woj. warmińsko-mazurskie

MARIA CICHOCKA, KRZYSZTOF LEWANDOWSKI
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska,
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
10-927 Olsztyn, pl. Łódzki 3
Osobliwości faunistyczne oczka polodowcowego
w pobliżu jeziora Skanda w Olsztynie
(woj. warmińsko-mazurskie)
Miasta kojarzą się nam zazwyczaj z terenami wyraźnie zdegradowanymi przyrodniczo, bądź też z terenami gdzie skład gatunkowy ograniczony jest do gatunków o małych wymaganiach
siedliskowych. Tego typu przekonanie zupełnie nie pasuje do
Olsztyna. Jest to miasto niezwykłe pod względem przyrodniczym, charakteryzujące się bogatą i urozmaiconą siecią hydrograficzną. W granicach administracyjnych miasta znajduje się
13 jezior, dwie większe rzeki, kilkanaście strumieni i ponad 200
drobnych zbiorników o zróżnicowanej powierzchni. W obrębie
miasta usytuowane są także dwa rezerwaty przyrodnicze oraz
Las Miejski, będący jednym z większych miejskich kompleksów
leśnych w Europie.
Bardzo interesujący jest obszar położony w południowo-wschodniej części miasta. Ograniczony z jednej strony skrajem
Osiedla Mazurskiego, z drugiej drogą wylotową na Szczytno,
a z trzeciej lasem nad jeziorem Skanda, zajmuje powierzchnię około 16 ha. Podstawowym elementem zróżnicowania geomorfologicznego tego terenu jest rozległa rynna polodowcowa
przebiegająca z północnego-wschodu na południowy-zachód,
przez którą wody topniejącego lodowca były odprowadzane na
południe i zachód. Dno doliny tworzy morena denna, z charakterystycznym ukształtowaniem terenu złożonym z licznych
pagórków i zagłębień bezodpływowych. Wiele zagłębień zajmują
torfowiska niskie oraz oczka polodowcowe w różnych stadiach
rozwojowych. Podłożem geologicznym są głównie gliny zwałowe,
87
na nieprzepuszczalnym podłożu, skutkiem czego lustra wody
zbiorników wodnych znajdują się na różnych poziomach. Zbiorniki te zasilane są głównie wodami opadowymi i podziemnymi, których wypływy widoczne są w postaci młak i wycieków w
drobnych zagłębieniach.
Ryc. 1. Mapa omawianego terenu. 1 – wody stojące, 2 – cieki, 3 – bór
sosnowy, 4 – drzewa liściaste, 5 – tereny zabagnione, 6 – skarpy, 7
– pola, 8 – drogi i ścieżki, A – istniejące stanowisko szczeżui wielkiej
Anodonta cygnea, B – dawne stanowisko szczeżui wielkiej Anodonta
cygnea – Map of the study area. 1 – stagnant waters, 2 – streams, 3
– pine forest, 4 – broadleaved trees, 5 – boggy area, 6 – escarpes, 7
– fields, 8 – roads and paths, A – existing localities Swan Mussel Anodonta cygnea, B – extinct localities of Swan Mussel Anodonta cygnea.
88
Obszar ten charakteryzuje się jednocześnie dużą różnorodnością zarówno naturalnych jak i przekształconych antropogenicznie siedlisk, rozmieszczonych na stosunkowo niewielkiej
powierzchni. Oprócz wymienionych oczek i torfowisk są tu:
zbiorniki wiosenne, glinianki, łąki, pola uprawne, nieużytki,
zadrzewienia, bór sosnowy czy fragmenty olsu.
Wśród licznych zbiorników (ryc. 1), które w znacznym stopniu zachowały swój naturalny charakter na szczególną uwagę zasługuje zbiornik A, ponieważ jest miejscem występowania
interesujących hydrobiontów, w tym także gatunków rzadkich
i zagrożonych.
Jest to zbiornik o powierzchni około 150 m2, stosunkowo głęboki, o maksymalnej głębokości 2,5 m, najmniej zeutrofizowany
spośród wszystkich tutejszych zbiorników. Od zachodniej i północnej strony brzeg zbiornika jest wysoki i stromy, porośnięty
krzewami i niskimi drzewami, od strony południowej i wschodniej niski, przechodzący w torfowisko. Brzeg ten zarośnięty jest
skrzypem bagiennym Equisetum limosum, który z roku na rok
zajmuje coraz większą powierzchnię. Rosną tu także niewielkie
płaty trzciny Phragmites australis. W pozostałej części zbiornika występują wyłącznie rośliny zanurzone: wywłócznik kłosowy
Myriophyllum spicatum, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, pływacz zwyczajny Urticularia vulgaris i rośliny o liściach
pływających: żabiściek pływający Hydrocharis morsus-ranae,
rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca. Dno zbiornika w jednej części jest piaszczyste i piaszczysto-gliniaste z niewielką ilością
osadu organicznego, w drugiej zaś zamulone. Przezroczystość
wody latem jest dosyć duża (do 0,8 m), co prawdopodobnie jest
zasługą dużego fitratora – szczeżui wielkiej Anodonta cygnea.
Szczeżuja wielka – nasz największy krajowy małż jest szczególnie interesującym mieszkańcem tego zbiornika. Jest to gatunek uważany za zagrożony wyginięciem – kategoria EN (Zając
2004) – każdego roku zmniejszający areał swojego występowania, jednak tutaj jego populacja jest jeszcze dosyć liczna. Niepokojące jest jedynie to, że występują tu przeważnie osobniki dorosłe, o znacznej wielkości. Wymiary muszli są wyraźnie większe od wymiarów podawanych dla osobników obecnie występujących w naszych wodach (Piechocki, Dyduch-Falniowska
1993). Dla 12 zmierzonych osobników z tego zbiornika wynosiły
one: średnia długość muszli – 147 mm (minimalnie 138 mm,
maksymalnie 165 mm), średnia wysokość – 73,6 mm (min. 45
mm, maks. 87 mm), średnia szerokość – 54,6 mm (min. 40
89
mm, maks. 67 mm). Nawet wymiary najmniejszego osobnika
są wyraźnie większe niż średnie podawane przez Piechockiego
i Dyduch-Falniowską (1993). Może to świadczyć o doskonałych warunkach życia w opisywanym zbiorniku.
Pomimo dużej liczby zbiorników na omawianym terenie (ryc.
1), szczeżuja aktualnie występuje tylko w zbiorniku A. W latach
1980. obserwowano je także w pobliskim zbiorniku B. Obecnie
spotkać można tam jedynie puste muszle. W pozostałych zbiornikach od lat 1980. nigdy nie obserwowano tego gatunku. Być
może występowały tam wcześniej, przynajmniej w tych zbiornikach, które połączone są ze sobą strumieniem.
Szczeżuje nie są jedynymi ciekawymi mieszkańcami zbiornika. Jest tu bardzo bogata fauna owadów, zwłaszcza chrząszczy,
pluskwiaków i ważek. Te ostatnie zasługują na szczególną uwagę. Znalazły się tu bowiem gatunki chronione z rodzaju Leucorrhinia (L. albifrons i L. caudalis) oraz gatunek z czerwonej
listy – żagnica torfowa Aeshna juncea (Bernard i in. 2002). Są
tu także inne gatunki ważek takie jak Gomphus vulgatissimus,
Cordulia aenea, Somatochlora metallica, czy też ważki z rodzaju
Lestes.
Wśród różnorodnych gatunkowo wodopójek Hydrachnidia
występujących w tym zbiorniku bardzo interesujące są gatunki takie jak: Eylais glubokensis, E. limnophila, E. mosquensis, Hydrachna conjecta, H. distincta, H. gallica, H. goldfeldi
i H. skorikowi. Należą one do rzadkich i nielicznych nie tylko
w Polsce, ale także i w Europie. Związane są głównie ze zbiornikami wiosennymi i astatycznymi strefami zbiorników trwałych. Ich obecność zależy także od występowania określonych
gatunków pluskwiaków i chrząszczy wodnych, z którymi gatunki z rodzajów Eylais i Hydrachna powiązane są pasożytnictwem w stadium larwalnym. Oprócz bezkręgowców w zbiorniku
licznie występują interesujące kręgowce. Z płazów stwierdzono
tu występowanie traszki zwyczajnej Triturus vulgaris, ropuchy
szarej Bufo bufo, żaby moczarowej Rana arvalis, żaby trawnej
Rana temporaria, żaby jeziorkowej Rana lessonae, żaby wodnej
Rana esculenta, grzebiuszki ziemnej Pelobates fuscus i kumaka nizinnego Bombina bombina (Nowakowski i in. 2001). Na
krzewach porastających brzeg zbiornika obserwowano także
rzekotki Hyla arborea. Na szczególną uwagę zasługuje jednak
jeden gatunek ryby. Jest to różanka Rhodeus sericeus, gatunek
umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt – kategoria NT (Przybylski 2001). Występowanie różanki związane jest
niewątpliwie z obecnością szczeżui wielkiej.
90
Omawiany teren jest interesujący także pod względem florystycznym. Na pobliskim torfowisku niskim, znajdującym się w
bezpośredniej styczności z opisywanym zbiornikiem występują
między innymi storczyki Dactylorhiza majalis, o liściach plamistych i bez plam, oraz paproć Ophioglossum vulgatum (Irena
Giełwanowska, inf. ustna).
Z uwagi na walory geomorfologiczne i hydrologiczne, różnorodność ekosystemów lądowych i wodnych, obecność wyraźnie
widocznych ekotonów, interesujące zoo- i fitocenozy, występowanie gatunków rzadkich i zagrożonych oraz na fakt położenia
w obrębie miasta obszar ten, a zwłaszcza sam zbiornik zasługuje na odpowiednią ochronę. Pozwoli to nie tylko na zachowanie
specyficznej fauny i flory ale także na wykorzystanie zbiornika
jako cennego obiektu dydaktycznego.
SUMMARY
Faunal peculiarities of small post-glacial water body
near Skanda Lake in Olsztyn (Warmia and Mazury voivodeship)
This paper contains a general description on the small water body
situated in the south eastern part of the Olsztyn city and its interesting
fauna. This water reservoir is characterized by the high species
richness and the occurrence of some rare and endangered species. The
presence of numerous population of Swan Mussel Anodonta cygnea
was observed. This population was characterized by large size of the
mussel, bigger than observed last years in other reservoirs of Poland.
PIŚMIENNICTWO
Bernard R., Buczyński P., Łabędzki A., Tończyk G. 2002. Odonata. Ważki. W: Głowaciński Z. red. Czerwona lista zwierząt ginących
i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, pp. 125-127.
Nowakowski J.J., Górski A., Lewandowski K. 2001. Wpływ
otoczenia zbiornika wodnego na strukturę gatunkową i ilościową zespołów płazów drobnych zbiorników wodnych Olsztyna. W: Indykiewicz P., Barczak T., Kaczorowski G. (red.). Bioróżnorodność i ekologia
populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Wyd. NICE,
Bydgoszcz, pp. 288-297.
91
Piechocki A., Dyduch-Falniowska A. 1993. Mięczaki. Małże.
Fauna słodkowodna Polski. PWN, Warszawa, 7: 109-113.
Przybylski M. 2001. Rhodeus sericeus (Pallas, 1776). Różanka
(siekierka). W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa, pp. 299-301.
Zając K. 2004. Anodonta cygnea (Linnaeus, 1758). Szczeżuja wielka. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska Czerwona Księga
Zwierząt. Bezkręgowce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, AR Poznań,
pp. 349-351.
92