Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce

4. Płaskorzeźba
Najświętszego Serca Pana
Jezusa w ołtarzu głównym
nich widnieją motywy geome−
tryczne, z dominującymi sze−
ścioramiennymi gwiazda−
mi i krzyżyki niespodziane,
tak często występujące na
odrzwiach i sosrębach chaty
góralskiej. W oknach prezbi−
terium widnieją najciekawsze
witraże projektu Witkiewicza
– z prawej strony z matką Bo−
ską Częstochowską i herbem
4
Polski, z lewej z Matką Boską
Ostrobramską i herbem Li−
twy, Pogonią. Ta symbolika religijno−patriotyczna miała nawiązywać
do tradycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Sam artysta pochodził
z Litwy. Rodzina Witkiewiczów brała czynny udział w powstaniu stycz−
niowym. Po upadku powstania również kilkunastoletni Stanisław został
zesłany, wraz z całą rodziną, na Syberię.
Ważnym elementem kaplicy są podwójne drzwi, ozdobione wscho−
dzącymi słoneczkami, parzenicami, lelujami, kołkami i rozetą. Nawa
ma długość 8 m i może pomieścić 50 osób. Ciężar dachu rozpiętego
nad nawą wsparty jest na 3 poziomych belkach. Zdobią je elementy
rzeźbiarskie: na pierwszym Orzeł Polski z koroną, na drugim – Oko
Opatrzności Bożej, na trzecim litery IHS oraz kielich z promieniami
oraz data – 1904 r., co jest nawiązaniem do tradycji rzeźbienia daty
budowy chałupy góralskiej w centralnym miejscu sosrębu. Na szcze−
gólną uwagę zasługuje zastąpienie tradycyjnego łuku tęczowego bo−
gato zdobioną belką, wspartą na pilastrach zakończonych drewniany−
mi wspornikami−rysiami. I tutaj widnieje symbolika religijna: na belce
poprzecznej w samym centrum został użyty motyw kielicha z promie−
niami i narzędziami męki pańskiej. Na prawym filarze motyw Baranka
Bożego, a na lewym – pelikana karmiącego własną krwią młode. Znajdu−
jący się w prezbiterium ołtarz główny został wykonany przez uczniów
Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, według projektu inż.
A. Blachy. Mensa ołtarzowa
w kształcie skrzyni posiada
antepedium, na którym wid−
nieje symbol Opatrzności Bo−
żej i parzenice. Centralnie usy−
tuowane tabernakulum zamy−
kają drzwiczki, posiadające
zarówno elementy konstruk−
cyjne, jak też zdobnicze zgod−
ne z kanonem stylu zakopiań−
skiego. Jego górną część zdo−
bią tak charakterystyczne mo−
tywy wzięte wprost z łyżników,
z ciekawą formą ażurowego
5. Regionalny motyw
zdobniczy na filarze
5
łuku zwieńczającego całą konstrukcję. Po jego obu stronach znajdują się
dwie kapliczki, nakryte charakterystycznymi półszczytowymi daszka−
mi, pod którymi po lewej ustawiona jest drewniana figura św. Antoniego
z Dzieciątkiem, a po prawej – św. Jana Chrzciciela. Obydwie rzeźby
wykonał w 1980 r. Zenon Michalik. W najwyższej części ołtarza umiesz−
czona została płaskorzeźba Najświętszego Serca Pana Jezusa. Dwa
boczne ołtarze wykonał w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku
Józef Janos, nawiązując do motywów zdobniczych, używanych w łyż−
nikach podhalańskich. W prawym ołtarzu umieszczona została figura
św. Józefa, natomiast w lewym – Matki Bożej z Dzieciątkiem. Drewnia−
ny sześcioramienny żyrandol jest dziełem Stanisława Zdyba, taternika
i nauczyciela Szkoły Przemysłu Drzewnego. W 1954 r. wnętrze kaplicy
wzbogaciły Stacje Drogi Krzyżowej, które na szkle namalował Józef
Jan Jachymiak.
Opiekę nad kaplicą w Jaszczurówce sprawowali: rodzina Uznań−
skich i parafia w Poroninie, ks. Kapelan SS. Urszulanek w Jaszczurów−
ce−Borach, a w latach 1955–84 – Księża Misjonarze z parafii na Olczy.
W latach 1977–83 zabytkowa kaplica została poddana generalnemu
remontowi, do którego przyczynił się proboszcz olczańskiej parafii Jan
Kowalik. Losem niszczejącego obiektu zainteresował się ks. kardynał
Karol Wojtyła, gdy przebywał w sierpniu 1977 r. w Jaszczurówce.
Obecnie kaplica została włączona do parafii na Cyrhli, kierowanej
przez Księży Marianów. W ostatnich latach zarówno ten cenny zaby−
tek, jak też jego otoczenie były wielokrotnie poddawane remontom,
wykonywanym przez Tatrzański Park Narodowy. Parking został zrobio−
ny w 1993 r., w roku 1995 w kaplicy zamontowano instalację przeciw−
pożarową i sygnalizacyjną. Szeroki zakres robót wykonano w 1999 r.,
gdy po uszkodzeniu przez padające drzewa po wietrze halnym wyre−
montowano dach, taras i drewniane schody.
Panuje powszechne przekonanie, iż kaplica w Jaszczurówce jest
szczytowym osiągnięciem stylu zakopiańskiego. Do Witkiewicza za−
częto się zwracać o kolejne projekty drewnianych kaplic, np. Antonina
Sterpińska już w październiku 1906 r. wyraziła chęć wybudowania
kopii kaplicy na... Wołyniu. Ostatnim zaprojektowanym przez twórcę
stylu zakopiańskiego obiektem sakralnym była niewielka kapliczka,
usytuowana przy ulicy im. Mieczysława Karłowicza.
Kontynuatorzy dzieła Witkiewicza projektując podhalańskie kościoły
i kaplice nawiązują do stworzonych przez artystę wzorów. Należy też
zwrócić uwagę na fakt, iż podobne zjawisko nie wystąpiło po południo−
wej stronie Tatr, co sprawia, iż genius loci kurortu pod Giewontem ma
tak silną moc magnetyczną.
Tekst i zdjęcia: Wojciech Wilczek
Wydawnictwo Tatrzański Park Narodowy
ul. T. Chałubińskiego 42a, 34−500 Zakopane
Informacja Turystyczna TPN:
tel. +48 18 202 32 88
e−mail: [email protected], www.tpn.pl
Redakcja: Zbigniew Ładygin
ISBN 978−83−60556−19−1
Wyd. III, Zakopane 2007
Czytaj kwartalnik
„Tatry”
www.tatry.tpn.pl
C h r o ń m y
p r z y r o d ę
Tatrzańskiego Parku Narodowego
Kaplica
Najświętszego
Serca Pana Jezusa
w Jaszczurówce
10
0
t
la
is
t
e
ni
ni
Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego
a
Dzieje powstania kaplicy
Przybywający od lat 70 XIX w. do Zakopanego naukowcy,
artyści i społecznicy znaleźli tu sprzyjającą atmosferę dla
realizacji uprawianych przez siebie dyscyplin. Uboga gó−
ralska wioska zaczęła przekształcać się w kurort, który
oprócz funkcji rekreacyjnych, pełnił rolę symbolicznego
bastionu polskości, „polskich Aten”. Oryginalna kultura lu−
dowa górali stała się źródłem inspiracji dla artystów repre−
zentujących różne dyscypliny sztuki. Powstaniu tego zja−
wiska sprzyjały obowiązujące prądy intelektualne, zwraca−
jące szczególną uwagę na kulturę ludową.
Przełomowym wydarzeniem dla rodzącego się zaintere−
sowania góralszczyzną było przybycie Stanisława Witkie−
wicza, malarza, krytyka sztuki i publicysty.
U źródeł stylu zakopiańskiego
Gdy w lutym 1886 przybył po raz pierwszy do Zakopanego Stani−
sław Witkiewicz, zetknął się już z pierwszymi próbami rozwinięcia
sztuki podhalańskiej w „nowy styl ozdobny”. Nowatorskie rozwiązania
zostały zainspirowane publi−
kacją, której autorem był bur−
mistrz Brukseli, Charles Buls.
Spędził on w 1882 r. kilka dni
w Zakopanem, gdzie poddał
krytyce metodykę kształce−
nia w zakopiańskiej c.k. Szko−
le Fachowej dla Przemysłu
Drzewnego, a głównie wzo−
rowanie się przy wytwarza−
niu wyrobów sztuki użytko−
wej na tzw. stylu szwajcar−
skim. Wkrótce pierwsze me−
ble, do których dekoracji wy−
korzystane zostały motywy
podhalańskie, zamówiła w za−
kopiańskiej szkole Róża hr.
Krasińska. Ważnym etapem
w historii powstania stylu za−
kopiańskiego były spotkania
jego zwolenników w „Chacie”
Marii i Bronisława Dembow−
1
skich, kolekcjonerów podha−
lańskiej sztuki ludowej. Sta−
1. Poszczególne płazy
łym bywalcem tego oryginal−
związane zostały na węgłach
nego salonu sztuki był m.in.
na tzw. „zamek podhalański”
Władysław Matlakowski, chi−
rurg, a zarazem autor Budownictwa ludowego na Podhalu. S. Witkie−
wicz w reportażu Tatry w śniegu wyraził przekonanie tego środowi−
ska, iż z budownictwa podhalańskiego mogłoby się rozwinąć samo−
dzielne i nowe budownictwo. Poglądy Witkiewicza, rozwijane przez
artystę w kolejnych publikacjach, były zbieżne z poglądami angiel−
skich reformatorów sztuki Johna Ruskina i Williama Morrisa.
W II poł. XIX w. w Anglii narodził się ruch głoszący sprzeciw wo−
bec tandety przemysłowej, postulujący konieczność odrodzenia
rzemiosła artystycznego i architektury. Podkreślano również po−
trzebę zaakcentowania cech narodowych, co z kolei przysporzyło
2
2. Ołtarz główny zaprojektowany w stylu zakopiańskim
głosicielom nowych idei zwolenników w krajach pozbawionych nie−
podległości. Nowatorski ruch nie był tylko próbą wyjścia poza dotych−
czas obowiązujące konwencje stylistyczne, ale także środkiem do umoc−
nienia, w oparciu także o tradycje ludowe, tożsamości narodowej. Twór−
ca stylu zakopiańskiego posunął się w swych twierdzeniach jeszcze
dalej. Uważał on (zresztą błędnie), iż kultura materialna górali podha−
lańskich – budownictwo, sprzęty i zdobienie – jest pozostałością pra−
polskiego stylu. Witkiewicz ze swoimi zwolennikami rozpoczął pracę
mającą na celu zarówno jego odrodzenie, jak też dostosowanie do
wymagań współczesnego życia. Wybudowano pierwsze wille według
samodzielnych projektów artysty. Stylowi zakopiańskiemu dużo miej−
sca poświęcała prasa, był prezentowany na wystawach krajowych
i zagranicznych. Szeregi zwolenników koncepcji Witkiewicza zasilili
zawodowi architekci, a za jedno z najwybitniejszych osiągnięć z tamte−
go okresu uważa się willę „Pod Jedlami”, której budowę zakończono
w 1897 r.
Działania te doprowadzić miały do stworzenia stylu narodowe−
go. Jednak po kilku latach eksperymentów styl zakopiański nie został
zaakceptowany z przyczyny niepraktyczności zastosowania go w kon−
strukcji kamiennej czy ceglanej. Ponadto artyści Młodej Polski gło−
sili postulat czerpania ze wszystkich regionalnych odmian sztuki ludo−
wej i tradycji polskiej sztuki wysokiej. Od roku 1908 r. zauważa się
spadek zainteresowania stylem zakopiańskim. Rodzą się koncep−
cje stylu dworkowego. Niemniej jednak dzieło Witkiewicza i jego współ−
pracowników ma duży wpływ na architekturę Podhala, a także innych
kurortów, m.in. w Wiśle czy nawet na Huculszczyźnie. Witkiewicz,
mimo że nie był zawodowym architektem, sam podjął się projektowa−
nia budynków. Praca projektanta, co podkreślał artysta, mogła przy−
nieść pozytywne efekty dzięki ścisłej współpracy z góralskimi fachow−
cami. Po latach dzieło Stanisława Witkiewicza stawia się na rów−
ni z Chopinem i Moniuszką w muzyce czy Mickiewiczem w literatu−
rze – uważa się go za twórcę, który kontynuował tworzenie rodzimych
gałęzi kultury narodowej poprzez wzbogacanie jej pierwiastkiem lu−
dowości.
Fundacja kaplicy w Jaszczurówce ma związek z testamentem wła−
ściciela majątku Szaflary, Adama Uznańskiego, zmarłego 30 listopada
1903 r. Do realizacji testamentu ojca został upoważniony jeden z pię−
ciu synów – Witold Uznański. Zlecił on w marcu 1904 r. Stanisławowi
Witkiewiczowi wykonanie projektu. Artysta miał już doświadczenie
w projektowaniu obiektów sakralnych – kaplicy św. Krzyża na Kala−
tówkach, wyposażenia części wnętrza kościoła św. Rodziny i jego
Kaplic: św. Jana Chrzciciela oraz Matki Bożej Różańcowej. Projekt
gotowy był już w połowie maja. Kardynał Jan Puzyna zezwolił na bu−
dowę 7 lipca 1904 r. Kaplica została usytuowana na lesistym stoku
w Jaszczurówce. (Nazwa Jaszczurówka pochodzi od salamander
plamistych nazywanych przez górali jaszczurami). Roboty budowla−
ne nadzorował inżynier Aurelian Blacha. Prace wykonywali budarze:
Szymek Lasak z Zębu, Stanisław i Tomasz Bobakowie oraz Maciej
Stoch. Większość prac budowlanych ukończono latem 1907 r. W tym
samym roku został zawieszony dzwon. Poświęcenia kaplicy dokonał
ks. Franciszek Nycz, proboszcz parafii w Poroninie w roku 1908.
Pierwszą uroczystością religijną odprawioną w kaplicy był chrzest
Marii Uznańskiej.
Bryła kaplicy osadzona została na podmurówce. Ściany o kon−
strukcji zrębowej zostały zbudowane z grubych bierwion, na Podhalu
zwanych płazami. Poszczególne płazy związane zostały na węgłach
na tzw. zamek podhalański. Szczeliny powstałe pomiędzy płazami
uszczelniono ozdobnie plecionymi wiórami. Kaplicę nakrywa stromy
dach dwuspadowy typu podhalańskiego z półszczytami. Silnie wysu−
nięty okap wsparty jest na bogato profilowanych rysiach. Dach wień−
czy strzelista, czworoboczna wieżyczka nakryta iglicowym hełmem
z krzyżem. Bardzo ciekawym elementem zdobniczym są pazdury,
wykonane z blachy, które umieszczone są na końcach kalenicy da−
chu i na wszystkich pozostałych daszkach. Zarówno pazdury – ro−
dzaj kwiatonu, jak też szczyty dachowe, zdobione wschodzącymi
słoneczkami, są bezpośrednim nawiązaniem do tradycyjnego budow−
nictwa góralskiego. Podobnie jak pokrycie dachu, wykonane z po−
dwójnego gonta tartego. Arkadowo uformowane podcienie kryją taras.
Półkoliste łęki ozdobione zo−
stały drewnianymi kołkami.
Główne wejście kaplicy nakry−
te jest dwuspadowym dasz−
kiem, gdzie znajduje się drew−
niana rzeźba Chrystusa Fra−
sobliwego, wykonana przez
Józefa Janosa, samouka
z Dębna Podhalańskiego. Po
stronie wschodniej usytuowa−
na jest zakrystia. Ramy okien
zdobione są od zewnątrz dre−
wnianymi kołkami, a od wew−
nątrz motywami lelui (tak na−
zywana jest w gwarze góral−
skiej lilia złotogłów). Obok
3. Witraż w prezbiterium
z Matką Boską
Ostrobramską i herbem
3