tutaj - Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny

Transkrypt

Federacja
Rodziny
na
rzecz
Kobiet
i
Planowania
PRAWA
I ZDROWIE
REPRODUKCYJNE
I SEKSUALNE
Twoje prawa w dokumentach międzynarodowych i krajowych
Jak ich dochodzić?
Jak je promować?
przewodnik
opracowała
Aleksandra Solik
Warszawa, 2001
2
Aktualizacja i dodruk publikacji były możliwe dzięki wsparciu finansowemu
programu Zdrowie Reprodukcyjne OPEN SOCIETY INSTITUTE
skład komputerowy i projekt okładki:
Aleksandra Solik
Federacja pragnie podziękować prof. Eleonorze Zielińskiej
za wsparcie merytoryczne i konsultacje udzielone
podczas prac nad tekstem publikacji i nad jej aktualizacją.
Wydawca:
Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny
ul. Rabsztyńska 8, 01-140 Warszawa
http://www.waw.pdi.net/~polfedwo
e-mail: [email protected]
© Copyright 1998
Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny
Wydanie II, ISBN 83 - 905355-9-9
3
Dobre zdrowie jest istotnym warunkiem
produktywnego i dającego satysfakcję życia, a prawo
wszystkich kobiet
do kontrolowania wszelkich aspektów swojego życia,
w szczególności zaś własnej płodności,
stanowi podstawę ich uwłasnowolnienia .
Platforma Działania IV Światowej Konferencji
w sprawach Kobiet, Pekin 1995, art. 92
4
5
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE....................................................................................................................7
1. WAŻNE WYDARZENIA W HISTORII REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH
PRAW CZŁOWIEKA ORAZ PRAWA DO ZDROWIA W TYM ZAKRESIE...........................9
2. WYBRANE FRAGMENTY DOKUMENTÓW MIĘDZYNARODOWYCH..............................11
W YJAŚNIENIA.......................................................................................................................... 12
PRAWO DO ZDROWIA PODSTAWOWYM PRAWEM CZŁOWIEKA..................................................................13
ZDROWIE KOBIET...................................................................................................................... 14
PRAWA I ZDROWIE SEKSUALNE.....................................................................................................15
ZDROWIE I PRAWA REPRODUKCYJNE..............................................................................................17
OCHRONA I WSPIERANIE REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH PRAW KOBIET...............................................18
OPIEKA NAD ZDROWIEM REPRODUKCYJNYM I SEKSUALNYM....................................................................19
PRAWO DO BEZPIECZNEJ ABORCJI.................................................................................................23
ZDROWIE REPRODUKCYJNE I SEKSUALNE DZIECI I MŁODZIEŻY.................................................................24
EDUKACJA I USŁUGI Z ZAKRESU ZDROWIA SEKSUALNEGO......................................................................25
PRZEMOC WOBEC KOBIET........................................................................................................... 27
ZAPOBIEGANIE HIV/AIDS I INNYM CHOROBOM PRZENOSZONYM DROGĄ PŁCIOWĄ......................................28
W SPÓŁODPOWIEDZIALNOŚĆ MĘŻCZYZN ..........................................................................................31
3. JAK SKUTECZNIE PROWADZIĆ KAMPANIĘ NA RZECZ UZNANIA I PRZESTRZEGANIA
REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH PRAW CZŁOWIEKA?....................................33
KOLEJNE ETAPY SKUTECZNEJ STRATEGII DZIAŁANIA NA RZECZ PRAW KOBIET
JAKO PRAW CZŁOWIEKA.............................................................................................................. 34
PRZYGOTOWANIE KAMPANII......................................................................................................... 35
PROWADZENIE KAMPANII............................................................................................................. 37
FORMY WSPÓŁPRACY................................................................................................................. 38
LOBBING ............................................................................................................................... 39
W SPÓŁPRACA Z MEDIAMI............................................................................................................ 41
PUBLIKACJA............................................................................................................................ 43
4. MIĘDZYNARODOWE MECHANIZMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
A REPRODUKCYJNE I SEKSUALNE PRAWA KOBIET..................................................45
SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA ONZ.....................................................................................46
Procedury...................................................................................................................... 47
Konferencje ONZ........................................................................................................... 48
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet............................49
Komitet do spraw likwidacji dyskryminacji kobiet.......................................................50
Prawa kobiet w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych.............51
Komitet Praw Człowieka ONZ...................................................................................52
Prawa kobiet w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Socjalnych i
Kulturalnych................................................................................................................... 53
Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych..........................................53
6
Komisja Praw Człowieka................................................................................................54
Specjalny Sprawozdawca do Spraw Przemocy Wobec Kobiet......................................54
Komisja do spraw Statusu Kobiet..................................................................................54
EUROPEJSKI SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA..........................................................................55
Rada Europy.................................................................................................................. 55
Europejski Trybunał Praw Człowieka .......................................................................56
Unia Europejska............................................................................................................ 57
Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie...................................................58
5. ZDROWIE I PRAWO DO ZDROWIA W DOKUMENTACH KRAJOWYCH.........................59
RÓWNY STATUS KOBIET I MĘŻCZYZN A ZDROWIE KOBIET......................................................................59
Krajowy Program Działań na rzecz Kobiet................................................................61
USTAWA O PLANOWANIU RODZINY OCHRONIE PŁODU LUDZKIEGO
I WARUNKACH DOPUSZCZALNOŚCI PRZERYWANIA CIĄŻY........................................................................62
PRAWA PACJENTA.................................................................................................................... 63
OCHRONA PRAW REPRODUKCYJNYCH I PRAWA DO ZDROWIA ................................................................66
ZAŁĄCZNIKI........................................................................................................................... 71
7
W PR O W AD Z E N I E
Z
wielką przyjemnością przedstawiamy Państwu najnowszą publikację Federacji
na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, dotyczącą krajowych i międzynarodowych
instrumentów ochrony praw człowieka.
Nasza przyjemność jest tym większa, że przewodnik pt. “Prawa i zdrowie reprodukcyjne
oraz seksualne” wychodzi w roku obchodów 50-tej rocznicy uchwalenia przez Narody
Zjednoczone Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, która rozpoczęła proces
dynamicznego rozwoju praw człowieka.
Z okazji tej ważnej rocznicy warto przypomnieć, że u podstaw idei praw człowieka leżało
uznanie potrzeby ochrony tak często łamanych praw obywatelskich i politycznych.
O prawach tych mówi się czasem, że należą do pierwszej generacji praw człowieka.
Zakres pojęcia praw człowieka sukcesywnie się rozszerzał. Już niebawem okazało się,
że istnieje potrzeba uznania za prawa człowieka i chronienia w ten sposób również praw
ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Prawa te określane są czasem jako prawa
drugiej generacji. Zaczęto zwracać baczniejszą uwagę na prawo jednostki do godnych
warunków życiowych, do decydowania o sobie, do życia wolnego od przemocy. Uznano,
że szczególnie łamane są prawa kobiet i dziewcząt.
Ewolucja praw człowieka nie została jeszcze zakończona. Obecnie mówi się o prawach
trzeciej generacji, tj. o “prawach narodów” czy też “prawach solidarnościowych”, do
których zalicza się prawo do rozwoju, prawo do pokoju oraz prawo do zdrowego
środowiska. Jednak prawa te nie zostały jeszcze zapisane w dokumentach wiążących dla
rządów.
Niniejszy przewodnik prezentuje prawa człowieka związane z seksualnością
i rozrodczością. Zostały one uznane stosunkowo niedawno. Choć wiedza w
społeczeństwie na temat praw człowieka jest w ogóle bardzo niewystarczająca,
to w szczególności dotyczy to praw reprodukcyjnych i seksualnych, ponieważ
świadomość ich istnienia mają, jak na razie, tylko nieliczne jednostki.
Nasza publikacja przeznaczona jest dla osób indywidualnych, których prawa zostały
naruszone i które chcą ich dochodzić poprzez wykorzystanie procedur krajowych lub
międzynarodowych. Kierujemy ją także do organizacji oraz instytucji, nie godzących się
z faktem nieprzestrzegania przez Polskę jej międzynarodowych zobowiązań w zakresie
praw człowieka i mających wolę działania na rzecz poprawy tego stanu.
Mamy nadzieję, że naszym przewodnikiem zainteresują się również przedstawiciele sfer
rządowych i parlamentarnych, w tym także mediów, a więc ci wszyscy, którzy z racji
pełnionych funkcji powinni zdawać sobie sprawę z treści międzynarodowych traktatów
i konwencji, obowiązujących również Polskę. Jest to tym ważniejsze, że zgodnie z nową
konstytucją RP ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku
prawnego i jest bezpośrednio stosowana (Konst. art. 91.1).
8
W
pierwszej części przewodnika przedstawiamy obszerne fragmenty różnych
dokumentów międzynarodowych dotyczących praw reprodukcyjnych i
seksualnych.
Dla tych, którzy pragną przyczynić się do zwiększenia świadomości społeczeństwa co do
przysługujących mu praw oraz działać na rzecz bardziej aktywnego korzystania z
istniejących instrumentów prawnych, przeznaczona jest część przewodnika poświęcona
technikom skutecznego działania.
W kolejnym rozdziale prezentujemy międzynarodowe mechanizmy praw człowieka dające
możliwość dochodzenia praw reprodukcyjnych i seksualnych na forum międzynarodowym
w przypadku, gdy zawiodą wszelkie procedury krajowe.
Wreszcie rzedstawiamy także krajowe instrumenty praw człowieka, które powinno się
wykorzystać w pierwszej kolejności, ponieważ do instytucji międzynarodowych można się
zwracać dopiero po wyczerpaniu wszelkich krajowych możliwości.
Mamy nadzieję, że informacje zawarte w przewodniku okażą się przydatne. Wszelkie
uwagi na temat jego użyteczności będą mile widziane i zostaną uwzględnione w kolejnych
edycjach przewodnika.
Wanda Nowicka
Warszawa, 1998
9
W AŻ N E
W Y D AR Z E N I A W H I S T O R I I
REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH PRAW CZŁOWIEKA
oraz prawa do zdrowia w tym zakresie
1968
Międzynarodowa Konferencja ONZ na temat Praw Człowieka
(Teheran)
Uznano, że prawo rodziców do swobodnego i odpowiedzialnego
decydowania o tym, czy, ile i w jakich odstępach czasowych mieć dzieci,
jest podstawowym prawem człowieka.
1974
Światowa Konferencja Ludnościowa ONZ (Bukareszt)
Uznano, że prawo wszystkich par i jednostek do swobodnego
i odpowiedzialnego decydowania o tym, czy, ile i w jakich odstępach
czasowych mieć dzieci, jest podstawowym prawem człowieka. Prawo to
obejmuje również możliwość dostępu do informacji i metod pozwalających
z niego korzystać.
1978
1979
Międzynarodowa Konferencja na temat Podstawowej Opieki
Zdrowotnej (Ałma Ata)
Stwierdzono, że usługi w zakresie planowania rodziny są częścią opieki
zdrowotnej nad matką i dzieckiem i jako takie wchodzą w skład
podstawowych usług, jakie powinny być świadczone w ramach ochrony
zdrowia.
Konwencja ONZ o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji
Kobiet
Podkreślono, że kobiety i mężczyźni mają równe prawa do decydowania
o własnej płodności, i zalecono państwom członkowskim likwidowanie
przejawów dyskryminacji kobiet w dostępie do opieki zdrowotnej, łącznie
z metodami planowania rodziny, oraz we wszystkich sprawach związanych
z małżeństwem i stosunkami małżeńskimi.
1984
Międzynarodowa Konferencja ONZ w sprawie Ludności
(Meksyk)
Stwierdzono pilną potrzebę upowszechnienia dostępu do informacji,
edukacji oraz metod pozwalających parom i jednostkom korzystać z prawa
10
Ważne wydarzenia w historii reprodukcyjnych i seksualnych praw człowieka
do świadomego macierzyństwa i ojcostwa. Po raz pierwszy podkreślono
potrzebę zapewnienia młodzieży dostępu do informacji i usług w zakresie
planowania rodziny.
1985
III Światowa Konferencja w sprawach Kobiet (Nairobi)
Zwrócono szczególną uwagę rządów na sytuację dziewcząt i dotyczący
ich problem niepożądanej ciąży.
1993
Światowa Konferencja ONZ na temat Praw Człowieka (Wiedeń)
Po raz pierwszy stwierdzono w sposób jednoznaczny, że prawa kobiet
i dziewczynek stanowią niezbywalną, integralną i niepodzielną część
powszechnych praw człowieka.
Potwierdzono prawo kobiet do przystępnej finansowo i odpowiedniej
jakościowo opieki zdrowotnej oraz do usług planowania rodziny
w najszerszym zakresie.
Po raz pierwszy przyznano, że przemoc wobec kobiet stanowi naruszenie
praw człowieka.
1994
Międzynarodowa Konferencja ONZ na rzecz Ludności i Rozwoju
(Kair)
Uznano prawo par i jednostek do zdrowia reprodukcyjnego, obejmujące
prawo do zdrowia seksualnego oraz planowania rodziny.
Przyjęto definicję praw reprodukcyjnych, uznając je za podstawowe prawa
człowieka.
Określono zobowiązania rządów dotyczące usług świadczonych w ramach
ochrony zdrowia, w tym usług w zakresie planowania rodziny oraz edukacji
seksualnej dla młodzieży.
Problem niebezpiecznej aborcji uznano za poważny społeczny problem
zdrowotny.
1995
IV Światowa Konferencja ONZ w sprawach Kobiet (Pekin)
Podkreślono, że prawo kobiet do kontrolowania wszelkich aspektów
swojego zdrowia, a w szczególności własnej płodności, stanowi podstawę
ich osobistej wolności i możliwości decydowania o sobie.
Wprowadzono wśród praw kobiet rozróżnienie pomiędzy prawami
związanymi z seksualnością a prawami odnoszącymi się do reprodukcji.
Zalecono rewizję praw przewidujących karanie kobiet, które poddały się
nielegalnej aborcji.
11
W YB R AN E
F R AG M E N T Y
DOKUMENTÓW MIĘDZYNARODOWYCH
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 1979
(ratyfikowana przez Polskę w 1980 r.)
Konwencja o Prawach Dziecka, 1989 (ratyfikowana przez Polskę w 1981 r.)
Światowa Konferencja Praw Człowieka, Wiedeń 1993
Deklaracja o Likwidacji Przemocy wobec Kobiet, Wiedeń 1993
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994
Deklaracja Światowego Szczytu Rozwoju Społecznego, Kopenhaga 1995
Deklaracja i Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet,
Pekin 1995
Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania,
Sesja Specjalna Zgromadzenia Ogólnego ONZ "Kair + 5" 1999
Prawa kobiet i dziewczynek
stanowią niezbywalną, integralną i niepodzielną część
powszechnych praw człowieka.
Światowa Konferencji Praw Człowieka, Wiedeń 1993
Deklaracja i Program Działania, art. 18
12
13
W yjaśnienia
Kulturowa tożsamość płci (ang. gender) – pojęcie oznaczające płeć w rozumieniu
społecznym, a nie wyłącznie biologicznym. Kulturowa tożsamość płci obejmuje różne
czynniki (np. zachowania, role społeczne, wierzenia religijne, wyobrażenia
i stereotypy), które określają, co oznacza być kobietą lub mężczyzną w danym
społeczeństwie i okresie historycznym. Kulturowa tożsamość płci stanowi o statusie
kobiet i mężczyzn – statusie, który w większości społeczeństw nie jest równy.
W konsekwencji decyduje ona o podziale władzy, polityce społecznej oraz codziennym
życiu i zachowaniu ludzi. Kształtowana przez procesy historyczne i społeczne może
być także zmieniana w rezultacie świadomych działań wynikających z buntu przeciw
istniejącym relacjom pomiędzy płciami. W dokumentach międzynarodowych coraz
częściej zamiast słowa sex (płeć w rozumieniu biologicznym) używa się terminu
gender.
Uwłasnowolnienie (ang. empowerment) – pojęcie oznaczające rezultat procesów
indywidualnych i społecznych zmierzających do tego, by mieć rzeczywiste poczucie
swoich ludzkich praw i wewnętrzną siłę, pozwalającą dawać im wyraz, bronić ich oraz
z nich korzystać. Uwłasnowolnienie ma aspekt subiektywny, psychologiczny, związany
z wewnętrzną postawą i świadomością, jak również aspekt obiektywny, dotyczący
panujących stosunków obyczajowych i ekonomiczno-społecznych oraz istniejącego
stanu polityczno-prawnego. Ze względu na występujące powszechnie nierówności
pomiędzy mężczyznami a kobietami (na niekorzyść tych ostatnich) uwłasnowolnienie
w szczególny sposób dotyczy kobiet. Podstawą uwłasnowolnienia kobiet jest wzrost ich
poczucia własnej wartości i wiary w siebie oraz zwiększenie ich możliwości kierowania
swoim życiem i kształtowania stosunków międzyludzkich o charakterze osobistym
i społecznym. W praktyce uwłasnowolnienie kobiet wiąże się ze zdobyciem przez nie
szerszego dostępu do środków ekonomicznych, prawnych, społecznych i politycznych,
pozwalających im na wyrażanie i zaspokajanie swoich potrzeb oraz wolną
samorealizację. Tradycyjnym terminem o zbliżonym znaczeniu jest emancypacja.
Niebezpieczna aborcja (ang. unsafe abortion) – zabieg przerwania ciąży dokonywany
przez osoby bez odpowiednich kwalifikacji lub w warunkach zagrażających zdrowiu
kobiety.
Advocacy (ang. obrona, wspieranie) – wszelkie działania publiczne, kampanie i akcje
inicjowane oddolnie przez organizacje lub ruchy obywatelskie, a zmierzające do
zmiany rozwiązań prawnych i praktycznych tak, by spełniały oczekiwania inicjatorów
kampanii. Dodatkowym celem tych działań jest pozyskiwanie poparcia społecznego dla
sprawy, która jest ich przedmiotem.
14
Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych
P R AWO
DO ZDROWIA
POD S TAW OWY M PR AW E M C Z ŁOW IE K A
Ś
wiatowa Konferencja na temat Praw Człowieka uznaje wagę tego, by kobiety
w ciągu całego swego życia mogły cieszyć się najlepszym możliwym
zdrowiem fizycznym i psychicznym. Nawiązując do Światowej Konferencji w
sprawach Kobiet, Konwencji w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji
Kobiet oraz Proklamacji Teherańskiej z 1968 r., Światowa Konferencja na temat
Praw Człowieka, opierając się na zasadzie równości kobiet i mężczyzn, potwierdza
prawo kobiety do przystępnej i odpowiedniej opieki zdrowotnej oraz do usług
w zakresie planowania rodziny w najszerszym rozumieniu.
Deklaracja Wiedeńska i Program Działania,
Światowa Konferencja Praw Człowieka, Wiedeń 1993, 41
S
ystem Narodów Zjednoczonych wyróżnia dwie podstawowe kategorie praw
człowieka: prawa obywatelskie i polityczne oraz prawa socjalne, ekonomiczne i
kulturalne. Narody Zjednoczone podkreślają jednakową rangę wszystkich tych praw. Mimo to
istnieje tendencja do nadawania większego znaczenia prawom politycznym i obywatelskim.
Prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne, a wśród nich prawo do zdrowia, bywają często
postrzegane w wymiarze nie tyle jednostkowym co społecznym i traktowane bardziej jako
cele, do których należy zmierzać, niż jako podstawowe prawa przynależne wszystkim
ludziom.
By przeciwdziałać nadawaniu różnej rangi poszczególnym prawom człowieka,
w dokumencie końcowym Światowej Konferencji Praw Człowieka, Wiedeń 1993,
podkreślono ich powszechny i niepodzielny charakter. Wszystkie prawa człowieka
powinny być respektowane w jednakowym stopniu. Jeśli dzieje się inaczej, to jest to tylko
dowodem niedoskonałości światowych systemów praw człowieka. W Wiedniu
potwierdzono również, że prawo kobiet do opieki zdrowotnej, łącznie z usługami
w zakresie planowania rodziny, należy do podstawowych praw człowieka.
Zwrócenie szczególnej uwagi na prawo kobiet do kontrolowania własnej płodności
świadczy o uznaniu roli, jaką w życiu kobiety odgrywa możliwość decydowania o tym,
czy, kiedy i ile chce mieć dzieci.
Możliwość realizowania przez kobietę tego prawa ma podstawowe znaczenie w jej
decydowaniu o sobie samej i indywidualnym spełnianiu się w życiu oraz stanowi warunek
korzystania z innych przynależnych jej praw.
Ograniczenie dostępu do usług w zakresie planowania rodziny stawia kobiety w sytuacji
bez porównania gorszej niż mężczyzn. Dlatego już wcześniej uznane to zostało za przejaw
dyskryminacji kobiet (Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet).
15
Z drow ie
Z
Kobiet
godnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
Zdrowie to nie tylko brak choroby lub niedomagań, ale również dobre
samopoczucie, zaznawanie pełnego dobrostanu w aspekcie fizycznym,
psychicznym i społecznym.
O zdrowiu kobiet, poza czynnikami biologicznymi, decydują społeczne, polityczne
i ekonomiczne warunki ich życia.
K
obiety muszą mieć na równi z mężczyznami zagwarantowane prawo do
możliwie najlepszego zdrowia przez całe życie. Borykają się one w zasadzie
z takimi samymi problemami zdrowotnymi jak mężczyźni, ale doznają ich w sposób
odmienny.
Negatywny wpływ na ich zdrowie mają realia społeczne, takie jak:
• ubóstwo i uzależnienie ekonomiczne, dotykające kobiety w stopniu bez
porównania większym niż mężczyzn,
•
•
•
•
stosowana wobec nich przemoc,
negatywne postawy wobec kobiet i dziewcząt,
inne formy dyskryminacji,
ograniczony wpływ, jaki ma wiele kobiet na swoje życie seksualne
i reprodukcyjne,
• a także brak wpływu na procesy podejmowania decyzji.
Polityka zdrowotna i programy ochrony zdrowia często utrwalają stereotypy
dotyczące płci (gender) i nie zawsze uwzględniają sytuację kobiet, np. ograniczenie
ich autonomii w kwestiach dotyczących zdrowia.
Kobiety mają różne i nierówne możliwości ochrony, poprawy oraz utrzymywania
swojego zdrowia. Wpływają na to różnice społeczno-ekonomiczne, a także miejsce
zamieszkania. Szczególną uwagę należy zwrócić na potrzeby zdrowotne kobiet
wiejskich.
Negatywnie na zdrowiu kobiet odbija się okoliczność, że oferowane im usługi
medyczne są niewłaściwe lub nieodpowiednio wykonywane. Szczególne zagrożenie
stwarza zbyt małe uwrażliwienie na potrzeby zdrowotne związane z seksualnością
i reprodukcją oraz brak usług w tym zakresie.
16
J
akość opieki zdrowotnej dla kobiet bywa pod wieloma względami niedostateczna i zależy od lokalnych warunków. Często nie traktuje się kobiet z szacunkiem,
nie gwarantuje się im poszanowania ich prywatności ani dyskrecji oraz nie udziela
pełnej informacji na temat zakresu dostępnych usług i możliwości wyboru.
Szczególną uwagę należy poświęcić sytuacji dziewcząt, którym często nie zapewnia
się odpowiedniego poradnictwa oraz dostępu do informacji i usług w dziedzinie
zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Często nie uznaje się prawa młodej kobiety
do prywatności, poufności, szacunku i samodzielnego, opartego na pełnej informacji
decydowania w kwestiach dotyczących jej własnego zdrowia.
Na perspektywy zdrowotne kobiet w szerszym przedziale wiekowym rzutują zmiany
spowodowane menopauzą, niosące ze sobą zwiększone ryzyko choroby sercowonaczyniowej i osteoporozy.
Wraz ze wzrostem średniej długości życia powiększa się liczba starszych kobiet,
pełniących często funkcje opiekuńcze wobec innych członków rodziny. Problemy
zdrowotne tych kobiet wymagają szczególnej uwagi. Chodzi tu zwłaszcza o choroby
związane z wiekiem oraz o współzależność, jaka występuje u nich pomiędzy
procesem starzenia się a niepełnosprawnością.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 90, 92, 93, 97, 101
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 12, 14
P R AW A
I
Z D ROW IE S EK S U AL N E
M
ędzynarodowa Konferencja Praw Człowieka, która odbyła się w Wiedniu w
1993 r., stała się momentem przełomowym na drodze do respektowania praw
kobiet. Przyznano wtedy, że najczęstsze formy i przyczyny łamania podstawowych praw
człowieka są w przypadku kobiet odmienne niż w przypadku mężczyzn. Wcześniejsza
interpretacja praw człowieka nie uwzględniała tych różnic i niedostatecznie chroniła prawa
kobiet. Bardziej szczegółowa i wnikliwsza nowa interpretacja, która znalazła odbicie
w dokumencie końcowym Konferencji, miała na celu skorygowanie tego uproszczenia.
Na przykład, pojęcie praw człowieka odnoszono tradycyjnie do publicznej i politycznej
sfery życia. Nie przywiązywano wagi do ochrony tych praw w rodzinie. W większości
państw, pomimo wszelkich różnic prawnych i kulturowych, dominowało bowiem
przekonanie, że to, co dzieje się w rodzinie, jest prywatną sprawą jej członków. Kobiety,
których prawa są w przeważającej mierze łamane właśnie w rodzinie, rzadko mogły liczyć
na skuteczną ochronę ze strony państwa. W Deklaracji Wiedeńskiej zapisano, że wszelka
przemoc wobec kobiet stanowi naruszenie praw człowieka. Państwa mają obowiązek
chronić te prawa, zapewniając kobietom i mężczyznom równe możliwości prowadzenia
bezpiecznego życia.
17
K
olejną konsekwencją spojrzenia na prawa człowieka z perspektywy kobiet było
zdefiniowanie seksualnych praw kobiet i podkreślenie ich powszechnego charakteru
(IV Światowa Konferencja w sprawach Kobiet, Pekin 1995). Prawo kobiet do decydowania
o własnym życiu seksualnym w sposób wolny od przymusu, dyskryminacji i przemocy jest
powszechnie łamane w różnych częściach świata. Przemoc na tle seksualnym jest
głęboko zakorzeniona w kulturowych stereotypach ról kobiet i mężczyzn. Sprzyja jej
patriarchalny model społeczeństwa, nierówny status obu płci oraz odmawianie kobietom
prawa do własnej seksualności. Gwałt, jak również groźba gwałtu, w zasadniczy sposób
łamie prawo kobiet do wolności, do podejmowania swobodnych, niezależnych decyzji
dotyczących własnego życia.
Prawa seksualne kobiet, traktowane jako prawa człowieka, obejmują ich prawo do
sprawowania kontroli nad własną seksualnością, łącznie ze zdrowiem seksualnym
i reprodukcyjnym, oraz do wolnych i odpowiedzialnych decyzji w tych sprawach,
podejmowanych bez przymusu, dyskryminacji i przemocy.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 96
Respektowanie praw seksualnych kobiet jest warunkiem zrównania statusu kobiet
i mężczyzn i podstawą ich decydowania o samych sobie i wolnej samorealizacji.
Interpretacja zapisów dotyczących praw człowieka uwzględniająca ochronę praw kobiet
nie pozwala dłużej usprawiedliwiać dyskryminacji ze względu na płeć względami
obyczajowymi, kulturowymi lub religijnymi.
Ten fakt ma istotne znaczenie, jeśli chodzi o prawo kobiet do zdrowia reprodukcyjnego
i seksualnego, które właśnie w ich przypadku najczęściej bywa łamane lub naruszane
ze względów ideologicznych, obyczajowych lub religijnych.
Z
drowie seksualne to zdolność kobiet i mężczyzn do wyrażania własnej seksualności
i do czerpania z niej przyjemności w sposób wolny od przemocy, przymusu,
dyskryminacji oraz zagrożenia niepożądaną ciążą i chorobami przenoszonymi drogą
płciową. Zdrowie seksualne stwarza możliwość prowadzenia bezpiecznego i będącego
źródłem radości życia seksualnego, opartego na poczuciu własnej wartości, pozytywnym
podejściu do seksualności i wzajemnym szacunku partnerów.
Zdrowie seksualne ma pozytywny wpływ na jakość życia i stosunki osobiste, toteż
troska o nie nie powinna ograniczać się wyłącznie do poradnictwa i opieki w
zakresie reprodukcji oraz chorób przenoszonych drogą płciową.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, art. 94
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, art. 7.2
18
ZDROWIE
I PR AW A RE P R OD U K CY JN E
P
ojęcie “zdrowie reprodukcyjne" jest dosłownym tłumaczeniem angielskiego terminu
reproductive health, używanego powszechnie w dokumentach międzynarodowych
odnoszących się do problematyki zdrowia kobiet. Wbrew powszechnym wyobrażeniom,
pojęcia zdrowia reprodukcyjnego kobiet nie odnosi się wyłącznie do okresu prokreacji.
Dbałość o nie jest istotnym elementem właściwej troski o zdrowie w ciągu całego życia
kobiety.
Z
drowie reprodukcyjne to stan pełnego dobrostanu (well-being) w
aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie brak
choroby lub niedomagań, we wszystkich sprawach związanych z układem
rozrodczym oraz jego funkcjami i procesami.
Zdrowie reprodukcyjne oznacza zatem, że ludzie mogą prowadzić satysfakcjonujące
i bezpieczne życie seksualne oraz że mają zdolność do reprodukcji, jak również
swobodę decydowania o tym, czy, kiedy i ile chcą mieć dzieci.
Z tego ostatniego warunku wynika prawo mężczyzn i kobiet do:
• odpowiedniej informacji oraz możliwości korzystania z bezpiecznych,
skutecznych, przystępnych finansowo oraz akceptowanych metod planowania
rodziny,
• odpowiednich usług służby zdrowia, zapewniających kobietom bezpieczną ciążę
i poród, a parom – najlepszą szansę posiadania zdrowego potomstwa.
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.2
Prawa reprodukcyjne obejmują te prawa człowieka, które opierają się na uznaniu:
• fundamentalnego prawa wszystkich par i jednostek do swobodnego i odpowiedzialnego decydowania o tym, ile, kiedy i w jakich odstępach czasu chcą mieć
dzieci, jak również ich prawa do informacji i środków umożliwiających
osiągnięcie tego celu;
• prawa do możliwie najlepszego zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego;
• prawa do podejmowania decyzji w sprawach reprodukcji w sposób wolny
od dyskryminacji, przymusu i przemocy.
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, zasada 8 (rozdz.II), 7.3
Deklaracja Światowej Konferencji Praw Człowieka, Wiedeń 1993, 41
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 16
19
OCHRONA
I W SP IE R AN IE PR AW
R E PR OD UK C YJ NY CH I SE K S U AL NY CH K OB IE T
O
chrona i wspieranie praw seksualnych i reprodukcyjnych kobiet stanowią zasadę,
którą powinno kierować się państwo we wszystkich swych działaniach, od których
może zależeć, w jakim stopniu prawa te będą respektowane. Polityka wewnętrzna
demokratycznego państwa przestrzegającego praw człowieka musi uwzględniać
konieczność propagowania i obrony praw kobiet.
Należy propagować i chronić prawa kobiet, będące integralną częścią praw
człowieka, w szczególności zaś ich prawa seksualne i reprodukcyjne.
Należy zapewnić kobietom warunki konieczne do tego, by mogły korzystać ze swych
praw reprodukcyjnych oraz likwidować wszelkie prawa i praktyki opierające się na
przymusie.
Należy zapewnić kobietom możliwość pełnego korzystania z prawa do kontrolowania
wszelkich aspektów swojego zdrowia, a w szczególności – własnej płodności.
Deklaracja IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 31
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 92, 94, 95, 96, 107d 232f
Deklaracja Światowego Szczytu Rozwoju Społecznego, Kopenhaga 1995, 5i, k
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.4c
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 3,16.1e
Należy zreformować prawa i instytucje oraz propagować odpowiednie normy
i praktyki w celu likwidacji zjawiska dyskryminacji kobiet oraz zachęcać mężczyzn
i kobiety do przejmowania na zasadzie równości odpowiedzialności za zachowania
seksualne i reprodukcyjne.
Należy położyć szczególny nacisk na propagowanie opartych na wzajemnym
szacunku i sprawiedliwych stosunków między kobietami a mężczyznami.
Deklaracja IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, pkt. 25
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 107d, 108k
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair, 1994, 4.4c
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 2f, 16e
Należy tworzyć programy i procedury mające na celu likwidację przemocy i wykorzystywania seksualnego dziewcząt i kobiet. Potępienia aktów przemocy nie można
łagodzić powoływaniem się na obyczaje, tradycje i względy religijne.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 124a, 126a
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.4e, 7.39
20
Należy zlikwidować wszelkie przejawy dyskryminacji kobiet związane
z macierzyństwem lub funkcjami prokreacyjnymi, take jak odmowa zatrudnienia
lub zwolnienie z powodu ciąży bądź karmienia piersią, żądanie stosowania środków
antykoncepcyjnych, na urlopie macierzyńskim lub powracających do pracy
po urodzeniu dzieci.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 29, 165c, 178d
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 2a, b, f
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.4f
Należy dokonać rewizji ustawodawstwa w celu zapewnienia kobietom możliwości
korzystania z prawa do możliwie najlepszego zdrowia fizycznego i psychicznego,
w tym także reprodukcyjnego i seksualnego, we wszystkich okresach ich życia.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 89, 92, 106a, b
Konferencja Praw Człowieka w Wiedniu 41
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, zasada 8 (rozdz. II), 7.3
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet 12.1
OPIEKA
N AD ZD R OW IE M
R E PR OD UK C YJ NY M I S E KS U AL N Y M
Z
drowie reprodukcyjne stanowi istotny, często wręcz zasadniczy element zdrowia
kobiet. Kobiety, zarówno z racji swoich biologicznych funkcji, jak i ze względu na
potrzebę dokonywania regularnych badań profilaktycznych, częściej niż mężczyźni
korzystają z usług służby zdrowia w tym zakresie. Częściej niż mężczyźni są więc one
narażone na utrudnienia lub koszty wynikające z niewłaściwie funkcjonującego systemu
ochrony zdrowia. Jedną z istotnych przyczyn zaniedbań w opiece medycznej nad
kobietami jest brak należytego uwrażliwienia na najważniejsze problemy zdrowotne kobiet.
Podstawowa opieka nad zdrowiem reprodukcyjnym i seksualnym powinna:
• mieć charakter holistyczny;
• wykazywać wrażliwość na związane z płcią uwarunkowania kulturowo-społeczne
(gender-sensitive);
•· uwzględniać zróżnicowanie potrzeb dziewcząt i kobiet we wszystkich fazach życia
w zależności od miejsca zamieszkania, sytuacji społeczno-ekonomicznej oraz
stopnia sprawności;
•· zapewniać ogólnie dostępne, przystępne finansowo i wysokiej jakości usługi
zdrowotne, łącznie z usługami w zakresie zdrowia seksualnego, w tym usługami
planowania rodziny;
•· respektować prawa człowieka, w tym prawo do informacji i prawo do podejmowania niezależnych decyzji na podstawie pełnej i właściwie przekazanej
informacji;
•· szanować godność kobiety, łącznie z jej prawem do prywatności i poufności.
21
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 92, 93, 94, 106 a,b,c,e,f,g,n,o
Holistycznie pojęta opieka nad zdrowiem reprodukcyjnym powinna obejmować:
• wysokiej jakości usługi w zakresie planowania rodziny, w tym: antykoncepcję,
poradnictwo, edukację oraz dostęp do właściwie przekazywanej informacji;
• opiekę nad kobietą w ciąży, bezpieczny poród oraz opiekę po porodzie;
• opiekę prenatalną nad płodem, opiekę nad noworodkiem, opiekę nad matką
karmiącą piersią;
• zapobieganie i leczenie niepłodności;
• zapobieganie niepożądanej ciąży (m.in. poprzez zapewnienie dostępu do nowych
i mało rozpowszechnionych metod antykoncepcji);
• możliwość bezpiecznego przerywania ciąży;
• profilaktykę i leczenie infekcji narządów rodnych, chorób przenoszonych drogą
płciową, w tym HIV/AIDS, i innych dolegliwości układu rozrodczego;
• informację i poradnictwo dotyczące seksualności człowieka, odpowiedzialnego
rodzicielstwa oraz zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego;
• usługi z zakresu zdrowia psychicznego, w tym także dla kobiet, które
doświadczyły przemocy seksualnej,
• profilaktykę, diagnozowanie oraz leczenie osteoporozy;
• profilaktykę i leczenie nowotworów narządów płciowych oraz raka piersi.
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.2, 7.5, 7.6, 7.29, 7.33
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 94, 97, 101
106e,j,k,m,q,u, 107g,l,m, 108f
Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna ONZ"Kair +5" 1999, 57a
Wrażliwość służby zdrowia na związane z płcią
uwarunkowania kulturowo-społeczne (gender-sensitive)
M
iędzynarodowe dokumenty dotyczące zdrowia kobiet podkreślają konieczność
uwrażliwienia służby zdrowia na kulturową tożsamość płci. Pojęcie kulturowa
tożsamość płci oznacza płeć w rozumieniu społecznym, a nie wyłącznie biologicznym.
Termin ten obejmuje ogół czynników (np. wzory zachowań, wierzenia religijne,
wyobrażenia, stereotypy) określających role społeczne pełnione przez kobiety lub
mężczyzn w danym społeczeństwie (patrz str. 12). Kulturowa tożsamość płci decyduje
o pozycji kobiet i w znaczący sposób określa ich życiową sytuację, w tym również to,
czy i w jakim zakresie mogą korzystać ze służby zdrowia oraz jak są przy tym traktowane,
co w konsekwencji wywiera widoczny wpływ na ich zdrowie.
Problemy ze zdrowiem mają zarówno kobiety, jak i mężczyźni. Jednak na zdrowie
kobiet wywierają dodatkowo wpływ takie czynniki społeczne, jak zależność
ekonomiczna, częstsze wśród kobiet niż wśród mężczyzn ubóstwo, stosowana wobec
nich przemoc, ograniczony wpływ, jaki wiele z nich ma na własne życie seksualne
i reprodukcyjne. Brak wpływu na procesy podejmowania decyzji sprawia,
że najistotniejsze problemy zdrowotne kobiet nie są traktowane z należytą uwagą
i we właściwy sposób. Dotyczy to zwłaszcza ochrony zdrowia reprodukcyjnego.
Konsekwencje tego ponoszą przede wszystkim dziewczęta i kobiety. Na przykład
brak edukacji seksualnej i łatwego dostępu do nowoczesnej antykoncepcji przede
wszystkim w ich przypadku ogranicza w sposób znaczący wpływ na własne życie.
Regulacje prawne, które ograniczają prawo kobiet do kontrolowania własnej
22
płodności, godzą nie tylko w ich prawo do decydowania o sobie, ale także w ich
zdrowie.
P
roblemy ważne dla zdrowia kobiet nie są we właściwy sposób badane; często
nie przeznacza się na to żadnych funduszy. Wiele opisów terapii lekowych
i innych kuracji oraz zabiegów medycznych, którym poddawane są kobiety, opiera
się na badaniach przeprowadzonych tylko na mężczyznach – bez dodatkowych
badań uwzględniających odmienność obu płci. Nie przeprowadza się testów
klinicznych w celu uzyskania podstawowych informacji na temat dawkowania,
działań ubocznych oraz skuteczności leków podawanych kobietom.
Programy i systemy ochrony zdrowia kobiet często nie uwzględniają warunków ich
życia, nie zapewniają im podmiotowego traktowania, nie gwarantują poszanowania
praw pacjenta jako praw człowieka oraz prawa do podejmowania opartych na pełnej
informacji decyzji dotyczących własnego zdrowia. Często też powielają i utrwalają
szkodliwe stereotypy dotyczące płci i pogłębiają w ten sposób nierówności między
kobietami i mężczyznami.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin, 90, 92, 93,95, 97, 99, 103, 104, 105
A
kceptując bez zastrzeżeń Platformę Działania – dokument końcowy
IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995 – rządy państw
zobowiązały się m.in.:
• we współpracy z kobietami i organizacjami społecznymi opracować i wprowadzić
•
•
•
•
1
w życie programy ochrony zdrowia (obejmujące również zdecentralizowaną służbę
zdrowia) wrażliwe na wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią1 na
przestrzeni całego życia kobiety, uwzględniające w szczególności różnorodność
ról i obowiązków kobiet, standardy obowiązujące w nowoczesnym świecie,
specyfikę potrzeb kobiet wiejskich i kobiet niepełnosprawnych oraz zróżnicowanie
potrzeb m.in. w zależności od wieku;
zwiększyć środki budżetowe przeznaczone na podstawowe usługi mredyczne
i socjalne, wszelako bez uszczerbku dla usług drugiego i trzeciego szczebla;
zwiększać, gdy to konieczne, alokacje budżetowe przeznaczone na wspieranie
lokalnych ośrodków zdrowia oraz opartych na społecznościach lokalnych
programów i usług, wychodzących naprzeciw specyficznym potrzebom
zdrowotnym kobiet;
zreformować służbę zdrowia w zakresie informacji, usług i szkoleń pracowników
1
w celu uwrażliwienia jej na wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią
oraz wyjścia naprzeciw oczekiwaniom osób korzystających z jej usług co do formy
kontaktów, a także zapewnienia im prawa do poufności i prywatności;
dopilnować, by wszyscy pracownicy wszelkiego rodzaju służby zdrowia byli przy
świadczeniu kobietom usług zdrowotnych uwrażliwieni, odpowiednio do
1
obowiązujących zasad, na wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią ,
respektowali prawa człowieka i przestrzegali norm etycznych i zawodowych;
zadbać o to, by programy szkół medycznych oraz programy innych szkoleń
w dziedzinie opieki zdrowotnej obejmowały kompleksowe i obowiązkowe kursy
na temat zdrowia kobiet, uwrażliwiające na wszelkie uwarunkowania i potrzeby
1
związane z płcią ;
W dokumencie używa się zwrotu „kulturowa tożsamość płci”
23
• popierać koncentrujące się na kobietach i wyczulone na wszelkie uwarunkowania
1
•
•
i potrzeby związane z płcią badania medyczne oraz metody i techniki leczenia;
1
wspierać i finansować badania na temat wpływu, jaki związane z płcią
nierówności społeczne, ekonomiczne, polityczne i kulturowe wywierają na zdrowie
kobiet – łącznie z etiologią, epidemiologią, asortymentem oferowanych usług i ich
wykorzystaniem oraz rezultatami stosowanego leczenia;
rozwijać lokalne usługi zdrowotne, popierając odwołujące się do udziału
społeczności lokalnych oraz do samoopieki programy uwzględniające w należytym
1
stopniu wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią .
Deklaracja IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin, 106 c,f,g, 107p, 109b; 110a,b
Respektowanie praw pacjenta
P
odczas IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet w Pekinie przykładano wielką
wagę do jakości usług ochrony zdrowia przeznaczonych dla kobiet, w tym także do
konieczności przestrzegania przez pracowników służby zdrowia praw pacjentek.
Prawa te są nierozłącznie związane z uznanymi przez społeczność międzynarodową
prawami człowieka (np. prawem do godności, informacji, decydowania o sobie,
prywatności).
Jakość opieki zdrowotnej dla kobiet bywa pod wieloma względami niedostateczna
i zależy od lokalnych warunków. Często nie traktuje się kobiet z szacunkiem,
nie gwarantuje się im prywatności i poufności, ani też nie udziela pełnej informacji
na temat zakresu dostępnych usług i możliwości wyboru.
Poradnictwo oraz dostęp do informacji na temat usług dla młodzieży w dziedzinie
zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego są jeszcze nieodpowiednie lub w ogóle nie
istnieją. Często też nie uznaje się prawa młodej kobiety do prywatności, poufności,
szacunku i samodzielnego, opartego na pełnej informacji decydowania.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 93, 103
Rządy we współpracy z organizacjami pozarządowymi, a także organizacjami
pracodawców i pracowników oraz instytucjami międzynarodowymi mają:
• zadbać o to, by wszyscy pracownicy wszelkiego rodzaju służby zdrowia przy
•
•
•
24
świadczeniu kobietom usług zdrowotnych respektowali prawa człowieka
i przestrzegali norm etycznych i zawodowych, a także by świadczenie owych
usług odbywało się za zgodą tych kobiet, wyrażoną w sposób odpowiedzialny
i dobrowolny oraz opartą na pełnej informacji;
zreformować służbę zdrowia w zakresie informacji, usług i szkoleń pracowników
tak, by odpowiadała ona oczekiwaniom osób korzystających z jej usług co do
formy kontaktów i komunikacji, a także respektowała prawo tych osób do
prywatności i poufności.
wspierać opracowanie, wdrażanie i szerokie rozpowszechnianie kodeksów etyki
lekarskiej opartych na międzynarodowych kodeksach etyki lekarskiej, jak również
analogicznych kodeksów dla innych pracowników służby zdrowia;
zadbać o to, by wszystkie kobiety były wyczerpująco informowane przez
odpowiednio przeszkolony personel o możliwościach wyboru sposobów leczenia,
łącznie z informacją o ich prawdopodobnych pozytywnych efektach i ewentualnych działaniach ubocznych.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 106f,g,h
25
P R AWO
DO BE Z P IEC Z N E J AB ORC J I
K
ażdego roku ponad pół miliona kobiet na świecie umiera z powodu komplikacji
związanych z ciążą lub porodem. Znaczna część tych zgonów spowodowana jest
nielegalnymi zabiegami przerywania ciąży, dokonywanymi w złych warunkach, często przez
osoby nie mające odpowiednich kwalifikacji. Problem legalności aborcji należy więc
postrzegać nie tylko w kontekście podstawowego prawa człowieka – prawa do decydowania
o tym czy, kiedy i ile chce się mieć dzieci – ale także jako bardzo istotny element
wpływający na zdrowie kobiet. Zakaz aborcji nigdzie nie doprowadził do likwidacji zjawiska
aborcji. Przeniósł je tylko do podziemia, narażając życie i zdrowie kobiet na poważne
niebezpieczeństwo. Zagrożenie to wzmagają dodatkowo restrykcje dotykające kobiety,
które się temu zabiegowi poddały. Obawa przed konsekwencjami powstrzymuje je bowiem
od korzystania z pomocy lekarskiej nawet wtedy, gdy jest ona niezbędna.
Wszystko to sprawia, że stopniowo powiększa się grono państw, które, opierając się na
własnych doświadczeniach, opowiadają się za legalną, a tym samym bezpieczną dla kobiet
aborcją. Obecnie około 40% wszystkich państw, w których żyje 46% kobiet całego świata,
dopuszcza aborcję na życzenie kobiety. Kraje te, respektując w pełni prawa reprodukcyjne
kobiet i mężczyzn (w tym także ich prawo do zdrowia reprodukcyjnego), prowadzą politykę
nastawioną na krzewienie oświaty seksualnej oraz metod planowania rodziny. Opinia tych
krajów wywiera znaczący wpływ na kształt dokumentów międzynarodowych, w których
podkreśla się negatywny wpływ, jaki wywierają wszelkie ograniczenia godzące w prawa
reprodukcyjne kobiet na ich zdrowie i możliwość decydowania o sobie samych.
Należy podjąć działania niezbędne do tego, by kobiety mogły korzystać ze swych
praw reprodukcyjnych, oraz zlikwidować praktyki oparte na przymusie.
Wszelkie działania i zmiany dotyczące aborcji w ramach systemu zdrowia na
szczeblu krajowym lub lokalnym mogą być dokonywane jedynie na drodze procesu
ustawodawczego.
Należy rozważyć możliwość rewizji ustaw przewidujących kary dla kobiet, które
poddały się nielegalnej aborcji.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 106k, 107d
Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna ONZ"Kair +5" 1999, 63i
Uczynić głównym przedmiotem troski publicznej służby zdrowia rozpoznanie
szkodliwych dla zdrowia skutków niebezpiecznej aborcji i przeciwdziałanie im.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 106 j, k
Legalna aborcja powinna być bezpieczna. System opieki zdrowotnej powinien szkolić
i odpowiednio wyposażyć pracowników służby zdrowia oraz podejmować inne
działania, aby była ona bezpieczna i dostępna.
Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna ONZ"Kair +5" 1999, 63i, iii
26
ZDROWIE
RE P R OD U K CY JN E I SE K S U AL NE
DZIECI I MŁODZIEŻY
S
tan zdrowia reprodukcyjnego wielu ludzi na świecie nie jest należyty z powodu
takich czynników, jak nieodpowiedni poziom wiedzy na temat seksualności
człowieka oraz niewłaściwe lub niskiej jakości informacje i usługi w tej dziedzinie.
Szczególnie zagrożona jest pod tym względem młodzież. Wciąż jeszcze poradnictwo
i usługi w dziedzinie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego dla młodzieży są
nieodpowiednie albo w ogóle nie istnieją. To samo dotyczy możliwości dostępu do
informacji na ten temat. Często nie uznaje się prawa młodej kobiety do prywatności,
poufności, szacunku i samodzielnego decydowania opartego na pełnej informacji.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 93. 95
Państwa, wspomagane przez międzynarodową społeczność, powinny gwarantować
i propagować prawo młodzieży do edukacji, informacji i opieki w zakresie zdrowia
reprodukcyjnego oraz, w razie potrzeby, usuwać bariery – wynikające z regulacji
prawnych, faktycznych praktyk i uwarunkowań społecznych – utrudniające
młodzieży korzystanie z tego prawa.
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.45, 7.46
[W odniesieniu] do zagadnień związanych ze zdrowiem seksualnym
i reprodukcyjnym młodzieży, w szczególności z problemem niechcianej ciąży,
niebezpiecznej aborcji oraz chorób przenoszonych drogą płciową, w tym także
HIV/AIDS, [państwo powinno ...] propagować odpowiedzialne, bezpieczne dla
zdrowia zachowania reprodukcyjne i seksualne, łącznie z dobrowolną
wstrzemięźliwością, oraz zapewniać odpowiednie, dostosowane do wieku
poradnictwo i usługi.
27
E dukacja
i usługi dla młodzieży
w zakresie zdrow ia reprodukcyjnego
P
aństwa uczestniczące w Światowej Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair
1994, oraz w IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, uznały,
że cena, jaką płacą młodzi ludzie za brak rzetelnej wiedzy na temat seksualności
człowieka i zdrowia reprodukcyjnego, jest tak wysoka, iż rządy zobowiązane
są do podjęcia odpowiednich działań w celu zmiany tego stanu rzeczy.
Państwa-strony będą starały się stworzyć warunki umożliwiające pełną realizację
prawa dziecka do możliwie najlepszego zdrowia, a w szczególności będą
podejmowały odpowiednie środki w celu rozwoju profilaktycznej opieki zdrowotnej,
poradnictwa dla rodziców oraz wychowania i usług w zakresie planowania rodziny.
Konwencja Praw Dziecka, 24.2f
Informacja stanowi podstawę działań na rzecz zdrowia reprodukcyjnego młodzieży.
Pozwala ona młodym ludziom osiągnąć dojrzałość niezbędną do podejmowania
odpowiedzialnych decyzji.
W szczególności powinno się zapewnić młodzieży dostęp do informacji, poradnictwa
i środków, które umożliwią im zrozumienie własnej seksualności oraz pozwolą
uchronić się przed niepożądaną ciążą, zakażeniem chorobami przenoszonymi
drogą płciową oraz niepłodnością jako ewentualną ich konsekwencją.
Należy kształtować u młodych mężczyzn szacunek dla autonomii kobiet i gotowość
do ponoszenia wspólnie z kobietami odpowiedzialności za sprawy związane
z seksualnością i prokreacją.
Należy zapewnić młodzieży odpowiednią edukację i usługi, które byłyby zgodne
z ich potrzebami i przyczyniały się do kształtowania pozytywnego i
odpowiedzialnego podejścia do własnej seksualności. Usługi powinny chronić prawo
młodzieży do prywatności, poufności i świadomej zgody.
Należy położyć szczególny nacisk na propagowanie opartych na wzajemnym
szacunku, sprawiedliwych stosunków między kobietami i mężczyznami.
Należy zapewnić odpowiednią pomoc młodzieżowym organizacjom pozarządowym,
aby mogły one lepiej zaspokajać potrzeby młodzieży w dziedzinie zdrowia
seksualnego i reprodukcyjnego, a także umożliwić młodzieży udział
w przygotowywaniu i wdrażaniu odpowiednich usług.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 k, 107e, 111b, 267
Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna ONZ"Kair +5" 1999, 73a, c
28
R
ządy powinny podejmować skuteczne działania w celu zaspokojenia
specyficznych potrzeb młodzieży. Całościowe programy obejmujące edukację
seksualną i usługi dla młodzieży w dziedzinie zdrowia reprodukcyjnego powinny
obejmować:
• informację i poradnictwo w zakresie równości płci, relacji między kobietami
i mężczyznami, przemocy wobec młodzieży, odpowiedzialnych zachowań
seksualnych, odpowiedzialnego podejścia do płodności i planowania rodziny,
życia rodzinnego, zdrowia reprodukcyjnego, chorób przenoszonych drogą
płciową, zapobiegania HIV/AIDS;
• informację, poradnictwo i usługi w dziedzinie planowania rodziny dla młodzieży,
która rozpoczęła życie seksualne;
• zajęcia edukacyjne dla chłopców i mężczyzn wyrabiające w nich szacunek
dla prawa kobiet do decydowania o sobie oraz kształtujące poczucie
współodpowiedzialności za zachowania związane z reprodukcją, życiem
seksualnym i rodzinnym;
• usługi w zakresie zdrowia psychicznego dla dziewcząt i młodych kobiet, które
doświadczyły jakiejkolwiek formy przemocy; działania zapobiegające przemocy
seksualnej i kazirodztwu oraz udzielanie pomocy osobom, których dotyczą tego
rodzaju zagrożenia.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 83 b, l, 107 d, 108 k, l, 281e
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.27, 7.8, 7.37
7.41, 7.43, 7.47, 8.31
Szkoły, media i inne instytucje społeczne powinny przejrzeć i w razie potrzeby
ponownie opracować wszelkiego rodzaju przekazywane informacje i treści,
materiały edukacyjne, programy szkolne i pomoce dydaktyczne, a także skorygować
niewłaściwe postawy nauczycieli w celu wyeliminowania stereotypów dotyczących
kulturowej tożsamości płci, usunięcia wszelkich form dyskryminacji ze względu
na płeć, propagowania opartych na wzajemnym szacunku relacji między kobietami
i mężczyznami oraz bardziej obszernego i wnikliwego potraktowania problemów
dotyczących zdrowia reprodukcyjnego i kulturowych uwarunkowań związanych
z płcią, w szczególności uwzględnienia w większym stopniu kwestii odpowiedzialnych wyborów w dziedzinie reprodukcji oraz zagrożenia chorobami przenoszonymi
drogą płciową, w tym HIV/AIDS.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 83 a, 108 k, 276 c
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet 10 c
Należy rozpoznać specyficzne potrzeby młodzieży oraz wprowadzić w życie
odpowiednie programy, takie jak programy oświatowe i informacyjne na temat
zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz na temat chorób przenoszonych drogą
płciową, w tym HIV/AIDS.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 107 g
29
P rzemoc
w obec kobiet
Należy wyeliminować wszelkie formy przemocy
wobec kobiet, młodzieży i dzieci.
P
rzemoc wobec kobiet została uznana przez społeczność międzynarodową
za pogwałcenie podstawowych praw człowieka. Stanowi ona poważny problem
społeczny. W znaczący sposób ogranicza wolność kobiet i uniemożliwia im korzystanie
z innych przysługujących im praw.
Przemoc, która narusza prawa reprodukcyjne i seksualne kobiet, jest najczęściej
przejawem stereotypowego postrzegania społecznych i seksualnych ról kobiet,
ujawniającym nierówności między kobietami i mężczyznami w życiu publicznym oraz
rodzinnym.
Przeciwdziałanie przemocy wobec kobiet musi mieć charakter kompleksowy.
Niezbędne są tu nie tylko zmiany rozwiązań prawnych oraz pomoc osobom, które
doświadczyły przemocy, ale również głębokie przemiany w świadomości społecznej.
T
ermin “przemoc wobec kobiet” oznacza każde działanie oparte na przemocy,
które ma źródło w kulturowych wzorcach dotyczących płci i wiąże się zazwyczaj
z fizycznym, seksualnym lub psychicznym cierpieniem kobiety. Przemoc wobec
kobiet obejmuje także zagrożenie przemocą, stosowanie przymusu oraz samowolne
pozbawienie wolności, bez względu na to, czy ma to miejsce w życiu publicznym czy
prywatnym. Przemoc wobec kobiet stanowi pogwałcenie praw człowieka.
Przemoc wobec kobiet obejmuje więc, chociaż się do nich nie ogranicza,
następujące zjawiska:
• bicie, gwałt, gwałt małżeński, planowe gwałty (jako część strategii wojennej),
przemoc pozamałżeńską, molestowanie seksualne dziewcząt, wykorzystywanie
seksualne, przemoc związaną ze zwyczajem wnoszenia posagu;
• przymusową ciążę, zmuszanie do sterylizacji lub aborcji, przymus lub zakaz
stosowania środków antykoncepcyjnych;
• przymusową prostytucję, niewolnictwo seksualne, handel kobietami oraz przemoc
związaną z wyzyskiem i konfliktami zbrojnymi;
• okaleczanie narządów płciowych, selekcję prenatalną i zabijanie noworodków ze
względu na płeć oraz inne wynikające z tradycji szkodliwe praktyki.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin, 113, 114, 115, 118, 122, 232 g
Deklaracja o Likwidacji Przemocy wobec Kobiet, 1, 2
Program Światowej Konferencji Praw Człowieka, 38
30
P
aństwa powinny potępić przemoc wobec kobiet i nie uchylać się od zobowiązań
wiążących się z jej likwidacją poprzez odwoływanie się do obyczajów, tradycji
i względów religijnych.
Państwa powinny prowadzić politykę likwidowania przemocy wobec kobiet wszelkimi
odpowiednimi środkami i bezzwłocznie.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 124a
Deklaracja o Likwidacji Przemocy wobec Kobiet, 4
Światowa Konferencja Praw Człowieka, Deklaracja 18, Program 38
W dziedzinie informacji na temat wykorzystywania i edukacji pomagającej bronić się
przed nim należy uznać za główne instrumenty, wspierać i propagować podstawową
opiekę zdrowotną, planowanie rodziny, szkolne ośrodki zdrowia, usługi w zakresie
opieki nad matką i dzieckiem, ośrodki dla rodzin migrantów itp.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 125 f
Należy podjąć określone działania zapobiegawcze, łącznie z opracowywaniem
i wprowadzaniem w życie odpowiednich praw oraz zapewnieniem ochrony prawnej,
lekarskiej i innych form pomocy, w celu ochrony kobiet, młodzieży i dzieci przed
wszelkimi formami wykorzystywania, między innymi przed wykorzystywaniem
seksualnym, wyzyskiem, handlem ludźmi i przemocą;
Należy rozwijać programy pomocy dla kobiet i dziewcząt, które doświadczyły
jakiegokolwiek rodzaju przemocy, w szczególności przemocy w rodzinie oraz
seksualnego lub innego wykorzystywania w sytuacji konfliktów zbrojnych lub innych.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin, 106q, 107q, 124d,125a,126c, 130d,283d
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair, 6.10
Deklaracja o Likwidacji Przemocy wobec Kobiet, 4 g
Światowa Konferencja Praw Człowieka, Deklaracja, 18
Konwencja o Prawach Dziecka, 19.2
Z apobieganie HIV/AIDS i innym chorobom
przenoszonym drogą płciową
K
obiety i młodzież, zwłaszcza dziewczęta, są szczególnie narażone na choroby
przenoszone drogą płciową. Są one bardziej niż mężczyźni podatne na zarażenie nie
tylko ze względów biologicznych, ale także społecznych, ponieważ ich wpływ
na decyzje dotyczące zachowań seksualnych często jest ograniczony. Właściwe
zabezpieczenie się przed zarażeniem utrudnia lub uniemożliwia im także brak
odpowiedniej wiedzy, informacji i usług.
Choroby przenoszone drogą płciową mają ogromny wpływ na zdrowie reprodukcyjne
kobiet. Mogą być przyczyną niepłodności i infekcji oraz stwarzać zagrożenie dla rozwoju
ciąży i zdrowia płodu. Mogą również zwiększać ryzyko zakażenia się wirusem HIV.
31
K
olejnym istotnym problemem jest potrzeba ochrony praw osób zakażonych wirusem
HIV lub chorych na AIDS, często spotykających się z dyskryminacją i stygmatyzacją.
HIV/AIDS oraz inne choroby przenoszone drogą płciową, zarażenie się którymi jest
czasami konsekwencją przemocy seksualnej, mają bardzo szkodliwy wpływ na
zdrowie kobiet, w szczególności na zdrowie dziewcząt oraz młodych kobiet.
Społeczna i ekonomiczna sytuacja kobiet oraz nierówność między kobietami
i mężczyznami stanowią przeszkody w działaniach na rzecz bezpiecznego seksu
i ograniczenia rozprzestrzeniania się chorób przenoszonych drogą płciową. Kobiety,
nie mając często możliwości domagania się od swoich partnerów bezpiecznych
i odpowiedzialnych zachowań seksualnych, narażone są na dotkliwe skutki ich
niefrasobliwości.
Objawy zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową często mają
w przypadku kobiet charakter ukryty, co czyni je trudniejszymi do rozpoznania
i przez to bardziej niebezpiecznymi dla zdrowia niż w przypadku mężczyzn. Mogą
one u kobiet przyczyniać się do niepłodności i ciąż pozamacicznych. Ryzyko
zarażenia się kobiety od mężczyzny jest wyższe niż na odwrót.
HIV/AIDS nie tylko rujnuje zdrowie kobiet, ale także odbija się w negatywny sposób
na ich roli matek, opiekunek oraz na ich wkładzie ekonomicznym w utrzymanie
rodziny.
W ramach polityki zwalczania chorób przenoszonych drogą płciową, w tym
HIV/AIDS, powinno się:
• włączać do systemu podstawowej opieki medycznej odpowiednie i przystępne
finansowo usługi zapobiegające chorobom przenoszonym drogą płciową,
w tym HIV/AIDS;
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 m
• propagować i powszechnie udostępniać tanie prezerwatywy wysokiej jakości,
zapewniać leki zapobiegające i leczące choroby przenoszone drogą płciową oraz
umieszczać je na liście leków podstawowych; dbać o to, by te leki i prezerwatywy
były zamawiane i rozprowadzane przez wszystkie punkty służby zdrowia;
• rozszerzać dostęp do poradnictwa oraz do opartego na zasadach dobrowolności
i poufności diagnozowania i leczenia;
32
• rozwijać humanitarne, oferujące pomoc i wolne od dyskryminacji strategie
i działania dotyczące HIV/AIDS oraz innych chorób przenoszonych drogą płciową
w celu ochrony praw osób zarażonych i zlikwidowania dyskryminacji tych osób
i ich rodzin;
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 b, c, d
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 8.29 b, 8.34
• zapewniać młodym ludziom edukację seksualną i dostosowane do ich potrzeb
poradnictwo i inne usługi w tym zakresie, propagując przy tym bezpieczne
i odpowiedzialne zachowania seksualne, w szczególności zaś abstynencję
seksualną i stosowanie prezerwatyw;
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 k
• rozwijać uwzględniające kulturowe uwarunkowania związane z płcią
wielosektorowe programy i strategie, mające na celu likwidację społecznego
uzależnienia kobiet i dziewcząt oraz ich społeczne i ekonomiczne
upodmiotowienie, usamodzielnienie i zrównanie z mężczyznami;
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 e
• propagować programy edukacyjne i uświadamiające pozwalające mężczyznom
wziąć odpowiedzialność za powstrzymanie rozprzestrzeniania się HIV/AIDS
i innych chorób przenoszonych drogą płciową;
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 e, l
• dostarczać wszystkim kobietom i pracownikom służby zdrowia wszelkich
stosownych informacji na temat wpływu chorób przenoszonych drogą płciową,
w szczególności HIV/AIDS, na ciążę i dziecko, łącznie z tym, jakie skutki może
mieć w tym względzie karmienie piersią;
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 i
• organizować specjalistyczne szkolenia dla personelu medycznego, w tym także
dla pracowników świadczących usługi w zakresie planowania rodziny, dotyczące
zapobiegania i wykrywania chorób przenoszonych drogą płciową, łącznie
z HIV/AIDS, oraz związanego z tym poradnictwa;
• mobilizować ogół społeczeństwa do przeciwdziałania pandemii HIV/AIDS,
prowadzić kampanie informacyjne w celu podniesienia na wyższy poziom
świadomości społecznej na ten temat i likwidacji zachowań niosących ze sobą
ryzyko zarażenia.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 f,h,j
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 8.29 a, 8.31, 8,32
33
W spółodpowiedzialność mężczyzn
U
podstaw braku szacunku dla reprodukcyjnych i seksualnych praw kobiet tkwią
głęboko zakorzenione stereotypy dotyczące podziału ról społecznych. Dyskryminują
one kobiety, wyznaczając im niższą od mężczyzn pozycję społeczną. Skutkiem tego jest
mniejszy udział kobiet we władzy, ich słabszy wpływ na procesy podejmowania decyzji
i na życie publiczne. Także w życiu rodzinnym i prywatnym kobiety mają mniejszą
możliwość decydowania o sobie i korzystania z należnych im praw, w szczególności
reprodukcyjnych i seksualnych. Mimo to jednak obciąża się je większą niż mężczyzn
odpowiedzialnością za życie rodzinne, za wychowywanie dzieci oraz za skutki zachowań
seksualnych. Mają one również znacznie więcej obowiązków domowych.
Dotyczące płci stereotypy godzą również w mężczyzn, ograniczając ich możliwości
pełniejszego zaspokojenia potrzeb związanych z życiem rodzinnym, np. z wychowywaniem dzieci i opieką nad nimi.
Stworzenie warunków społecznych opartych na sprawiedliwszym niż dotąd podziale
obowiązków i odpowiedzialności pomiędzy kobiety a mężczyzn wymaga wzajemnego
poszanowania swoich praw, w tym prawa do równego traktowania i do godności.
Nie będzie to możliwe bez głębokich przemian w świadomości zarówno mężczyzn jak
i kobiet, które często same nie są świadome swoich praw i przyczyniają się
do podtrzymywania krzywdzących je stereotypów.
Państwa powinny przywiązywać szczególną wagę do wprowadzania praw
i programów ułatwiających kobietom i mężczyznom ponoszenie równej
odpowiedzialności za rodzinę i dom, łącznie z jej planowaniem, oraz branie równego
udziału w wychowywaniu dzieci. Należy do tego dążyć poprzez odpowiednią politykę
społeczną i edukacyjną oraz poprzez rozwiązania prawne umożliwiające rodzicom
łączenie funkcji zawodowych z rodzinnymi. Dotyczy to m.in.:
•
•
•
•
•
rodzicielskich urlopów wychowawczych dla kobiet i mężczyzn,
ośrodków dziennej opieki nad dziećmi,
elastycznego czasu pracy,
rozwiązań umożliwiających zatrudnionym kobietom karmienie piersią,
systemu ubezpieczeń społecznych.
Wszystkie rozwiązania powinny uwzględniać szczególną sytuację rodziców samotnie
wychowujących dzieci.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 173g, 179 c,d, 180b
Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet ,11.2c
34
Należy propagować rzeczywistą równość płci we wszystkich sferach życia, także
w życiu rodzinnym i społecznym. Należy dążyć do tego, by kobiety mogły w pełni
realizować swoje możliwości.
Należy stwarzać mężczyznom możliwość i zachęcać ich, by brali odpowiedzialność
za własne zachowania seksualne i reprodukcyjne oraz za planowanie rodziny.
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.25, 7.14e
Należy wspierać programy edukacyjne dla chłopców i mężczyzn, w szczególności
programy edukacji seksualnej, prowadzone od najmłodszych lat i wyrabiające w nich
szacunek dla prawa kobiet do decydowania o sobie oraz kształtujące poczucie
współodpowiedzialności za zachowania związane z reprodukcją, życiem seksualnym
i rodzinnym.
Należy zorganizować poradnictwo dla mężczyzn w różnym wieku, w tym również dla
młodzieży, propagujące odpowiedzialne zachowania seksualne, a także
przeznaczone do stosowania przez mężczyzn metody i środki antykoncepcyjne oraz
zapobiegające zarażeniu chorobami przenoszonymi drogą płciową, w tym HIV/AIDS.
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.7, 7.8, 7.37, 7.41
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 83b, 108l
Należy wzmóc wysiłki zmierzające do podniesienia świadomości i propagowania
rzeczywistej równości płci, wzajemnego szacunku i równego podziału obowiązków
pomiędzy dziewczęta i chłopców, posługując się w tym celu takimi formami,
jak programy edukacyjne i informacyjne oraz kampanie w środkach masowego
przekazu, adresowane także do najmłodszych dzieci. Działania te powinny kłaść
nacisk na współodpowiedzialność mężczyzn za planowanie rodziny, na potrzebę
angażowania się przez nich w życie rodziny i wywiązywania się z powinności
rodzicielskich, a także na obowiązek zapobiegania zakażeniom chorobami
przenoszonymi drogą płciową, w tym HIV/AIDS, zapobiegania niepożądanej ciąży
oraz na niedopuszczalność stosowania przemocy wobec kobiet i dzieci.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 83b, 107a, 108e, 245a, 278c
Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.26 4.27, 7.8, 8.27
Należy propagować i szeroko udostępniać przeznaczone do stosowania przez
mężczyzn metody i środki regulacji płodności oraz zapobiegania chorobom
przenoszonym drogą płciową, w tym HIV/AIDS.
Należy nadać priorytet pracom nad przeznaczonymi do stosowania przez mężczyzn
metodami regulacji płodności.
35
J AK
S KU T E CZ N I E PR O W AD Z I Ć K AM P AN I Ę
NA RZECZ UZNANIA I PRZESTRZEGANIA
REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH PRAW CZŁOWIEKA ?
działania typu “advocacy”
Advocacy (ang. obrona, wspieranie) – wszelkie działania publiczne, kampanie
i akcje inicjowane oddolnie przez organizacje lub ruchy obywatelskie, a zmierzające do
zmiany rozwiązań prawnych i praktycznych tak, by spełniały oczekiwania inicjatorów
kampanii. Dodatkowym celem tych działań jest pozyskiwanie poparcia społecznego dla
sprawy, która jest ich przedmiotem.
N
ie posiadający polskiego odpowiednika angielski termin advocacy doskonale oddaje
charakter działań mających na celu zapewnienie ludziom możliwości pełnego
korzystania z przysługujących im praw. Aby działania te były skuteczne, powinny zmierzać
do trwałych zmian systemowych. Powinny więc być podejmowane w ramach całościowej,
przemyślanej kampanii, mającej wpływ na ostateczny kształt regulacji prawnych i polityki
prowadzonej przez władze różnych szczebli i na różnych poziomach – krajowym,
regionalnym i międzynarodowym. Zakres takiej kampanii
i przyjęte strategie zależą oczywiście od środków i sił, jakimi się dysponuje.
Określane mianem advocacy kampanie na rzecz praw kobiet służą:

Ochronie praw kobiet poprzez ukazywanie ich jako praw człowieka.
Często nie uważa się przypadków łamania praw kobiet za naruszanie praw człowieka.
Dotyczy to zwłaszcza przemocy seksualnej i przymusu dotyczącego prokreacji.

Zwiększeniu odpowiedzialności władz państwowych za ochronę praw kobiet
jako praw człowieka.

Poprawie sprawności systemu ochrony praw człowieka na szczeblu krajowym
i międzynarodowym.
T
en rozdział naszego poradnika poświęcony jest planowaniu strategii kampanii
(określanych mianem advocacy) na rzecz seksualnych i reprodukcyjnych praw
człowieka oraz prawa kobiet do zdrowia w zakresie, którego prawa te dotyczą.
Do ustalenia i realizowania strategii niezbędna jest znajomość polskich regulacji
prawnych oraz definicji i zapisów zawartych w międzynarodowych dokumentach, które
Polska zobowiązała się respektować. Niezbędne mogą się też okazać informacje
dotyczące krajowych i międzynarodowych mechanizmów praw człowieka oraz struktur
określających i realizujących politykę zdrowotną.
36
Jak skutecznie prowadzić kampanię ...
Organizatorzy kampanii na rzecz praw seksualnych i reprodukcyjnych kobiet, łącznie
z prawem do zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego, dążą najczęściej do tego,

by kobiety miały możliwość pełnego korzystania z prawa do decydowania
o tym czy, kiedy i ile chcą mieć dzieci. W praktyce oznacza to
 brak jakiegokolwiek przymusu w sprawach prokreacji:
− przymusu rodzenia (zakaz aborcji),
− zakazu posiadania dzieci (wymuszona aborcja lub sterylizacja),
− nakazu zachowania płodności (zakaz stosowania sterylizacji jako metody
antykoncepcyjnej);
 prawo do bezpiecznej i legalnej aborcji,
 prawo do wyboru sposobów zapobiegania ciąży i do korzystania z przystępnych
finansowo usług w zakresie planowania rodziny oraz metod i środków
antykoncepcyjnych;

by dostępne były dla ogółu kobiet wysokiej jakości usługi w zakresie ochrony zdrowia
reprodukcyjnego (łącznie z profilaktyką, poradnictwem i informacją)
i by świadczone one były z pełnym poszanowaniem praw pacjenta jako praw
człowieka;

by istniały prawa i mechanizmy skutecznie przeciwdziałające wszelkim formom
przemocy seksualnej wobec kobiet;

by respektowane było prawo kobiet do seksualności jako ich własnej sprawy, np.
prawo do swobodnego decydowania w sprawach seksu, prawo do odmowy w każdej
sytuacji, a także prawa lesbijek.
K O LE JN E
E T AP Y S KU T E CZ N E J S T R AT E G I I D ZI AŁ ANI A
NA R ZE C Z P RAW KO BI E T J AK O P R AW C ZŁ O WI E K A
o
skuteczności prowadzonej kampanii decyduje wiele wzajemnie na siebie
oddziałujących czynników. Ważną rolę odgrywa sama promowana sprawa – to,
na ile jest ona przekonująca dla nas i opinii publicznej. Oczywiście, równie ważna jest
strona organizacyjna akcji, a więc przemyślana strategia, konsekwentne i sprawne
działanie, dobre rozpoznanie problemu, nagłośnienie i widoczność kampanii,
współpraca z mediami oraz realne poparcie ze strony sprzymierzeńców.
W tej części poradnika przedstawiamy pewien schemat postępowania, który może ułatwić
przygotowanie i przeprowadzenie skutecznej kampanii na rzecz praw kobiet. Oczywiście,
do kolejności proponowanych działań należy podchodzić elastycznie. Niektóre z nich będą
wymagały więcej uwagi, inne mniej. Część z nich na pewno trzeba będzie powtórzyć w
miarę rozwoju kampanii oraz zdobywania nowej wiedzy i doświadczeń. Jeśli jednak zależy
nam na tym, by kampania była skuteczna, a wysiłek wielu zaangażowanych w nią osób
przyniósł wymierne efekty, to warto poświęcić czas na przemyślenie, omówienie
i zbadanie wszelkich towarzyszących jej aspektów.
37
P RZ Y G O T O W AN I E KAM P ANI I
1.
UZGODNIENIE SPRAWY, NA RZECZ KTÓREJ BĘDZIEMY DZIAŁAĆ.
W
ażne jest, by promowana przez nas sprawa uzyskała silne poparcie społeczne.
Od tego może zależeć skuteczność całej kampanii. Z kolei o poparciu społecznym
może zadecydować sam cel naszej akcji – np. to, jak wielkiej części społeczeństwa zależy
na jego osiągnięciu.
Zanim więc ostatecznie zdecydujemy, o którą z ważnych dla nas spraw będziemy walczyć
w pierwszej kolejności, oceńmy:

ilu kobiet i w jakim stopniu ona dotyczy oraz jaki wpływ wywiera na ich życie
osobiste i zdrowie,

w jakim stopniu osiągnięcie zamierzonego celu wpłynie na poprawę jakości życia
kobiet,

na jakie poparcie możemy w danej sprawie liczyć,

jaka jest wiedza społeczeństwa na temat promowanej przez nas sprawy.
2.
ZBADANIE PROBLEMU OD STRONY NARUSZEŃ PRAW CZŁOWIEKA
Umiejętne wykorzystanie wszystkich dostępnych mechanizmów praw człowieka wymaga:

określenia, które prawa kobiet jako prawa człowieka są w tym konkretnym
przypadku łamane,

zbadania, czy naruszane prawo należy do grupy praw chronionych, a jeśli tak,
to w jaki sposób – na mocy konstytucji, krajowych regulacji prawnych czy też
dokumentów międzynarodowych,

określenia, kto jest sprawcą naruszenia praw kobiet i jaką odpowiedzialność ponosi
w tym przypadku państwo – pośrednią czy bezpośrednią,

sprawdzenia zgodności krajowych rozwiązań prawnych z międzynarodowymi
standardami dotyczącymi praw człowieka,

oceny, w jaki sposób można udowodnić łamanie praw człowieka, czy są
odpowiednio udokumentowane przypadki, którymi można w tym celu się posłużyć;

stwierdzenia, czy istnieje możliwość wykorzystania mechanizmów krajowych w
celu rozwiązania problemu;

stwierdzenia, czy istnieje możliwość skorzystania z mechanizmów
międzynarodowych;

oceny korzyści i niedogodności wiążących się z poszczególnymi mechanizmami;

oceny stopnia prawdopodobieństwa uzyskania zadowalających rozstrzygnięć.
38
3.
PRZYJĘCIE
WSPÓLNEJ DEKLARACJI
(MISJI)
U
zgadniając tekst wspólnej deklaracji, zwanej krótko misją, należy pamiętać o tym,
że jest to rodzaj wizytówki całej kampanii. Powinna ona w sposób jasny i bardzo
ogólny przedstawiać jej główne cele. Może także zawierać informacje o zasadniczym
znaczeniu dla kampanii lub promowanej sprawy. Misja musi jednoczyć wszystkich
uczestników działań.
Opracowanie tekstu misji wymaga dużej staranności i uwagi. Zastosowane w nim słowa
i wyrażenia powinny być jednoznaczne, tak by niemożliwe było ich opaczne zrozumienie.
Tekst powinien być zwięzły, nie dłuższy niż 3-4 zdania. Przed upowszechnieniem dobrze
jest go pokazać osobie, która nie uczestniczyła w pracach nad nim, i poprosić ją
o krytyczne uwagi.
Pamiętaj! Im krótszy tekst misji, tym lepszy.
4.
OKREŚLENIE
CELÓW KAMPANII
P
o przeanalizowaniu wszystkich aspektów wiążących się z prowadzoną przez nas
kampanią i rozważeniu różnych możliwych rozwiązań przystępujemy do
sprecyzowania naszych zamierzeń i celów, jakie chcemy dzięki nim zrealizować.
Pomoże nam w tym:

sporządzenie listy celów, które zamierzamy osiągnąć na poszczególnych etapach
kampanii;

określenie, które z nich są niezbędne do osiągnięcia głównego celu, wynikającego
z przyjętej misji;

sformułowanie postulatów i uzgodnienie, do jakich władz zostaną skierowane;

zdecydowanie, czy zamierzamy skorzystać z międzynarodowych mechanizmów
praw człowieka;

ustalenie, co uznamy za sukces kampanii.
Osiągnięcie zamierzonych celów będzie możliwe tylko wtedy, gdy przy ich planowaniu
realistycznie ocenimy nasze możliwości oraz trudności, z jakimi możemy się spotkać.
Tak więc niezbędne jest:

porównanie kosztów planowanej kampanii ze środkami, jakimi dysponujemy;

dokonanie oceny wkładu organizacyjnego ze strony wszystkich uczestników
kampanii;

rozważenie możliwości uzyskania dodatkowego wsparcia finansowego
i organizacyjnego;

określenie/rozpoznanie przeciwników naszych działań i trudności, których mogą
nam oni przysporzyć.
39
5.
PLANOWANIE
Z
DZIAŁAŃ
nając cele, które zamierzamy osiągnąć, oraz środki, jakimi dysponujemy, możemy
przystąpić do opracowania strategii działania.
W zależności od oczekujących nas zadań plan działań powinien uwzględniać:

działania o charakterze prawnym; wybór i ewentualne pozyskanie do współpracy
specjalistów i konsultantów;

przygotowanie projektów rozwiązań prawnych;

prace o charakterze badawczym;

upowszechnianie wiedzy na temat promowanej przez nas sprawy;

współpracę z mediami (patrz str. 41);

lobbing na rzecz proponowanych przez nas rozwiązań (patrz str. 39);

podział zadań i terminy ich wykonania.
P RO W AD ZE N I E KAM P ANI I
POZYSKIWANIE
WSPARCIA
Przez cały czas trwania kampanii musimy prowadzić działania mające na celu
• wzrost poparcia społecznego dla promowanej przez nas sprawy oraz
• zwiększenie naszych możliwości działania.
Osiąganiu tych zamierzeń sprzyjają:

współpraca z zainteresowanymi osobami lub organizacjami w ramach sieci lub
koalicji,

określenie potencjalnych sprzymierzeńców, np. wśród organizacji pozarządowych,
grup społecznych, grup zawodowych, określonych środowisk, osób wywierających
wpływ na opinię publiczną;

kampania edukacyjna skierowana do potencjalnych sprzymierzeńców;
dostosowanie metod przekazu do odbiorców; publikacje (patrz str. 43);

działania zmierzające do zneutralizowania kontrakcji naszych oponentów;

otwarte poparcie ze strony osób znanych i cieszących się społecznym autorytetem.
40
REALIZACJA STRATEGII
S
kuteczność działań wymaga oczywiście dużej mobilizacji sił i cierpliwości. Równie
ważne jest jednak prowadzenie na bieżąco oceny działań po to, by można było
szybko reagować na pojawiające się nowe okoliczności. Systematyczna analiza
skuteczności prowadzonych działań pozwoli nie tylko w porę dostrzec organizacyjne
nieprawidłowości, ale także w sposób elastyczny dopasowywać strategię do
zmieniających się warunków.
W tym celu dobrze jest co jakiś czas odpowiedzieć sobie na następujące pytania:

Czy prowadzone działania odpowiadają naszym wstępnym założeniom?
Czy ich skutki są zgodne z naszymi założeniami?

Czy skutecznie oddziałują na tych, do których je kierujemy?

Czy nasza działalność jest widoczna?

Jaka jest efektywność poszczególnych działań?

Jak reagują nasi przeciwnicy? Czy skutecznie “odpowiadamy” na ich reakcję?

Jaki wpływ wywierają na opinię publiczną?

Czy rezultat naszej kampanii jest zgodny z naszym założeniem? Jaki wpływ
wywrze na życie kobiet?
FORMY
WSPÓŁPRACY
SIEĆ
T
worzenie sieci oznacza w praktyce nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów
z osobami, grupami i organizacjami popierającymi (w całości lub częściowo)
nasze działania i skłonnymi do tego, by w niektórych z nich uczestniczyć.
Warunkiem istnienia sieci jest sprawna komunikacja. Przekazując informacje dotyczące
naszej kampanii, powinno się uwzględnić fakt, że nie wszyscy tworzący sieć są w równym
stopniu zainteresowani poszczególnymi etapami tej kampanii. Wymaga to z jednej strony
uważniejszego korzystania z listy adresowej, z drugiej jednak strony pozwala bardziej
efektywnie wykorzystać czas i energię uczestników sieci oraz środki przeznaczone na
komunikację.
Do sieci można włączyć organizacje i osoby zajmujące się różną działalnością.
Na przykład kampania na rzecz wprowadzenia edukacji seksualnej do szkół może zainteresować organizacje planowania rodziny, młodzież, lekarzy, nauczycieli, organizacje
zapobiegające AIDS, itp.
41
KOALICJA
K
oalicję tworzy grupa organizacji, które decydują się działać wspólnie na rzecz
osiągnięcia danego celu. Wspólne działanie w ramach koalicji może przynieść
lepsze efekty niż samodzielna praca. Takie działanie stawia jednak dodatkowe warunki,
wymaga ono bowiem:
 większego wysiłku organizacyjnego, ze względu na konieczność zapewnienia dobrej
koordynacji działań,
 gotowości do kompromisu, ze względu na duże prawdopodobieństwo różnic zdań,
 umiejętności partnerskiego działania, pozwalającej uniknąć konfliktów wewnątrz
koalicji.
LOBBING
L
obbying polega na pozyskiwaniu dla naszej sprawy polityków wywierających wpływ
na procesy legislacyjne i decyzyjne oraz na mobilizowaniu ich do bezpośrednich lub
pośrednich działań na rzecz wprowadzenia proponowanych przez nas rozwiązań. Dotyczy
to, oczywiście, polityków bądź urzędników wszystkich szczebli władzy – poczynając od
samorządów lokalnych, a kończąc na Sejmie i Senacie.
Lobbing opiera się na kontaktach osobistych, listach i rozmowach telefonicznych.
Skuteczny lobbing wymaga:
 dobrej znajomości mechanizmów decyzyjnych i systemu ustawodawczego,
 dobrej znajomości układu politycznego i poglądów poszczególnych polityków,
 stałych kontaktów z politykami i wpływowymi osobami;
 umiejętności przedstawienia problemu w sposób dostosowany do zainteresowań
osób, które staramy się pozyskać,
 dobrej argumentacji,
 rozeznania, na czyje poparcie i w jakim zakresie można liczyć,
 stałych kontaktów z pracownikami biur osób, na których poparcie liczymy,
 gotowości do przygotowania dodatkowych informacji i propozycji rozwiązań.
42
KILKA DOBRYCH RAD!
NIECH POLITYCY MAJĄ Z NAS POŻYTEK
możemy przecież wesprzeć ich informacją i niezbędnymi
danymi.
PRZYPOMINAJMY IM STALE O NASZEJ SPRAWIE
przesyłajmy na bieżąco nasze materiały i informacje.
NIE REZYGNUJMY Z TYCH, KTÓRZY NIE MOGĄ NAS POPRZEĆ WE WSZYSTKIM
polityk, który nie zgadza się z nami w kwestii aborcji,
może przecież poprzeć nasze starania w sprawie
edukacji seksualnej.
PAMIĘTAJ
Gdy piszemy list do polityka:
 już na wstępie wyjaśnijmy tego powód,
 przedstawmy swoje stanowisko i swoją misję,
 ukażmy “ludzki” wymiar bronionej sprawy,
 wyjaśnijmy przekonująco, dlaczego liczymy na
poparcie
z jego lub z jej strony,

 przedstawmy swoje argumenty w taki sposób, by
nawiązywały do zainteresowań i poglądów polityka,
 jeśli chcemy okazać nasze niezadowolenie z wcześniejszej postawy polityka, zróbmy
to, ale bez używania emocjonalnych sformułowań,
 pokażmy, gdzie i jak sprawdziło się rozwiązanie, dla którego oczekujemy poparcia.

Gdy dzwonimy, przedstawmy sprawę krótko i konkretnie. Jasno
powiedzmy, czego oczekujemy. Nie zapomnijmy się przedstawić.
Jeśli rozmowa z politykiem okaże się niemożliwa, porozmawiajmy
z osobą z jego biura.
43
Gdy spotykamy się osobiście:
 okazujmy przyjazne nastawienie,
 przedstawmy sprawę krótko, jasno i precyzyjnie,
 jeśli polityk wspierał już wcześniej nasze stanowisko, wyraźmy mu
wdzięczność,
 przygotujmy się przedtem starannie do dyskusji,
 gdy nie potrafimy udzielić odpowiedzi na jakieś pytanie, powiedzmy,
kiedy będziemy w stanie na nie odpowiedzieć,
 jeśli to możliwe, zaprośmy rozmówcę do siedziby naszej organizacji
– to dobra okazja do przedstawienia w korzystnym świetle
prowadzonej przez nas działalności,
 postarajmy się uzyskać od rozmówcy konkretną obietnicę,
 po spotkaniu wyraźmy listownie podziękowanie za czas, który nam
poświęcił.
WSPÓŁPRACA Z MEDIAMI
M
edia stanowią ważne narzędzie w upowszechnianiu wiedzy na temat naszych
działań i promowanej przez nas sprawy. By tak było, niezbędny jest jednak pewien
wysiłek z naszej strony. Do kontaktów z mediami należy się odpowiednio przygotować
i, w miarę możliwości, także je planować. Istotne jest więc śledzenie na bieżąco wydarzeń
oraz doniesień prasowych wiążących się z obszarem naszych działań. To pozwoli nam,
w razie konieczności, szybko zareagować lub być przygotowanym, gdy dziennikarz zwróci
się do nas z prośbą o komentarz. Dobrze jest także korzystać ze specjalnych okazji
sprzyjających nagłaśnianiu naszej sprawy, np. z ważnych dat związanych z historią praw
człowieka, ochroną zdrowia, prawami kobiet, itp.
Gdy organizujemy wydarzenie i zapraszamy dziennikarzy, nie wolno nam zapomnieć
o tych, którzy popierają naszą działalność i są nią naprawdę zainteresowani. Upewnijmy
się, że ich nazwiska są na naszej stałej liście adresowej.
Możliwe są różne formy kontaktu z mediami. Do najpowszechniejszych należą:







44
notatki prasowe
informacje dla prasy
zajęcie stanowiska w określonej sprawie
konferencje prasowe
listy do redakcji
udział w programach radiowych i telewizyjnych
wywiady prasowe, radiowe i telewizyjne
notatka prasowa – powinna zawierać podstawowe informacje na temat wydarzenia
o dużym znaczeniu. Notatkę prasową piszemy, gdy chcemy powiadomić prasę
np. o rozpoczęciu działań mających szersze znaczenie społeczne, rezultatach pewnego
etapu naszej pracy (wynikach badań lub efektach prowadzonego programu itp.), naszym
stanowisku wobec konkretnych wydarzeń, najczęściej dotyczących zmian regulacji
prawnych, rozwiązań socjalnych lub polityki władz.
Uwaga!
Notatki prasowe należy rezerwować dla ważnych wydarzeń.
Jeśli jednak chcemy zwrócić uwagę prasy na jakiś fakt lub
zapowiedzieć zbliżające się wydarzenie, prześlijmy notatkę opatrzoną
tytułem informacja dla prasy. Częste dostarczanie prasie informacji ma
i tę zaletę, że upowszechnia wśród dziennikarzy wiedzę o naszym
istnieniu.
Notatka prasowa, napisana konkretnym gazetowym językiem, powinna
 zawierać w pierwszym zdaniu lub akapicie odpowiedź na pięć podstawowych pytań:
kto, co, dlaczego, kiedy i gdzie,
 podawać informacje w kolejności odpowiadającej ich wadze,
 być krótka – najlepiej nie przekraczająca jednej strony (jeżeli dłuższa, to drukowana
tylko po jednej stronie spiętych kartek),
 zawierać nazwisko i telefon osoby upoważnionej do udzielania dalszych informacji.
 zawierać w miarę możliwości wszelkie dane lub informacje ułatwiające
dziennikarzom pracę.
Konferencja prasowa – konferencję należy zwołać, gdy chcemy powiadomić opinię
publiczną o bardzo ważnej sprawie, zwłaszcza wtedy, gdy jest ona “wydarzeniem” także
dla mediów.
przygotowanie konferencji prasowej
zaproszenia – powinny zawierać dokładną informację dotyczącą tematu, terminu, miejsca
i tego, kto jest organizatorem konferencji. O ile to możliwe, powinno się także informować
o tym, kto weźmie w niej udział. Zaproszenia należy rozesłać faxem do gazet, magazynów,
stacji radiowych i telewizyjnych oraz imiennie do dziennikarzy z naszej listy adresowej. Do
tych dziennikarzy dobrze jest zadzwonić na dzień lub dwa przed konferencją i upewnić się,
że otrzymali zaproszenie.
45
Uwaga!
Nie zapominajmy o wyłożeniu listy obecności
i późniejszym uzupełnieniu naszej listy adresowej o nowych
zainteresowanych dziennikarzy.
materiały – powinny być dostarczone dziennikarzom przed konferencją i obejmować m.in.
notatkę prasową, najważniejsze informacje dotyczące naszej kampanii i sprawy,
na rzecz której działamy.
wystąpienia – najlepiej, jeśli trwają w sumie nie dłużej niż 15-20 minut i ograniczają się
do 2-3 osób, z których jedna powinna pełnić funkcję prowadzącej konferencję. Informacje
bardziej szczegółowe mogą być zawarte w przygotowanych dla dziennikarzy materiałach.
Należy zarezerwować odpowiednio dużo czasu na pytania i odpowiedzi.
Po konferencji prasowej dobrze jest przesłać najważniejsze
materiały
dziennikarzom, którzy nie wzięli w niej udziału.
udział w programach radiowych i telewizyjnych, wywiady – przed przyjęciem
zaproszenia do udziału w programie należy dowiedzieć się, jaki jest cel programu,
kto będzie go prowadził, kto jeszcze weźmie w nim udział i czego będzie on dotyczył.
Dobrze jest sprawdzić, co wiedzą na nasz temat organizatorzy programu, by w razie
potrzeby dostarczyć im pełniejszej informacji. Warto też w miarę możliwości zapoznać się
z innymi programami z tego cyklu. I, oczywiście, wskazane jest przemyślenie
i przygotowanie się do przedstawienia spraw, na których poruszeniu szczególnie nam
zależy.
PUBLIKACJE
plakaty – najtańszy sposób szerokiego upowszechniania informacji na temat
planowanych przez nas wydarzeń. Komunikat przekazywany przez plakat powinien być
krótki, zwarty, a jego język – jak najprostszy.
ulotki - powinny być napisane prostym, przystępnym językiem i zawierać podstawowe,
najważniejsze informacje na temat, którego dotyczą. Forma graficzna powinna zachęcać
do czytania. W wielu krajach istnieje możliwość wysyłania pocztą złożonych i sklejonych
46
kawałkiem taśmy ulotek, bez konieczności wkładania ich do kopert. Pozwala to usprawnić
wysyłkę i obniżyć jej koszty.
47
broszury – zawierają więcej informacji niż ulotki. Są droższe, więc powinny być
przekazywane jedynie osobom zainteresowanym ich przeczytaniem.
biuletyn – stanowi doskonały sposób przekazywania osobom zainteresowanym informacji
na temat naszej działalności. Jest świetnym narzędziem podtrzymywania kontaktów
z sympatykami i sprzymierzeńcami. Ponadto mobilizuje do współpracy. Jego objętość
i częstość ukazywania się może być dowolna, zależna od potrzeb organizacji. Dobrze
jednak, jeśli jest dostosowana do dynamiki wydarzeń.
arkusz faktów i liczb (ang. fact sheet) – forma bardzo często stosowana w celu
przedstawienia konkretnych danych i informacji, dających się wykorzystać jako argumenty
przemawiające za naszym stanowiskiem. Informacje te są często poszukiwane przez
media lub opinię publiczną. Zestawienie należy uwiarygodnić poprzez podawanie
najnowszych danych oraz źródeł, z których zostały zaczerpnięte. Należy też zatroszczyć
się o jego przejrzystość poprzez staranną selekcję danych i odpowiednie ich
wyeksponowanie – tak, by w natłoku informacji nie zagubiło się to, co najważniejsze.
48
M I Ę D Z Y N AR O DO W E
M E C H AN I Z M Y
OC HR ON Y P R AW CZ Ł OW I E K A
A REPRODUKCYJNE I SEKSUALNE PRAWA KOBIET
P
rzedstawione fragmenty międzynarodowych dokumentów dotyczące praw
reprodukcyjnych i seksualnych oraz wybranych zagadnień z zakresu zdrowia kobiet
pozwalają zapoznać się ze zobowiązaniami państw, które te dokumenty przyjęły.
Dokumenty te mają różną rangę. Różne są też mechanizmy wspierające i egzekwujące
ich wdrażanie. W rezultacie trudno jest zaproponować jednolite strategie postępowania
w obronie praw człowieka, w tym także praw reprodukcyjnych i seksualnych kobiet.
Organizacje pozarządowe, wskazując na potrzebę zastosowania skuteczniejszych metod
wprowadzania w życie międzynarodowych ustaleń, starają się zarazem maksymalnie
wykorzystywać aktualnie istniejące możliwości. Z ich doświadczeń wynika, że skuteczność
działań na forum międzynarodowym zależy od dostosowania strategii postępowania do
konkretnych warunków społecznych i politycznych własnego kraju, od tego, jak określony
jest cel, do którego się zmierza, oraz od uwzględnienia wszelkich dostępnych informacji
na temat wykorzystywanych mechanizmów.
D
roga egzekwowania praw reprodukcyjnych poprzez korzystanie z mechanizmów
międzynarodowych nie jest prosta ani krótka. Często wygrana wcale nie oznacza
natychmiastowych korzyści. Stanowi raczej cegiełkę w fundamencie demokracji. Mimo to
warto z tej drogi korzystać, zwłaszcza że międzynarodowe gremia oceniające działania
rządów oczekują informacji od organizacji pozarządowych i naprawdę z tych informacji
korzystają. Strategia działania poprzez mechanizmy międzynarodowe pozwala nie tylko
wywierać pewien nacisk na działania rządów, ale także aktywnie wpływać na sposób
postrzegania praw kobiet w międzynarodowych strukturach praw człowieka. Krajowe
organizacje pozarządowe mają do odegrania ważną rolę w procesie promowania praw
kobiet. Na forum międzynarodowym przedstawiają one działania rządów z perspektywy
obywateli oraz prowadzą działalność zmierzającą do podniesienia świadomości na temat
praw kobiet wśród członków międzynarodowych struktur ochrony praw człowieka. W kraju
natomiast upowszechniają wiedzę o rządowych zobowiązaniach i wywierają nacisk na
władze, aby te zobowiązania były realizowane.
Instrumenty praw człowieka można podzielić na struktury o zasięgu światowym (ONZ)
oraz regionalnym – obejmujące w naszym przypadku region Europy.
49
Międzynarodowe mechanizmy praw człowieka ...
SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA ONZ
S
truktura Organizacji Narodów Zjednoczonych jest bardzo złożona. System ochrony
praw człowieka ONZ można podzielić zasadniczo na trzy kategorie, które obejmują:
• Instytucje utworzone na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych (charter-based
bodies). Należą do nich między innymi: Komisja Praw Człowieka oraz, powołana
przez Radę Gospodarczą i Społeczną ONZ (ECOSOC), Komisja ds. Statusu Kobiet.
• Instytucje powołane do monitorowania stanu przestrzegania zobowiązań
wynikających z ratyfikowania traktatów przez rządy państw należących do ONZ
(treaty monitoring bodies). Należą do nich m.in.: Komitet Praw Człowieka, Komitet
Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, Wysoki Komisarz ds. Praw
Człowieka, Komitet do spraw Eliminacji Dyskryminacji Kobiet, Komitet Praw Dziecka.
• Specjalistyczne agencje badające stan przestrzegania praw człowieka
w określonych obszarach życia społecznego. Należą do nich m.in. Międzynarodowa
Organizacja Pracy, Światowa Organizacja Zdrowia.
Do ważniejszych zadań organów ONZ należy organizowanie regularnych konferencji
programowych poświęconych konkretnym zagadnieniom (np. prawom kobiet, problemom
ludnościowym, ochronie środowiska).
P
orównując treść kolejnych dokumentów dotyczących praw człowieka, trudno oprzeć
się wrażeniu, że prawa te “żyją”, nabierając nowego znaczenia. Kolejne ich
interpretacje, wzbogacone o nowe perspektywy, coraz lepiej pomagają w tworzeniu
warunków pozwalających wszystkim ludziom w równym stopniu korzystać z należnych im
praw. Dobrą ilustracją tego zjawiska jest problem respektowania praw człowieka
w odniesieniu do kobiet. Niezbędnym warunkiem postępu w tej dziedzinie jest nie tylko
sprecyzowanie, w jakich przypadkach dochodzi do naruszenia praw kobiet, ale także
określenie standardów stanowiących wyznaczniki równego statusu społecznego kobiet
i mężczyzn.
Interpretacji praw człowieka poświęcone są zalecenia i protokoły dodatkowe, które –
stanowiąc uzupełnienie zasadniczych dokumentów – uściślają i rozszerzają sposób ich
rozumienia. Tę samą funkcję pełnią liczne tematyczne konferencje międzynarodowe.
Ich dokumenty końcowe, przyjmowane przez obradujące państwa, mają mniej wiążący
charakter niż międzynarodowe traktaty, nie podlegają bowiem ratyfikacji. Stanowią one
dobrowolne zobowiązania rządów do respektowania przyjętych w czasie obrad
programów. Istotne jest, że w konferencjach tych uczestniczą organizacje pozarządowe,
które wywierają znaczący wpływ na ostateczny kształt dokumentów końcowych.
50
PROCEDURY
Organizacje pozarządowe mogą wykorzystać mechanizmy ONZ w celu promowania praw
reprodukcyjnych i seksualnych kobiet poprzez następujące działania:
• Sporządzanie raportów i dostarczanie konkretnych informacji na temat stanu
przestrzegania praw reprodukcyjnych i seksualnych kobiet w swoim kraju. Raporty,
zwane “raportami-cieniami”, przygotowane przez organizacje na podstawie własnych
badań i obserwacji, stanowią cenne źródło dodatkowych informacji dla członków komisji
monitorujących działalność rządów. Zwracają ich uwagę na istotne kwestie często
pominięte w raportach rządowych, pomagają sformułować pytania do rządów oraz
wnioski i sugestie mające na celu poprawę sytuacji. Aby mogły spełnić swoją funkcję,
powinny być dostarczone do odpowiednich komisji we właściwym czasie – zależnym od
terminu składania raportu rządowego. Treści zawarte w “raporcie-cieniu” mogą później
znaleźć odbicie w oficjalnych sprawozdaniach przygotowywanych przez komisje
i wpłynąć na kształt przyszłych dokumentów i rozwiązań przyjętych przez ONZ.
• Lobbing na forum krajowym i międzynarodowym na rzecz zastosowania się przez
rządy do zaleceń i rozwiązań zmierzających do poprawy stanu przestrzegania praw
kobiet. Dotyczy to także działań na rzecz zwiększenia uprawnień i kompetencji tych ciał
ONZ, które rozpatrują skargi indywidualne.
• Udzielanie wsparcia osobom składającym skargi indywidualne. Jak dotąd żadna
ze struktur ONZ działających na rzecz praw człowieka i wyposażonych w kompetencje
do rozpatrywania – w ramach określonej procedury – skarg indywidualnych nie miała
do czynienia ze sprawą dotyczącą naruszenia praw reprodukcyjnych kobiet. Warto
jednak skorzystać z tej drogi. Skargę musi wnieść konkretna osoba w swoim własnym
imieniu – organizacje nie mogą jej w tym wyręczyć. Mogą jednak zapewnić jej pomoc
w załatwianiu formalności i w przygotowaniu niezbędnej dokumentacji.
Do struktur ONZ zajmujących się w określonym zakresie prawami kobiet należą:
• Komitet Praw Człowieka, monitorujący działanie Międzynarodowego Paktu Praw
Obywatelskich i Politycznych oraz rozpatrujący raporty okresowe Państw-Stron,
skargi indywidualne i skargi jednych państw na drugie,
• Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, monitorujący
działanie Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i
Kulturalnych oraz rozpatrujący raporty okresowe Państw-Stron,
• Specjalny Sprawozdawca ds. Przemocy wobec Kobiet, analizujący informacje
na temat przemocy i rekomendujący sposoby jej eliminowania na szczeblu
krajowym, regionalnym i międzynarodowym,
• Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet, monitorujący Konwencję w
sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet rozpatrujący raporty, skargi
indywidualne i grupowe oraz podejmujący procedurę dochodzeniową w przypadku
poważnego i systematycznego łamania praw kobiet,
• Komisja ds. Statusu Kobiet monitorująca politykę równościową ONZ,
• Międzynarodowa Organizacja Pracy nadzorująca wdrażanie konwencji
i rekomendacji, rozpatrująca skargi rządów, delegatów lub organu zarządzającego.
51
KONFERENCJE ONZ
K
onferencje odgrywają niezwykle ważną rolę w tworzeniu globalnych programów
i dynamicznym procesie rozwoju mechanizmów przestrzegania praw człowieka.
Ich ustalenia między innymi służą za podstawę interpretacji zapisów zawartych we
wcześniej przyjętych i ratyfikowanych przez państwa deklaracjach, konwencjach i paktach.
Szczególne znaczenie dla praw kobiet jako praw człowieka miała
• Konferencja Praw Człowieka, Wiedeń 1993,
która szczegółowo zdefiniowała szereg praw kobiet, w tym także prawo do zdrowia.
Narody Zjednoczone poświęciły szczególną uwagę zdrowiu kobiet podczas dwóch
światowych konferencji:
• Międzynarodowej Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994,
• IV Światowej Konferencji w sprawie Kobiet, Pekin 1995.
S
zczegółowy opis problemów zdrowia kobiet i sposobów ich rozwiązania zawiera
Platforma Działania - dokument końcowy Konferencji w Pekinie przyjęty przez Polskę
bez zastrzeżeń. Zawarte w drugim rozdziale przewodnika fragmenty świadczą o tym, jak
wielką wagę przykłada się w nim do zdrowia reprodukcyjnego oraz praw reprodukcyjnych
kobiet.
Państwa uczestniczące w Konferencji Pekińskiej uzgodniły, że jej zalecenia powinny być
uwzględniane przy rozpatrywaniu raportów rządowych dotyczących realizacji postanowień
Konwencji w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet.
Z
godnie z międzynarodowymi ustaleniami, Państwa członkowskie ONZ, w tym także
Polska, przedstawiły sprawozdania z działań podjętych na rzecz poprawy sytuacji
kobiet, także w kwestiach dotyczących zdrowia, dokonały oceny osiągnięć, barier
i trudności oraz podjęły dalsze zobowiązania na rzecz awansu kobiet podczas
specjalnych sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednocznych, które odbyły się:
w 1999 r. – pięć lat po Konferencji Kairskiej,
w 2000 r. – pięć lat po Konferencji Pekińskiej.
Taka okresowa ewaluacja dokonań daje organizacjom pozarządowym okazję do działań
na rzecz poprawy stanu przestrzegania praw reprodukcyjnych i prawa do zdrowia. Mogą
one domagać się od rządu opracowania raportu dla ONZ, a także opracować własny
raport – samodzielnie lub we współpracy z innymi organizacjami. Istnienie raportu
organizacji pozarządowych może wpłynąć mobilizująco na rząd w sytuacji, gdy nie śpieszy
się on z przygotowaniem oficjalnego raportu. Taka sytuacja miała miejsce w Polsce przed
IV Światową Konferencją w sprawach Kobiet w Pekinie.
Konferencjom ONZ, sesjom dokonującym okresowej oceny dokonań, a także
poprzedzającym je spotkaniom przygotowawczym towarzyszą fora organizacji
pozarządowych. Uczestnictwo w nich pozwala organizacjom promować swoje stanowiska
i w ten sposób wpływać na ostateczny kształt oficjalnych dokumentów końcowych.
52
KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
K
onwencja jest pierwszym ratyfikowanym dokumentem międzynarodowym, który
uznał w sposób bezpośredni konieczność zapewnienia kobietom dostępu do usług
w zakresie planowania rodziny (art. 12). Wymóg przestrzegania przy tym “zasady
równości” zobowiązuje państwa do likwidacji wszelkich praw i praktyk uzależniających
możliwość korzystania przez kobiety z tych usług od zgody męża. Dokument końcowy
Konferencji Pekińskiej podkreśla, że kwestie związane z reprodukcją dotyczą w dużo
większym stopniu kobiet niż mężczyzn. Dlatego ważne jest, aby system ochrony zdrowia
obejmował właściwą i uwrażliwioną na wszelkie kulturowe aspekty płci opiekę nad
zdrowiem reprodukcyjnym kobiet.
Zapisy dotyczące praw reprodukcyjnych i zdrowia reprodukcyjnego
Konwencja stwierdza:
Państwa-Strony (...) zapewnią na zasadzie równości mężczyzn i kobiet te same
prawa w zakresie swobodnego i odpowiedzialnego decydowania o liczbie dzieci
i odstępach czasu między ich narodzinami oraz w zakresie dostępu do informacji,
kształcenia i środków umożliwiających im korzystanie z tych praw (art. 16 e).
Zapis ten zobowiązuje państwa do likwidowania praw i praktyk dających mężczyźnie
władzę nad kobietą w kwestii decydowania o posiadaniu potomstwa. Oznacza to także
zapewnienie kobietom dostępu do środków i metod regulacji płodności w zakresie,
który umożliwiłby im pełne korzystanie z należnych im praw. Zgodnie z postanowieniem
Konferencji Pekińskiej, wszelkie podejmowane przez kobiety decyzje dotyczące prokreacji
powinny być wolne od przymusu. Tak więc równość praw reprodukcyjnych mężczyzn
i kobiet oznacza, że nikt, także partner, nie może wywierać presji na kobietę w sprawach
związanych z prokreacją. Wśród ogólnych zaleceń przyjętych podczas 11 sesji (1992 r.)
Komitetu do Spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet znajduje się zapis dotyczący aborcji:
Państwa-Strony powinny dopilnować, by podjęte zostały środki zapobiegające
stosowaniu przymusu dotyczącego płodności i prokreacji, powinny zadbać o to,
by z powodu braku odpowiednich usług związanych z kontrolowaniem płodności
kobiety nie musiały uciekać się do niebezpiecznych zabiegów medycznych, takich
jak nielegalna aborcja. (art. 24 m)
Konwencja zobowiązuje Państwa-Strony do zapewnienia, na zasadzie równości kobiet
i mężczyzn:
 dostępu do informacji dotyczącej poradnictwa i usług w zakresie planowania rodziny
(art. 10h),
 ochrony zdolności do rodzenia potomstwa” (art. 11.1 f) oraz
 dostępu – w ramach służby zdrowia – do usług medycznych związanych
z planowaniem rodziny” (art. 12.1).
W przyjętej Generalnej Rekomendacji dotyczącej art. 12 Konwencji: Kobiety a zdrowie
stwierdzono m.in., że niezapewnienie kobietom dostępu do usług medycznych, których
wykonywania lekarze odmawiają powołując się na klauzulę sumienia stanowi przejaw
dyskryminacji (pkt. 11). Wśród barier ograniczających kobietom dostęp do odpowiedniej
opieki zdrowotnej wymieniono przepisy, zgodnie z którymi postępowania medyczne
potrzebne tylko kobietom uznawane są za niezgodne z prawem (pkt. 14).
53
KOMITET DO SPRAW LIKWIDACJI DYSKRYMINACJI KOBIET (CEDAW )
K
omitet, utworzony na mocy Konwencji o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji
Kobiet, składa się z 23 członków, wybieranych w tajnym głosowaniu z grona
ekspertów zgłoszonych przez Państwa-Strony. Każde państwo może zgłosić jedną osobę
spośród swoich obywateli. Członkowie Komitetu pełnią w nim funkcję we własnym imieniu.
Zadaniem Komitetu jest:
 przegląd raportów składanych przez Państwa-Strony, co najmniej raz na cztery lata
lub częściej, jeśli Komitet o to poprosi; przegląd może polegać na zapoznaniu się
z raportami przedstawianymi w formie ustnej oraz uzyskaniu dodatkowych informacji
i wyjaśnień dzięki zadawanym pytaniom,
 formułowanie generalnych rekomendacji do Konwencji dotyczących problemów, którym
państwa powinny poświęcić szczególną uwagę;
 formułowanie zaleceń i sugestii, mających na celu ułatwienie państwu składająceemu
raport poprawę sytuacji,
 coroczne sprawozdanie z działalności Komitetu, przeznaczone dla Zgromadzenia
Ogólnego ONZ;
 opracowanie – na podstawie analizy raportów – ogólnych zaleceń dla Zgromadzenia
Ogólnego ONZ;
od grudnia 2000 roku również:
 rozpatrywanie skarg oraz wytaczanie spraw z własnej inicjatywy (patrz str. 51: procedura
dochodzenia praw).
R
aporty przygotowane przez Państwa-Strony powinny przedstawiać środki
ustawodawcze, sądowe i administracyjne podjęte w celu wykonania postanowień
Konwencji oraz osiągnięcia postępu w określonym przez nią zakresie. Rządy powinny
uwzględniać w swoich sprawozdaniach generalne rekomendacje Komitetu zawierające
cenne wskazówki, co do zrozumienia obowiązków państw związanych z realizacją
Konwencji. Do tej pory Komitet przyjął dwadzieścia cztery rekomendacje. Konwencja nie
przewiduje sankcji wobec państw, które nie wywiązują się ze swoich zobowiązań. Głównym
celem procedur sprawozdawczych jest upewnienie się, że państwa rozumieją obowiązki
wynikające z Konwencji, a także inspirowanie dalszych działań na rzecz jej realizacji.
Komitet szczególną wagę przywiązuje do tego, by państwa wywiązywały się ze swych
zobowiązań dotyczących zdrowia kobiet w następujących dziedzinach problemowych:
śmiertelność okołoporodowa kobiet, śmiertelność niemowląt, planowanie rodziny,
prostytucja, aborcja, odżywianie, dostępność usług medycznych, szkodliwe praktyki
o podłożu kulturowym, przemoc (także seksualna), choroby przenoszone drogą płciową
(w tym HIV/AIDS).
Organizacje pozarządowe mogą przygotowywać własne raporty, zwane “raportamicieniami”. Raporty te nie mają charakteru formalnego. Jednak członkowie Komitetu nie
tylko korzystają z nich, ale wręcz zachęcają organizacje do ich składania. Stanowią one
dla nich cenne źródło informacji i pozwalają im pogłębić wiedzę na temat sytuacji w
danym państwie.
Procedura składania sprawozdań i monitorowania jest niedostępna dla organizacji
pozarządowych. Mogą one jednak, po uzyskaniu specjalnej zgody, uczestniczyć
w obradach Komitetu.
54
Procedura dochodzenia praw
D
o wszystkich postanowień Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form
dyskryminacji kobiet stosować się muszą tylko te państwa, które ratyfikując ją nie
zgłosiły do niej żadnych zastrzeżeń. Warto zaznaczyć, że liczne państwa skorzystały
z tej możliwości. Niektóre z poczynionych zastrzeżeń wręcz przeczą celom Konwencji.
W grudniu 2000 roku, po ratyfikacji przez dziesięć państw, wszedł w życie Protokół
Dodatkowy, który wyposażył Komitet ds. likwidacji dyskryminacji kobiet w dodatkowe
kompetencje:
 rozpatrywania skarg składanych przez grupy i osoby indywidualne, które ucierpiały na
skutek niewywiązywania się przez państwo ze zobowiązań wynikających z Konwencji,
 wytaczanie spraw z własnej inicjatywy w sytuacjach, gdy ma miejsce systematyczne
poważne naruszanie postanowień Konwencji - prodcedura dochodzeniowa.
W obu tych przypadkach rozpatrzenie skargi przeciwko państwu jest możliwe tylko wtedy,
gdy ratyfikowało ono zarówno Konwencję jak i Protokół Dodatkowy. Ratyfikując Protokół
Dodatkowy Państwo-Strona ma prawo nie wyrazić zgody na stosowanie wobec niego
procedury dochodzeniowej. Nie może jednak uczynić żadnych innych zastrzeżeń do tego
dokumentu. Dotychczas Polska nie ratyfikowała Protokołu.
MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OBYWATELSKICH I POLITYCZNYCH
M
iędzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w sposób wyraźny
zakazuje dyskryminacji ze względu na płeć. Zgodnie z interpretacją Komitetu
Praw Człowieka (monitorującego wdrażanie Paktu) niedopuszczalne są praktyki, których
celem lub skutkiem jest naruszenie praw kobiet, nawet wtedy, gdy mężczyzn traktuje się
w identyczny sposób. Orzeczenia Komitetu doprowadzały już do tego, że państwa
zmieniały swoje prawa, aby nie dochodziło do dyskryminacji kobiet.
W 2000 roku Komitet Praw Człowieka przyjął komentarzdo artykułu 3. Paktu, w którym
dokonał interpretacji jego zapisów pod kątem zagwarantowania prawa do równości
ze względu na płeć na podstawie swojej dotychczasowej praktyki i orzecznictwa.
W dokumencie stwierdzono, że nierówność w korzystaniu przez kobiety i mężczyzn z praw
człowieka na całym świecie jest głęboko zakorzeniona w tradycji, historii, kulturze i religiach.
Dlatego też Państwa-Strony powinny zapewnić, aby żaden z tych czynników nie stanowił
usprawiedliwienia dla naruszania praw kobiet. W komentarzu wielokrotnie odniesiono się
do kwestii dotyczących praw reprodukcyjnych i seksualnych. Zwrócano uwagę m.in. na
konieczność ochrony kobiet przed gwałtem, zapewnienia ofiarom gwałtu dostępu do aborcji,
zmniejszenia śmiertelności kobiet związanej z ciążą i porodem, zapobiegania niechcianym
ciążom, a także wyeliminowania konieczności uciekania się przez kobiety do potajemnych
zabiegów aborcji. W dokumencie zwrócono uwagę na potrzebę ochrony kobiet przed
przymusem w sferze życia seksualnego i reprodukcyjnego, w tym także przed
wymuszonym małżeństwem, przymusową sterylizacją i przymusową aborcją. Podkreślono
potrzebę likwidacji tradycyjnych praktyk zagrażających prawu kobiet do życia (np.
okaleczanie narządów płciowych, palenie wdów). Wiele uwagi poświęcono prawu do
prywatności, zwłaszcza w zakresie zdrowia i życia reprodukcyjnego. Dotyczy to m.in.
przerywania ciąży,
a także sytuacji, gdy ochronę przed gwałtem lub postępowanie w jego przypadku uzależnia
się od przeszłości seksualnej kobiety.
55
KOMITET PRAW CZŁOWIEKA ONZ
K
omitet składa się z 18 członków, którzy pełnią tę funkcję we własnym imieniu.
Komitet, na mocy Protokołu Dodatkowego do Międzynarodowego Paktu Praw
Obywatelskich i Politycznych, wyposażony jest w kompetencje do rozpatrywania skargi
indywidualnej zgodnie z określoną formalną procedurą, (Polska ratyfikowała Protokół
w 1991 r.). Ta najczęściej wykorzystywana w systemie ONZ droga egzekwowania praw
człowieka należy zarazem do najbardziej skutecznych. Aby skarga mogła zostać
wniesiona, muszą zostać spełnione następujące wymogi:
 państwo, przeciwko któremu wnosi się skargę, musi być sygnatariuszem Protokołu
Dodatkowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych,
 osobą wnoszącą skargę powinna być osoba, której bezpośrednio dotyczy naruszenie
praw człowieka – Komitet nie rozpatruje zgodności ustawodawstwa danego kraju
z Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich,
 osoba skarżąca powinna w czasie, gdy naruszone zostało jej prawo, przebywać na
terytorium państwa, które się tego naruszenia dopuściło,
 przed złożeniem skargi muszą zostać wyczerpane wszystkie krajowe drogi
dochodzenia sprawiedliwości,
 sprawa nie może być rozpatrywana równolegle w drodze innych procedur
międzynarodowych,
 w sytuacji, gdy ofiara naruszeń praw człowieka sama nie może tego zrobić, skarga
może zostać wniesiona przez osobę bliską,
 skarga nie może być anonimowa,
 skarga może dotyczyć wyłącznie sprawy, która miała miejsce po wejściu w życie
Protokołu Dodatkowego (1976 r.); nie ma jednak ograniczeń co do czasu, jaki upłynął
od chwili, kiedy doszło do zaskarżonego naruszenia.
P
aństwo, które zgodnie ze stwierdzeniem Komitetu naruszyło prawa człowieka,
powinno w ciągu 180 dni poinformować o tym, jakie działania podjęło w związku
z daną sprawą. Lista państw, które się z tego zobowiązania nie wywiązały, publikowana
jest w dorocznym raporcie Komitetu.
Do tej pory Komitet nie rozpatrywał jeszcze żadnej skargi indywidualnej dotyczącej
naruszenia praw reprodukcyjnych lub seksualnych kobiet.
Procedura monitorowania
N
a mocy Międzynarodowej Konwencji Praw Obywatelskich i Politycznych państwa
zobowiązane są do przedstawiania okresowych raportów dotyczących realizacji jej
postanowień. Raporty powinny być przedstawiane Komitetowi raz na pięć lat. Komitet
może jednak zwrócić się o dodatkowy raport, jeśli poprzedni był niezadowalający lub jeśli
zaistniały dodatkowe okoliczności. Raport przedstawiany jest na forum Komitetu
publicznie przez przedstawiciela państwa sprawozdającego. W trakcie składania
raportu zadawane są pytania. Zadaniem Komitetu jest wspieranie państw w ich dążeniu
do realizacji zobowiązań, a nie osądzanie sposobów wdrażania zapisów Konwencji.
Komitet przyjmuje informacje dostarczane przez organizacje pozarządowe. Organizacje
te mogą także uczestniczyć w jego otwartych posiedzeniach. Z reguły Komitet zaprasza je
do skomentowania raportów państwowych przed sesją. Skutecznym sposobem “przebicia
56
się” z własnym stanowiskiem jest przesłanie “raportów-cieni” bezpośrednio członkom
Komitetu, uczestnictwo w sesji oraz pomoc w formułowaniu pytań zadawanych
przedstawicielom rządów.
W 1999 roku Komitet Praw Człowieka, po zapoznaniu się z okresowym raportem złożonym
przez Polskę oraz dwoma "raportami-cieniami" polskich organizacji pozarządowych*
wystosował do rządu polskiego uwagi i rekomendacje, z których wiele bezpośrednio dotyczyło
praw kobiet (Załącznik 2). Komitet zwrócił uwagę na to, że w raporcie poświęcono zbyt mało
uwagi kwestiom płci. Ponadto wyraził zaniepokojenie licznymi formami dyskryminacji kobiet
zarówno w życiu społecznym jak i w systemie prawnym: m.in. restrykcyjnym prawem
antyaborcyjnym, ograniczonym dostępem do antykoncepcji i usług planowania rodziny,
przemocą wobec kobiet oraz dyskryminacją kobiet na rynku pracy, w tym tendencją do
wymagania testów ciążowych przez pracodawców.
*
niezależne raporty Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny oraz Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka
MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SOCJALNYCH
I KULTURALNYCH
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych zobowiązuje
państwa do zapewnienia kobietom i mężczyznom równe prawo do korzystania ze wszystkich
wymienionych w Pakcie praw do których należą m.in. prawo do: nauki, zdrowia,
zabezpieczenia społecznego, dostatecznego poziomu życia, w tym do dostatecznego
wyżywienia, odzieży i mieszkania.
W 2000 roku Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych przyjął komentarz
zawierający szczegółową interpretację prawa do zdrowia oraz zobowiązań państw w tym
zakresie. W komentarzu podkreślono, że prawo do możliwie najlepszego stanu zdrowia
fizycznego i psychicznego nie ogranicza się wyłącznie do prawa do opieki zdrowotnej.
Przeciwnie, obejmuje ono również szeroki zakres czynników społeczno-ekonomicznych
umożliwiających ludziom prowadzenie zdrowego życia.
KOMITET PRAW GOSPODARCZYCH, SOCJALNYCH I KULTURALNYCH
K
omitet powołany został przez Radę Gospodarczo-Społeczną ONZ w 1985 r. Składa
się on z 18 członków, którzy sprawują tę funkcję we własnym imieniu. Zadaniem
Komitetu jest nadzorowanie wdrażania postanowień Paktu Praw Gospodarczych,
Socjalnych i Kulturalnych poprzez monitorowanie osiągnięć państw, które zobowiązane są
do przedstawiania Komitetowi okresowych raportów. Podobnie jak inne wspominane
powyżej instytucje ONZ zajmujące się prawami człowieka, Komitet oczekuje, że
organizacje pozarządowe będą nadsyłały mu własne raporty dotyczące sytuacji w ich kraju.
W 1999 roku Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych po zapoznaniu się
z okresowym raportem przedstawionym przez Polskę oraz "raportem-cieniem" Federacji na
rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, przedstawił rządowi polskiemu uwagi końcowe
zawierające sugestie i wskazówki dotyczące dalszych działań (Załącznik 3). Wyraził również
zaniepokojenie surowym prawem antyaborcyjnym, brakiem usług planowania rodziny
w systemie opieki zdrowotnej, brakiem przystępnych finansowo środków antykoncepcyjnych,
brakiem zakazu molestowania seksualnego w pracy, przemocą wobec kobiet i handlem
kobietami oraz dyskryminacją kobiet na rynku pracy.
57
KOMISJA PRAW CZŁOWIEKA ONZ
K
omisja Praw Człowieka ONZ została powołana w 1946 r. przez Radę GospodarczoSpołeczną ONZ. Komisja opracowuje zalecenia oraz projekty międzynarodowych
dokumentów dotyczących praw człowieka. Jest również wyposażona w kompetencje do
rozpatrywania naruszeń tych praw. Stosowane są w tym celu dwie procedury. Pierwsza,
“jawna”, obejmuje debatę na temat uzyskanych informacji i ewentualne przyjęcie rezolucji.
Druga, zwana “procedurą 1503”, ma charakter poufny i jest stosowana wobec państw
tylko w przypadku szczególnie drastycznych naruszeń praw człowieka. Procedura ta jest
jedną z niewielu, w ramach której rozpatruje się skargi wobec państw nie będących
sygnatariuszami żadnych paktów międzynarodowych.
Komisja Praw Człowieka może powoływać tzw. Specjalnych Sprawozdawców, którzy
zajmują się naruszeniami praw człowieka lub badają sytuację w wybranych krajach.
SPECJALNY SPRAWOZDAWCA DO SPRAW PRZEMOCY WOBEC KOBIET
S
pecjalny Sprawozdawca podlega bezpośrednio Komisji Praw Człowieka.
Do kompetencji Sprawozdawcy należy zbieranie i analizowanie danych dotyczących
przemocy wobec kobiet oraz zalecanie sposobów likwidacji przemocy na szczeblu
międzynarodowym, regionalnym i krajowym.
Należy podkreślić, że jednym z istotnych źródeł informacji na temat przemocy wobec
kobiet są dla Sprawozdawcy organizacje pozarządowe. Aby informacje przekazane przez
te organizacje mogły zostać uwzględnione w dorocznym raporcie, muszą zostać
dostarczone przed końcem października każdego roku. Istnieje także możliwość spotkania
się ze Sprawozdawcą przy okazji jej wizyty w danym kraju.
KOMISJA DO SPRAW STATUSU KOBIET (CSW)
K
omisja do Spraw Statusu Kobiet nie jest wyposażona w kompetencje, które
pozwalałyby jej skutecznie reagować na przypadki naruszeń praw kobiet. Może,
co prawda, kierować do państw zapytania dotyczące docierających do niej skarg, ale nie
dysponuje sankcjami, pozwalającymi wyegzekwować od nich stosowanie się do
wydawanych przez siebie zaleceń. Komisja może przekazywać swoje zalecenia do Rady
Gospodarczo-Społecznej ONZ.
Komisja brała udział w przygotowaniu projektów międzynarodowych dokumentów
dotyczących praw kobiet (np. Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji
kobiet). Pełniła także funkcje ciała przygotowującego ważne konferencje międzynarodowe
poświęcone poprawie sytuacji kobiet. Obecnie czynione są starania, by poszerzyć
kompetencje Komisji o możliwość skuteczniejszego monitorowania.
58
EUROPEJSKI SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
W
Europie istnieją trzy regionalne międzypaństwowe organizacje, wywierające znaczący
wpływ na stan przestrzegania praw człowieka w należących do nich państwach.
Są to Rada Europy i Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), których
Polska jest członkiem, oraz Unia Europejska, z którą Polska jest stowarzyszona od 1991 roku
i do której ubiega się o przyjęcie. Rada Europy powstała w 1948 r. i od początku swego
istnienia przywiązuje wielką wagę do problemu przestrzegania praw człowieka. OBWE,
od czasu, gdy w Europie zniknęły podziały polityczne, więcej uwagi niż poprzednio poświęca
monitorowaniu przestrzegania praw człowieka. Unia Europejska – organizacja koncentrująca
się na sprawach gospodarczych – wyposażona jest w mechanizmy pozwalające dochodzić
ekonomicznych i społecznych praw kobiet.
R ADA E UR O P Y
Najważniejszymi Organami Rady Europy są: Komitet Ministrów RE, Zgromadzenie
Parlamentarne RE oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka. Rada Europy przywiązuje
ogromną wagę do tego, by prowadzona przez nią polityka promowała równy status kobiet
i mężczyzn. Za określanie, stymulowanie i prowadzenie sprzyjających temu działań
odpowiedzialny jest Komitet Sterujący na rzecz Równości Kobiet i Mężczyzn. W skład
Komitetu wchodzą osoby wskazane przez rządy wszystkich krajów członkowskich.
Podkreśla się, że powinny to być osoby odpowiedzialne z ramienia państwa za politykę
wyrównywania statusu kobiet i mężczyzn, bądź też inne osoby o wysokich kwalifikacjach.
Rada Europy przyjęła następujące dokumenty dotyczące praw człowieka, które mogą
okazać się przydatne w działaniach na rzecz praw kobiet:
 Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
(Europejska Konwencja Praw Człowieka) – ratyfikacja konwencji jest praktycznie
warunkiem członkostwa państw w Radzie. Polska ratyfikowała ją w 1993 roku.
Konwencja przewiduje możliwość skargi indywidualnej. W procesie wdrażania dużą rolę
odgrywają Europejski Trybunał Praw Człowieka i Komitet Ministrów RE.
prawa kobiet w Konwencji – Konwencja zobowiązuje państwa do zapewnienia prawa
do korzystania z praw i wolności bez jakiejkolwiek dyskryminacji. W protokole
dwunastym do Konwencji, który wejdzie w życie po ratyfikowaniu go przez dziesięć
państw zawarto generalny zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, także ze
względu na płeć.
 Europejska Karta Socjalna – dostępne procedury egzekwowania to monitorowanie
i składanie raportów oraz wnoszenie skargi zbiorowej przez związki zawodowe oraz
organizacje pracodawców. Karta nie przewiduje możliwości indywidualnego
dochodzenia praw socjalnych i ekonomicznych. Główną rolę we wdrażaniu Karty
odgrywa Komitet Ministrów, Komitet Ekspertów oraz Podkomitet Rządowy Komitetu
Społecznego RE. Wadą Karty jest to, że poszczególne państwa nie muszą przyjmować
jej w całości. Zobowiązane są do przestrzegania tylko pewnej określonej liczby
wybranych przez siebie zapisów. Ponadto system monitorowania w znacznej mierze
opiera się na ich dobrej woli i brakuje silnych mechanizmów egzekwujących.
59
Europejski Trybunał Praw Człowieka
1
listopada 1998 r., na mocy przyjętego w 1994 r. protokołu jedenastego do
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, weszła w życie reforma systemu kontroli
przestrzegania przez państwa postanowień tej konwencji. W jej wyniku działające do tej
pory Europejska Komisja Praw Człowieka i Europejski Trybunał Praw Człowieka zostały
zastąpione nowym Europejskim Trybunałem Praw Człowieka ze stałą siedzibą w
Strasbourgu. Reforma nie wpłynęła na zakres chronionych praw człowieka.
Europejski Trybunał Praw Człowieka składa się z liczby sędziów równej liczbie państw
będących członkami konwencji. Sprawy wnoszone do Trybunału są kierowane do
następujących zespołów sędziów: komitetów trzech sędziów, izb siedmiu sędziów, Wielkiej
Izby siedemnastu sędziów. Sędziowie zasiadają w Trybunale we własnym imieniu i nie
reprezentują państwa, z którego pochodzą.
Trybunał rozpatruje skargi indywidualne oraz skargi jednych państw na drugie w zakresie
objętym konwencją. Jeżeli uzna zasadność skargi i fakt naruszenia Konwencji, może
zasądzić słuszne zadośćuczynienie ze strony państwa, przeciwko któremu wniesiona była
sprawa. Wyrok Trybunału jest prawnie wiążący. Nad jego wykonaniem czuwa Komitet
Ministrów.
Skarga indywidualna
Procedura kwalifikowania i rozpatrywania skarg indywidualnych jest dokładnie określona.
Podstawowym warunkiem przyjęcia skargi przeciwko określonemu państwu sygnatariuszowi Konwencji jest uznanie przez nie artykułu Konwencji, na który powołuje
się skarżący. Skarga może dotyczyć wyłącznie spraw, które należą do kompetencji władz
publicznych lub instytucji zleconych w zakresie administracji państowej. Prawo do
składania skargi mają wszystkie osoby, organizacje pozarządowe oraz grupy, które czują
się ofiarami łamania praw chronionych Konwencją. Prawo do wniesienia skargi mają, poza
obywatelami danego kraju, także osoby, które w nim zamieszkują. Mimo iż Konwencja
stwierdza, że sprawę powinna wnosić ofiara, Trybunał rozpatrywał już wnioski od osób
pośrednio dotkniętych naruszeniami praw człowieka – krewnych bądź blisko związanych
z bezpośrednią ofiarą.
Grupę lub organizację pozarządową, która wnosi skargę, musi reprezentować
upoważniona do tego osoba.
Warunkami przyjęcia skargi jest:
 wyczerpanie wszelkich dostępnych środków prawnych na szczeblu krajowym;
 złożenie skargi w terminie nie przekraczającym sześciu miesięcy od ostatecznej
decyzji na szczeblu krajowym.
Informacje dotyczące sposobu wnoszenia skargi:
 skarga może zostać złożona na formularzu dostarczanym na życzenie przez
Sekretariat Europejskiej Komisji Praw Człowieka i powinna być adresowana w
następujący sposób: The Registrar, European Court of Human Rights,
Council of Europe, F-67075 Strasbourg Cedex
60
 wniosek nie musi być składany na formularzu, ale musi zawierać następujące
informacje: dane dotyczące tożsamości osoby skarżącej oraz jej pełnomocnika,
nazwę państwa, na które składana jest skarga, krótkie przedstawienie sprawy,
określenie wolności i praw, które zostały naruszone, oraz zestawienie wydanych
decyzji i orzeczeń na szczeblu krajowym z krótką informacją o ich treści, dacie
wydania i organie, który je podjął (załączone kopie dokumentów);
 osoba składająca wniosek może zażyczyć sobie w odpowiednio uzasadnionych
przypadkach, by jej tożsamość nie była podawana do wiadomości publicznej.
Wstępny etap rozpatrywania skargi przez Trybunał ma charakter poufny. Nie można go
więc wykorzystać do nagłośniania problemu, którego sprawa dotyczy. Jeśli Trybunał uzna,
że skarga kwalifikuje się do wstępnego rozpatrzenia, zwraca się do Państwa z wnioskiem
o odpowiedź na szereg pytań. Dla osób pragnących zwrócić uwagę państwa na problem
respektowania praw człowieka osiągnięcie tego etapu może już być pewnym sukcesem.
Jeśli po wyjaśnieniach obu stron skarga nie zostanie oddalona i nie dojdzie do
polubownego załatwienia sprawy, postępowanie toczy się dalej. Ma ono tę przewagę nad
postępowaniem krajowym, że Trybunał może brać pod uwagę dowody, które w danym
państwie nie byłyby uwzględniane. Rozprawy przed Trybunałem są publiczne, chyba że
Trybunał zadecyduje inaczej ze względu na okoliczności.
W 1976 roku Trybunał zajął stanowisko w sprawie dotyczącej obowiązkowej
edukacji seksualnej w szkołach Danii. Trybunał orzekł, że program edukacji
seksualnej nie narusza przekonań religijnych rodziców, ponieważ nauczanie
prowadzone jest w sposób obiektywny, krytyczny i oparty na podejściu
pluralistycznym. Trybunał podkreślił, że państwu nie wolno prowadzić
indoktrynacji, którą można by było uznać za naruszającą religijne lub
filozoficzne przekonania rodziców.
W 1992 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł w sprawie
przeciwko Irlandii, że obowiązujący tam zakaz informacji na temat możliwości
przerwania ciąży poza granicami Irlandii narusza prawa człowieka.
UNIA EUROPEJSKA
Podstawowymi instytucjami Unii Europejskiej są:
 Rada Ministrów Unii Europejskiej,
 Komisja Europejska,
 Europejski Trybunał Sprawiedliwości,
 Parlament Europejski.
Mechanizmy praw człowieka Unii Europejskiej koncentrują się przede wszystkim na
socjalnych i ekonomicznych prawach człowieka, związanych głównie z rynkiem pracy.
61
W art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej stwierdza się m.in., że zadaniem Wspólnoty jest
osiągnięcie w całej Wspólnocie harmonijnego i trwałego rozwoju gospodarczego,
spójności gospodarczej i społecznej, równości pomiędzy mężczyznami i kobietami oraz
podniesienie stopy życiowej i poprawy jakości życia.
Zgodnie z art. 136 i 137 Wspólnota ma wspierać i uzupełniać działania państw
członkowskich w dziedzinie równości na rynku pracy. Każde z nich powinno wprowadzić
w życie zasadę jednakowego wynagrodzenia mężczyzn i kobiet za jednakową pracę lub
pracę o jednakowej wartości (art. 141).
Unia Europejska przyjęła szereg dyrektyw dotyczących bezpośrednio prawa kobiet do
równego traktowania. Dotyczą one jednak prawa pracy, w tym ochrony praw kobiet
w ciąży i po urodzeniu dziecka. Ponadto: równej płacy za pracę o tej samej wartości,
równego dostępu do pracy i kształcenia zawodowego, równego bezpieczeństwa
socjalnego, urlopów rodzicielskich. Istotną rolę odgrywają zalecenia Komisji Europejskiej
UE dotyczące molestowania seksualnego oraz opieki nad dzieckiem. Nie mają one jednak
charakteru wiążącego.
Na uwagę zasługują dwa programy na rzecz równości kobiet i mężczyzn i program na
rzecz zdrowia publicznego:

Program na rzecz równych szans kobiet i mężczyzn 1996-2000 (cele: promocja
równego statusu kobiet i mężczyzn w zmieniającej się gospodarce
i zrównoważonego udziału obu płci w procesach podejmowania decyzji,
łączenie życia zawodowego i rodzinnnego, włączanie problematyki płci do
głównego nurtu działań, poprawa możliwości korzystania z równych szans);

Nowy program na rzecz równych szans kobiet i mężczyzn 2001-2005 (cele:
równość w życiu ekonomicznym i gospodarczym, w życiu społecznym, w życiu
politycznym i obywatelskim, równy udział i reprezentacja, zwalczanie stereotypów,
włączenie kwestii równych praw do wszystkich programów związanych
z rozszerzaniem Unii oraz do programów pomocy innym krajom).

Program działania w dziedzinie zdrowia publicznego 2001-2006 (cele: poprawa
stanu wiedzy na temat zdrowia publicznego, szybkie reagowanie na zagrożenia
zdrowotne, wypracowanie strategii odnoszących się do czynników wpływających na
zdrowie (np. czynniki społeczno-ekonomiczne, środowisko, styl życia).
O R G AN I Z AC J A B E Z P I E C Z E Ń S T W A I W S P Ó Ł P R AC Y
W
EUROPIE
O
rganizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie powstała w wyniku porozumień
helsińskich. Obecnie jej rolą jest promowanie pełnego respektowania praw
człowieka i podstawowych wolności oraz rozwoju społeczeństw, opartych na zasadach
pluralizmu, demokracji i poszanowania prawa.
OBWE prowadzi przede wszystkim działalność monitorującą. Nie formułuje postulatów
o charakterze wiążącym. Sporządza jednak raporty, których zadaniem jest zwrócenie
uwagi państw i wywarcie w ten sposób na nie mobilizującej presji. Organizacje
pozarządowe mogą wpływać na OBWE przede wszystkim poprzez dostarczanie informacji
na temat przestrzegania praw człowieka w poszczególnych krajach. OBWE poświęca
szczególną uwagę problemom mniejszości oraz zapobieganiu konfliktom.
62
Z D RO W I E
I PR AW O DO ZD RO W I A
W DO KU M E NT AC H K R AJ O W Y CH
1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.
2. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewnią
równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków
publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.
3. Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki dzieciom,
kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.
4. Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych
i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art. 68
RÓWNY STATUS KOBIET I MĘŻCZYZN A ZDROWIE KOBIET
P
rzedstawione w rozdziale pierwszym fragmenty dokumentów międzynarodowych
wskazują na wzajemny związek między stanem zdrowia kobiet a ich pozycją
społeczną. Zależność ta jest szczególnie widoczna w przypadku zdrowia reprodukcyjnego
i seksualnego. Trudno przecież oddzielić zakres i jakość usług w tej dziedzinie zdrowia
od tego, czy respektowane są prawa reprodukcyjne i seksualne kobiet. Możliwość
rzeczywistego korzystania z tych praw jest warunkiem samostanowienia kobiet, a więc
także warunkiem faktycznego zrównania statusu kobiet i mężczyzn. Tak więc dążenie
do zrównania szans ludzi obojga płci w życiu prywatnym i społecznym oznacza w praktyce
pełne uznanie praw kobiet do decydowania o tym, czy, kiedy, ile i z kim chcą mieć dzieci,
a także o własnym życiu seksualnym.
Zgodnie ze światowymi standardami potwierdzonymi w dokumentach międzynarodowych
Polska powinna aktywnie dążyć do zrównania szans kobiet i mężczyzn we wszystkich
dziedzinach życia.
W związku ze złożonym wnioskiem o przyjęcie do Unii Europejskiej Polska powinna
dostosować swoje prawo do dyrektyw i regulacji obowiązujących we wspólnocie.
Dyrektywy Unii Europejskiej kładą szczególny nacisk na przestrzeganie zasady równości
kobiet i mężczyzn na rynku pracy oraz we wszystkim, co wiąże się z zatrudnieniem.
Oznacza to w praktyce, że muszą zostać podjęte działania zmierzające do zmiany
stereotypowego podziału ról w rodzinie, a więc – że trzeba stworzyć taki system
63
motywacji, który zachęcałby mężczyzn do równego udziału w opiece nad dziećmi,
oraz zapewnić rodzicom możliwość posyłania dzieci do żłobków i przedszkoli.
64
Zdrowie i prawo do zdrowia ...
H
armonogram działań, opracowany przez Urząd Komitetu Integracji Europejskiej
i przyjęty przez Radę Ministrów w czerwcu 1997 r., przewiduje, że od roku 1997
będzie następowało sukcesywne:
przyjęcie i wprowadzenie w życie zgodnych z normami Unii Europejskiej:

przepisów zakazujących dyskryminacji ze względu na płeć i status rodzinny
w miejscu pracy, w zatrudnieniu, w płacach i awansowaniu, w dziedzinie
bezpieczeństwa i higieny pracy (łącznie z ochroną przed molestowaniem
seksualnym) oraz w zabezpieczeniu socjalnym pracowników);

możliwości uzyskania zadośćuczynienia i odwołania się do wymiaru
sprawiedliwości w przypadku naruszania zakazu tej dyskryminacji.
Harmonogram przewidywał również, że do końca 1997 r. zostanie dokonana
ocena ustawodawstwa pracy i warunków pracy oraz polityki społecznej
pod kątem zgodności z regulacjami obowiązującymi w Unii, ze szczególnym
uwzględnieniem zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn.
Zgodnie z harmonogramem realizacją obu tych zadań powinno zajmować się Ministerstwo
Pracy i Polityki Socjalnej we współpracy z Pełnomocnikiem Rządu ds. Rodziny i Kobiet.
Ponadto harmonogram przewidywał, że Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, również
we współpracy z Pełnomocnikiem Rządu ds. Rodziny i Kobiet, stworzy do końca 1997 r.:
wykaz dokumentów UE i instrumentów ochrony praw człowieka, uwzględniających
w szczególności zasadę równości kobiet i mężczyzn oraz niedyskryminacji ze
względu na płeć;
oraz
dokona analizy polskiego prawa pod kątem zgodności z dyrektywami zawartymi
w tych dokumentach.
Ze stanowiska, jakie w sprawie członkostwa w UE zajął Rząd RP 1 w październiku 1997 r.,
wynika, że przewiduje on podejmowanie dalszych środków, dostosowanych do norm
europejskich, w celu przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć.
Tymczasem jednym z pierwszych posunięć premiera Jerzego Buzka, szefa rządu koalicji
Akcji Wyborczej Solidarność i Unii Wolności (listopad, 1997 r.), było zniesienie urzędu
Pełnomocnika ds. Rodziny i Kobiet 2. W zakresie obowiązków powołanego na jego
miejsce Pełnomocnika ds. Rodziny3 w ogóle nie uwzględniono działań służących realizacji
polityki równego statusu płci. Konieczność prowadzenia takich działań wynika z ratyfikowania przez Polskę międzynarodowych dokumentów praw człowieka (m.in. Konwencji
w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet) oraz z dobrowolnie przyjętych
zobowiązań podczas światowych konferencji ONZ poświęconych sprawom kobiet.
1
2
3
Stanowisko Rządu RP w sprawie opinii Komisji Europejskiej na temat polskiego wniosku o członkostwo w UE,
Monitor Integracji Europejskiej nr 14, Urząd komitetu Integracji
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7.11.1997 r., Dz. U. z 1997 r., poz. 928
Ibid., poz. 927
65
P
aństwa-Strony Konwencji w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji
Kobiet zachęca się do tego, by składając raporty, na mocy artykułu 18. tej
Konwencji, włączały do nich informacje na temat działań podjętych w celu realizacji
Platformy Działania, aby ułatwić Komitetowi ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet
sprawne monitorowanie możliwości korzystania przez kobiety z praw
gwarantowanych im przez Konwencję.
Odpowiedzialność za wprowadzenie w życie Platformy Działania spoczywa przede
wszystkim na Rządach.
Dla wdrożenia Platformy Działania konieczne będzie, by rządy ustanowiły na
najwyższym szczeblu politycznym krajowe mechanizmy na rzecz awansu kobiet
lub usprawniły już istniejące, zadbały o odpowiednie wewnątrz- i międzyresortowe
procedury i personel oraz powołały inne instytucje ze stosownym mandatem
i możliwościami w zakresie poszerzania udziału kobiet oraz wprowadzania analiz
z perspektywy kulturowej tożsamości płci do strategii i programów.
Rządy, w porozumieniu z odpowiednimi instytucjami i organizacjami pozarządowymi,
powinny zacząć wdrażanie Platformy i, najlepiej do końca 1996 roku, wypracować
w tym względzie strategie i plany działania. W ten proces planowania powinny się
zaangażować osoby na najwyższym szczeblu władz politycznych i odpowiednie
podmioty społeczeństwa obywatelskiego.
Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, art. 293, 296, 297, 322
KRAJOWY PROGRAM DZIAŁAŃ NA RZECZ KOBIET
Z
likwidowany urząd Pełnomocnika ds. Rodziny i Kobiet opracował w 1997 r. Krajowy
Program Działań na rzecz Kobiet, który jest elementem realizacji zobowiązań
wynikających z przyjęcia przez Rząd RP (bez zastrzeżeń i wyłączeń) dokumentu
końcowego IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995 r. Program,
zatwierdzony przez Radę Ministrów, ma za zadanie przyśpieszyć osiągnięcie celów
określonych w dokumencie ONZ, pt. Perspektywiczne Strategie na rzecz Awansu Kobiet
do 2000 r. (Nairobi 1985).
W programie dużą wagę przywiązuje się do upowszechniania i wprowadzania w życie
międzynarodowych standardów praw kobiet jako praw człowieka. Obejmuje on dziesięć
obszarów problemowych, z których jeden, poświęcony zdrowiu kobiet, wiele uwagi
poświęca ich zdrowiu reprodukcyjnemu i seksualnemu (patrz. str. 69).
Powołany w 1997 roku urząd Pełnomocnika ds. Rodziny uchylił się od realizacji Krajowego
Programu Działań na rzecz Kobiet. Tymczasem w polityce społecznej państwa
obowiązuje zasada ciągłości, której kolejne rządy powinny przestrzegać – zwłaszcza
wtedy, gdy realizowane programy wynikają z międzynarodowych zobowiązań państwa.
66
USTAWA O PLANOWANIU RODZINY, OCHRONIE PŁODU LUDZKIEGO
I WARUNKACH DOPUSZCZALNOŚCI PRZERYWANIA CIĄŻY
Dostępność aborcji
W
grudniu 1997 r. weszło w życie orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego,
kwestionujące zgodność z konstytucją zliberalizowanej ustawy antyaborcyjnej,
która dopuszczała możliwość przerwania ciąży z przyczyn społecznych. Oznacza to, że
obecnie przerwanie ciąży może być dokonane legalnie tylko w przypadkach, gdy:

Ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej.
Fakt takiego zagrożenia musi stwierdzić inny lekarz niż ten, który dokonuje zabiegu,
chyba że ciąża zagraża życiu kobiety w sposób bezpośredni. Ustawa nie określa
w tym przypadku terminu, w którym dopuszczalne jest przerwanie ciąży.

Istnieje duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu
albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu.
Przerwanie ciąży z tego powodu jest dopuszczalne do chwili osiągnięcia przez płód
zdolności do samodzielnego życia poza organizmem kobiety. Wystąpienie
okoliczności uprawniających do przerwania ciąży musi potwierdzić inny lekarz niż ten,
który dokonuje zabiegu.

Zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego.
Przerwanie ciąży jest w takiej sytuacji dopuszczalne, jeżeli od początku ciąży upłynęło
nie więcej niż 12 tygodni. Zaistnienie okoliczności uprawniającej do przerwania ciąży
stwierdza prokurator.
D
o przerwania ciąży wymagana jest pisemna zgoda kobiety. W przypadku osoby
małoletniej lub ubezwłasnowolnionej wymagana jest pisemna zgoda jej
przedstawiciela ustawowego. W przypadku małoletniej, która ukończyła 13 lat, wymagana
jest także jej pisemna zgoda. W przypadku małoletniej poniżej 13 roku życia wymagana
jest zgoda sądu opiekuńczego, a dziewczynka ma prawo do wyrażenia swojej opinii.
Osoba ubezwłasnowolniona również powinna wyrazić swoją zgodę na piśmie, chyba że
nie pozwala jej na to stan zdrowia psychicznego.
W przypadku, gdy powodem przerwania ciąży jest zagrożenie zdrowia lub życia kobiety
albo też uszkodzenie płodu, zabieg przerwania ciąży powinien być przeprowadzony
w szpitalu.
Kobietom objętym ubezpieczeniem społecznym i uprawnionym do bezpłatnej opieki
lekarskiej przysługuje prawo do bezpłatnego przerwania ciąży w publicznym zakładzie
opieki zdrowotnej.
Lekarz ma prawo skorzystać z klauzuli sumienia i odmówić wykonania zabiegu przerwania
ciąży pod warunkiem, że zwłoka nie spowoduje niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego
uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Ma jednak wówczas obowiązek
wskazania innego lekarza lub innego zakładu opieki zdrowotnej dokonującego takich
zabiegów.
67
Antykoncepcja
Ustawa zobowiązuje Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej do uwzględnienia środków
antykoncepcyjnych w wykazie leków objętych częściową refundacją.
Edukacja seksualna
Ustawa zobowiązywała Ministra Edukacji Narodowej do wprowadzenia do nauczania
szkolnego przedmiotu wiedza o życiu seksualnym człowieka. W grudniu 1998 roku Sejm
usunął ten zapis z ustawy doprowadzając w praktyce do likwidacji przedmiotu jeszcze
przed jego wprowadzeniem.
Badania prenatalne
Ustawa zobowiązuje organy administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego do
zapewnienia swobodnego dostępu do informacji i badań prenatalnych, szczególnie wtedy,
gdy istnieje podwyższone ryzyko bądź uzasadnione podejrzenie wystąpienia wady
genetycznej płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu.
PRAWA PACJENTA
W
Polsce rolę dokumentu informującego pacjentki i pacjentów o przysługujących im
prawach pełni Karta praw i obowiązków pacjenta. Obowiązek umieszczenia Karty
w widocznym, dostępnym dla pacjentów miejscu spoczywa na kierownictwie placówki
opieki zdrowotnej. Ustawowe zapisy dotyczące poszczególnych praw można znaleźć
w ustawach regulujących sprawy służby zdrowia i ubezpieczeń społecznych, w ustawie
o zawodzie lekarza oraz w regulaminach szpitali i przychodni. Zasady określające
stosunek lekarza do pacjenta zawarte są także w kodeksie etyki lekarskiej.
Karty pacjenta opracowywane są w wielu krajach doceniających rolę, jaką w zapobieganiu
i leczeniu schorzeń odgrywa właściwy kontakt pracowników służby zdrowia z pacjentem
oraz zachowanie odpowiednich standardów jakości świadczonych usług. Dokumenty te
zawierają szczegółowe informacje na temat przysługujących pacjentom praw i precyzują
ich zakres. Szpitale i przychodnie często opracowują własne karty. Stanowią one
ułatwienie nie tylko dla pacjentów, którzy mogą dowiedzieć się z nich, czego mają prawo
oczekiwać od lekarza i od danej placówki, ale również dla personelu medycznego – jako
wyszczególnienie tego wszystkiego, do czego jest zobowiązany. Karta musi być zgodna ze
standardami praw człowieka.
68
Zgodnie z ustawą o zakładach opieki zdrowotnej i wymogami kas chorych, kierownik
zakładu powinien zapewnić pacjentom dostęp do informacji na temat ich praw
(Dz. U. z 1991 nr 91, poz. 408, Dz. U. z 1997 nr 104, poz. 661).
Zgodnie z międzynarodowymi dokumentami praw człowieka lekarz musi respektować
prawa pacjentek niezależnie od ich wieku, rasy, koloru skóry, orientacji seksualnej, stylu
życia, pozycji społecznej lub poglądów politycznych. Na stosunek lekarza do pacjentki
nie może wpływać negatywnie ani jej choroba, ani rodzaj niepełnosprawności lub
upośledzenia.
Prawo do intymności i godności
ustawa o zakładach opieki zdrowotnej art. 19.1 pkt.4 (Dz. U. z 1991 nr 91, poz. 408, Dz. U. z 1997 nr 104, poz. 661)
ustawa o zawodzie lekarza art. 36 pkt.1 (Dz. U. z 1997 nr 28, poz. 152)
W
placówkach sprawujących opiekę nad zdrowiem reprodukcyjnym kobiet
szczególnie często łamane są prawa pacjentek do intymności i godności.
Na oddziałach położniczych i ginekologicznych pacjentki spotykają się z przedmiotowym
traktowaniem. Często naruszenia te mają charakter systemowy i świadczą o braku
wyczulenia ze strony lekarzy i członków zarządu placówek służby zdrowia na te aspekty
opieki zdrowotnej, które wchodzą w zakres praw człowieka. Nierzadko zdarza się,
że pacjentki zgłaszające się na badanie lub po porady spotykają się z brakiem szacunku
ze strony lekarzy, czego przejawem bywają następujące uwagi: „w tym wieku chce pani
jeszcze mieć dzieci?”, „najwyższy już czas mieć dzieci”, „za młoda jesteś na seks - weź się
za naukę”.
Prawo do intymności oznacza na przykład, że przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych
może asystować tylko niezbędny personel medyczny. Na obecność innych osób pacjentka
musi wyrazić zgodę. Wyjątek stanowią szpitale i kliniki akademii medycznych,
medycznych jednostek badawczo-rozwojowych i innych jednostek uprawnionych do
kształcenia studentów medycyny, lekarzy i personelu medycznego. Jednak i w tych
ośrodkach nie można dokonywać typowo dydaktycznej demonstracji bez zgody
zainteresowanej pacjentki.
Prawo do dobrowolnej i odpowiedzialnej decyzji
ustawa o zawodzie lekarza art. 32, 34 (Dz. U. z 1997 nr 28, poz. 152)
W
szelkie zabiegi medyczne i badania na pacjentce, która jest przytomna i ma
zdolność rozumienia, mogą być dokonywane wyłącznie za jej zgodą, podjętą na
podstawie wyczerpującej informacji na temat charakteru leczenia, jego spodziewanych
efektów oraz możliwych zagrożeń i skutków ubocznych. Dotyczy to wszystkich pacjentek,
które ukończyły 16 lat. Jeśli pacjentka, która nie ukończyła 16 lat, sprzeciwia się
czynnościom medycznym, wymagana jest, oprócz zgody jej przedstawiciela ustawowego,
również zgoda sądu opiekuńczego. W przypadku zabiegu przerwania ciąży granica wieku
pacjentki, której zgoda jest wymagana, została obniżona do 13 lat.
69
Prawo do informacji
ustawa o zawodzie lekarza art. 31 (Dz. U. z 1997 nr 28, poz. 152)
P
acjentka ma pełne prawo do informacji na temat swojego zdrowia oraz
zastosowanych i możliwych do zastosowania metod leczenia. Informację tę lekarz
powinien przekazać w sposób dostosowany do możliwości zrozumienia pacjentki,
pamiętając, że przekazanie informacji w sposób niezrozumiały lub jej nieudzielenie
osłabia jej zaufanie.
Pacjentka ma prawo zażądać, by lekarz nie informował jej o stanie jej zdrowia.
W wyjątkowych przypadkach lekarz może, ze względu na dobro pacjentki, podjąć taką
decyzję sam. Powinien jednak poinformować o tym przedstawiciela ustawowego pacjentki
lub osobę przez nią wskazaną. Ale na żądanie pacjentki lekarz ma obowiązek udzielenia
pełnej informacji.
W przypadku osoby, która nie ukończyła 16 lat, udzielana informacja powinna być co do
zakresu i formy podporządkowana prawidłowemu przebiegowi procesu diagnostycznego
lub terapeutycznego. Lekarz jest jednak zobowiązany do wysłuchania jej zdania.
Prawo do poufności
ustawa o zakładach opieki zdrowotnej art. 18 (Dz. U. z 1991 nr 91, poz. 408, Dz. U. z 1997 nr 104, poz. 661)
ustawa o zawodzie lekarza art. 40 (Dz. U. z 1997 nr 28, poz. 152)
W
szelkie informacje uzyskane dzięki zależności lekarz-pacjent muszą być
traktowane jako ściśle poufne. Jest to nie tylko jedno z podstawowych praw
pacjenta, ale również warunek zaufania pacjentki do lekarza, a zatem okoliczność, która
może mieć bezpośredni wpływ na przebieg leczenia. W wyjątkowych przypadkach, gdy
ujawnienie informacji jest niezbędne ze względu na bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub
życia innych osób, lekarz powinien w miarę możliwości powiadomić pacjentkę o zamiarze
udostępnienia danych na jej temat.
W razie zawinionego naruszenia praw pacjenta, wynikających z obowiązku ochrony
danych dotyczących stanu zdrowia i sposobu leczenia, sąd może przyznać
poszkodowanej odpowiednią sumę pieniędzy tytułem zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę (art. 448 Kodeksu Cywilnego). Ta sama zasada dotyczy przypadków zawinionego
ujawnienia informacji na temat przypadków przerywania ciąży.
Prawo do odpowiednich świadczeń zdrowotnych
ustawa o zakładach opieki zdrowotnej art. 19.1 (Dz. U. z 1991 nr 91, poz. 408, Dz. U. z 1997 nr 104, poz. 661)
P
acjenka ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom
współczesnej wiedzy medycznej, a w sytuacji ograniczonych możliwości służby
zdrowia w danym zakresie – do uzyskiwania tych świadczeń w kolejności określonej
na podstawie rzetelnej, opartej na kryteriach medycznych procedury.
70
Inne prawa pacjenta określone w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej
ustawa o zakładach opieki zdrowotnej art. 19.1 (Dz. U. z 1991 nr 91, poz. 408, Dz. U. z 1997 nr 104, poz. 661)
W
zakładach opieki zdrowotnej przeznaczonych dla osób wymagających
całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych pacjent ma prawo do
tego, by dodatkową opiekę pielęgnacyjną sprawowała nad nim osoba mu bliska lub inna,
którą wskaże. Ma również prawo do kontaktu osobistego, telefonicznego lub
korespondencyjnego z osobami z zewnątrz oraz do opieki duszpasterskiej.
Kierownik zakładu lub upoważniony lekarz musi mieć uzasadnione powody, by ograniczyć
te prawa.
Wrażliwość na potrzeby pacjentów szczególnej troski
L
ekarz musi dbać o zapewnienie właściwej opieki lekarskiej pacjentom z grup
wymagających szczególnej troski. Powinien dążyć do rozpoznania przyczyn złego
stanu zdrowia i do ich usunięcia. Przykładami grup wymagających szczególnej troski
mogą być:

dzieci – dziecko może być obiektem maltretowania i przemocy seksualnej, przyczyną
złego zdrowia dziecka może być niedożywienie lub zaniedbywanie przez rodziców;

dziewczęta, kobiety – niski poziom uświadomienia seksualnego oraz brak dostępu
do środków antykoncepcyjnych może być przyczyną niechcianych ciąż oraz aborcji
wykonywanych w warunkach zagrażających ich zdrowiu;
 osoby starsze – potrzeby ludzi starszych bywają niedostrzegane lub pomijane przez
innych członków rodzin, często prawdziwym problemem dla starszej osoby jest brak
opieki lub pomocy;
 uchodźcy, mniejszości etniczne, azylanci – dostęp tych grup do usług medycznych
jest często bardzo ograniczony, kobiety uchodźczynie są szczególnie narażone na
przemoc, zwłaszcza na tle seksualnym.
Ochrona praw reprodukcyjnych i prawa do zdrowia
O
rganizacje działające na rzecz praw reprodukcyjnych kobiet i prawa do zdrowia
mogą wykorzystać fakt, że Polska – jako sygnatariusz międzynarodowych
dokumentów dotyczących praw człowieka oraz przyszły członek Unii Europejskiej – ma
konkretne zobowiązania w kwestii zrównania statusu kobiet i mężczyzn.
71
W
ażne jest więc wywieranie nacisku na władze i domaganie się, by prowadziły one
działania wynikające z przyjętych harmonogramów. Dotyczy to nie tylko realizacji
postanowień Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, ale również Krajowego Programu
Działań na rzecz Kobiet, przygotowanego przez zniesiony w 1997 roku Urząd
Pełnomocnika ds. Rodziny i Kobiet.
Poprawa jakości świadczeń medycznych
D
ziałania na rzecz poprawy świadczeń medycznych w zakresie zdrowia
reprodukcyjnego powinny więc zmierzać do:


zmiany stosunku personelu medycznego do pacjentów (podejście podmiotowe);
zwiększenia dostępności usług medycznych oraz poprawy ich jakości.
Wybór adresata działań zależy ściśle od celu, jaki zamierza się osiągnąć. Jeżeli wiąże się
on bezpośrednio ze zwiększaniem nakładów na wyposażenie publicznych zakładów opieki
zdrowotnej bądź sfinansowaniem konkretnych usług medycznych dla kobiet
(np. badań mammograficznych), to przedmiotem lobbingu mogą być organy samorządu
terytorialnego odpowiedniego szczebla.
Naturalnym adresatem działań na rzecz właściwego stosunku personelu medycznego
do pacjentek oraz poprawy jakości świadczonych usług są:



wojewódzkie zakłady służby zdrowia, którym podlegają wszystkie zakłady opieki
zdrowotnej znajdujące się na terenie danego województwa (z wyjątkiem
autonomicznych służb resortowych i instytutów podlegających bezpośrednio MZiOS)
kasy chorych, z którymi placówki opieki zdrowotnej podpisały umowy,
Ministerstwo Zdrowia.
O pomoc w rozwiązaniu konkretnych problemów dotyczących działań lekarskich można
zwrócić się do odpowiednich organów samorządów lekarskich.
Jednostkami organizacyjnymi samorządu lekarskiego są: Naczelna Izba Lekarska
i okręgowe izby lekarskie. Najwyższą władzą samorządu lekarskiego jest Krajowy Zjazd
Lekarzy.
Organami izb lekarskich są odpowiednio:





okręgowe zjazdy lekarzy,
Naczelna Rada Lekarska; okręgowe rady lekarskie,
Naczelna Komisja Rewizyjna; okręgowe komisje rewizyjne,
Naczelny Sąd Lekarski; okręgowe sądy lekarskie,
Naczelny Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej; okręgowi rzecznicy
odpowiedzialności zawodowej,
Zadaniem samorządu lekarskiego jest w szczególności sprawowanie pieczy i nadzoru nad
należytym i sumiennym wykonywaniem zawodu przez lekarza. Postępowanie w sprawie
konkretnej skargi pod adresem lekarza prowadzi rzecznik odpowiedzialności zawodowej.
Sprawy tego rodzaju rozpatrują sądy lekarskie odpowiedniego szczebla.
72
O
soba poszkodowana, która złożyła skargę dotyczącą postępowania lekarza u jego
zwierzchnika (dyrektora szpitala lub kierownika przychodni), lecz nie jest
usatysfakcjonowana sposobem, w jaki jej skarga została rozpatrzona, może wnieść
skargę do okręgowej izby lekarskiej i Rzecznika Praw Pacjenta przy kasie chorych, z którą
placówka podpisała umowę. Może także dochodzić swoich praw na drodze sądowej.
Instytucją bardzo pomocną w wyjaśnianiu przypadków, w których mogło dojść do
naruszenia praw obywateli, jest Rzecznik Praw Obywatelskich. Wniosek złożony
przez poszkodowaną osobę lub organizację jest wolny od opłat i nie wymaga zachowania
szczególnej formy. Powinien jednak zawierać dane identyfikacyjne wnioskodawcy oraz
opis przedmiotu sprawy. Rzecznik stwierdzi, czy nastąpiło naruszenie praw i wolności
obywatelskich, a w sytuacji, gdy rzeczywiście miało to miejsce, może:



sam zająć się tą sprawą,
wskazać przysługujące wnioskodawcy sposoby działania lub
przekazać sprawę odpowiednim instytucjom.
Działalność interwencyjna
J
askrawym przykładem łamania ustawowych praw kobiet są powszechne przypadki
odmawiania przez szpitale wykonania legalnych zabiegów przerywania ciąży. Kobieta,
która spotka się z odmową ze strony szpitala, mimo że spełnia warunki określone ustawą,
powinna interweniować u lekarza wojewódzkiego lub bezpośrednio w Ministerstwie
Zdrowia. Jeśli interwencja jest nieskuteczna lub sprawa wyjaśniana jest zbyt wolno, może
zwrócić się o pomoc do Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Powinna również
złożyć do Rzecznika Praw Obywatelskich, którego zadaniem jest obrona praw i wolności
obywateli, określonych w Konstytucji RP i innych przepisach prawnych. Kobieta, która –
wyczerpawszy wszystkie krajowe możliwości prawne – nie zdołała wyegzekwować swoich
praw, może skorzystać z międzynarodowych mechanizmów praw człowieka.
Proponowane kierunki działań
Z
doświadczeń osób, które zgłaszają się do Federacji, wynika, że prawa pacjentek
korzystających z usług opieki zdrowotnej bardzo często nie są respektowane.
Dotyczy to zarówno stosunku personelu medycznego do pacjentek, jak i braku możliwości
korzystania z pewnych usług zdrowotnych, które powinny być dostępne. Kobiety skarżą
się, że odmawia im się porad antykoncepcyjnych. Wskazują na częste lekceważenie ich
prawa do informacji oraz rzeczywistego decydowania w sprawach bezpośrednio
dotyczących ich zdrowia. Duża część ankietowanych przez Federację kobiet 4 zwracała
uwagę na praktyczny brak dostępu do specjalistycznych badań lekarskich (np. badań
mammograficznych, badań cytohormonalnych i hormonalnych).
4
Raport Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, pt. “Zdrowie reprodukcyjne kobiet w Polsce”, 1997
73
P
oprawa jakości służby zdrowia w zakresie relacji między lekarzem a pacjentką
wymaga wprowadzenia rozwiązań systemowych, podnoszących świadomość praw
człowieka w środowisku medycznym. Programy szkół medycznych i studiów medycznych
powinny w dużo większym stopniu uwzględniać edukację w zakresie praw człowieka
i praktyczne zajęcia poświęcone sztuce kontaktów z pacjentem.
Jakość usług medycznych dotyczących specyficznych problemów zdrowotnych kobiet
wskazuje na potrzebę poprawy edukacji lekarzy w zakresie planowania rodziny,
profilaktyki i wczesnego wykrywania nowotworów narządów kobiecych, terapii
hormonalnej, zapobiegania skutkom menopauzy oraz innych dolegliwości, na które cierpią
kobiety.
Wszelkie działania na rzecz poprawy jakości i dostępności usług ochrony zdrowia mogłyby
być bardziej skuteczne, gdyby udało się uzyskać poparcie przynajmniej części środowisk
medycznych. Warto więc szukać sprzymierzeńców w izbach lekarskich, izbach
pielęgniarek i położnych, Polskim Towarzystwie Ginekologicznym, Polskim Towarzystwie
Lekarskim, Polskim Towarzystwie Pielęgniarskim, itp.
Działania na rzecz zmian o charakterze prawnym
O
bowiązująca obecnie ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego
i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży w poważny sposób ogranicza
prawa reprodukcyjne kobiet, w tym również ich prawo do zdrowia reprodukcyjnego.
Jedynym sposobem zapewnienia kobietom możliwości korzystania z prawa do wolnego
wyboru
w dziedzinie prokreacji jest liberalizacja ustawy antyaborcyjnej.
Do innych przepisów prawnych uniemożliwiających kobietom i mężczyznom decydowanie
o własnej płodności należy prawny zakaz sterylizacji. Dobrowolna sterylizacja należy
w wielu krajach świata do najpopularniejszych metod zapobiegania ciąży, wybieranych
przez osoby, które nie chcą już mieć więcej dzieci. W polskim Kodeksie Karnym każdy
przypadek pozbawienia płodności traktowany jest jako uszkodzenie ciała i podlega karze
pozbawienia wolności od roku do 10 lat. Z propozycją wprowadzenia odpowiednich zmian
w Kodeksie Karnym można zwrócić się do Ministerstwa Sprawiedliwości. Zalegalizowanie
sterylizacji jako dobrowolnej metody antykoncepcyjnej leży jednak w kompetencji Sejmu
RP. Ważnym czynnikiem byłoby pozyskanie środowiska lekarskiego, które na co dzień
ma do czynienia z kobietami i rodzinami, które nie chcą mieć więcej dzieci.
74
Źródła:

Prawa człowieka, wybór materiałów, dokumenty międzynarodowe, B. Gronowska, T. Jasudowicz, C.
Mik, wydawnictwo COMER, Toruń 1993;

Action for the 21st Century Reproductive Health & Rights for All, Family Care International, 1994;

Commitments to Sexual and Reproductive Health and Rights for All, Family Care International, 1995;

Platforma Działania i Deklaracja Pekińska, wydano na zlecenie Pełnomocnika ds. Rodziny i Kobiet;

Krajowy Program Działań na rzecz Kobiet, Pełnomocnik rządu ds. rodziny i kobiet, Warszawa 1997;

Women's Human Rights, step by step, pr. zbior. pod red. Margaret A. Schuler i Dorothy Q. Thomas,
Women, Law & Development International, 1997

Równość praw kobiet i mężczyzn, ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady Europy, orzecznictwo
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,
red. A. Duda, U. Nowakowska, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2000;

Międzynarodowy Pakt Praw Osobistych i Politycznych, red. M. Piechowiak, R. Hliwa, Instytut Nauk
Prawnych PAN, Poznańskie Centrum Praw Człowieka, Poznań 2001;
Publikacje Organizacji Narodów Zjednocznych:

The United Nations and Human Rights,1945-1995, The United Nations Blue Books Series,
vol. VII, 1995;

The United Nations and the Advancement of Women, 1945-1995, The United Nations Blue Books
Series, vol. VI, 1995;

Programme of Action at the International Conference on Population and Development, United
Nations Population Fund 1996;

The Beijing Declaration and Platform for Action, Department of Public Information United Nations,
New York 1996;

Key Actions for the Further Implementation of the Programme of Action of the International
Conference on Population and Development, United Nations Population Fund 2000;
Publikacje Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny:

Ogólna Rekomendacja dotycząca zdrowia Komitetu ONZ ds. likwidacji dyskryminacji kobiet,
(tłumaczenie Federacji);

Uwagi Ogólne Komitetu Praw Człowieka ONZ do art. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Osobistych
i Politycznych, w: Biuletyn Federacji nr 3 (16)/2000;

Unia Europejska i kobiety, cz. I-IV (w: Biuletyn Federacji nr 15, 16, 17, 18);

Protokół dodatkowy do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet
(w: Biuletyn Federacji nr 14/2000);
Publikacje Ośrodka Informacji Środowisk Kobiecych - OŚKa:

Prawa Kobiet w dokumentach ONZ, red. Agnieszka Grzybek, 1998;

Prawa Kobiet w ONZ-owskim systemie ochrony praw człowieka, 1999;

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (ze wstępem prof. Eleonory
Zielińskiej) Warszawa, kwiecień, 1998;
75
załącznik 1
Krajowy Program Działań na rzecz Kobiet
W zakresie zdrowia program zakłada stworzenie warunków sprzyjających poprawie
zdrowia i zapewnienie właściwej, wysokiej jakości opieki medycznej – we wszystkich
okresach życia kobiet i z uwzględnieniem ich różnorodnych ról społecznych – poprzez:
1. Wypracowanie krajowych rozwiązań systemowych służących poprawie zdrowia kobiet:
• uzupełnienie Narodowego Programu Zdrowia o problematykę zdrowia
reprodukcyjnego i planowania rodziny;
• wprowadzenie do Programów Polityki Zdrowotnej kwestii związanych ze zdrowiem
kobiet we wszystkich okresach ich życia, ze szczególnym uwzględnieniem
profilaktyki zaburzeń hormonalnych (profilaktyka raka sutka i trzonu macicy,
osteoporozy, chorób serca i naczyń, nadciśnienia tętniczego);
• uzupełnienie programów naprawczych resortu zdrowia o problematykę zdrowia
kobiet w okresie przedkoncepcyjnym, w okresie menopauzy i w starszym wieku;
• uwzględnienie definicji zdrowia WHO (łącznie z definicją zdrowia seksualnego
w kontekście praw człowieka) w programach studiów i szkół medycznych oraz
w programie przedmiotu wiedza o życiu seksualnym człowieka;
• opracowanie zasad i metod szkolenia pracowników służby zdrowia w zakresie praw
pacjenta jako praw człowieka pod kątem uwrażliwienia ich na kwestie związane
z kulturową tożsamością płci.
• zapewnienie kobietom zatrudnionym na wszystkich szczeblach służby zdrowia
warunków pracy oraz zasad wynagradzania i awansowania wolnych od
dyskryminacji;
• rozwijanie programów badawczych dotyczących zdrowia kobiet.
2. Realna poprawa dostępu kobiet – zwłaszcza ze wsi i małych miast – do
specjalistycznych i nacechowanych przyjaznym podejściem do kobiet usług
medycznych:
• Uwzględnienie w “koszyku świadczeń medycznych” (gwarantowanych przez
państwo) usług w zakresie leczenia schorzeń specyficznie kobiecych oraz
specjalistycznych badań diagnostycznych.
• Zrewidowanie obowiązujących zasad w celu zapewnienie realnego dostępu do
lekarzy specjalistów, diagnostyki i leczenia w zakresie ginekologii, położnictwa,
endokrynologii, osteoporozy, diagnostyki i terapii hormonalnej.
• Utworzenie sieci placówek specjalizujących się w problemach zdrowia seksualnego,
nowoczesnego planowania rodziny i antykoncepcji, a także poradnictwa w tym
zakresie, oraz upowszechnianie wiedzy na temat seksualności człowieka.
76
• Ułatwianie dostępu do terapii hormonalnej poprzez:
 obniżenie odpłatności za preparaty hormonalne, stosowane w przypadku
zaburzeń miesiączkowania, niepłodności, ciąży, pokwitania, menopauzy oraz
w celu antykoncepcyjnym, oraz bezpłatną dystrybucję leków hormonalnych,
stosowanych w chorobach nowotworowych i stanach przednowotworowych;
 opracowywanie i wdrażanie programów profilaktyki i zwalczania schorzeń
hormonozależnych związanych z menopauzą;
 Wprowadzenie obowiązkowego dokształcania praktykujących lekarzy
ginekologów w dziedzinie endokrynologii.
• Opracowywanie i wdrażanie nowoczesnych programów profilaktyki i zwalczania
chorób nowotworowych u kobiet.
• Zwiększenie dostępności i zniesienie finansowych barier w leczeniu niepłodności
w wyspecjalizowanych ośrodkach.
• Systemowe rozwiązanie problemu edukacji seksualnej i utworzenie sieci poradni
zdrowia reprodukcyjnego dla młodzieży; przygotowanie kadry pielęgniarek szkolnych
w dziedzinie edukacji i poradnictwa seksualnego, w tym także
w zakresie zagrożeń chorobami przenoszonymi drogą płciową.
• Otoczenie właściwą opieką kobiet i dziewcząt będących ofiarami przemocy, w tym
także przemocy seksualnej.
• Priorytetowe traktowanie programów nastawionych na podnoszenie świadomości
w dziedzinie seksualności i rozrodczości człowieka oraz promowanie
odpowiedzialności mężczyzn za własne zachowania seksualne i prokreacyjne.
• Dalsza poprawa opieki nad matką i dzieckiem poprzez podwyższenie standardów
postępowania w okresie przed, w trakcie i po porodzie.
• Zapewnienie warunków pozwalających na dokonywanie bezpiecznych dla kobiet
i dobrej jakości zabiegów przerywania ciąży – w przypadkach, gdy jest to konieczne
i dozwolone przez prawo.
• Rozbudowanie systemu diagnostyki i leczenia w zakresie chorób przenoszonych
drogą płciową (w tym HIV/AIDS).
• Stworzenie systemu zapobiegania chorobom przenoszonym drogą płciową
obejmującego kobiety trudniące się prostytucją, m.in. poprzez ułatwienie im dostępu
do badań diagnostycznych, bezpłatne rozprowadzanie prezerwatyw oraz
instalowanie automatów z prezerwatywami.
3. Wprowadzenie programów o charakterze profilaktycznym:
• wspieranie programów pomagających kobietom w zdobywaniu wiedzy,
podejmowaniu decyzji i zwiększaniu poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie,
w tym także zdrowie reprodukcyjne;
• zapewnienie odpowiedniej pomocy młodzieżowym organizacjom pozarządowym
podejmujących działania edukacyjne w dziedzinie zdrowia, w tym także zdrowia
reprodukcyjnego i seksualnego.
77
Załącznik 2
Komentarz Komitetu Praw Człowieka ONZ w związku z raportami przedłożonymi
przez Państwa-Strony zgodnie z artykułem 40 Paktu
Wybrane fragmenty Uwag końcowych Komitetu Praw Człowieka dotyczących Polski
1. Po rozpatrzeniu 19 lipca 1999 roku na posiedzeniach 1764 i 1765 (CCPR/C/SR.1764-1765)
czwartego raportu okresowego Polski (CCPR/C/95/Add.8) Komitet na posiedzeniu 1779
(CCPR/C/SR.1779) w dniu 28 lipca 1999 roku przyjął następujące uwagi końcowe.
B. Aspekty pozytywne
3. Komitet pochwala stałe wysiłki Państwa-Strony, aby dostosować ustawodawstwo krajowe
do postanowień Paktu. Z zadowoleniem odnotowuje przyjęcie nowej Konstytucji, która
specjalnie chroni podstawowe prawa jednostki, w tym osób należących do mniejszości
etnicznych, oraz zapewnia pierwszeństwo [ratyfikowanych] umów międzynarodowych przed
krajowym prawem ustawodawczym w wypadkach zaistnienia konfliktu.
C. Główne problemy oraz rekomendacje
10. Komitet ponownie wyraża zaniepokojenie licznymi formami dyskryminacji kobiet zarówno
w społeczeństwie polskim, jak i w krajowym systemie prawnym. Komitet z ubolewaniem
zauważa, iż Państwo-Strona w swym czwartym raporcie okresowym (pkt. 34) poświęciło
bardzo niewiele uwagi kwestii równości płci (art. 3), przyjmuje jednak z zadowoleniem
dodatkowe informacje udostępnione przez delegację.
11. Komitet z zaniepokojeniem odnotowuje: a) surowe prawo dotyczące aborcji, którego
skutkiem jest duża liczba potajemnych zabiegów przerywania ciąży, co wiąże się
z zagrożeniem dla życia i zdrowia kobiet, b) ograniczony dostęp kobiet do środków
antykoncepcyjnych na skutek wysokich cen i ograniczonej możliwości otrzymania
odpowiednich recept, c) wyłączenie z programu szkolnego edukacji seksualnej oraz
d) niedostatek dostępnych powszechnie programów planowania rodziny. (art. 3, 6, 9 i 26)
Państwo-Strona winno wprowadzić strategie i programy służące zapewnieniu pełnego
i wolnego od dyskryminacji dostępu do wszystkich metod planowania rodziny a także
ponownie wprowadzić do programu szkół państwowych wychowanie seksualne.
12. Komitet jest również zaniepokojony brakiem równości płci (art. 3) w sektorze zatrudnienia.
Przykładowo, dane udostępnione przez Państwo-Stronę oraz inne informacje, które teraz
wpłynęły, dowodzą a) że w dalszym ciągu niewielka jest liczba kobiet na wysokich
stanowiskach technicznych, menedżerskich i politycznych przy stosunkowo wysokiej liczbie
kobiet na gorzej płatnych posadach, b) że średnia płaca kobiet sięga zaledwie 70% zarobków
mężczyzn, c) że nie ma równej płacy dla kobiet za równą [z mężczyznami] pracę oraz
d) że wśród pracodawców utrzymuje się tendencja do żądania testów ciążowych.
Państwo-Strona winno podjąć dalsze kroki w celu przeciwdziałania tym formom
dyskryminacji kobiet i wspierania ich równouprawnienia w życiu politycznym
i gospodarczym.
78
13. Komitet jest zaniepokojony skutkami polskiego systemu emerytalnego, który przez
utrzymanie różnego wieku emerytalnego dla mężczyzn (65 lat) i kobiet (60 lat) prowadzi do
niższych emerytur dla kobiety; zauważa przy tym, że przysługująca kobiecie teoretycznie
możliwość pójścia na emeryturę później niż w wieku 60 lat nie ma odzwierciedlenia
w praktyce, a ponieważ wysokość emerytury jest bezpośrednio związana z liczbą lat pracy,
skutkiem będą niższe emerytury dla kobiet.
Należy wyeliminować dyskryminującą kobiety różnicę wieku emerytalnego obu płci (art.
3 i art. 26.)
14. Komitet dostrzega i docenia wysiłki Państwa-Strony zmierzające do wprowadzenia w
życie programu walki z przemocą w rodzinie, niepokoi go jednak a) duża liczba doniesień
o przypadkach takiej przemocy, b) brak jakiegokolwiek środka zaradczego w sądach
cywilnych oraz c) niedostateczna liczba schronisk i przytułków dla osób, które padły ofiarą
przemocy w rodzinie.
Należy wprowadzić odpowiednie przepisy prawne i środki administracyjne w celu
skorygowania tych niedociągnięć. (bezpieczeństwo osobiste, art. 9)
23. Komitet ubolewa, że odniesienie do orientacji seksualnej, które było pierwotnie zawarte
w projekcie Konstytucji w punkcie o zakazie dyskryminowania, ostatecznie z tekstu
wyrzucono, co może prowadzić do naruszenia artykułu 17 i artykułu 26.
24. Komitet obawia się, że stosowane obecnie mechanizmy monitoringu nowych ruchów
religijnych mogą zagrażać wolności religii (art. 18).
W swym następnym raporcie Państwo-Strona winno zawrzeć informacje na temat
praktycznego aspektu tych mechanizmów oraz ich wpływu na rzeczywiste możliwości
korzystania przez członków wszystkich wyznań w Polsce na równych prawach z wolności
religijnej. (art. 18 i 26)
25. Komitet z zadowoleniem przyjmuje prawny zapis o zniesieniu kar fizycznych w szkole,
niepokoi go jednak to, że zakaz ten nie jest w pełni przestrzegany. (art. 7 i art. 24)
D. Rozprzestrzenianie informacji o Pakcie (art. 2.)
26. Komitet wyznacza termin przedłożenia piątego okresowego raportu Polski na lipiec
2003 roku. Kładzie nacisk na to, że Państwo-Strona winno zadbać o powszechne
udostępnienie tekstu niniejszych uwag końcowych w odpowiednich językach. Zwraca
się z prośbą o rozpowszechnienie następnego raportu okresowego wśród ludności,
w tym wśród organizacji pozarządowych działających w Polsce.
Tłumaczenie Federacji na podstawie oryginału angielskiego dokumentu Komitetu Praw Człowieka ONZ:
CCPR/C/79/Add.110 29 July 1999.
79
Załącznik 2
Uwagi podsumowujące Komitetu ONZ
ds. Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
wybrane fragmenty
B. Aspekty pozytywne
7. Komitet z zadowoleniem przyjmuje niedawno wprowadzony Program Działania na Rzecz
Kobiet, zmierzający między innymi do wyeliminowania przemocy wobec kobiet, i z
zainteresowaniem odnotowuje zapewnienie, że problem przemocy w rodzinie zostanie
szczegółowo omówiony w kolejnym okresowym raporcie.
D. Główne problemowe zagadnienia
11. Jak wiadomo Komitetowi, zgodnie z nową Konstytucją Polska jest krajem świeckim,
w którym żadnemu wyznaniu nie przysługuje rola urzędowa. Komitet wyraża jednak
zaniepokojenie tym, że na politykę i decyzje natury społecznej wydają się wywierać wpływ
pewne konkretne względy religijne, bez należytego uwzględnienia istnienia mniejszości
religijnych.
12. Komitet zauważa, że nakładając niedawno prawne ograniczenia aborcji nie wzięto
pod uwagę względów ekonomicznych ani społecznych. Zaniepokojenie Komitetu budzi
skutek tych ograniczeń: Polki, żeby przerwać ciążę, uciekają się obecnie często do
usług osób bez skrupułów, ryzykując przez to zdrowiem. Komitetu wyraża również
niepokój z powodu braku usług planowania rodziny w państwowym systemie opieki
zdrowotnej, co wiąże się z brakiem przystępnych finansowo środków
antykoncepcyjnych dla kobiet.
13. Komitet wyraża także zaniepokojenie rosnącą liczbą przypadków przemocy w rodzinie
oraz nielegalnym handlem młodymi kobietami, które to informacje rząd potwierdził.
Odnotowuje brak specjalnych przepisów dotyczących seksualnego molestowania kobiet,
obejmujący 33% województw brak schronisk dla kobiet i dzieci, które padły ofiarą przemocy w
rodzinie oraz brak poradnictwa dla takich ofiar.
14. Głębokie zaniepokojenie Komitetu budzi fakt, że kobiety nie w pełni korzystają z prawa do
pracy. Zauważa, że zasada "równej płacy za równą pracę" nie zawsze jest przestrzegana w
praktyce. Wyraża zwłaszcza zaniepokojenie tym, że kobiety zarabiają średnio zaledwie 70%
tego, co mężczyźni, choć są przeciętnie lepiej wykształcone. Obserwuje też występowanie
dyskryminacyjnych praktyk, takich jak ogłoszenia o pracę skierowane do określonej płci,
wymaganie od kandydatek do pracy, by przeprowadzały testy ciążowe wbrew istniejącemu
prawu, które zakazuje tego rodzaju praktyk.
17. Komitet wyraża zaniepokojenie pogarszaniem się wskaźników zdrowia, odnotowanym w
ciągu ostatnich pięciu lat. Zwraca zwłaszcza uwagę na kilka sfer szczególnej troski
wyodrębnionych podczas dyskusji, takich jak pogorszenie jakości odżywienia, wzrost
alkoholizmu, rosnąca liczba zachorowań na choroby wieńcowe i nowotworowe.
E. Sugestie i wskazówki
19. Komitet zaleca dołożenie szczególnych starań w celu zapewnienia pełnego poszanowania
praw wszystkich grup wyznaniowych, zwłaszcza w ramach polityki dotyczącej edukacji,
80
równości płci (gender) i opieki zdrowotnej. Ponadto zaleca pełne respektowanie praw
wszystkich grup mniejszościowych do uczestniczenia w życiu politycznym i gospodarczym
oraz do podtrzymywania własnej kultury.
20. Komitet zaleca podjęcie wszelkich możliwych środków w celu zapewnienia
kobietom prawa do zdrowia, a zwłaszcza do zdrowia reprodukcyjnego. Zaleca
powszechne udostępnienie usług planowania rodziny obejmujących poradnictwo
dotyczące bezpiecznej antykoncepcji, a także wiarygodnej i opartej na rzetelnej
informacji edukacji seksualnej dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym.
21. Komitet zaleca wprowadzenie prawnego zakazu molestowania seksualnego kobiet.
Nakłania do zorganizowania dla kobiet i dzieci, które padły ofiarą przemocy w rodzinie
schronisk dostępnych we wszystkich województwach i dysponujących wszelkimi środkami
niezbędnymi do niesienia pomocy ofiarom, łącznie z poradnictwem i innego rodzaju
wsparciem. Oczekuje, że w następnym raporcie okresowym otrzyma szczegółowe informacje
dotyczące przemocy w rodzinie i efektów wdrożenia przyjętego niedawno Programu Działania
na Rzecz Kobiet.
22. Komitet zaleca zniesienie ustawy o obywatelstwie z 1962 roku, która jest dyskryminująca
wobec kobiet, gdyż nie przyznaje im tych samych praw co mężczyznom w przenoszeniu
obywatelstwa na małżonków cudzoziemców.
23. Komitet zaleca pełną ochronę prawa kobiet i mężczyzn do pracy, zgodnie z zasadą
"równa płaca za równą pracę". Sugeruje podjęcie badań na ten temat oraz zwraca się z
prośbą o przedstawienie mu informacji o środkach podjętych w tej sprawie w kolejnym
okresowym raporcie delegacji rządowej.
26. Komitet zaleca delegacji rządowej wszczęcie powszechnej, zakrojonej na szeroką skalę
kampanii informacyjnej, aby dzięki niej propagować wśród Polaków zdrowy styl życia w celu
polepszenia jakości odżywiania, zwalczania alkoholizmu i palenia tytoniu oraz zmniejszenia
ryzyka chorób wieńcowych i nowotworowych. Kampania powinna objąć szkoły, gdzie tego
rodzaju informacje należy włączyć do regularnego programu nauczania.
28. Komitet pilnie zaleca delegacji rządowej jak najszersze rozpowszechnienie niniejszych
Uwag podsumowujących, przyjętych przez Komitet po rozważeniu przezeń raportu polskiej
delegacji rządowej.
Tłumaczenie Federacji na podstawie oryginału angielskiego dokumentu Komitetu Praw Gospodarczych,
Socjalnych i Kulturalnych ONZ: E/C.12/1998/26 14 May 1998.
81

tutaj - Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny

Transkrypt

Podobne dokumenty

załączniku

WYDZIAŁ DOSKONALENIA ZAWODOWEGO KSP NOWY PORTAL

Enea - Chiny

"Dzień ONZ".

Pekin i okolice