniu
tzw. ekwiwalentu celnego34.
Por.: E. Kawecka – Wyrzykowska, E. Synowiec Unia Europejska. Integracja Polski z Unią Europejską (II wydanie), IKCHZ 1997
30
Mechanizmy ekonomiczne związane ze stosowaniem opłat importowych i subwencji eksportowych, w kontekście
UE, są omawiane dalej.
31
W. Crome, Trade and Income Distribution, Institute for International Economics. Waschington D. C. 1997.
32
D. Collie, Export Subsidies and Countervailing Tariffs ,,Journal of International Economies”. Vol 31, Issue
3 – 4.
33
E. Kawecka – Wyrzykowska, W. Zapędowski, Porozumienie w sprawie rolnictwa i jego znaczenie dla Polski,
w: J. Kaczurba, E. Kawecka – Wyrzykowska (red.), Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa 1998.
34
A. Czepurko, Cło w handlu międzynarodowym, PWE Warszawa 1972.
29
353
Podstawą dokonania tych przeliczeń były instrumenty pozataryfowe, stosowane w latach 1986 – 1988, a więc w początkowej fazie rundy urugwajskiej35. Tak „taryfikowane”
stawki (na poziomie 4 lub 6 – cyfrowej klasyfikacji HS, stosowanej w WTO) zostały zapisane
w listach zobowiązań krajów członkowskich i nie mogły być podnoszone. Przyjęto tu zasadę,
że w krajach rozwiniętych wszystkie cła na artykuły rolne winny zostać związane.
Skonsolidowane w ten sposób cła zostały zredukowane w ciągu 6 lat w krajach rozwiniętych (i 10 lat w państwach rozwijających się). Średnia (nieważona) stopa redukcji stawek
celnych w krajach rozwiniętych musiała wynosić 36%, a minimalne obniżka stawki celnej
w każdej pozycji nie mogła być mniejsza niż 15%. Dla krajów rozwijających się odpowiednie
wskaźniki średniej redukcji wynosiły 24%, a minimalnej 10%.
Tak określone zasady taryfikacji i późniejszych redukcji miały duże znaczenie, ponieważ po raz pierwszy w historii GATT – u członkowie tej organizacji (WTO) podjęli kompleksowe zobowiązania dotyczące instrumentów stosowanych w rolnictwie. Cła na artykuły
rolne zostały w 100% związane.
Z drugiej jednak strony wystąpiły pewne niekorzystne zjawiska, które podważały
rzeczywiste znaczenie ekonomiczne wynegocjowanych koncesji celnych.
Najwięcej kontrowersji wzbudzała taryfikacja środków pozacelnych. W wielu
przypadkach, ze względu na ogólnikowość zasad i duży margines swobody, członkowie
GATT dokonywali tzw. brudnej taryfikacji (dirty tariffication), czyli sztucznego zawyżania
obliczonych ekwiwalentów taryfowych. Odbywało się to głównie poprzez manipulowanie
danymi statystycznymi, dotyczącymi poziomu cen krajowych i zagranicznych w okresie
bazowym oraz informacjami na temat instrumentów pozataryfowych36. Z kolei krótki okres
na weryfikację ofert uniemożliwiał rzetelne sprawdzenie dostarczonych informacji. Innym
częstym zjawiskiem było przyjmowanie zobowiązań do głębokich redukcji stawek celnych
(przekraczających 36%) na artykuły marginalne oraz niewielkich (15%) na główne pozycje
w imporcie. Formalnie było to zgodne z kryterium nieważonej redukcji ceł. Oznaczało to
jednak, że poziom redukcji stawek ważonych importem był często niższy niż 36%.
W celu przeciwdziałania wzrostowi protekcji członkowie GATT zostali dodatkowo
zobowiązani do zapewnienia tzw. minimalnego dostępu do rynku. Są to kwoty taryfowe
(o stawkach 1/2 do 1/3 stawek związanych), stanowiące 3 – 5% krajowej konsumpcji danego
dobra, które muszą być otworzone dla członków WTO.
Pomimo tej dodatkowej gwarancji wielu ekonomistów stosunkowo krytycznie oceniało rzeczywisty zakres liberalizacji celnej handlu rolnego, jaka dokonała się w czasie rundy
urugwajskiej.
W wielu wypadkach kraje członkowskie dokonały „brudnej” taryfikacji. Zawyżanie ceł wystąpiło szczególnie często w przypadku mięsa wołowego. Krajami rozwiniętymi,
w których dokonano najwyższego podniesienia stawek za pomocą taryfikacji, były Norwegia i Szwajcaria. Jednak duże podwyżki rzeczywistego poziomu protekcji można zauważyć
w przypadku Austrii, Turcji, UE i Kanady. Ocena zjawiska brudnej taryfikacji jest trudniejsza
w przypadku krajów rozwijających się. Wydaje się jednak, że skala tego zjawiska była nieco
mniejsza.
Zasady taryfikacji w GATT opisano w aneksie 5 (i jego załączniku: Attachment to the Annex 5) Porozumienia
rolnego. Należy dodać, że w latach 1986 – 1988 ceny wielu artykułów rolnych były wyjątkowo niskie, co powodowało, że różnica pomiędzy ceną światową a ceną wewnętrzną (interwencyjną) była też wyjątkowo duża.
36
Na przykład, dokonując taryfikacji w Polsce dowodzono, że w drugiej połowie lat 80 – tych, ze względu na
brak wymienialności walutowej i plany importowe, poziom protekcjonizmu był niesłychanie wysoki. Dlatego
też Polska związała swe stawki celne na artykuły rolnicze na bardzo wysokim poziomie.
35
354
Lech Bylicki
4. Struktura polskiej polityki celnej na bazie KNU
Polska polityka celna wobec członków WTO jest prawie całkowicie zdeterminowana
zapisami zawartymi w liście zobowiązań Światowej Organizacji Handlu. Dlatego też należy
opisać zasadnicze jej cechy.
Ze względu na oddzielne Porozumienie rolne WTO, zawarte w czasie rundy urugwajskiej, prawie zawsze rozdziela się i odrębnie analizuje politykę celną w obrębie artykułów
rolnych i nierolniczych37.
4.1. Charakterystyka ogólna
Podstawowe cechy taryfy celnej w 1999 roku, przedstawione w czasie przeglądu
polskiej polityki handlowej w ramach WTO w 2000 roku, zostały zawarte w tab. 1.
Tabela 1. Podstawowe dane na temat polskich ceł w 1999 r. (w%)
Wszystkie
dobra
Artykuły
rolnea
Artykuły
nierolniczea
93,5
100,0
92,2
2,5
0,2
3,2
Średnia nieważona stawek celnych KNU
19,9
55,5
10,5
Średnia nieważona ceł stosowanych wobecb
KNU wobec członków WTO
cła wobec krajów nie należących do WTO
15,9
34,6
34,2
39,4
11,1
33,4
Średnia nieważona stawek celnych KNUc
15,9
32,8
10,9
2,4
11,6
0
0 - 293
0 - 293
0 - 55
6,0
9,2
5,9
91,2
65,7
98,9
Wskaźniki
Związane linie taryfoweb
Linie taryfowe o zerowych stawkachc
b
„Kominy” taryfowe stawek KNU (% linii taryfowych
trzykrotnie wyższych od średniej, tj. powyżej 47,7%)b
zakres stosowanych stawek KNU (najwyższa
i najniższa)
Średnia nieważona stosowanych preferencyjnych ceł
(z wyjątkiem preferencji dla krajów rozwijających się)d
Cła ad valorem (jak procent linii taryfowych)c
Dane dotyczące średnich są zależne od stosowanej definicji produktów. Definicja HS wyrobów rolnych,
stosowana przez UE (HS 01 – 24), zawiera produkty rybołówstwa i leśnictwa, ale z działów (HS 25 – 97)
wyłącza przetworzone produkty żywnościowe, tytoniowe i napoje. Definicja ta nie odpowiada definicji
przyjętej w rundzie. Aneks I Porozumienia rolnego wyklucza produkty rybołówstwa (HS działy 3 i 16)
oraz zawiera pozycje określone jako „rolne” z działów HS 29, 33, 35, 38, 41, 43, 50, 51, 52 i 53. Produkty
naftowe (HS 2709 i 2710) są wyłączone z art. rolnych i nierolniczych. Natomiast w klasyfikacji International Standard Industrial Classification (ISIC), stosowanej głównie przez ONZ, próbuje się wprowadzić
wyraźny podział na artykuły rolnicze i produkty spożywcze, napoje, wyr. tytoniowe, poprzez ich włączenie
do artykułów przemysłowych.
a
b
Średnie sektorowe oparte na klasyfikacji zgodnie z Porozumieniem rolnym WTO.
c
Średnie sektorowe oparte na klasyfikacji HS.
d
Średnie sektorowe oparte na klasyfikacji ISIC.
Źródło: Trade Policy Review Poland, Report by the Secretariat (2000), s. 37
Stopień związania polskich stawek jest stosunkowo wysoki i wynosi 93,5%, co
bardzo ogranicza zakres autonomii i możliwości podnoszenia stawek celnych. Zgodnie
37
W pewnym uproszczeniu do pierwszej grupy zalicza się działy 1 – 24 klasyfikacji celnej HS, podczas gdy działy
25 – 97 obejmują towary nierolnicze. Taka definicja jest stosowana w Unii Europejskiej.
355
z Porozumieniem rolnym WTO wszystkie stawki celna na artykuły rolnicze, i znakomita
większość na wyroby nierolnicze (92,2), zostały związane.
Średnia nieważona wszystkich stawek celnych stosowanych wobec członków WTO,
z którymi nie zawarto porozumień o strefach wolnego handlu, wynosiła 15,9% i była niższa
niż w 1993 roku (18,4%). Natomiast średnie stawki stosowane wobec krajów nie należących
do WTO przeszło dwukrotnie wyższe (34,6%), co ukazuje znaczenie polityki konwencjonalnej w ramach tej organizacji i kolejnych rund negocjacji handlowych.
Jednak podobnie jak w innych krajach rozwiniętych, istnieje ogromna różnica pomiędzy stawkami na artykuły rolnicze i nierolnicze. Średnia nieważona „związana” stawka KNU
na artykuły nierolnicze wynosiła 10,5% (przed rundą – 17,0%), a na produkty rolnicze 55,5%.
Co więcej, 99% stawek na artykuły nierolnicze jest wymierzane ad valorem, podczas gdy dla
artykułów rolniczych odpowiedni odsetek wynosi jedynie 66%. Pozostałe cła mają charakter
specyficzny lub kombinowany, co znacznie zmniejsza „przejrzystość” polityki handlowej
oraz utrudnia ocenę poziomu protekcji i porównania międzynarodowe.
4.2. Poziom efektywnej protekcji i eskalacja celna
Poziom nominalnej protekcji nie zawsze poprawnie odzwierciedla poziom rzeczywistej (efektywnej) protekcji przy wytwarzaniu wartości dodanej w przemyśle. Stopa efektywnej
protekcji mierzy procentowy wzrost krajowej wartości dodanej produktu finalnego w związku
z nałożeniem cła na ten produkt oraz na półfabrykaty służące do jego wytwarzania. Wysokie cła na półfabrykaty, podnosząc ich ceny, zmniejszają efektywną protekcję produktów
finalnych.
Dla wyliczenia efektywnej protekcji potrzebne są dane zdezagregowane dotyczące
przepływów międzygałęziowych w gospodarce. Te ostatnie nie są jednak łatwo dostępne.
W Polsce analizę efektywnej protekcji prowadził przez wiele lat P. Marczewski38. Warto zatem
przytoczyć wyniki jego analizy (tab. 2.).
Średnie poziomy nominalnej i efektywnej protekcji, co jest zrozumiałe, są bardzo
zbliżone. Występują jednak znaczące różnice w poszczególnych sektorach. Najbardziej charakterystyczna jest ujemna efektywna protekcja w przemyśle paszowo – utylizacyjnym (ze
względu na wysokie cła na surowce rolnicze) oraz papierniczym (z zawieszeniami). Natomiast
najwyższe poziomy efektywnej protekcji, zazwyczaj znacznie przekraczające poziom nominalnej protekcji, wystąpiły w przemyśle rolno – spożywczym (55%), odzieżowym i środków
transportu (10,3%).
Tabela. 2. Poziom nominalnej i efektywnej protekcji w Polsce w 1999 r.
Przemysł/gałąź
(według klasyfikacji KGN)
Stawki nominalne (w%)
Stawki efektywne (w%)
bez zawieszeń
ceł
z zawieszeniami ceł
bez zawieszeń
ceł
Paliwowo – energetyczny
Metalurgiczny
Metalowy
Maszynowy
Precyzyjny
2,5
3,60
4,10
1,09
3,32
12,49
3,50
4,08
1,06
3,20
2,42
4,05
4,49
-0,27
3,35
2,41
3,92
4,51
-0,28
3,22
Środków transportu
Elektrotechniczny
7,81
2,70
7,74
2,69
10,43
2,37
10,36
2,42
Chemii ciężkiej
Chemii lekkiej
Materiałów budowlanych
2,64
2,13
1,10
2,52
1,95
1,10
2,60
1,0
0,46
2,45
10,81
0,48
K. Marczewski, Efektywna protekcja celna w latach 1997 – 1998, w: Zagraniczna polityka gospodarcza Polski
1997 – 1998, IKCHZ, Warszawa 1998.
38
356
Przemysł/gałąź
(według klasyfikacji KGN)
Lech Bylicki
Stawki nominalne (w%)
Stawki efektywne (w%)
bez zawieszeń
ceł
bez zawieszeń
ceł
2,04
1,88
2,94
1,50
3,0
1,91
1,88
2,94
1,01
43,01
1,73
1,66
2,55
0,65
2,73
1,58
1,70
2,57
-0,11
2,71
Odzieżowy
Skórzany
Spożywczy – produkty zwierzęce
Spożywczy – produkty roślinne
Paszowo - utylizacyjny
13,72
8,45
18,77
26,51
4,33
13,72
8,45
18,77
26,43
2,04
19,01
8,77
16,72
32,52
-10,70
19,03
8,81
16,52
32,44
-15,29
Poligraficzny
Pozostały
Rolnictwo – produkcja roślinna
Rolnictwo - produkcja zwierzęca
0,42
7,39
13,81
23,97
0,42
7,39
13,76
23,97
-0,71
9,15
16,36
54,12
-0,50
9,21
16,31
55,10
4,50
4,39
4,47
4,34
Szklarski
Ceramiki szlachetnej
Drzewny i leśnictwo
Papierniczy
Włókienniczy
Razem (średni poziom)
Uwaga: Dane w tabeli są przedstawione według polskiej klasyfikacji KGN i nie są bezpośrednio porównywalne z danymi według klasyfikacji handlowej HS.
Źródło: Marczewski (1998), s. 140 – 141.
W Polsce występuje znacząca eskalacja taryfowa. Prawie we wszystkich sektorach
produkcji poziom nominalnej protekcji wzrasta wraz ze stopniem przetworzenia dóbr. Zjawisko to występuje zwłaszcza w produkcji żywności i napojów, wyrobów włókienniczych,
produktów z drewna (meble) oraz produktów z minerałów niemetalicznych.
5. Preferencyjna polityka celna – konsekwencje dla Polski
preferencji celnych stosowanych przez UE wobec państw
rozwijających się
Analiza zmian w polityce celnej nie jest łatwa ze względu na odmienność systemów
preferencji w Polsce i Unii. Różnice te dotyczą zasięgu geograficznego preferencji, sposobu
ich stosowania oraz marginesu preferencji.
Zgeneralizowany system preferencji, w przypadku Polski, jest stosowany wobec krajów najbiedniejszych (48 w 1998 roku) oraz tych państw rozwijających się, których poziom
PKB per capita jest niższy niż w naszym kraju (47 krajów). Natomiast w Unii zsp jest stosowany w sposób bardziej powszechny i obejmuje około 120 krajów (poza najbiedniejszymi).
Na liście tej są prawie wszystkie kraje rozwijające się, jak również kraje WNP i Albania.
Oznacza to, że przywóz do Polski z krajów korzystających z zsp wynosił 2,7% w 1998 roku
i wzrósł do około 14% po przystąpieniu do UE39.
Dodatkowo, w krajach UE od 1995 roku zaczęto stosować tzw. zasadę stopniowania
(graduation), która odzwierciedlała GATT – owską koncepcję stopniowania obowiązków.
Kraje, których PKB przekraczał w 1990 roku 6000 USD per capita zostały wyłączone z unijnego zsp w 1996 roku (są to kraje naftowe Zatoki Perskiej oraz cztery najbardziej rozwinięte
kraje Azji Południowo - Wschodniej).
Druga zasadnicza różnica dotyczy sposobu stosowania preferencji. W Polsce obowiązuje jednolite cło, wynoszące 80% stawki podstawowej. Natomiast w UE marża preferencji
39
E. Kawecka – Wyrzykowska, W. Zapędowski, Porozumienie w sprawie rolnictwa i jego znaczenie dla Polski,
w: J. Kaczurba, E. Kawecka – Wyrzykowska (red.), Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa 1998.
357
jest zróżnicowana (od 15 do 100%) i zależna od stopnia „wrażliwości” produktu. Na przykład,
do towarów wrażliwych, o najniższej (15%) marży preferencji, zaliczono tekstylia i odzież,
wyroby stalowe oraz różne produkty strefy umiarkowanej, takie jak dorsze, świeże ziemniaki,
warzywa i owoce.
Istniejące zróżnicowanie systemów spowodowało, że nastąpiła zmiana zakresu preferencji po przystąpieniu do UE. Przykładowo, Polska musiała udzielić preferencji na import soku pomarańczowego, oleju słonecznikowego i sojowego, pieczywa, żurawiny, wielu
produktów przemysłu włókienniczego, surowych skór, obuwia, olejów ropy naftowej czy
kauczuku naturalnego. Z drugiej strony Polska musiała zawiesić preferencje na kilka pozycji
(makuchy, herbata, orzeszki ziemne, ryż, śruta, masa celulozowa, ruda miedzi i manganu)40.
W efekcie, jako ocenia E. Kawecka – Wyrzykowska (1995b, s. 308), Polska zwiększy
8,5 – krotnie wartość importu nierolniczego (z 1,3% do 11,1%), korzystającego z preferencji
po przystąpieniu do Unii. Wynika to z objęcia preferencjami nowych krajów (w tym państw
WNP) oraz rozszerzenia listy towarów. Jednak według oceny prof. Kaweckiej - Wyrzykowskiej nie spowoduje to poważnego zagrożenia dla krajowych rolników. Wynika to z faktu, że
UE chroni podobne produkty rolnicze strefy umiarkowanej, a listy towarów są dosyć zbieżne.
Nieco poważniejsze zagrożenie występuje w niektórych artykułach nierolniczych. Chodzi
tu zwłaszcza o takie towary, jak: kazeina przemysłowa, obuwie o podeszwach z gumy lub
tworzyw sztucznych, ciągniki rolnicze czy żelazochrom41.
Drugi element, który będzie miał wpływ na polską politykę celną, to system preferencji handlowych udzielanych przez Unię Europejską krajom Afryki, Karaibów i Pacyfiku
(AKP).
Z punktu widzenia Polski najistotniejsze są koncesje celne udzielane krajom AKP
na takie produkty rolnicze, jak cukier, banany oraz mięso wołowe. W konwencji z Lomé
zagwarantowano na czas nieokreślony możliwość bezcłowego importu cukru do UE po minimalnych cenach gwarantowanych42.
Najbardziej kontrowersyjne są preferencje handlowe stosowane przez Unię w zakresie importu bananów. Do 1993 roku każdy kraj członkowski stosował własny system, przy
jednolitej 20 – procentowej zewnętrznej taryfie celnej, nakładanej przy imporcie z krajów
trzecich (Ameryki Łacińskiej). Od tego roku zaczęto stosować wspólną politykę. Określono
mianowicie bezcłowy kontyngent na banany importowane z krajów AKP (857 tyś. ton).
Powyżej tej kwoty stosuje się wysokie, 150 – procentowe cło. Natomiast import z krajów
trzecich (głównie państwa Ameryki Południowej) odbywa się w ramach kontyngentu celnego (2 mln ton przy 20 – procentowej stawce taryfowej), a powyżej tej sumy jest obciążony
170 - procentowym cłem43.
Rozwiązania unijne stosowane w imporcie bananów były wielokrotnie kwestionowane i stały się przedmiotem procedury rozstrzygania sporów GATT i WTO. Kolejne panele uznawały niezgodność unijnego reżimu importu bananów z zasadą niedyskryminacji44.
W myśl zaleceń Organu Apelacyjnego WTO z września 1997 roku, Unia winna doprowadzić
w ciągu 15 miesięcy do zgodności swego systemu z zasadą niedyskryminacji. Jednakże postęp w tej sprawie, zdaniem krajów Ameryki Łacińskiej, nie był zadowalający i zażądały one
w grudniu 1998 roku oryginalnego panelu. Z kolei Stany Zjednoczone i Ekwador zażądały
Import z krajów najuboższych jest całkowicie zwolniony z cła.
E. Kawecka – Wyrzykowska, Skutki przyjęcia przez Polskę zobowiązań w zakresie realizacji GSP i wspólnej taryfy
zewnętrznej, w: Paszyński M. (red.), Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekonomicznej
Unii Europejskiej, IKCHZ, Warszawa 1999.
42
Analiza znaczenia preferencji z Lomé IV dla Polski została przedstawiona na podstawie: Paszyński (1999).
43
Przebieg kolejnych etapów „sporu bananowego” można prześledzić w dokumentach serii WTO. WT/DS27.
44
Dok. WTO. WTO/DS27/AB/R, 9.09.1997. W raporcie Organu Apelacyjnego stwierdzono niezgodność reżimu
importowego z art. I.1. (KNU) oraz art. XIII (niedyskryminacyjne stosowanie ograniczeń ilościowych). Zagadnienia związane ze stosowaniem ograniczeń ilościowych są analizowane w następnym rozdziale.
40
41
358
Lech Bylicki
ustalenia poziomu koncesji, które mogą zawiesić jako sankcje przeciwko krajom UE za
niewykonanie zaleceń Organu Apelacyjnego. Sankcje te zostały ustalone przez arbitra na
poziomie 201 mln USD rocznie w przypadku Ekwadoru i 191 mln w przypadku Stanów
Zjednoczonych, które je praktycznie wdrożyły45.
Kraje UE niewątpliwie naruszyły fundamentalną zasadę niedyskryminacji. Ich system
polegał na przyznawaniu preferencji mniej wydajnym producentom z państw afrykańskich
kosztem najbardziej efektywnych producentów z Ameryki Łacińskiej. Z drugiej jednak strony,
jak argumentują państwa Unii, ten system jest formą pomocy dla państw najuboższych i pośrednią formą spłaty „kolonialnego dziedzictwa”. Trudno polemizować z takimi argumentami
o charakterze moralnym.
Głównym rzecznikiem przestrzegania zasady niedyskryminacji były tradycyjnie Stany Zjednoczone. Dodajmy jednak, że produkcja bananów w krajach Ameryki Południowej
jest zdominowana przez firmy wielonarodowe, wywodzące się głównie ze Stanów Zjednoczonych. Prawdziwy konflikt ekonomiczny występuje głównie pomiędzy jedną grupą
krajów mniej rozwiniętych, ale korzystających z preferencji konwencji z Lomé, a pozostałą, domagającą się przestrzegania zasady niedyskryminacji. Konflikt ten ukazuje trudności
w interpretacji koncepcji lepszego traktowania krajów rozwijających się oraz potencjalne
sprzeczności między preferencjami ogólnymi (zawartymi w zsp) a unijnymi, stosowanymi
w oparciu o kryteria polityczne.
Podsumowanie
Pierwsze trudności w liberalizowaniu handlu rolnego wynikały ze stanowiska Stanów Zjednoczonych i stosowania ograniczeń ilościowych. Jednak potem główną przyczyną
wykluczenia rolnictwa z negocjacji było najpierw stanowisko EWG, a następnie Wspólnot
Europejskich. Kraje Wspólnoty już w połowie lat sześćdziesiątych wprowadziły protekcjonistyczną wspólną politykę rolną (CAP: Common Agricultural Policy).
Generalnie ujmując, liberalna polityka handlowa przynosi korzyści w porównaniu
z protekcjonizmem. Teza ta znalazła odzwierciedlenie w głównych zasadach międzynarodowej polityki handlowej w ramach WTO i UE.
Również urynkowienie i otwarcie gospodarki polskiej było możliwe dzięki stopniowej
liberalizacji tej polityki. Największe znaczenie miały obniżki ceł, wynikające z porozumień
WTO oraz Układu Europejskiego, zawartego z UE.
Bibliografia
1. Michałek J., Polityka handlowa – mechanizmy ekonomiczne i regulacje międzynarodowe.
PWN, Warszawa 2002.
2. Neill, Nugent., Unia Europejska. UJ. Kraków 2012.
3. Płowiec U.: Realizacja proeksportowej strategii rozwoju na tle przemian w dynamice i strukturze geograficznej oraz towarowej handlu zagranicznego Polski. INE PAN. Warszawa 1995.
4. Rymarczyk J., Protekcjonistyczne i liberalistyczne tendencje w polityce handlowej. Wspólnoty
Europejskie. Wrocław 1999.
45
Wysokość sankcji winna odzwierciedlać szkody doznane przez gospodarkę kraju eksportera. Stany Zjednoczone
wyjściowo szacowały swe sankcje na 520 mln USD. Overview of the State of Play of WTO Disputes (odpowiednie
wydania z 2001 r.). http.wto.org.
359
REGULATIONS AND INTERNATIONAL PRACTICE OF
THE CUSTOMS POLICY
Summary
The first difficulty in liberalization agricultural trade stemmed from his position as the United
States and the application of any quantitative restriction. But then the main reason for the
exclusion of agriculture from the negotiations was the first position of the EWG, and then of
the European communities. Community countries already in the mid-sixties introduced protectionist common agricultural policy (CAP: Common Agricultural Policy). Generally speaking,
liberal trade policy brings benefits in comparison with protectionism. This was reflected in the
main principles of the international trade policy in the framework of the WTO and the EU.
Also the introduction and opening of the Polish economy was made possible thanks to the
progressive liberalization of this policy. The most important were tariff reductions resulting
from the agreements of the WTO and of the Europe agreement with the EU.
Key words: trade policy, export duties, import duties, export, import, customs policy, preferential customs policy
Artur Zimny
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie
STATYSTYCZNY PORTRET POLSKI
I NORWEGII W ŚWIETLE WSKAŹNIKÓW
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Wprowadzenie
Kluczowym wyzwaniem współczesnego świata jest niewątpliwie zrównoważony
rozwój. Spośród wielu definicji tego rozwoju najbardziej przejrzysta i zarazem najczęściej
stosowana wydaje się być definicja opracowana w 1987 roku przez Światową Komisję ds.
Środowiska i Rozwoju. Określa ona zrównoważony rozwój jako taki, w którym potrzeby
obecnego pokolenia mogą być zaspokajane bez pozbawiania możliwości zaspokojenia potrzeb
przyszłych pokoleń1. W polskim systemie prawnym zrównoważony rozwój został uznany za
zasadę konstytucyjną2 i zdefiniowany jako rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem
równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu
zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń3.
W niniejszym opracowaniu przedstawiony został statystyczny portret dwóch krajów –
Polski i Norwegii – w świetle wskaźników zrównoważonego rozwoju. Portret ten nakreślono
w ramach dziesięciu wymiarów (obszarów tematycznych) ujętych w Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE4, na które składają się: rozwój społeczno-gospodarczy, zrównoważona
produkcja i konsumpcja, włączenie społeczne, zmiany demograficzne, zdrowie publiczne,
zmiana klimatu i energia, zrównoważony transport, zasoby naturalne, globalne partnerstwo,
dobre rządzenie. Jednocześnie wskazany został dystans dzielący Polskę i Norwegię w zakresie
zrównoważonego rozwoju oraz podjęta została próba sformułowania wniosków z analizy
sytuacji Polski i Norwegii, a dokładniej rzecz ujmując próba oceny możliwości zmniejszenia
dystansu dzielącego obydwa kraje.
Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, http://www.undocuments.net/our-common-future.pdf [dostęp: 02.02.2015]. Należy podkreślić, że zrównoważony rozwój nie
jest stałym stanem harmonii, lecz procesem zmian, w którym eksploatacja zasobów, kierunek inwestycji, rozwój
technologiczny i zmiany instytucjonalne są zgodne zarówno z przyszłymi, jak i obecnym potrzebami.
2
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483 z późn. zm.,
art. 5.
3
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r. Nr 62 poz. 627 z późn. zm., art.
3 pkt 50.
4
Norwegia nie jest co prawda członkiem UE, ale większość wskaźników wyróżnionych w omawianej strategii
jest udostępniana przez Eurostat zarówno dla krajów unijnych, jak i kilku innych państw, w tym Norwegii.
1
362
Artur Zimny
1. Strategia Zrównoważonego Rozwoju UE5
Zrównoważony rozwój jest jednym z priorytetów UE. W świetle zapisów Traktatu
o Unii Europejskiej, jej instytucje działają bowiem na rzecz trwałego rozwoju Europy, którego
podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz stabilność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu
społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska6. Podstawowym
dokumentem określającym cele i działania UE zmierzające do osiągnięcia w pełni zrównoważonego rozwoju, ale również pomagającym w wypracowywaniu odpowiednich wzorców
jest Strategia Zrównoważonego Rozwoju UE, która została zatwierdzona w maju 2001 roku
przez Radę Europejską, a następnie odnowiona w czerwcu 2006 roku7.
Nadrzędnym celem strategii jest określenie i rozwój działań, dzięki którym UE będzie mogła zapewnić obecnym i przyszłym pokoleniom stały wzrost jakości życia poprzez
tworzenie społeczności opartych na zasadach zrównoważonego rozwoju, tj. społeczności
wydajnie gospodarujących zasobami i z nich korzystających, czerpiących z potencjału gospodarki w zakresie innowacji ekologicznych i społecznych, a przez to zapewniających dobrobyt, ochronę środowiska naturalnego i spójność społeczną. Do głównych celów Strategii
Zrównoważonego Rozwoju UE zaliczono: ochronę środowiska naturalnego, sprawiedliwość
i spójność społeczną, dobrobyt gospodarczy, realizację zobowiązań UE w skali międzynarodowej. Z kolei za podstawowe wyzwania strategii przyjęto: zmianę klimatu i czystą
energię; zrównoważony transport; zrównoważoną konsumpcję i produkcję; ochronę zasobów
naturalnych i gospodarowanie nimi; zdrowie publiczne; integrację społeczną, demografię
i migracje; wyzwania w zakresie globalnego ubóstwa i trwałego rozwoju. W ramach każdego
z wyzwań określono cele operacyjne i konieczne działania, które mają pozwolić na realizację
powyższych zamierzeń.
Realizacja celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE jest monitorowana za pomocą zestawu wskaźników ujętych w dziesięciu wymiarach (obszarach tematycznych), na
które składają się: rozwój społeczno-gospodarczy; zrównoważona produkcja i konsumpcja;
włączenie społeczne; zmiany demograficzne; zdrowie publiczne; zmiana klimatu i energia;
zrównoważony transport; zasoby naturalne; globalne partnerstwo; dobre rządzenie8. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju można zaprezentować za pomocą „piramidy”, tj. z podziałem na
trzy poziomy odzwierciedlające ich hierarchię (rys. 1). Na szczycie piramidy znajduje się 11
wskaźników wiodących, które monitorują ogólne cele związane z kluczowymi wyzwaniami
strategii. Na drugim poziomie piramidy znajduje się 31 wskaźników dotyczących celów
operacyjnych. Trzebi poziom obejmuje natomiast 84 wskaźniki obrazujące działania będące
uszczegółowieniem wskaźników wiodących. W skład zestawu wskaźników zrównoważonego
rozwoju wchodzi również grupa tzw. wskaźników kontekstowych, które nie służą bezpośrednio do monitorowania celów strategii, ale zapewniają wartościowe tło informacyjne dla
zjawisk mających bezpośredni związek ze zrównoważonym rozwojem i mogą być przydatne
dla celów analitycznych9.
Ta część niniejszego artykułu została w dużej mierze opracowana na podstawie zapisów ujętych w Strategii
Zrównoważonego Rozwoju UE. Zob. szerzej: A Sustainable Europe for a Better World: A European Union Strategy for Sustainable Development, COM(2001)264 final, Commission of the European Communities, Brussels
2001; Renewed EU Sustainable Development Strategy, Council of the European Union, Brussels 2006.
6
Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dz. Urz. Unii Europejskiej, C115/13, art. 3 ust. 3.
7
Należy w tym miejscu zasygnalizować, że koncepcja zrównoważonego rozwoju została zawarta także w wielu
innych unijnych dokumentach strategicznych, a mianowicie w Strategii Lizbońskiej, Strategii Europa 2020,
białych i zielonych księgach itp.
8
Zob. szerzej: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS i US w Katowicach, Katowice 2011, s. 8.
9
Zob. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju – SDI, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Wskazniki_SDI.pdf
[dostęp: 06.02.2015].
5
Statystyczny portret Polski i Norwegii w świetle wskaźników...
363
Rysunek 1. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju
Źródło: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju – SDI, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Wskazniki_SDI.pdf
Unijny zestaw wskaźników zrównoważonego rozwoju jest systematycznie rozwijany
i aktualizowany przez Eurostat, który sporządza raporty monitorujące10, będące podstawą do
sporządzenia przez Komisję Europejską raportów monitorujących realizację Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE11.
2. Zakres analizy i źródła danych
Nakreślenie statystycznego portretu Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego
rozwoju (w ramach dziesięciu wymiarów ujętych w Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE),
a w konsekwencji wskazanie dystansu dzielącego te dwa kraje w omawianym zakresie, jest
możliwe przy wykorzystaniu licznych miar statystycznych – mniej lub bardziej zaawansowanych. Zważywszy jednak na fakt, iż analizą objęte zostały tylko dwa kraje nie ma większego
uzasadnienia dla zastosowania miar złożonych proponowanych, na przykład, przez wielowymiarową analizę porównawczą. W związku z tym w opracowaniu wykorzystano najprostsze
miary statystyczne w postaci wskaźników natężenia i wskaźników dynamiki.
Punktem wyjścia do przeprowadzenia analizy porównawczej było dysponowanie wartościami wskaźników opisujących sytuację Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego
rozwoju. Niewątpliwie najlepszym rozwiązaniem byłoby wykorzystanie wspomnianych w
poprzedniej części opracowania 11 wskaźników wiodących, które monitorują ogólne cele
związane z kluczowymi wyzwaniami Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE. Niestety na
tym etapie pojawiły się pewne ograniczenia. Otóż wartości dwóch wskaźników, a mianowicie zużycie energii pierwotnej oraz występowanie pospolitych gatunków ptaków, czyli
wskaźników z obszarów tematycznych, odpowiednio, zmiana klimatu i energia oraz zasoby
naturalne nie są dostępne dla Norwegii. Ponadto dla obszaru tematycznego dobre rządzenie
Eurostat nie zaproponował żadnego wskaźnika wiodącego. Z uwagi na powyższe ograniczenia
w dostępności danych, a jednocześnie uwzględniając potrzebę określenia sytuacji Polski i
Norwegii w ramach wszystkich dziesięciu wymiarów (obszarów tematycznych) ujętych w
Najnowszy raport monitorujący został opublikowany w 2013 roku. Zob. Sustainable development in the European
Union. 2013 monitoring report of the EU sustainable development strategy, Eurostat, Luxembourg 2013.
11
Zob. The 2005 Review of the EU Sustainable Development Strategy: Initial Stocktaking and Future Orientation,
COM(2005) 37 final, Commission of the European Communities, Brussels 2005; Progress Report on the Sustainable Development Strategy 2007, COM(2007) 642 final, Commission of the European Communities, Brussels
2007; Mainstreaming sustainable development into EU policies: 2009 Review of the European Union Strategy
for Sustainable Development, COM(2009)400 final, Commission of the European Communities, Brussels 2009.
10
364
Artur Zimny
omawianej strategii, zastosowano jeden wskaźnik wiodący dla wymiaru zmiana klimatu i
energia (spośród trzech formalnie dostępnych) oraz wskaźniki operacyjne dla wymiarów:
zasoby naturalne i dobre rządzenie. Ostatecznie wykorzystane zostały wartości następujących
wskaźników zrównoważonego rozwoju12:
•• X1 – realny PKB per capita (w euro),
•• X2 – wydajność zasobów (euro na kilogram),
•• X3 – zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (w %),
•• X4 – zatrudnienie pracowników w starszym wieku (w %),
•• X5 – oczekiwana długość życia kobiet w momencie urodzenia (w latach),
•• X6 – zużycie energii ze źródeł odnawialnych (w %),
•• X7 – zużycie energii w transporcie w stosunku do PKB (w porównaniu do 2000 roku,
w %),
•• X8 – pobór wody w stosunku do zasobów wody ze źródeł odnawialnych (w %),
•• X9 – oficjalna pomoc rozwojowa w stosunku do dochodu narodowego brutto (w %),
•• X10 – frekwencja w wyborach parlamentarnych (w %).
W zdecydowanej większości wartości ww. wskaźników zostały pozyskane ze strony internetowej Eurostatu13. Jedynie niektóre z nich – z uwagi na ich brak w zasobach Eurostatu
– zaczerpnięto z bazy danych OECD14. Należy w tym miejscu podkreślić, że wartości poszczególnych wskaźników zostały zaprezentowane w odniesieniu do 2004 roku (w niektórych
przypadkach do 2005 roku) i 2013 roku (w niektórych przypadkach do 2012 roku), co tym
samym pozwoliło uchwycić zmiany w sytuacji Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego
rozwoju, jakie zaszły w ostatniej dekadzie.
3. Analiza sytuacji Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego
rozwoju
W tej części niniejszego opracowania przedstawiona została sytuacja Polski i Norwegii w ramach dziesięciu wymiarów zrównoważonego rozwoju, na które składają się: rozwój
społeczno-gospodarczy, zrównoważona produkcja i konsumpcja, włączenie społeczne, zmiany demograficzne, zdrowie publiczne, zmiana klimatu i energia, zrównoważony transport,
zasoby naturalne, globalne partnerstwo, dobre rządzenie. Każdy z ww. wymiarów został
opisany za pomocą jednego wskaźnika wiodącego (X1, X2, X3, X4, X5, X6, X7, X9) lub operacyjnego (X8, X10).
3.1. Rozwój społeczno-gospodarczy
Realny PKB per capita kształtował się w 2004 roku na poziomie 5,4 tys. euro w Polsce i 46,4 tys. euro w Norwegii. Z kolei w 2013 roku wartość ta wynosiła odpowiednio 10,3
tys. euro i 77,4 tys. euro (rys. 2). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans
dzielący Polskę i Norwegię zwiększył się o 26,1 tys. euro per capita. W ujęciu względnym
dystans ten jednak zmalał, gdyż w 2004 roku wartość polskiego PKB per capita stanowiła
11,6% wartości norweskiego PKB per capita, natomiast w 2013 roku – 13,3%. Mimo to,
nadal PKB per capita w Norwegii jest blisko ośmiokrotnie wyższy niż w Polsce15.
Znalazły się wśród nich zarówno wskaźniki będące stymulantami (S), czyli takie, których wyższe wartości
świadczą o lepszej sytuacji w zakresie zrównoważonego rozwoju (X1, X2, X4, X5, X6, X9, X10), jak i wskaźniki
będące destymulantami (D), a więc takie, których niższe wartości świadczą o lepszej sytuacji (X3, X7, X8).
13
http://ec.europa.eu/eurostat/web/sdi/indicators [dostęp: 06.02.2015].
14
http://stats.oecd.org/Index.aspx [dostęp: 06.02.2015].
15
Wartość PKB per capita w Norwegii jest prawie trzykrotnie wyższa niż średnia unijna.
12
365
Statystyczny portret Polski i Norwegii w świetle wskaźników...
Rysunek 2. Realny PKB per capita (w euro) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X1)
2013
2004
0
10 000
20 000
30 000
Polska
40 000
50 000
60 000
70 000
80 000
Norwegia
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
3.2. Zrównoważona produkcja i konsumpcja
Wydajność zasobów kształtowała się w 2004 roku na poziomie 0,43 euro na kilogram
w Polsce i 1,40 euro na kilogram w Norwegii, co oznacza, że z każdego kilograma zużytego
materiału można było wytworzyć wartość ekonomiczną wynoszącą odpowiednio 0,43 euro
i 1,40 euro. Z kolei w 2013 roku wydajność ta wynosiła odpowiednio 0,49 euro na kilogram
i 1,86 euro (rys. 3). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę
i Norwegię zwiększył się o 0,40 euro na kilogram. Również w ujęciu względnym dystans ten
zwiększył się, gdyż w 2004 roku polska wydajność stanowiła 30,7% wydajności norweskiej,
natomiast w 2013 roku – 26,3%16.
Rysunek 3. Wydajność zasobów (euro na kilogram) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X2)
2013
2004
0,0
0,5
1,0
Polska
1,5
2,0
Norwegia
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
3.3. Włączenie społeczne
Zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym dotyczyło w 2004 roku 45,3%
mieszkańców Polski i 15,8% mieszkańców Norwegii. Z kolei w 2013 roku odsetek osób
zagrożonych tym zjawiskiem wynosił odpowiednio 25,8% i 14,% (rys. 4). Oznacza to, że
w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę i Norwegię zmniejszył się o 17,8
punktów procentowych. Również w ujęciu względnym dystans ten zmniejszył się, gdyż
16
Wydajność zasobów w Norwegii jest na zbliżonym poziomie do średniej unijnej.
366
Artur Zimny
w 2004 roku omawiany odsetek był w Polsce prawie trzykrotnie wyższy niż w Norwegii,
natomiast w 2013 roku – niespełna dwukrotnie17.
Rysunek 4. Zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (w %) w Polsce i Norwe

Zobacz więcej - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Płocku

Transkrypt

Podobne dokumenty